Tái cấu hình đời sống tôn giáo ở Việt Nam hiện nay: Những thách thức về mặt pháo lí

Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 6 - 2012<br /> <br /> 3<br /> <br /> T«n gi¸o - vÊn ®Ò lÝ luËn vµ thùc tiÔn<br /> <br /> T¸i cÊu h×nh ®êi sèng t«n gi¸o ë ViÖt Nam<br /> hiÖn nay: Nh÷ng th¸ch thøc vÒ mÆt ph¸p lÝ<br /> (PhÇn ®Çu)<br /> §ç Quang H­ng(*)<br /> NhËp ®Ò:<br /> <br /> Theo chóng t«i, mét trong nh÷ng<br /> <br /> ®iÓm ®¸ng chó ý nhÊt cña ®êi sèng t«n<br /> <br /> gi¸o ë ViÖt Nam hiÖn nay lµ ®· vµ ®ang<br /> <br /> h×nh vµ nh÷ng biÕn ®éng cña thÞ tr­êng<br /> t«n gi¸o ë ViÖt Nam còng cÇn nhÊn<br /> m¹nh mét sè ®iÓm sau ®©y.<br /> <br /> 1.1. Nh­ mét hÖ qu¶ cña sù ®æi míi<br /> <br /> cã sù thay ®æi c¬ b¶n cña “c¸i t«n gi¸o”<br /> <br /> ®­êng lèi chÝnh s¸ch t«n gi¸o tõ cuèi<br /> <br /> h×nh<br /> <br /> gia cã sù phôc håi t«n gi¸o rÊt ®¸ng kÓ.<br /> <br /> (le religieux), nãi ®óng h¬n lµ sù t¸i cÊu<br /> <br /> t«n<br /> <br /> gi¸o<br /> <br /> (reconfiguration<br /> <br /> religieux) trong ®êi sèng x· héi nãi<br /> <br /> chung vµ nãi riªng trong quan hÖ cña nã<br /> víi hÖ thèng ph¸p lÝ. §©y lµ b­íc tiÕn<br /> <br /> quan träng cña sù ®æi míi ®­êng lèi<br /> <br /> chÝnh s¸ch t«n gi¸o, nh­ng chÝnh nã ®·<br /> <br /> vµ ®ang ®Æt ra nhiÒu vÊn ®Ò míi mÎ<br /> trong quan hÖ t«n gi¸o víi ph¸p quyÒn.<br /> <br /> Bµi viÕt nµy, trªn c¬ së lµm râ kh¸i<br /> <br /> niÖm quan träng t¸i cÊu h×nh ®êi sèng<br /> <br /> t«n gi¸o vµ mét sè kh¸i niÖm cã liªn<br /> quan nh­ thÞ tr­êng t«n gi¸o (marchÐ<br /> <br /> religieuse), sù phôc håi t«n gi¸o (reveil<br /> <br /> religieux), b­íc ®Çu nªu ra mét sè vÊn ®Ò<br /> cã tÝnh hÖ luËn khi ®êi sèng t«n gi¸o<br /> xuÊt hiÖn tr¹ng th¸i “t¸i cÊu h×nh” vµ<br /> <br /> n¨m 1990 ®Õn nay, ViÖt Nam lµ mét quèc<br /> Víi nh÷ng quèc gia ®ang ph¸t triÓn th×<br /> “sù phôc håi t«n gi¸o” ®i liÒn víi sù héi<br /> <br /> nhËp quèc tÕ, toµn cÇu hãa. ChÝnh nh÷ng<br /> <br /> quèc gia ®ang ph¸t triÓn, cïng víi sù<br /> <br /> t¨ng tr­ëng cña tÝnh hiÖn ®¹i th× nhu<br /> cÇu tÝn ng­ìng t©m linh cµng trë nªn<br /> m¹nh mÏ ®a d¹ng. MÆt kh¸c,<br /> <br /> sù “phôc<br /> <br /> håi t«n gi¸o” ë ViÖt Nam trong khu«n<br /> <br /> khæ biÕn ®æi cña “thÓ chÕ x· héi chñ<br /> nghÜa”, khi mµ nhu cÇu t©m linh, t«n<br /> <br /> gi¸o cña ng­êi d©n lÇn ®Çu tiªn ®­îc<br /> thõa nhËn c¨n b¶n h¬n trong thùc tiÔn,<br /> th× “sù quay trë l¹i cña t©m thøc t«n<br /> gi¸o” trë nªn m¹nh mÏ vµ râ rµng h¬n.<br /> 1.2. Trong nghiªn<br /> <br /> cøu cña Phillip<br /> <br /> nh÷ng suy t­ c¸ nh©n gãp phÇn vµo viÖc<br /> <br /> Taylor vÒ sù biÕn ®æi ®êi sèng t«n gi¸o<br /> <br /> mÆt ph¸p lÝ.<br /> <br /> «ng gäi nã lµ “hËu c¸ch m¹ng”, ®· gîi ra<br /> <br /> gi¶i quyÕt nh÷ng th¸ch thøc míi Êy vÒ<br /> 1. “Sù phôc håi t«n gi¸o” ë ViÖt Nam<br /> <br /> hiÖn nay<br /> <br /> §Ó thÊy ®­îc nh÷ng c¬ së t­ t­ëng, x·<br /> <br /> héi, t©m lÝ vµ t«n gi¸o cña viÖc t¸i cÊu<br /> <br /> tÝn ng­ìng ë ViÖt Nam thêi ®æi míi, mµ<br /> <br /> nhiÒu ý t­ëng. Tr­íc hÕt, theo t¸c gi¶,<br /> ®êi sèng t«n gi¸o ë ViÖt Nam h«m nay lµ<br /> ®Ò tµi hÊp dÉn v×: thø nhÊt, cã lÝ thuyÕt<br /> <br /> *. GS. TS., §¹i häc Quèc gia Hµ Néi.<br /> <br /> Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 6 - 2012<br /> <br /> 4<br /> cho r»ng, khi x· héi ph¸t triÓn, t«n gi¸o<br /> sÏ mÊt ®i tÝnh sèng cßn cña nã. Taylor<br /> <br /> ph©n tÝch: thùc chÊt t«n gi¸o ViÖt Nam<br /> <br /> ®ang håi sinh, ph¸t triÓn víi nhiÒu chiÒu<br /> h­íng míi, cã nhiÒu thay ®æi tõ quan<br /> <br /> ®iÓm nhµ n­íc, ng­êi d©n vµ tÝn ®å. Thø<br /> <br /> hai, trong thêi k× toµn cÇu hãa, ph¶i<br /> <br /> gi¸o cña Nhµ n­íc ®· dÉn ®Õn sù cÊu<br /> thµnh ba thÞ tr­êng t«n gi¸o:<br /> <br /> “ThÞ tr­êng ®á” gåm c¸c tæ chøc, c¸<br /> <br /> nh©n ho¹t ®éng t«n gi¸o “hîp ph¸p”<br /> (kho¶ng 100 triÖu ng­êi).<br /> <br /> “ThÞ tr­êng ®en” lµ nh÷ng céng ®ång<br /> <br /> ch¨ng ViÖt Nam lµ mét vÝ dô b¶n s¾c d©n<br /> <br /> t«n gi¸o, c¸c tæ chøc ho¹t ®éng trong t­<br /> <br /> hiÖn ®¹i”. Thø ba, chñ ®Ò nghiªn cøu næi<br /> <br /> Nh­ng céng ®ång nµy l¹i ®«ng ®¶o, ­íc<br /> <br /> téc bÞ ®e däa trong cuéc “t×m kiÕm tÝnh<br /> bËt vÒ t«n gi¸o ë ViÖt Nam lµ mèi quan<br /> <br /> hÖ gi÷a t«n gi¸o vµ chÝnh trÞ mµ c«ng<br /> <br /> thÕ “hÇm tró”, bÝ mËt, bÊt hîp ph¸p, v.v…<br /> tíi kho¶ng 200 triÖu ng­êi.<br /> <br /> “ThÞ tr­êng x¸m” lµ thÞ tr­êng t«n<br /> <br /> cuéc “§æi Míi” ch¾c ch¾n ®em l¹i nhiÒu<br /> <br /> gi¸o cã tÝnh c¸ch “mËp mê”, nöa hîp<br /> <br /> Cô thÓ, t¸c gi¶ cho r»ng, sù håi sinh<br /> <br /> nh÷ng céng ®ång tÝn ng­ìng d©n gian<br /> <br /> thay ®æi.<br /> <br /> cña t«n gi¸o ë ViÖt Nam nh­ lµ sù “ph¶n<br /> håi l¹i” nh÷ng chÝnh s¸ch cña nhµ n­íc<br /> <br /> khi chuyÓn ®æi nÒn kinh tÕ. T«n gi¸o cã<br /> <br /> thÓ lµ mét phÇn båi ®¾p còng nh­ ®¸p<br /> <br /> øng mét sè nhu cÇu t©m linh vµ t©m sinh<br /> <br /> ph¸p, nöa bÊt hîp ph¸p, ®Æc biÖt lµ<br /> vµ mét sè “gi¸o ph¸i” thuéc nhiÒu t«n<br /> <br /> gi¸o lín vèn ®­îc c«ng nhËn. Céng ®ång<br /> <br /> nµy còng rÊt ®«ng ®¶o, cã thÓ tíi “hµng<br /> tr¨m triÖu ng­êi”(2).<br /> <br /> D­¬ng Ph­îng C­¬ng nhÊn<br /> <br /> m¹nh<br /> <br /> lÝ cña ng­êi d©n khi ph¶i ®èi ®Çu víi sù<br /> <br /> r»ng, Nhµ n­íc trong khi cã xu h­íng<br /> <br /> n­íc nh­ lµ ng­êi cã quyÒn quyÕt ®Þnh<br /> <br /> khèng chÕ, ng¨n chÆn thÞ tr­êng ®en vµ<br /> <br /> bÊp bªnh cña kinh tÕ thÞ tr­êng; Nhµ<br /> h×nh thøc t«n gi¸o nµo nªn lo¹i bá, vµ<br /> <br /> h×nh thøc t«n gi¸o nµo nªn nu«i d­ìng,<br /> khuyÕn khÝch vµ ph¸t triÓn…(1)<br /> <br /> Thùc ra, sù “thøc tØnh t«n gi¸o” míi chØ<br /> <br /> lµ ®iÒu kiÖn cã tÝnh tiÒn ®Ò cña sù t¸i cÊu<br /> <br /> h×nh ®êi sèng t«n gi¸o mµ th«i. TÊt c¶ cßn<br /> tïy thuéc ë ®iÒu kiÖn kh¸c, trùc tiÕp h¬n:<br /> sù h×nh thµnh “thÞ tr­êng t«n gi¸o”.<br /> <br /> 2. Sù h×nh thµnh “thÞ tr­êng t«n gi¸o”<br /> <br /> vµ t¸c ®éng cña nã<br /> <br /> Nh÷ng n¨m gÇn ®©y khi nghiªn cøu<br /> <br /> sù biÕn chuyÓn ®êi sèng t«n gi¸o ë<br /> <br /> Trung Quèc, c¸c häc gi¶ Trung Quèc vµ<br /> n­íc ngoµi ®· ®­a ra kh¸i niÖm “thÞ<br /> <br /> tr­êng t«n gi¸o” rÊt ®¸ng chó ý. B¾t ®Çu<br /> tõ bµi viÕt cña D­¬ng Ph­îng C­¬ng cã<br /> tªn lµ ThÞ tr­êng ba mµu s¾c cña t«n<br /> <br /> gi¸o Trung Quèc, trong ®ã t¸c gi¶ qua<br /> viÖc nghiªn cøu sù ®iÒu tiÕt, qu¶n lÝ t«n<br /> <br /> muèn h¹n chÕ thÞ tr­êng ®á, tÊt yÕu ph¶i<br /> <br /> nh­ vËy tÊt yÕu sÏ gia t¨ng thÞ tr­êng<br /> <br /> x¸m, mµ tr­êng hîp Ph¸p lu©n c«ng n¨m<br /> <br /> 1. Xem: Phillip Taylor. Modernity and Reenhantment in Post-revolutionary Vietnam, 2007,<br /> pp.7-15.<br /> 2. Xem: D­¬ng Ph­îng C­¬ng (Feng Gang Yang).<br /> ThÞ tr­êng ba mµu s¾c t«n gi¸o cña Trung Quèc,<br /> nguyªn b¶n tiÕng Trung ®­îc ®¨ng t¶i trªn t¹p chÝ<br /> X· héi häc, sè 47, 2006, tr.93-122. Trong cuéc héi<br /> th¶o quèc tÕ T«n gi¸o vµ ph¸p quyÒn ë §«ng Nam ¸<br /> - TiÕp tôc th¶o luËn cña ViÖn Nghiªn cøu T«n gi¸o<br /> tæ chøc t¹i Hµ Néi th¸ng 11/2007, nhµ nghiªn cøu<br /> L­u Bµnh trong bµi C¸c vÊn ®Ò t«n gi¸o cña Trung<br /> Quèc (nguyªn b¶n tiÕng Anh) còng ®· gÇn nh­ giíi<br /> thiÖu t×nh h×nh “thÞ tr­êng t«n gi¸o” nµy theo c¸ch<br /> ph©n tÝch cña D­¬ng Ph­îng C­¬ng. §ång thêi L­u<br /> Bµnh còng ph©n tÝch râ h¬n vÒ sè liÖu tÝn ®å c¸c t«n<br /> gi¸o thuéc ba thÞ tr­êng Êy. ¤ng nhÊn m¹nh “sù<br /> l­ìng ph©n: sù cïng tån t¹i hai gi¸o héi” trong nhiÒu<br /> t«n gi¸o lín ë Trung Quèc hiÖn nay, mét phÇn do<br /> chÝnh viÖc ChÝnh phñ Trung Quèc ®· nç lùc vµ kiªn<br /> tr× chÝnh s¸ch lËp c¸c “Gi¸o héi yªu n­íc” do ChÝnh<br /> phñ trùc tiÕp b¶o trî…<br /> <br /> 4<br /> <br /> §ç Quang H­ng. T¸i cÊu h×nh ®êi sèng t«n gi¸o…<br /> <br /> 5<br /> <br /> 1999-2000 lµ tiªu biÓu. MÆt kh¸c, t¸c gi¶<br /> <br /> ph©n tÝch thªm trong bµi viÕt Sù thøc tØnh<br /> <br /> tr­êng t«n gi¸o bÞ ph©n m¶nh”, ®iÓm<br /> <br /> Trung Quèc hiÖn nay(4). T¸c gi¶ bµi viÕt<br /> <br /> còng cho r»ng trong thùc tiÔn, khi “thÞ<br /> <br /> then chèt cña chÝnh s¸ch t«n gi¸o ë<br /> Trung Quèc lµ ph¶i ®iÒu tiÕt ®­îc thÞ<br /> <br /> tr­êng x¸m, trong ®ã cÇn thiÕt ph¶i<br /> chuyÓn dÇn nã sang thÞ tr­êng ®á, v.v…<br /> <br /> Râ rµng ®iÒu nµy cã liªn quan ®Õn<br /> <br /> nh÷ng chÝnh s¸ch cô thÓ cña qu¸ tr×nh<br /> “thiÕt chÕ hãa t«n gi¸o” ë Trung Quèc<br /> <br /> nh÷ng thËp niªn gÇn ®©y. NhËn xÐt vÒ<br /> <br /> ®iÒu nµy, D. A. Palmer viÕt: “C¸c ®oµn thÓ<br /> t«n gi¸o yªu n­íc ®­îc lËp ra d­íi sù<br /> b¶o trî cña §¶ng Céng s¶n Trung Quèc<br /> <br /> trong nh÷ng n¨m 1950 ®èi víi 5 t«n gi¸o<br /> liªn quan lµ nh÷ng h×nh th¸i thiÕt chÕ<br /> <br /> hoµn toµn ch­a tõng cã. Ch­a bao giê<br /> trong lÞch sö mµ nh÷ng ng­êi theo PhËt<br /> <br /> t«n gi¸o vµ sù tho¸t ra khái t«n gi¸o ë<br /> kh«ng chØ ph©n tÝch sù “thøc tØnh t«n<br /> <br /> gi¸o” ë Trung Quèc, xem nã nh­ mét ®Æc<br /> <br /> ®iÓm cã tÝnh kh¸c biÖt so víi t×nh h×nh c¸c<br /> x· héi ¢u - Mü, n¬i mµ “sù tho¸t ra khái<br /> <br /> t«n gi¸o” ®­îc coi nh­ chuÈn mùc cña tÝnh<br /> hiÖn ®¹i (Marcel Gauchet), mµ cßn ®­a ra<br /> <br /> nhËn xÐt r»ng, chÝnh sù ®æi míi cña ChÝnh<br /> phñ Trung Quèc trong chÝnh s¸ch t«n<br /> <br /> gi¸o, nhÊt lµ c¸ch thøc c«ng nhËn c¸c tæ<br /> <br /> chøc t«n gi¸o vµ b¶o trî nã ®· trë thµnh<br /> c«ng cô quan träng trong viÖc “thiÕt chÕ<br /> l¹i” c¸c tæ chøc t«n gi¸o ë Trung Quèc(5), cã<br /> nh÷ng ý kiÕn chia sÎ víi nhËn ®Þnh trªn<br /> cña B. Vermander.<br /> <br /> B. Vermander ®Æc biÖt nhÊn m¹nh<br /> <br /> gi¸o, §¹o gi¸o hay Islam gi¸o ë Trung<br /> <br /> hiÖn t­îng ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña ®¹o<br /> <br /> chøc quèc gia duy nhÊt (®· tõng cã nhiÒu<br /> <br /> “mét<br /> <br /> Quèc l¹i cïng héi tô l¹i trong mét tæ<br /> ý ®å lµm viÖc nµy trong thêi k× céng hßa<br /> <br /> (1911-1949) song phÇn lín ®Òu ®· thÊt b¹i).<br /> <br /> V« vµn gi¸o ph¸i vµ nhãm tÝn ®å chèng<br /> <br /> ®èi ®· bÞ buéc ph¶i hîp nhÊt l¹i vµ t¸ch<br /> m×nh ra khái c¸c nhµ thê vµ héi truyÒn<br /> <br /> gi¸o ngo¹i quèc. Tæ chøc C«ng gi¸o tu©n<br /> <br /> theo c¸c mÖnh lÖnh tõ Trung Nam H¶i<br /> chø kh«ng ph¶i tõ Vatican”(3).<br /> <br /> T¸c gi¶ còng ph©n tÝch thªm r»ng, qu¸<br /> <br /> tr×nh thiÕt chÕ hãa PhËt gi¸o, C«ng gi¸o,<br /> §¹o gi¸o, Islam gi¸o vµ Tin Lµnh gi¸o ë<br /> <br /> Trung Quèc ®· t¹o ra mét “cÊu tróc hµnh<br /> chÝnh” t­¬ng ®èi ®ång nhÊt gi÷a truyÒn<br /> thèng tæ chøc c¸c ®¬n vÞ s¶n xuÊt x· héi<br /> <br /> chñ nghÜa (tæ ®éi - danwei) víi c¸c h×nh<br /> thøc truyÒn thèng cña tæ chøc t¨ng l÷. §©y<br /> lµ nh÷ng nhËn xÐt ®¸ng chó ý nh­ng nã<br /> kh«ng thuéc ph¹m vi bµi viÕt nµy.<br /> <br /> ý kiÕn ®¸ng chó ý cña D­¬ng Ph­îng<br /> <br /> C­¬ng vÒ “thÞ tr­êng t«n gi¸o ba mµu s¾c”<br /> <br /> ®· ®­îc Benoit Vermander b×nh luËn vµ<br /> <br /> Tin Lµnh ë Trung Quèc mµ «ng gäi lµ<br /> t«n<br /> <br /> gi¸o<br /> <br /> ®ang<br /> <br /> trçi<br /> <br /> dËy”<br /> <br /> (une<br /> <br /> religion chinoise en Ðmergence), ®ång<br /> thêi coi ®©y lµ hiÖn t­îng ®¸ng chó ý<br /> <br /> nhÊt trong sù thay ®æi cña thÞ tr­êng t«n<br /> <br /> gi¸o cña Trung Quèc hiÖn nay. T¸c gi¶<br /> <br /> viÕt: “Nh÷ng kh¼ng ®Þnh vÒ con sè tÝn ®å<br /> Tin Lµnh ë Trung Quèc dao ®éng tõ 20<br /> ®Õn 130 triÖu ng­êi. C¸c quan chøc Trung<br /> <br /> 3. Xem: David A. Palmer. Les danwei religieuses<br /> L’institutionalisation de la religion en Chine populaire,<br /> (t¹m dÞch: C¸c tæ ®éi t«n gi¸o. ThiÕt chÕ hãa t«n gi¸o ë<br /> n­íc Céng hßa nh©n d©n Trung Hoa hiÖn nay), t¹p chÝ<br /> Perspectives, No 4/2009, Paris, tr. 21-22.<br /> 4. Benoit Vermander. RÐveil religieux et sortie de la<br /> religion en Chine contemporaine, t¹p chÝ<br /> Perspertive, No 4/2009, Paris, pp. 4-17.<br /> 5. T­¬ng tù nh­ nhËn xÐt trªn, trong bµi viÕt Les<br /> danwei religieuses: L’institutionnalisation de la<br /> religion en Chine populaire cña David A. Palmer,<br /> t¹p chÝ Perspective, sè ®· dÉn, tr. 19-33, t¸c gi¶ ph©n<br /> tÝch s©u s¾c h¬n sù “hîp ph¸p hãa” c¸c tæ chøc t«n<br /> gi¸o ë Trung Quèc theo chÝnh s¸ch cña ChÝnh phñ ®·<br /> trë thµnh c«ng cô ph¸p lÝ quan träng lµm thay ®æi<br /> cÊu h×nh ®êi sèng t«n gi¸o ë Trung Quèc vµ c¸c hÖ<br /> luËn cña nã.<br /> <br /> 5<br /> <br /> Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 6 - 2012<br /> <br /> 6<br /> Quèc ®­a ra nh÷ng con sè còng kh«ng<br /> <br /> gi¸o cña mét sè n­íc ë §«ng B¾c ¸ nãi<br /> <br /> nµy bao gåm mét tËp hîp phong phó c¸c<br /> <br /> thµnh vµ ph¸t triÓn thÞ tr­êng t«n gi¸o ë<br /> <br /> thèng nhÊt víi nhau. LÜnh vùc t«n gi¸o<br /> nhãm ph¸i vµ c¸c lo¹i h×nh quy thuéc<br /> <br /> (modes d’appartenance), trong mét cÊu<br /> h×nh mµ xÐt cho cïng kh«ng thÓ kh«ng<br /> <br /> gîi ®Õn cÊu h×nh cña c¸c “tinh v©n” §¹o<br /> gi¸o vµ PhËt gi¸o. §©y lµ ®iÒu khiÕn cho<br /> ®¹o Tin Lµnh thùc sù trë thµnh mét t«n<br /> <br /> gi¸o Trung Quèc… song sù ­íc ®o¸n Ýt<br /> nhiÒu ®¸ng tin cËy vÒ nã l¹i n»m ngoµi<br /> <br /> tÇm víi cña c¸c nhµ ®iÒu tra vµ viÖc tËp<br /> hîp c¸c sè liÖu còng vËy”(6).<br /> <br /> VÒ mÆt ®Þa - t«n gi¸o còng nh­ ®Þa -<br /> <br /> chÝnh trÞ - t«n gi¸o, theo chóng t«i, ViÖt<br /> Nam rÊt gièng Trung Quèc ë chç c¸c<br /> <br /> quèc gia nµy thuéc khu vùc “thuÇn nhÊt<br /> <br /> vÒ v¨n hãa nh­ng ®a d¹ng vÒ t«n gi¸o”,<br /> ®ång thêi lµ nh÷ng n­íc cã xu h­íng<br /> “thÕ tôc” h¬n nhiÒu so víi c¸c n­íc §«ng<br /> <br /> Nam ¸ “rÊt t«n gi¸o”. Trong sù t­¬ng<br /> thÝch ®Òu cã hiÖn t­îng “thøc tØnh t«n<br /> gi¸o” vµ sù biÕn ®æi cña “thÞ tr­êng t«n<br /> <br /> gi¸o”, nh­ng sù t¸i cÊu h×nh t«n gi¸o ë<br /> hai n­íc cã sù kh¸c biÖt lín.<br /> <br /> Theo chóng t«i, nÕu “¸p dông lÝ thuyÕt”<br /> <br /> cña D­¬ng Ph­îng C­¬ng th× “thÞ tr­êng<br /> <br /> t«n gi¸o” ë ViÖt Nam cã nh÷ng ®iÓm t­¬ng<br /> ®ång víi Trung Quèc (nh­ vai trß chñ thÓ<br /> <br /> cña nhµ n­íc trong viÖc ®iÒu tiÕt, t¸i cÊu<br /> tróc “thÞ tr­êng t«n gi¸o”) nh­ng ë ViÖt<br /> <br /> Nam thùc tÕ cïng l¾m còng chØ cã hai thÞ<br /> tr­êng t«n gi¸o lµ thÞ tr­êng ®á vµ thÞ<br /> <br /> tr­êng x¸m (Ýt nhÊt tõ tr­íc n¨m 2005). LÝ<br /> do v× Nhµ n­íc ViÖt Nam kh«ng qu¸ can<br /> <br /> thiÖp s©u vµo néi bé c¸c t«n gi¸o, kh«ng<br /> t¹o ra sù ®èi lËp cña “hai gi¸o héi” ®èi víi<br /> <br /> mçi mét t«n gi¸o(7), dï r»ng mét thêi gian<br /> <br /> dµi Nhµ n­íc ViÖt Nam còng chØ c«ng<br /> nhËn 6 t«n gi¸o chÝnh.<br /> <br /> Còng cÇn nãi thªm r»ng, viÖc “thiÕt<br /> <br /> chÕ hãa t«n gi¸o” trong chÝnh s¸ch t«n<br /> <br /> trªn quyÕt ®Þnh kh¸ lín ®Õn sù h×nh<br /> khu vùc nµy. Tuy vËy, ®©y còng kh«ng<br /> ph¶i lµ ®iÒu dÞ biÖt. Nghiªn cøu lÞch sö<br /> <br /> Tin Lµnh Mü trong nöa ®Çu thÕ kØ XX,<br /> ng­êi ta còng thÊy hiÖn t­îng “c¸c héi<br /> <br /> th¸nh bÝ mËt” nh­ thÕ. Mét cuèn s¸ch tra<br /> <br /> cøu vÒ c¸c hÖ ph¸i Tin Lµnh ë Mü cho<br /> biÕt: “Mét sù s¾p xÕp kh¸ phæ biÕn trong<br /> <br /> c¸c trang b¸o ë c¸c thµnh phè lín cã thÓ<br /> gióp ta “ph©n lo¹i” t×nh h×nh c¸c gi¸o<br /> <br /> héi bÝ mËt. Ch¼ng h¹n víi mét môc chÝnh<br /> cã ®Çu ®Ò vÒ Methodist hoÆc Baptist, cã<br /> <br /> nh÷ng phô ®Ò cho thÊy c¸c tæ chøc Èn ®ã.<br /> VÝ dô, víi môc tõ “Methodist” ng­êi ta cã<br /> thÓ t×m thÊy United Methodist Church,<br /> <br /> African Methodist Episcopal Church vµ<br /> <br /> Christian Methodist Episcopal Church.<br /> <br /> African Methodist Episcopal Church vµ<br /> Christian Methodist Episcopal Church<br /> <br /> 6. Benoit Vermander. RÐveil religieux et sortie de la<br /> religion en Chine contemporaine, t¹p chÝ<br /> Perspertive, bµi ®· dÉn, tr. 10. Chia sÎ nhËn ®Þnh<br /> quan träng nµy, nhiÒu nhµ nghiªn cøu vÒ ®¹o Tin<br /> Lµnh ë Trung Quèc nh­ Don Snow ®· ®Ò xuÊt ph©n<br /> lo¹i c¸c nhãm ®Þa ph­¬ng phÇn lín thuéc thÞ tr­êng<br /> ®en vµ x¸m, gåm 5 lo¹i: a) Nh÷ng héi th¸nh ®Þa<br /> ph­¬ng cã ®¨ng kÝ víi ®¹o Tin Lµnh “tam tù lËp”, tù<br /> trÞ vµ chÝnh thèng; b) C¸c gi¸o ®oµn cã ®¨ng kÝ hîp<br /> ph¸p song kh«ng tËp hîp l¹i trong mét héi th¸nh,<br /> mét nhµ thê cô thÓ mµ lµ tån t¹i trong nh÷ng ®Þa<br /> ®iÓm vµ cÊu tróc tæ chøc kh¸c; c) C¸c nhãm vÉn gi÷<br /> nguyªn tªn héi th¸nh n­íc ngoµi (ch¼ng h¹n<br /> Evantist Seventh Day), hay tù nguyÖn mang tªn gäi<br /> Trung Quèc, cã ®¨ng kÝ ®Þa ®iÓm sinh ho¹t t«n gi¸o<br /> víi c¬ quan qu¶n lÝ ®Þa ph­¬ng; d) C¸c “Héi th¸nh<br /> t¹i gia”, phÇn lín t¹i c¸c thµnh phè mµ hä kh«ng cÇn<br /> sù c«ng nhËn cña Héi th¸nh Tin Lµnh yªu n­íc; e)<br /> C¸c nhãm ph¸i Tin Lµnh ë n«ng th«n, phÇn lín<br /> kh«ng ®¨ng kÝ, hçn t¹p… §©y còng lµ vÊn ®Ò X· héi<br /> häc t«n gi¸o Tin Lµnh ®­îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu<br /> Trung Quèc hiÖn nay chó t©m.<br /> 7. Kh«ng cã vÝ dô nµo sinh ®éng h¬n S¾c lÖnh 234<br /> (1955) vÒ t«n gi¸o cña ChÝnh phñ Hå ChÝ Minh,<br /> trong ®ã ghi râ, ®èi víi C«ng gi¸o ViÖt Nam, ChÝnh<br /> phñ hoµn toµn t«n träng quan hÖ cña hä víi Tßa<br /> th¸nh Vatican.<br /> <br /> 6<br /> <br /> §ç Quang H­ng. T¸i cÊu h×nh ®êi sèng t«n gi¸o…<br /> thuéc vÒ nh÷ng gi¸o ®oµn bÝ mËt…”(8)<br /> <br /> Trë l¹i víi vÊn ®Ò thÞ tr­êng t«n gi¸o<br /> <br /> ë khu vùc §«ng B¾c ¸. Thùc ra ®iÒu nµy<br /> <br /> 7<br /> <br /> gi¸o ®· thay ®æi vµ b¶n th©n logic cña<br /> c¸c t«n gi¸o còng ®· biÕn ®æi.<br /> <br /> §­a ra kh¸i niÖm c¬ b¶n nµy, chóng<br /> <br /> còng ®· diÔn ra kh¸ sím ë Hµn Quèc, n¬i<br /> <br /> t«i muèn, trong sù ph©n tÝch d­íi ®©y,<br /> <br /> gi¸o t­¬ng ®ång víi Trung Quèc hoÆc<br /> <br /> biÕn ®æi c¨n b¶n cña c¸i t«n gi¸o ë ViÖt<br /> <br /> mµ, vÒ c¬ b¶n, vèn lµ mét x· héi ®a t«n<br /> <br /> ViÖt Nam. Nh­ng ë n­íc nµy, kh¸i niÖm<br /> <br /> “thÞ tr­êng t«n gi¸o” ®· xuÊt hiÖn sím<br /> h¬n. Cuèn s¸ch X· héi Hµn Quèc hiÖn ®¹i<br /> <br /> c¾t nghÜa vÒ mÆt x· héi häc t«n gi¸o sù<br /> Nam hiÖn nay vµ nh÷ng hÖ qu¶ ph¸p lÝ<br /> cña nã.<br /> <br /> CÇn nãi thªm r»ng, khi x¶y ra t¸i cÊu<br /> <br /> míi xuÊt b¶n b»ng tiÕng ViÖt cã nhËn<br /> <br /> h×nh t«n gi¸o, còng cã nghÜa lµ ®êi sèng<br /> <br /> b¶n, Hµn Quèc ®¶m b¶o ®­îc ë møc ®é<br /> <br /> nh÷ng vÊn ®Ò cña tÝnh hiÖn ®¹i, còng<br /> <br /> xÐt: “Lµ mét x· héi ®a t«n gi¸o, vÒ c¬<br /> nhÊt ®Þnh sù tù do t«n gi¸o. V× tù do t«n<br /> <br /> gi¸o ®­îc ®¶m b¶o trong khi cã nhiÒu<br /> t«n gi¸o cïng tån t¹i nªn mçi c¸ nh©n cã<br /> thÓ lùa chän t«n gi¸o mµ m×nh ­ng ý<br /> <br /> trong c¸i “thÞ tr­êng t«n gi¸o” gièng<br /> nh­ cã thÓ tù do lùa chän hµng hãa mµ<br /> m×nh ­ng ý trong siªu thÞ”(9).<br /> <br /> Tãm l¹i, ®êi sèng t«n gi¸o ë ViÖt Nam<br /> <br /> nh÷ng n¨m gÇn ®©y còng vËy. Khi ng­êi<br /> d©n ®· xuÊt hiÖn kh¶ n¨ng tù lùa chän<br /> <br /> c¸c h×nh thøc t©m linh, tÝn ng­ìng, t«n<br /> <br /> gi¸o ®Õn mét møc ®é nµo ®ã th× thÞ<br /> <br /> tr­êng t«n gi¸o sÏ xuÊt hiÖn.<br /> 3.<br /> <br /> “T¸i<br /> <br /> cÊu<br /> <br /> h×nh<br /> <br /> t«n<br /> <br /> gi¸o”<br /> <br /> (reconfiguration religieux): nÐt ®Æc s¾c<br /> <br /> cña sù biÕn chuyÓn ®êi sèng t«n gi¸o ë<br /> ViÖt Nam hiÖn nay<br /> <br /> 3.1. Kh¸i niÖm “t¸i cÊu h×nh t«n gi¸o”<br /> Kh¸i niÖm míi mÎ nµy trong nghiªn<br /> <br /> cøu tÝnh hiÖn ®¹i vµ ®êi sèng t«n gi¸o<br /> ®ang ®­îc nhiÒu häc gi¶ Ch©u ¸ vËn dông.<br /> <br /> Theo chóng t«i, t¸i cÊu h×nh t«n gi¸o<br /> <br /> cã nghÜa lµ sù t¸i cÊu tróc bªn trong (les<br /> <br /> recompositions) thÕ giíi mçi t«n gi¸o vµ<br /> sù biÕn ®æi cña cÊu tróc c¸i t«n gi¸o, dÉn<br /> <br /> ®Õn sù biÕn ®æi ph­¬ng thøc hiÖn diÖn<br /> <br /> cña chóng trong ®êi sèng x· héi vµ ph¸p<br /> lÝ; phï hîp víi ®iÒu kiÖn thÞ tr­êng t«n<br /> <br /> t«n gi¸o ë quèc gia Êy ®· ph¶i tr¶ lêi<br /> <br /> nh­ lÝ gi¶i nh÷ng hÖ luËn cña xu thÕ ®a<br /> <br /> nguyªn hãa. Trong tr­êng hîp ®êi sèng<br /> <br /> t«n gi¸o ë ViÖt Nam, cÇn nh¾c thªm<br /> r»ng, vai trß chñ thÓ cña nhµ n­íc lµ hÕt<br /> søc quyÕt ®Þnh.<br /> <br /> 3.2. T¸i cÊu h×nh ®êi sèng t«n gi¸o ë ViÖt<br /> <br /> Nam hiÖn nay dÉn ®Õn nh÷ng hÖ luËn t«n<br /> <br /> gi¸o vµ x· héi nh­ thÕ nµo? D­íi ®©y chóng<br /> t«i sÏ ®Ò cËp ®Õn mét sè biÓu hiÖn c¬ b¶n.<br /> <br /> - T¸c ®éng thø nhÊt: ph­¬ng diÖn<br /> <br /> nh©n khÈu häc t«n gi¸o<br /> <br /> §©y lµ hÖ qu¶ ®Çu tiªn dÔ nhËn biÕt<br /> <br /> nhÊt cña sù t¸i cÊu h×nh t«n gi¸o ë ViÖt<br /> Nam nh÷ng n¨m gÇn ®©y.<br /> <br /> Khi c«ng bè sè liÖu vÒ t«n gi¸o n¨m<br /> <br /> 2001, víi 6 t«n gi¸o ®­îc c«ng nhËn,<br /> ng­êi ta ®­a ra mét “con sè trßn trÜnh”,<br /> ViÖt Nam cã 15 triÖu tÝn ®å c¸c t«n gi¸o.<br /> Con sè nµy ®­îc thay ®æi kh¸ “®ét ngét”<br /> <br /> vµo n¨m 2003, lÇn ®Çu tiªn Ban T«n gi¸o<br /> ChÝnh phñ c«ng bè con sè 20 triÖu tÝn ®å<br /> <br /> c¸c t«n gi¸o (PhËt gi¸o tõ 7 triÖu thµnh<br /> 10 triÖu; Tin Lµnh gi¸o: 50 v¹n; ®¹o Cao<br /> <br /> 8. Handbook of Denominations in the United States,<br /> Abingdon Press, 1995, p. 28.<br /> 9. Xem: X· héi Hµn Quèc hiÖn ®¹i, gi¸o tr×nh Hµn<br /> Quèc häc cña §¹i häc Quèc gia Seoul, b¶n dÞch,<br /> Nxb. §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, 2008, tr. 185.<br /> <br /> 7<br /> <br />