Sự định vị và tính phản thân trong nghiên cứu định tính một tiếp cận phương pháp luận trong nghiên cứu kinh tế thị trường của người Dao ở huyện Sa Pa, tỉnh Lào Cai

Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc <br /> <br /> KHOA HỌC, GIÁO DỤC VÀ CÔNG NGHỆ<br /> <br /> SỰ ĐỊNH VỊ VÀ TÍNH PHẢN THÂN TRONG NGHIÊN CỨU ĐỊNH TÍNH<br /> MỘT TIẾP CẬN PHƯƠNG PHÁP LUẬN TRONG NGHIÊN CỨU<br /> KINH TẾ THỊ TRƯỜNG CỦA NGƯỜI DAO<br /> Ở HUYỆN SA PA, TỈNH LÀO CAI<br /> Bùi Minh Hào(1)<br /> <br /> T<br /> <br /> rong nhiều năm qua, phương pháp luận được quan tâm nhiều trong các ngành khoa học xã hội<br /> nói chung và Nhân học nói riêng. Tuy nhiên, phần nhiều các tác giả đều đặt mối quan tâm vào<br /> những công đoạn, những thao tác cụ thể. Trong khi đó, những thảo luận về phương pháp luận trên<br /> phương diện triết học rất ít khi được quan tâm. Dựa trên quá trình nghiên cứu thực địa về người Dao<br /> ở huyện Sa Pa, tỉnh Lào Cai, bài viết hướng đến thảo luận về “sự định vị” và “tính phản thân”, hai<br /> thuật ngữ quan trọng trong nghiên cứu định tính. Đây có thể coi là một thảo luận về phương pháp<br /> luận được rút ra trong quá trình nghiên cứu thực địa nhằm trả lời những câu hỏi như nhà nghiên cứu<br /> là ai và ở vị trí nào trên thực địa?; Quá trình thực địa nhà nghiên cứu tương tác với đối tượng nghiên<br /> cứu như thế nào? Vấn đề đạo đức nghề nghiệp trong quá trình thực địa được thể hiện ra sao?... Nói<br /> cách khác, đó là một cách tiếp cận quá trình trải nghiệm của nhà nghiên cứu trên thực địa nhằm tìm<br /> hiểu thế giới quan, nhân sinh quan của chính nhà nghiên cứu.<br /> Từ khóa: Sự định vị; tính phản thân; phương pháp nhân học; nghiên cứu định tính; người Dao<br /> ở huyện Sa Pa.<br /> Trong vài thập niên gần đây, thuật ngữ “trải<br /> nghiệm” được nhiều nhà khoa học xã hội quan tâm,<br /> đặc biệt là các nhà nhân học và hình thành cả một<br /> lĩnh vực về nhân học trải nghiệm. Khái niệm trải<br /> nghiệm được hiểu như là một quá trình tiếp xúc,<br /> tương tác với các yếu tố trong một môi trường nhất<br /> định và có ảnh hưởng đến tri thức, kỹ năng và quan<br /> điểm cuộc sống của chủ thể nhất định. Nói đến trải<br /> nghiệm là nói đến trải nghiệm của một chủ thể nhất<br /> định, không phải là một đối tượng chung chung.<br /> Chủ thể của trải nghiệm có thể là một cá nhân hoặc<br /> một cộng đồng. Tuy nhiên, hầu hết các nghiên<br /> cứu về trải nghiệm tập trung vào phân tích sự trải<br /> nghiệm của đối tượng nghiên cứu của họ. Đó là trải<br /> nghiệm cá nhân của một người qua những nghiên<br /> cứu về lịch sử cuộc đời, hay trải nghiệm của một<br /> cộng đồng trong một giai đoạn nào đó qua những<br /> nghiên cứu về hồi cố. Điều này phần nào cho thấy<br /> sự quan tâm đến trải nghiệm của đối tượng mà nhà<br /> nghiên cứu tiếp cận. Sự trải nghiệm được nghiên<br /> cứu, phân tích để hướng đến lý giải các quá trình<br /> vận động của đối tượng chủ thể. Còn trải nghiệm<br /> của chính các nhà nghiên cứu thì sao? Đó vẫn còn là<br /> một khoảng trống trong quá trình nghiên cứu về lịch<br /> sử khoa học ở Việt Nam. Tại sao phải tìm hiểu sự<br /> trải nghiệm của các nhà nghiên cứu? Bởi đó là một<br /> con đường để tiếp cận thế giới quan, nhân sinh quan<br /> của nhà khoa học, là một con đường để hiểu sâu hơn<br /> về các công trình nghiên cứu của các nhà khoa học.<br /> Quá trình trải nghiệm của các nhà nghiên cứu chính<br /> Ngày nhận bài: 23/5/2018; Ngày phản biện: 27/5/2018; Ngày duyệt đăng: 5/6/2018<br /> (1)<br /> Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội; e-mail: buihao261@gmail.com<br /> <br /> là quá trình tương tác giữa nhà nghiên cứu với đối<br /> tượng nghiên cứu, nó ảnh hưởng nhiều đến thế giới<br /> quan, nhân sinh quan, quan điểm khoa học và cả<br /> đạo đức khoa học của nhà nghiên cứu.<br /> Bài viết này thảo luận về một số trải nghiệm<br /> của tác giả trong khoảng hơn 10 năm (2007-2018)<br /> nghiên cứu thực địa đối với nhóm người Dao ở<br /> huyện Sa Pa, tỉnh Lào Cai. Trong khoảng thời gian<br /> này đã có nhiều chuyến khảo sát với nhiều chủ đề<br /> quan tâm khác nhau và một số kết quả nghiên cứu<br /> đã được trình bày trong một số bài viết hay luận<br /> văn liên quan. Tuy nhiên, trong quá trình tiếp cận,<br /> do nhiều nguyên nhân khác nhau nên chưa thể trình<br /> bày có hệ thống những phương pháp, thao tác kỹ<br /> thuật đã vận dụng trên thực địa, đặc biệt là các<br /> phương pháp định tính-phương pháp chủ đạo được<br /> lựa chọn trong quá trình sản xuất tri thức. Điều đó<br /> cũng không phải lạ lẫm gì bởi trong truyền thống<br /> học thuật Việt Nam, các vấn đề phương pháp nghiên<br /> cứu thường được coi như là công tác hậu trường và<br /> ít khi được đưa ra để phân tích trên các công trình<br /> nghiên cứu học thuật. Nó chỉ được bàn luận nhiều<br /> trong khâu chuẩn bị cho một dự án nghiên cứu.<br /> Gần đây, các phương pháp trong nghiên cứu<br /> khoa học ở Việt Nam được nhiều người quan tâm.<br /> Khi thảo luận về vấn đề này, một nhà nghiên cứu<br /> nước ngoài nhận xét: “Việt Nam có khuynh hướng<br /> áp dụng mô hình thực chứng đã thống trị trong các<br /> thiết kế nghiên cứu thực nghiệm và thực tiễn, nên<br /> <br /> 55<br /> <br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc <br /> các phương pháp định lượng được chú trọng nhiều<br /> hơn. Điều này có nghĩa là các bảng câu hỏi, khảo sát<br /> và lập bản đồ thường được ưa thích hơn các cuộc<br /> phỏng vấn bán cấu trúc, lịch sử truyền miệng, quan<br /> sát tham gia hay các phương pháp nghiên cứu cụ<br /> thể khác”1. Nhận xét này có thể đúng trong một số<br /> lĩnh vực khoa học, tuy nhiên, trong nghiên cứu dân<br /> tộc học-nhân học ở Việt Nam thì chưa hẳn chính<br /> xác. Từ khá sớm, các nhà dân tộc học Việt Nam,<br /> có thể chịu ảnh hưởng từ truyền thống dân tộc học<br /> Pháp, đã hình thành phương pháp nghiên cứu điền<br /> dã dài ngày và sử dụng nhiều phương pháp nghiên<br /> cứu định tính2. Hầu hết các công trình nghiên cứu<br /> Dân tộc học, Nhân học của nhiều học giả nổi tiểng<br /> ở Việt Nam từ giữa thế kỷ XX đến cuối thế kỷ XX<br /> như Nguyễn Văn Huyên, Nguyễn Từ Chi, Đặng<br /> Nghiêm Vạn, Phan Hữu Dật… đều là kết quả của<br /> quá trình nghiên cứu định tính. Đặc biệt là quá trình<br /> nghiên cứu thực địa và phương pháp định tính của<br /> Nguyễn Từ Chi, một người có ảnh hưởng rộng lớn<br /> về phương pháp luận đối với Dân tộc học Việt Nam<br /> nửa sau thế kỷ XX và được nhiều người xem là mẫu<br /> mực trong phương pháp luận3. Các phương pháp<br /> định lượng mới phổ biến vài thập niên gần đây<br /> trong xã hội học hay một số ngành khác. Điều đó để<br /> phần nào khẳng định rằng các phương pháp nghiên<br /> cứu định tính trong khoa học xã hội, đặc biệt trong<br /> nghiên cứu nhân học không phải là vấn đề mới. Tuy<br /> nhiên, bàn luận về các phương pháp định tính dưới<br /> góc nhìn triết học hay phương pháp luận thì lại mới<br /> được quan tâm gần đây khi xuất hiện những công<br /> trình nghiên cứu thảo luận trực tiếp về vấn đề này4.<br /> Trong khi các nhà nghiên cứu Việt Nam tập<br /> trung sự quan tâm vào các thao tác, kỹ thuật hay các<br /> Scott, Miller và Lloyd, Doing Fieldwork in Development Geography:<br /> Research Culture and Research Spaces in Vietnam. Geographical Research,<br /> March 2006, 44(1): pp 31.<br /> 2.<br /> Theo Nguyễn Duy Thiệu, Từ Chi với trường phái dân tộc học đề cao nghiên<br /> cứu thực địa. In trong “Nhân học ở Việt Nam: Một số vấn đề lịch sử, nghiên<br /> cứu và đào tạo. Nxb Tri thức, 2016, Hà Nội. Trang 155-172.<br /> 3.<br /> Xem Bùi Xuân Đính, Từ Chi và nghiên cứu về làng xã-những điều ông dạy<br /> học trò. In trong “Nhân học ở Việt Nam: Một số vấn đề lịch sử, nghiên cứu<br /> và đào tạo”. Nxb Tri thức, 2016, Hà Nội. Trang 143; Lê Hồng Lý, Nhà dân<br /> tộc học Từ Chi và cách ông dạy học trò. In trong “Nhân học ở Việt Nam:<br /> Một số vấn đề lịch sử, nghiên cứu và đào tạo”. Nxb Tri thức, 2016, Hà Nội.<br /> Trang 173; Trần Hữu Sơn, Cá tính Từ Chi trong ứng xử với nghề dân tộc học.<br /> In trong “Nhân học ở Việt Nam: Một số vấn đề lịch sử, nghiên cứu và đào<br /> tạo”. Nxb Tri thức, 2016, Hà Nội. Trang 183; Nguyễn Duy Thiệu, Từ Chi với<br /> trường phái dân tộc học đề cao nghiên cứu thực địa. In trong “Nhân học ở<br /> Việt Nam: Một số vấn đề lịch sử, nghiên cứu và đào tạo. Nxb Tri thức, 2016,<br /> Hà Nội. Trang 155-172.<br /> 4.<br /> Xem Gillian Rose, Situating knowledges: positionality, reflexivities and<br /> otler tactics, Rrogrexx in Yuman Geography Z1,3 (1997) pp. 305-320; Scott,<br /> Miller và Lloyd, Doing Fieldwork in Development Geography: Research<br /> Culture and Research Spaces in Vietnam. Geographical Research, March<br /> 2006, 44(1):28– 40; Nairn, Munroand và Smith, A counter-narrative of a<br /> ‘failed’ interview. Qualitative Research 2005, 5, pp 221-244; Nguyễn Thu<br /> Hương, Anthropology at ‘home’ through the lens of ntersubjectivity: Countertransference while interviewing a ‘vulnerable’ Vietnamese woman. Medische<br /> Antropologie 19(1), 2007, pp 23-38; Christine Bonnin, Navigating fieldwork<br /> politics, practicalities and ethics in the upland borderlands of northern<br /> Vietnam. Asia Pacific Viewpoint, Vol. 51, No. 2, August 2010. ISSN 13607456, pp179–192; MacKenzie, Christensen và Turner, Advocating beyond the<br /> academy: dilemmas ò communicating relevant. Qualitative Research, 2015,<br /> Vol. 15(1), 105-121.<br /> 1.<br /> <br /> 56<br /> <br /> KHOA HỌC, GIÁO DỤC VÀ CÔNG NGHỆ<br /> phương pháp cụ thể trong nghiên cứu định tính, thì<br /> các nhà nghiên cứu nước ngoài lại quan tâm nhiều<br /> đến góc độ triết học. Trong đó, người ta thảo luận<br /> nhiều về hai khái niệm Positionality và Reflexivity.<br /> “Positinality” là một thuật ngữ trìu tượng, có thể<br /> hiểu theo nhiều nghĩa khác nhau. Trong nghiên cứu<br /> nhân học, có thể tạm hiểu thuật ngữ này là “sự định<br /> vị” của nhà nghiên cứu, bao gồm dân tộc, giới tính,<br /> tôn giáo, xu thế tình dục, giai tầng, quan điểm sống<br /> (hay quan điểm chính trị), sự trải nghiệm… cũng<br /> như khả năng kết hợp, vận dụng các yếu tố này vào<br /> các trường hợp cụ thể. Trong khi đó, “reflexivity”<br /> có thể hiểu là “tính phản thân”, là quá trình tự nhận<br /> thức về bản thân nhà nghiên cứu trong sự đồng cảm,<br /> chia sẻ và tương tác với đối tượng nghiên cứu, là<br /> một quá trình hướng nội của nhà nghiên cứu trong<br /> quá trình tương tác với đối tượng nghiên cứu. Sự<br /> định vị và tính phản thân có vai trò quan trọng trong<br /> việc xác định vị thế, quá trình tiếp cận và khai thác<br /> thông tin cũng như đạo đức khoa học của người làm<br /> nghiên cứu. Nó cũng ảnh hưởng lớn đến thế giới<br /> quan, nhân sinh quan của người nghiên cứu trong<br /> các công trình nghiên cứu của mình. Tuy nhiên,<br /> không phải ai bước vào con đường nghiên cứu nhân<br /> học cũng được trang bị những hiểu biết về sự định vị<br /> và tính phản thân trong nghiên cứu định tính. Nhất<br /> là ở Việt Nam, khi mà sự trang bị về phương pháp<br /> luận trong quá trình học tập không thật sự chu đáo.<br /> Nó được nhận thức lại từ trải nghiệm, tương tác và<br /> suy nghiệm trong quá trình tiếp cận với đối tượng<br /> nghiên cứu dựa trên nền tảng tri thức về phương<br /> pháp luận được học hỏi và đúc rút từ bản thân.<br /> Đối với các nhà nghiên cứu mới vào nghề, ban<br /> đầu chỉ là thực hành một số thao tác được gọi nôm<br /> na là “ba cùng” (cùng ăn, cùng ở, cùng làm) để tìm<br /> hiểu cuộc sống của đối tượng nghiên cứu. Dân tộc<br /> và cả quốc tịch cũng là những vấn đề ảnh hưởng<br /> đến công việc của người nghiên cứu. Là một người<br /> Kinh-dân tộc đa số ở Việt Nam, khi tiếp cận với<br /> người dân tộc thiểu số, cũng là người “ngoại tộc”<br /> nên cũng có những khó khăn. Tuy nhiên, là công<br /> dân Việt Nam thì việc tiếp cận các dân tộc thiểu số<br /> trong nước vẫn thuận lợi hơn so với các nhà nghiên<br /> cứu là người nước ngoài. Một số nhà nghiên cứu<br /> như Scott, Miller và Lloyd hay Bonnin đã kể lại<br /> cuộc hành trình gian lao về các thủ tục hành chính<br /> khi tiếp cận các dân tộc thiểu số vùng Tây Bắc Việt<br /> Nam. Một thực tế đã qua là càng nhìn về quá khứ,<br /> quá trình tiếp cận đối tượng của các nhà nghiên cứu<br /> nước ngoài ở Việt Nam càng nhiều khó khăn. Khó<br /> khăn vì hệ thống thủ tục hành chính chồng chéo,<br /> về các mối quan tâm liên quan đến an ninh quốc<br /> gia, vì sự tương tác của người dân với người nước<br /> ngoài còn hạn chế… Tuy nhiên, cùng với quá trình<br /> hội nhập, số lượng các nhà khoa học nước ngoài<br /> đến Việt Nam nghiên cứu cũng tăng lên. Cái nhìn<br /> về học thuật của người nước ngoài ở Việt Nam<br /> cũng thay đổi. Cùng với đó là những cải cách hành<br /> <br /> Số 22 - Tháng 6 năm 2018<br /> <br /> KHOA HỌC, GIÁO DỤC VÀ CÔNG NGHỆ<br /> <br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc <br /> chính, những thay đổi về tư duy, suy nghĩ của người<br /> dân và các cán bộ địa phương. Những điều đó làm<br /> cho việc tiếp cận nghiên cứu của người nước ngoài<br /> được thuận lợi hơn. Dù vậy, họ vẫn gặp nhiều khó<br /> khăn mà những phản ánh của Scott, Miller và Lloyd<br /> hay Bonnin đến nay vẫn còn hiện hữu. Còn với một<br /> người Việt Nam, dù có những điều kiện thuận lợi<br /> hơn khi tiếp cận đối tượng nghiên cứu, nhưng nhiều<br /> khi cũng mất nhiều thời gian đến sưu tầm tài liệu<br /> ở các cơ quan địa phương do vấn đề thủ tục. Hầu<br /> hết các nhà nghiên cứu trẻ, khi mới vào nghề còn<br /> chưa có kinh nghiệm gì về thực địa, thì mọi thứ đều<br /> rất lạ lẫm và mới mẻ. Trải qua một hành trình gần<br /> chục năm với nhiều chuyến điền dã đã tạo nên cho<br /> họ một số trải nghiệm khá thú vị. Cùng với đó là<br /> những hiểu biết mới về phương pháp luận sẽ gợi<br /> mở ra những nhận thức khác hơn về công việc của<br /> mình, nhất là nhìn lại quá trình thực địa qua những<br /> khái niệm như “sự định vị” hay “tính phản thân”.<br /> Thực ra, không phải gần đây người ta mới quan<br /> tâm đến “sự định vị” hay “tính phản thân” trong<br /> nghiên cứu điền dã dân tộc học-nhân học. Có chăng<br /> đó chính là đi sâu hơn vào phân tích, thảo luận về<br /> phương diện khái niệm và đưa những vấn đề này<br /> lên thành đối tượng nghiên cứu về phương pháp<br /> luận khoa học. Còn những giá trị của “sự định<br /> vị” và “tính phản thân” đã được nhiều nhà dân<br /> tộc học tiền bối thể hiện từ hàng chục năm trước.<br /> Trước hết, đó là nhà dân tộc học nổi danh thế giới<br /> Goerge Condominas với một diễn ngôn nổi tiếng.<br /> Năm 1948, Condominas đến Sar Luk, tiếp xúc với<br /> người Mnông Gar khởi đầu cho một sự nghiệp lẫy<br /> lừng của mình. Quá trình thực địa ở Tây Nguyên<br /> Việt Nam đã đưa ông đi đến một kết luận: “Tôi đã<br /> tìm ra chính bản thể của mình”5. Đây chính là một<br /> tuyên ngôn về “tính phản thân” trong nghiên cứu<br /> thực địa dân tộc học. Quá trình nghiên cứu thực địa<br /> không chỉ là quá trình nhà nghiên cứu tìm hiểu về<br /> đối tượng nghiên cứu, mà còn là quá trình khám<br /> phá bản thân qua sự tương tác với đối tượng nghiên<br /> cứu. Sau đó nữa, cũng một học giả nổi tiếng là<br /> Nguyễn Từ Chi đã nhấn mạnh đến sự định vị của<br /> nhà dân tộc học trong quá trình nghiên cứu thực địa<br /> khi đưa ra diễn ngôn mang tính nguyên tắc: “Dân<br /> tộc học là học dân”. Trên thực địa, với đối tượng<br /> nghiên cứu, nhà dân tộc học không phải là những<br /> nhà thông thái, càng không phải là những người cán<br /> bộ chính sách hay nhà quản lý. Ở đó, họ phải đặt<br /> mình vào nhiều vị trí khác nhau, để học được nhiều<br /> tri thức, hiểu được nhiều vấn đề. Đó cũng là lý do<br /> mà G.Condominas đã kết luận về cuộc đời làm dân<br /> tộc học của mình: “Với tôi, dân tộc học là một loại<br /> hình sống”6. Quan niệm đó cũng ảnh hưởng lớn đến<br /> Nguyễn Từ Chi sau đó. Xuyên suốt cuộc đời nghiên<br /> cứu của hai nhà dân tộc học trứ danh này là khẳng<br /> Nguyên Ngọc, Loại hình sống” Condominas. In trong “Nguyên Ngọc: Tác<br /> phẩm”. Tập 2. Nxb Hội Nhà văn, 2009, Hà Nội, trang 116.<br /> 6.<br /> Nguyên Ngọc, Loại hình sống” Condominas. In trong “Nguyên Ngọc: Tác<br /> phẩm”. Tập 2. Nxb Hội Nhà văn, 2009, Hà Nội, trang 113.<br /> 5.<br /> <br /> Số 22 - Tháng 6 năm 2018<br /> <br /> định sự định vị của nhà nghiên cứu trên thực địa. Nó<br /> đúng với tuyên ngôn của G. Condominas về công<br /> tác của nhà dân tộc học trên thực địa: “Anh vừa phải<br /> quên và làm cho mọi người trong làng quên tư cách<br /> nhà dân tộc học đến quan sát của anh đi, cố gắng<br /> không để cho sự có mặt của mình làm biến dạng<br /> cuộc sống ở đây, đồng thời anh phải cứ là một nhà<br /> dân tộc học tò mò, chăm chú, thậm chí trong từng<br /> giây phút, để quan sát, ghi chép, đánh giá. Nghĩa là<br /> vừa phải nhập vào đến tận cùng, vừa lại phải tách ra<br /> đến mức tỉnh táo”7. Điều đó cho thấy, ngay từ giữa<br /> thế kỷ XX, các nhà dân tộc học đã quan tâm đến sự<br /> định vị và tính phản thân trong nghiên cứu thực địa.<br /> Tuy nhiên, họ xem đó là những nguyên tắc mà họ<br /> thực hiện trong quá trình nghiên cứu, chứ chưa xem<br /> nó là đối tượng để nghiên cứu, để trình bày trong<br /> các nghiên cứu. Nhưng nó cũng là sự nhận thức,<br /> phát triển các nguyên tắc của các nhà dân tộc học<br /> khi tiến hành thực địa ở các cộng đồng, các nền văn<br /> hóa khác biệt.<br /> Quay lại đề tài cụ thể ở đây, khi tiến hành nghiên<br /> cứu về người Dao là bắt đầu đi vào một nền văn<br /> hóa khác biệt. Sự khác biệt là một vấn đề đáng<br /> được quan tâm trong nghiên cứu thực địa vì nó ảnh<br /> hưởng nhiều đến quá trình khai thác thông tin. Làm<br /> sao để từ sự khác biệt về nhiều yếu tố, có thể tìm<br /> và nhận được sự đồng cảm, chia sẻ và tương tác<br /> của đối tượng nghiên cứu? Bước vào cuộc sống<br /> của một cộng đồng với nền văn hóa khác cũng là<br /> một cuộc dấn thân mà ở đó, nhiều điều thú vị đang<br /> chờ khám phá nhưng cũng không thiếu những nguy<br /> hiểm mà nhà nghiên cứu phải đối diện. Nhiều tình<br /> huống không mong đợi lại xẩy ra bất ngờ và nhiều<br /> khi trở nên khó xử, trong những trường hợp, chỉ<br /> cần có một ứng xử không phù hợp có thể khiến cả<br /> cuộc điền dã bị thất bại hoàn toàn. Nhưng dù cẩn<br /> thận đến đâu thì những “thất bại” trong quá trình<br /> thực địa là không tránh khỏi. Ví dụ thực tế là có<br /> một nhà nghiên cứu trẻ đã đến điền dã dân tộc học<br /> ở Sa Pa, nhưng ngay những lần đầu tiên, khi mang<br /> sổ đến phỏng vấn các gia đình tham gia sản xuất<br /> thuốc tắm trên địa bàn thực địa, đã không thu được<br /> kết quả mong muốn. Những người phụ nữ ở đây<br /> thường nói rằng “người dân ở đây khổ lắm, phải<br /> đi làm cả ngày thôi, phải làm nhiều việc thôi…”<br /> rồi họ tập trung vào công việc. Khi nhà nghiên cứu<br /> trình bày là muốn hỏi họ về quá trình sản xuất, buôn<br /> bán thuốc tắm và thổ cẩm thì họ chỉ nói rằng họ<br /> làm theo các gia đình khác và đem bán cho khách<br /> nếu khách có nhu cầu. Và họ cũng chẳng biết nói gì<br /> thêm. Khi nhà nghiên cứu từ chối mua hàng hóa của<br /> họ thì gần như họ không muốn nói chuyện tiếp. Gần<br /> như 3 ngày đầu tiên ở thực địa, những cuộc phỏng<br /> vấn đều không thu được nhiều thông tin. Những câu<br /> hỏi đưa ra được đối tượng trả lời một cách ngắn<br /> gọn và người dân phản ứng với nhà nghiên cứu<br /> Nguyên Ngọc, Loại hình sống” Condominas. In trong “Nguyên Ngọc: Tác<br /> phẩm”. Tập 2. Nxb Hội Nhà văn, 2009, Hà Nội, trang 116-117<br /> 7.<br /> <br /> 57<br /> <br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc <br /> chưa có nhiều thiện cảm vì hai bên chưa hiểu biết<br /> nhiều về nhau. Thực ra, những hành động, thái độ<br /> và cử chỉ của họ cũng là những thông tin quý giá<br /> nhưng lúc đó người thực địa chưa đủ kinh nghiệm<br /> để nhận ra được “ngôn ngữ cơ thể” của họ. Đó có<br /> thể nói là những cuộc phỏng vấn thất bại đầu đời và<br /> gợi ra nhiều suy nghĩ. Những “thất bại” trong các<br /> cuộc phỏng vấn, như phân tích của Nairm và đồng<br /> nghiệp là một thách thức với nhà nghiên cứu: “Để<br /> đặt một cuộc phỏng vấn “không thành công” làm<br /> trọng tâm của một bài báo học thuật tiềm ẩn nguy<br /> cơ bị phản bác bởi học thuật là một lĩnh vực cạnh<br /> tranh, nơi mà “thành công”, chứ không phải “thất<br /> bại”, được khen ngợi”8. Tuy nhiên, từ những nghiên<br /> cứu của mình, các tác giả này cũng nhấn mạnh vai<br /> trò của việc phân tích các cuộc phỏng vấn “thất bại”<br /> trong quá trình sản sinh tri thức của nhà nghiên<br /> cứu. Phân tích sự “không thành công” của các cuộc<br /> phỏng vấn luôn làm cho nhà nghiên cứu nhận thức<br /> sâu hơn về đối tượng của mình và về bản thân mình<br /> cũng như cách thức mà mình tiếp cận, để từ đó thay<br /> đổi chiến thuật cho những cuộc phỏng vấn tiếp theo<br /> có hiệu quả hơn. Và khi phân tích lại những “thất<br /> bại” ban đầu của mình, nhà nghiên cứu nhận thấy<br /> sự xuất hiện quá mới lạ của mình và cách đặt vấn đề<br /> trực tiếp là không hiệu quả. Do vậy cần phải chuyển<br /> sang chiến thuật làm quen, tạo mối quan hệ và bước<br /> vào câu chuyện một cách tự nhiên hơn thì kết quả<br /> thu được khả quan hơn.<br /> Định vị bản thân trên nghiên cứu thực địa tạo<br /> tâm thế cho nhà nghiên cứu vững vàng hơn trong<br /> quá trình thu thập thông tin, dữ liệu. Nó cũng giúp<br /> nhà nghiên cứu hạn chế những nguy hiểm rình rập<br /> hay tránh được sự nhầm lẫn về mục đích. Một nhà<br /> nghiên cứu điền dã dân tộc học giàu kinh nghiệm đã<br /> kết luận rằng: Đi nghiên cứu dân tộc học ở miền núi<br /> phải có tâm hồn lãng mạn một chút để luôn luôn có<br /> cảm hứng tìm tòi và có đủ nghị lực vượt qua những<br /> khó khăn trên rừng núi. Tại địa bàn thực địa, các<br /> nhà nghiên cứu trẻ dễ được các cô gái bản địa trẻ<br /> đẹp chú ý. Chẳng ai có thể cấm đoán những người<br /> thanh niên mơ mộng, nhất là khi cả hai phía đều có<br /> những sự khác biệt về văn hóa có thể chia sẻ với<br /> nhau để khám phá sự mới mẻ. Nó giống như chuyện<br /> tình rất đẹp và lãng mạn của một nhà văn nổi tiếng<br /> với một cô gái Mông ở cao nguyên Đồng Văn trong<br /> một tập bút ký nổi tiếng được nhiều nhà dân tộc học<br /> yêu thích. Tuy nhiên, là người đang làm công tác<br /> học thuật, thì những suy nghĩ “tài tử” như một nhà<br /> văn, một nghệ sĩ là chưa hợp lý. Như Max Weber<br /> lập luận: “Hầu như tất cả các ngành khoa học xã hội<br /> đều mang ơn những người “tài tử” về những nhận<br /> xét thường khá hay, đôi khi quý báu. Nhưng nếu<br /> cách làm việc tài tử trở thành nguyên tắc khoa học,<br /> thì chính nó sẽ kết liễu khoa học”9. Nếu nhà nghiên<br /> Nairn, Munroand và Smith, A counter-narrative of a ‘failed’ interview.<br /> Qualitative Research 2005, 5, pp 237.<br /> 9.<br /> Max Werber, (2010), Nền đạo đức tin lành và tinh thần của chủ nghĩa tư<br /> bản. (Bùi Văn Nam Sơn, Nguyễn Nghị, Nguyễn Tùng, Trần Hữu Quang<br /> dịch). Nxb Tri thức, Hà Nội. Trang 64.<br /> 8.<br /> <br /> 58<br /> <br /> KHOA HỌC, GIÁO DỤC VÀ CÔNG NGHỆ<br /> cứu chú ý đến các cô gái bản địa (về tình cảm) thì<br /> có nghĩa là tự đặt mình vào vị trí đối thủ cạnh tranh<br /> (về mặt tình cảm) với những người con trai khác<br /> trong bản và nó sẽ gây nhiều bất lợi cho công việc,<br /> thậm chí còn nguy hiểm cho nhà nghiên cứu. Và<br /> điều đó cũng khiến cho nhà nghiên cứu phải mất<br /> thời gian xử lý những mối quan hệ nhạy cảm này<br /> để có thể làm việc lâu dài tại địa phương. Những<br /> khó khăn không chỉ xuất hiện trong giai đoạn nhà<br /> nghiên cứu mới xuất hiện ở địa bàn nghiên cứu, mà<br /> ngay cả khi nhà nghiên cứu có một quá trình thực<br /> địa lâu dài, gây dựng được mối quan hệ tốt đẹp với<br /> người dân địa phương, thì vẫn còn hiện hữu nhiều<br /> khó khăn. Sự lạ lẫm, xa lạ là một hạn chế. Nhưng<br /> nhiều khi, những khó khăn lại xuất hiện từ chính sự<br /> thân thuộc giữa nhà nghiên cứu và đối tượng nghiên<br /> cứu, từ tình cảm mà người dân địa phương dành cho<br /> nhà nghiên cứu. Đó là những gì được rút ra được<br /> từ sự trải nghiệm của người thực địa trong nhiều<br /> năm thực địa ở người Dao. Trong một khoảng thời<br /> gian khá dài, người thực địa chỉ ở lại trong một gia<br /> đình trên địa bàn nghiên cứu. Được mọi người trong<br /> gia đình cũng coi như một thành viên quen thuộc,<br /> là “người nhà” của họ. Nhưng rồi sự việc xẩy ra<br /> ngoài ý muốn khi người chủ nhà có một cậu con trai<br /> cũng trạc tuổi nhà nghiên cứu. Họ trở thành đôi bạn<br /> hay uống rượu và nói chuyện với nhau. Nhưng khi<br /> người này bỏ việc, sa đà vào các cuộc ăn nhậu nhiều<br /> hơn mà không quan tâm đến công việc thì người chủ<br /> nhà thường hay mắng. Trong một số câu chuyện,<br /> người chủ nhà lấy nhà nghiên cứu ra so sánh với cậu<br /> con trai như để phê phán. Điều đó làm cho cậu ta<br /> bực mình và coi nhà nghiên cứu như là một nguyên<br /> nhân mà cậu bị mắng. Nhà nghiên cứu đã mất khá<br /> nhiều thời gian trò chuyện và chia sẻ với con chủ<br /> nhà thì mối quan hệ mới tốt đẹp hơn. Nhưng sau<br /> những sự việc đó, đã xuất hiện một khoảng cách<br /> giữa họ. Nó làm cho nhà nghiên cứu không cảm<br /> thấy thoải mái trong quá trình thực địa. Mặc dù đây<br /> là tình huống ngoài dự kiến và ngoài sự kiểm soát<br /> của nhà nghiên cứu, nhưng nếu chú ý hơn và mẫn<br /> cảm hơn thì có lẽ những sự việc như vậy đã không<br /> xẩy ra. Đó là những bài học kinh nghiệm đầu tiên<br /> trong quá trình nghiên cứu thực địa giúp nhà nghiên<br /> cứu không ngừng suy ngẫm và định vị lại bản thân<br /> trong quá trình nghiên cứu. Sự định vị bản thân một<br /> cách hợp lý là điều kiện để xử lý tình huống cũng<br /> như tránh các nguy hiểm trên thực địa, những cái<br /> mà trong trường học ít khi được giảng dạy.<br /> Giới tính cũng là vấn đề ảnh hưởng đến quá trình<br /> thu thập dữ liệu trên thực địa. Không thể khẳng định<br /> được rằng nam giới thì thuận lợi hơn nữ giới trong<br /> quá trình nghiên cứu thực địa hay ngược lại, mà điều<br /> đó còn phụ thuộc vào chủ đề, địa bàn nghiên cứu,<br /> đối tượng nghiên cứu cụ thể. Nhiều người nghĩ rằng<br /> đi lên vùng dân tộc thiểu số, phải tiếp xúc với văn<br /> hóa rượu, phải đi lại nhiều thì nam giới có lợi thế. Có<br /> thể góc độ nào đó, nhận xét này cũng có lý, nhưng<br /> <br /> Số 22 - Tháng 6 năm 2018<br /> <br /> KHOA HỌC, GIÁO DỤC VÀ CÔNG NGHỆ<br /> <br /> Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc <br /> nó không đúng với mọi trường hợp. Giới tính, vấn<br /> đề được Naim với cộng sự, và cả Bonin phân tích<br /> khá kỹ cả về đối tượng nghiên cứu lẫn người thông<br /> dịch. Trong đó, các tác giả không khẳng định giới<br /> tính nào thuận lợi hơn mà đi vào phân tích những<br /> khó khăn của từng giới tính trong những trường hợp<br /> cụ thể. Trường hợp cụ thể đang được phân tích ở<br /> đây, khi tiếp cận những người Dao, là nam giới nên<br /> nhà nghiên cứu có nhiều thuận lợi khi tiếp xúc với<br /> họ dễ dàng hơn qua những cuộc rượu cũng như sự<br /> cơ động trong quá trình di chuyển. Tuy nhiên, phần<br /> lớn các hoạt động thị trường của người Dao đều<br /> là phụ nữ, trong đó có nhiều lứa tuổi khác nhau.<br /> Và điều này cũng gây ra những khó khăn nhất định<br /> cho công việc của nhà nghiên cứu. Trong một lần đi<br /> phỏng vấn một người phụ nữ trẻ tham gia khá sớm<br /> vào hoạt động du lịch tại nhà (homestay) ở đây, nhà<br /> nghiên cứu được gia đình chị mời ở lại ăn cơm và<br /> trò chuyện. Vì công việc này chủ yếu liên quan đến<br /> người phụ nữ nên sau bữa cơm rượu, người vợ ra<br /> hiệu cho chồng vào trong để chị trả lời các câu hỏi<br /> mà nhà nghiên cứu đưa ra. Cuộc phỏng vấn cũng<br /> thu được nhiều thông tin thú vị, nhưng ngày hôm<br /> sau, có người cho nhà nghiên cứu biết rằng vì buổi<br /> làm việc hôm qua của ông mà vợ chồng nhà chị kia<br /> xẩy ra mâu thuẫn. Có thể anh chồng cảm thấy “tổn<br /> thương” khi không được tham gia vào câu chuyện,<br /> hay cảm thấy không hài lòng khi vợ tiếp chuyện<br /> một người đàn ông mà không cần sự hiện diện của<br /> ông… Nhà nghiên cứu đã phải suy nghĩ rất nhiều và<br /> có phần lo lắng, sợ nó sẽ ảnh hưởng đến công việc<br /> trong thời gian tiếp theo. Sau đó, ông đã nghĩ ra<br /> một cách để giải tỏa “ấm ức” cho người chồng của<br /> người phụ nữ đã phỏng vấn hôm trước bằng một<br /> buổi phỏng vấn về những công việc mà anh ta phụ<br /> trách trong gia đình nhằm làm cho các mối quan hệ<br /> trở nên tốt đẹp hơn. Câu chuyện này là một bài học<br /> kinh nghiệm quý báu khi tiến hành các cuộc phỏng<br /> vấn khác một cách khéo léo hơn và không lặp lại<br /> tình huống cũ.<br /> Khả năng kiểm soát một cuộc phỏng vấn của<br /> nhà nghiên cứu là một kỹ năng quan trọng ảnh<br /> hưởng đến công tác thực địa. Nhất là trong các cuộc<br /> phỏng vấn nhóm, phỏng vấn mở hay phỏng vấn<br /> ở những nơi công cộng. Trong những cuộc phỏng<br /> vấn, sự xuất hiện đột ngột của những người không<br /> mong đợi là một tình huống khó tránh khỏi và nó<br /> ảnh hưởng lớn đến chất lượng thông tin và kết quả<br /> phỏng vấn. Một miêu tả của Bonnin về tình huống<br /> khi bà cùng trợ lý nghiên cứu đang phỏng vấn những<br /> người buôn bán trong một khu chợ thì người quản<br /> lý thị trường (đã quen trước) xuất hiện khiến những<br /> người buôn bán dừng các câu chuyện đang trao đổi<br /> hoặc chuyển hướng sang câu chuyện khác, thái độ<br /> của họ cũng thay đổi khi người này xuất hiện. Khi<br /> biết bà có quan hệ quen biết với người quản lý thị<br /> trường thì những người buôn bán không muốn chia<br /> sẻ các thông tin với bà nữa, họ nghi ngại về mối<br /> <br /> Số 22 - Tháng 6 năm 2018<br /> <br /> quan hệ này có thể ảnh hưởng đến công việc của<br /> họ10. Những trường hợp như vậy khá phổ biến trong<br /> quá trình nghiên cứu thực địa, và kinh nghiệm của<br /> nhà nghiên cứu chưa hẳn giúp họ tránh được vấn<br /> đề này, mà chỉ giúp giải quyết vấn đề này sao cho<br /> hiệu quả nhất. Khi tiến hành phỏng vấn một nhóm<br /> gồm 6 phụ nữ tham gia câu lạc bộ Thổ cẩm Tả Phìn<br /> (nằm trên địa bàn nghiên cứu thực địa). Vấn đề nhà<br /> nghiên cứu muốn hỏi liên quan đến việc quản lý câu<br /> lạc bộ và phân chia nguồn lực, phân chia lợi nhuận<br /> nên đã cố tình không mời người phụ trách câu lạc bộ<br /> cũng là chủ tịch Hội Phụ nữ xã tham gia (trước đó<br /> đã dành riêng một buổi phỏng vấn người này). Tuy<br /> nhiên, khi mọi người đang tranh luận với nhau về<br /> việc phân chia lợi nhuận trong câu lạc bộ thì người<br /> phụ trách xuất hiện làm những người khác im lặng,<br /> họ không bàn về chuyện này nữa. Thực chất người<br /> này đến đây không phải để theo dõi hay nắm bắt<br /> thông tin phản ánh của những người trong câu lạc<br /> bộ. Bà đến vì quan tâm đến việc những người kia<br /> có giúp đỡ nhà nghiên cứu hay không. Người này<br /> còn đứng ra thuyết minh cho mọi người về mong<br /> muốn của nhà nghiên cứu và cả những gợi ý cho<br /> mọi người về việc trả lời. Điều đó khiến cho những<br /> mục tiêu đặt ra trong việc thu thập thông tin của<br /> nhà nghiên cứu cũng bị thay đổi. Tuy nhiên, những<br /> trường hợp như vậy không phải không có giá trị gì<br /> đối với nhà nghiên cứu. Bởi như đã nói, thái độ,<br /> hành động của những người được phỏng vấn cũng<br /> là những thông tin quan trọng. Những người phụ nữ<br /> được phỏng vấn có sự thay đổi khi có sự xuất hiện<br /> của chủ nhiệm câu lạc bộ thổ cẩm chứng tỏ mối<br /> quan hệ giữa họ cũng có những khoảng trống nhất<br /> định. Một vấn đề khó khăn khác trong việc kiểm<br /> soát các cuộc phỏng vấn chính là ứng xử, giải quyết<br /> mối quan hệ giữa các chủ thể của các ý kiến trái<br /> chiều với nhau. Trong một cuộc phỏng vấn nhóm<br /> 4 người về việc trồng rau sạch để bán cho các nhà<br /> hàng vào cuối năm 2011 là một trải nghiệm khác.<br /> Trong khi 3 người cho rằng việc trồng rau để bán<br /> ra thị trấn thì cũng cần phải sử dụng phân bón và<br /> thuốc bảo vệ thực vật để đảm bảo sản lượng cung<br /> cấp cho khách hàng. Vấn đề là phải làm cho hợp<br /> lý, đảm bảo an toàn cho người sử dụng như việc<br /> bón phân, phun thuốc phải cách xa ngày thu hoạch.<br /> Một người đã đứng lên phản đối ý kiến này khi<br /> cho rằng làm như vậy thì không còn là rau sạch, và<br /> không đúng với hướng dẫn của những người đứng<br /> ra xây dựng chương trình. Sau đó, người này đã rời<br /> khỏi cuộc phỏng vấn khi mà ý kiến của mình khác<br /> những người kia. Phải đến nhiều năm sau, khi thực<br /> hiện nhiều cuộc phỏng vấn nhóm và trao đổi với<br /> nhiều người hơn thì khả năng xử lý các trường hợp<br /> này cũng trở nên thuần thục hơn. Tuy nhiên, những<br /> trường hợp xẩy ra ngoài ý muốn như vậy cũng tạo<br /> ra những bài học quan trọng trong việc đặt vấn đề<br /> Christine Bonnin, Navigating fieldwork politics, practicalities and ethics in<br /> the upland borderlands of northern Vietnam. Asia Pacific Viewpoint, Vol. 51,<br /> No. 2, August 2010. ISSN 1360-7456, pp184.<br /> 10.<br /> <br /> 59<br /> <br />