Sự chuyển đổi ngữ nghĩa của tập hợp từ thành ngữ với động từ chuyển động Выходить\Выйти trong tiếng Nga

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, Số 23, 2004<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> SỰ CHUYỂN ĐỔI NGỮ NGHĨA CỦA TẬP HỢP TỪ THÀNH NGỮ <br /> VỚI ĐỘNG TỪ CHUYỂN ĐỘNG ВЫХОДИТЬ\ВЫЙТИ <br /> TRONG TIẾNG NGA<br /> <br /> Nguyễn Thị Thu Hương<br />                                                                                        Đại học Huế<br /> <br /> DẪN ĐỀ<br /> Không gian là phạm trù quan trọng nhất trong cuộc sống của con người và là cơ <br /> sở để biểu hiện các mối quan hệ khác. Bới vậy, trong mọi ngôn ngữ khả năng biểu  <br /> hiện mối quan hệ  không gian rất đa dạng. Đặc biệt, tư  duy không gian và chuyển <br /> động trong không gian ở mỗi ngôn ngữ lại khác nhau, vì chúng được quyết định bới  <br /> một loạt các giá trị nhất định, trước hết là những đặc điểm về văn hóa dân tộc.<br /> Một trong những phương tiện biểu hiện tích cực nhất mối quan hệ  không gian  <br /> và có hệ thống nội dung chuyển đổi phong phú nhất trong ngôn ngữ Nga phải kể đến  <br /> nhóm   các   động   từ   chuyển   động   mà   “đại   diện”   tiêu   biểu   là   nhóm   động   từ <br /> идти\ходить với 14 tiếp đầu ngữ. Trong khuôn khổ  bài viết này chúng tôi sẽ  miêu  <br /> tả  nội dung chuyển đổi ngữ  nghĩa của tập hợp từ  thành ngữ  sử  dụng với động từ <br /> выходить\выйти. <br /> <br /> NỘI DUNG CHUYỂN ĐỔI NGỮ NGHĨA <br /> CỦA TẬP HỢP TỪ THÀNH NGỮ VỚI ĐỘNG TỪ ВЫХОДИТЬ\ВЫЙТИ<br /> <br /> Khi   thống   kê   hệ   thống   nghĩa   của   động   từ  выходить\выйти  Ю.Д.Апресян <br /> (1995)   nhận   thấy:  cũng   như   các   động   từ   chuyển  động  khác,   nghĩa   của   động  từ <br /> выходить\выйти khi miêu tả sự bắt đầu, điểm kết thúc và lộ trình của chuyển động  <br /> (выйти из леса, выйти на дорогу) dễ dàng kết hợp với các nhóm danh từ và động từ <br /> để  chỉ  mục đích của chuyển động (выйти за газетами, выйти гулять). Cũng như <br /> động từ  идти  động từ  выходить\выйти  có khả  năng biểu hiện sự  di chuyển của <br /> phương tiện chuyển động (Теплохoд вышел из Севастаполя в Ялту). Ngoài ra, nó <br /> còn có ý nghĩa riêng: biểu hiện đặc tính của không gian, nơi sự chuyển động diễn ra:  <br /> <br /> <br /> 81<br /> A khởi hành từ B đến C, ngang qua đó A di chuyển từ không gian hẹp B sang không  <br /> gian mở hơn C. Và có lẽ ở đây không chỉ đề cập đến không gian mở…<br /> Như chúng ta đã biết, sự chuyển đổi ngữ nghĩa của từ hoặc tập hợp từ xảy ra  <br /> chỉ  khi nào có sự  giống nhau của 2 sự vật, 2 ý nghĩa và từ  kết quả  mối quan hệ  ấy  <br /> một nghĩa giữ  vai trò là nghĩa gốc, còn nghĩa kia là nghĩa tái tạo (nghĩa bóng). Trong <br /> sử  dụng chuyển đổi ngữ  nghĩa, khi kết hợp với các danh từ  trừu tượng động từ <br /> выходить\выйти  mất   đi   một   phần   ý   nghĩa   gốc   của   mình   “двигаться   в <br /> определенном направлении, выходить за границы чего­л.” (chuyển động theo một <br /> hướng xác định, vượt khỏi một giới hạn không gian nào đó) và được  ẩn dụ  hóa. <br /> Trong hệ thống 12 nghĩa (theo sự thống kê của C.И.Ожегов, 2003) chúng tôi quan sát <br /> thấy thành tố  “движение изнутри наружу” (chuyển động từ  trong ra ngoài) luôn <br /> được giữ lại trong 6 nghĩa chuyển đổi (theo phân loại của chúng tôi):<br /> 1. Khi kết hợp với các danh từ: (газета, книга, журнал) выходить\выйти из  <br /> печати \ в свет hoặc (выходить\выйти) поставление, приказ động từ  có <br /> ý nghĩa chuyển đổi đầu tiên – “   издаваться, опубликоваться” (in, xuất  <br /> bản,   phát   hành,   đưa   ra).   Ví   dụ:  В   России   вышла   в   свет   книга,  <br /> посвященная     жизни   и   творчеству   выдающей   английской  <br /> писательницы Е.Л.Войнич. Tập hợp từ  thành ngữ  “вышла в свет” diễn <br /> đạt ý nghĩa  “(cuốn sách) đã được xuất bản”. Rõ ràng không gian sự  vật <br /> đang “mở” trước mắt chúng ta. Cuốn sách “đi” từ không gian nhỏ (cá nhân)  <br /> ra trước công chúng và xuất hiện trước bao nhiêu bạn đọc. <br /> 2. Khi   kết   hợp   với   những   danh   từ:  продукция,   фильм,   спектакль,   пьеса  <br /> (выходить\выйти)  động   từ   có   ý   nghĩa   chuyển   đổi   thứ   hai   – <br /> “производиться”   (xuất   xưởng,   sản   xuất,   ra   mắt).   Ví   dụ:  Продукция <br /> выходит с завода регулярно  (Sản phẩm được xuất xưởng một cách đều  <br /> đặn). Sự vật cụ thể (продукция) khi kết hợp với động từ выходить\выйти <br /> trở  thành một khái niệm hình  ảnh trong nhận thức của con người. Người  <br /> Nga sử dụng tên gọi của sự vật trong thế giới khách quan như là hiện tượng  <br /> khái  quát  của  nhận thức   về   bản  chất  thực  tế. Hiện  tượng  “ продукция <br /> выходит” được tư duy như một hiện tượng xã hội. <br /> 3. Khi   kết   hợp   với   các   danh   từ:   (выходить\выйти)  из   крестьян,   из  <br /> интеллигентов, из кадров военных, из низов, из простых, из народа động <br /> từ  có ý nghĩa chuyển đổi thứ  ba – “произойти из какой­либо сферы” <br /> (xuất thân từ, lớn lên từ, trưởng thành từ). Ví dụ: Артист должен выйти  <br /> из народа (Người nghệ  sĩ cần phải được trưởng thành từ  nhân dân). Tập <br /> hợp từ thành ngữ “выйти из народа” được ẩn dụ hóa và mang sắc thái trừu <br /> 82<br />  tượng hơn. Ngụ ý rằng: người nghệ sĩ không chỉ là người xuất thân từ nhân  <br /> dân mà cần phải đi sâu tìm hiểu tâm tư, nguyện vọng,  ước mơ  của họ  và  <br /> cần phải “nói” bằng chính ngôn ngữ của họ. Trong trường hợp này động từ <br /> выходить\выйти mất đi hoàn toàn nghĩa cụ  thể  ban đầu của mình. Và để <br /> diễn tả  nhận thức về  đời sống xã hội nó trở  thành một thành tố  trong sử <br /> dụng ngữ nghĩa chuyển đổi. Lúc này nghĩa của động từ được ẩn dụ hóa bởi  <br /> vì trong quá trình hình thành khái niệm về  thế  giới xung quanh con người  <br /> đứng trên một góc  độ nhìn nhận cao hơn.<br /> 4. Khi kết hợp với một loạt các danh từ: (выходить\выйти) из боя, из войны,  <br /> из­под   обстрела,   из   окружения;   из   больницы,   из   тьюрмы;   из­под  <br /> власти,   из­под   влияния,   из­под   контроля,   из   повиновения,   из  <br /> подчинения; из возраста; из головы, из памяти, из ума; из доверия, из  <br /> равновесия, из терпения; из затруднения, из испытания, из кризиса, из  <br /> положения, из тупика; из игры, из моды, из обихода, из употребления,  <br /> из   строя;   из   состава  động   từ   có   ý   nghĩa   chuyển   đổi   thứ   tư   –  <br /> “переставать” (ngừng, thôi, mất, thoát khỏi, vượt khỏi, ra khỏi). Khi kết <br /> hợp với các từ  trên động từ  mất đi hoàn toàn ý nghĩa sự  vật lô gíc cụ  thể <br /> của mình. Ví dụ:  Подрастая дети выходят из­под влияния родителей <br /> (Khi bắt đầu trường thành bọn trẻ  thường muốn thoát khỏi sự  ảnh hưởng  <br /> của bố mẹ). Tập hợp từ thành ngữ “выходить из­под влияния” diễn đạt ý <br /> “thoát khỏi sự ảnh hưởng của bố mẹ”. Khi bắt đầu trở thành người lớn bọn <br /> trẻ  thường không muốn chịu sự   ảnh hưởng của bố  mẹ  nữa và muốn tự <br /> mình quyết định tất cả mọi việc.<br /> Chúng tôi xin trích dẫn ví dụ  thứ  hai:   В 1917 году в России произошла  <br /> революция и она вышла из войны, которую вела против Германии (Cách <br /> mạng đã xảy ra ở nước Nga vào năm 1917 và nước Nga đã vĩnh viễn chấm  <br /> dứt  chiến tranh chống lại phát xít Đức). Tập hợp từ thành ngữ “вышла из <br /> войны” diễn đạt ý “chiến tranh đã chấm dứt”. Trong trường hợp này tập <br /> hợp từ  thành ngữ  “вышла из войны” nhấn mạnh đến nội dung: “Sau bao <br /> nhiêu mất mát đau thương, sau bao năm tháng chiến tranh khốc liệt, sau  <br /> những trận đánh kiên cường cuối cùng nhân dân Nga đã chiến thắng. Chiến  <br /> tranh đã chấm dứt sau  chờ đợi của biết bao con người”. Động từ hoàn toàn <br /> biểu đạt sự chuyển động “bên trong” của đời sống xã hội và tâm lí của con  <br /> người. Sự chuyển động này xuất phát từ một trạng thái, một hiện tượng xã <br /> hội hướng tới sự phát triển hơn, điều tốt đẹp hơn.<br /> <br /> <br /> 83<br /> 5. Khi kết hợp với các danh từ và giới từ ở cách 3 và cách 4 hoặc với danh từ <br /> cách 5: (выходить\выйти)  на борьбу, на демонстрацию, на место, на  <br /> митинг;   к   доске,   на   рынок,   на   орбиту;   в   отставку,   на   пенсию;   на  <br /> свободу, из себя, победителем, за рамки, в начальники, в люди động từ <br /> có ý nghĩa chuyển đổi thứ  5 – “  начать какое­либо действие” (bắt đầu  <br /> một hành động nào đó). Ví dụ: Теперь понятно, почему она выходила из  <br /> себя и ломала руки: ее увозили, а она хотела остаться  там, где ее  <br /> любимый  (В. Панова, Валя) (Bây giờ  có thể  hiểu được tại sao cô  ấy lại  <br /> nổi khùng lên và làm gãy tay như vậy: người ta dẫn cô đi xa, còn cô lại chỉ  <br /> muốn ở lại nơi có người yêu của cô). Tập hợp từ thành ngữ “выходила из <br /> себя”diễn   đạt   ý   “cô   ấy   bắt   đầu   mất   tự   chủ”,   ­   tâm   trạng   không   bình <br /> thường. Khi con người “выходит из себя” sự mất cân bằng khiến bản thân <br /> cảm thấy bất bình. <br /> Còn   trong   ví   dụ:  Об   одном   я   бога   молю:   чтобы   я   в   люди   вышел,  <br /> хорошим человеком стал  (Ф. Гладков, Повесть о детстве), tập hợp từ <br /> “вышел в люди” truyền đạt ý nghĩa “cố gắng đạt mục đích của mình ­ đạt  <br /> được một vị  trí cao và vững chắc trong cuộc sống, trong xã hội ”. Trong ví <br /> dụ đã dẫn dễ dàng nhận thấy sự sử dụng bất quy tắc của danh từ  люди với <br /> giới từ  в. Sự  phá vỡ  quy tắc ngữ  pháp này chỉ  có thể  được lí giải: do tính <br /> chất cố  định của tập hợp từ  thành ngữ. Và chính lúc này  ẩn dụ  hóa của <br /> động từ đạt đến cấp độ cao nhất. Ở đây, trong nội dung ngữ nghĩa của tập  <br /> hợp từ cùng biểu đạt cả ý nghĩa, cả “sự chuyển động” (đã mất đi nghĩa vật  <br /> thể) và cả  “sự  khát khao đạt tới mục đích cuối cùng, ­ đạt được vị  trí cao  <br /> trong xã hội”. Danh từ  люди tham gia vào kết cấu của tập hợp từ một cách  <br /> bất ngờ đến kinh ngạc, diễn đạt tư duy liên quan đến lĩnh vực đời sống và  <br /> xã hội.<br /> 6. Trong tư  duy của người Nga sự  chuyển động trong gian “tâm lí” đi theo <br /> hướng: sau khi đã vượt ra ngoài một giới hạn “không gian” nào đó, vượt ra  <br /> khỏi một trở  ngại nào đó trong cuộc sống, ý nghĩa đích thực lại xuất hiện <br /> (появления).   Đó   cũng   là   ý   nghĩa   chuyển   đổi   thứ   6   của   động   từ <br /> выходить\выйти. Ví dụ: Скоро солнце выйдет из­за горизонта (Rồi mặt  <br /> trời sẽ hiện ra từ phía sau chân trời). Ý nghĩa “xuất hiện” có thể được tìm  <br /> thấy     cả   trong   nội   dung   của   các   tập   hợp   từ   thành   ngữ   “выходить   из <br /> печати”, “выходит продукция”, “фильм выходит на экране”. Sự  “xuất <br /> hiện”   của   hiện   tượng   tự   nhiên   hay   hiện   tượng   xã   hội   mang   nội   dung  <br /> <br /> <br /> 84<br />  chuyển động từ  bên trong và chuyển động từ trong ra ngoài hướng tới một  <br /> điểm nào đó.<br /> <br /> KẾT LUẬN<br /> Trong ngữ  cảnh nhất định động từ  выходить\выйти  mang nghĩa trừu tượng <br /> khác hẳn nghĩa cụ thể ban đầu của nó. Con người, sự vật trong thế giới về bản chất  <br /> không “đi” đâu cả. Sự chuyển động trong không gian xã hội, trong không gian tâm lí  <br /> là   điều   mà   nội   dung   ngữ   nghĩa   của   các   tập   hợp   từ   thành   ngữ   với   động   từ <br /> выходить\выйти muốn diễn tả. Trong việc sử dụng chuyển đổi ngữ nghĩa đó chính <br /> bản thân các danh từ  mang lại nghĩa trừu tượng cho động từ và chịu sự chi phối các  <br /> quy tắc ngữ pháp của động từ và giới từ (Ví dụ: danh từ được sử dụng với giới từ ở <br /> cách 2 из, из ­ под chỉ xuất phát điểm của chuyển động, với giới từ ở cách 4 в, на chỉ <br /> đích đến của chuyển động). Ngoài ra bản thân tiếp đầu ngữ   вы­ cũng tham gia tích <br /> cực   để   biểu   đạt   nội   dung   “chuyển   động   từ   trong   ra   ngoài”.   Tóm   lại,   động   từ <br /> выходить\выйти khi kết hợp với một loạt các danh từ biểu hiện những sự vật, tâm  <br /> trạng, hoạt động, hiện tượng xã hội khác nhau mất đi nghĩa cụ thể ban đầu của mình  <br /> và tạo nên những quan hệ ngữ nghĩa mới. Mặc dù có 6 nghĩa chuyển đổi nhưng thành  <br /> tố ngữ nghĩa “hóa trị không gian” với 2 điểm “từ trong ra ngoài” và khái niệm “vùng  <br /> không gian hẹp” và “vùng không gian mở” vẫn được giữ  lại trong nội dung  ẩn dụ <br /> của tất cả  các tập hợp từ  thành ngữ. Đó cũng chính là phương tiện biểu hiện tính  <br /> hình ảnh, cảm xúc mang đến cho câu khả năng diễn cảm đặc biệt.<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1.     Ю.Д.Апресян.  Лексическая   семантика.   Синонимические   средства  <br /> языка.          М. (1995)<br /> 2.     С.М.Афифи.  Лексикологический   анализ   глаголов   идти\ходить   и   их  <br /> производных значений в совр. русс. языке. М. (1994)<br /> 3.   Е.Г.Борисова. Зоны аналогий (идеография лексических функций). Язык и <br /> литература  (3\1991)<br /> 4.   И.А.Стернин. О метафоризации коллокации. М. (1996)<br /> 5.    М.Ченки. Семантика в когнитивной лингвистике. М. (1999)<br /> 6.    Логический анализ языка. РАН. М. (2000)<br /> 7.       Нгуен   Тхи   Тху   Хыонг.  Словосочетания   с   глаголами   движения  <br /> идти\ходить   в   метафорическом   аспекте  (с   позиции   носителя   вьетнамского <br /> языка). Диссерт. на соис. канд. ф. н. М. (2001)<br /> 85<br />  SEMANTICAL CONTENTS <br /> OF RUSSIAN RESTRICTED COLLOCATIONS WITH THE VERBS OF <br /> MOTION ВЫХОДИТЬ\ВЫЙТИ IN METAPHOR<br /> <br /> Nguyen Thi Thu Huong<br /> Hue University<br /> SUMMARY<br /> <br /> The verbs of motion выходить\выйти have different semantical contents in the different  <br /> situations,   far   from   their   first   original   meanings.   That   is   “movement”   in   social   space,   in  <br /> psychological space of human perception. The system of 6 meanings of restricted collocations  <br /> with   the   verbs   of   motion   выходить\выйти   are   associated   by   semantical   component  <br /> “movement outside, upon some limit ”.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 86<br />