intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE
 » 
 » 

Tạp chí Xưa và Nay: Số 455/2015

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:64

Thêm vào BST
Báo xấu
11
lượt xem 4
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tạp chí Xưa và Nay: Số 455/2015 tổng hợp các bài viết: Văn hóa biển đảo ở Việt Nam; Giao lưu văn hóa đường biển; Phố cảng Vũng Lấm; Tư trưởng Minh triết của các chúa; Sơn Tây trong lịch sử Việt Nam; "Bản án Ngô Đức Kế"; Câu chuyện bà Phi Yến;... Mời các bạn cùng tham khảo để nắm nội dung chi tiết tạp chí.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tạp chí Xưa và Nay: Số 455/2015

  1. Vùn hoáa biïín àaão úã Viïåt Nam...............................3 Số 380 (5 - 2011) VUÄ MINH GIANG NĂM SốTHỨ MƯỜI 455 (1 TÁM - 2015) Giao lûu vùn hoáa àûúâng biïín... ...........................7 ISSN 868 - 331X NĂM THỨ HAI MƯƠI HAI TRÕNH SINH ISSNChủ868 - 331X nhiệm Phöë caãng Vuäng Lêëm...............................................11 PHẠM MAI HÙNG NGUYÏÎN LUÅC GIA Chủbiên Tổng nhiệmtập Tû tûúãng Minh triïët cuãa caác chuáa... .................14 DƯƠNG PHẠMTRUNGMAI HÙNG QUỐC NGUYÏÎN TAÁ NHÑ Phó Tổng Tổng biên biên tậptập Sún Têy trong lõch sûã Viïåt Nam... .....................17 ĐÀODƯƠNG HÙNG TRUNG - NGUYỄN QUỐCHẠNH NGUYÏÎN VÙN BIÏÍU ThưTổng Phó ký Tòa soạn biên tập "Baãn aán Ngö Àûác Kïë"... ......................................21 ĐÀO THẾHẠNH NGUYỄN ĐỨC CHÛÚNG THÊU TrưởngNGUYỄN cơ quan đại THỊdiện phía Nam HẬU Cêu chuyïån baâ Phi Yïën... .................................24 TrưởngTHÁI NHÂN cơ quan đại diệnHÒAphía Nam Trị sựLIÊM NGUYÏÎN THANH LÚÅI LÊ HỒNG TRẦN HỒNG Thư ký Tòa soạnĐỨC Àùång Àûác Tuêën... ...............................................30 ĐÀO Trình THẾbàyĐỨC NGUYÏÎN THANH QUANG TRẦNTrị HỒNG sự KỲ Dêëu vïët chûä Phaån trïn àêët Nam böå..................42 Giấy phép xuất TRẦN HỒNG ĐỨC bản DÛÚNG NGOÅC MINH 363/GPXB Bộđồng Hội VHTT biênngày tập8-3-1994 Lõch sûã Nhaä nhaåc Huïë........................................53 GS. NGND. PHANTòa soạnHUY LÊ Chủ tịch PHAN THUÊÅN THAÃO 216 Trần Quang DƯƠNG TRUNG QUỐC Khải, HàPhóNội chủ tịch ĐT: 38256588 - Tài khoản số: 030.01.01.000781.9 VĂN HÓA BIỂN ĐẢO Uỷ viên Ngân hàng Thương GSTS. mại CổGIANG VŨ MINH phần Hàng hải Chi nhánh Hà GSTS. NGUYỄN QUANG NGỌC Nội Cơ quanPHAN PGSTS. đại diệnXUÂN phía Nam BIÊN Ở VIỆT NAM 181 Đề Thám - PGSTS. NGUYỄN VĂN Q.1 - TP.HCM NHẬT ĐT: 38385117 - 38385126 PGSTS. TỐNG TRUNG TÍN Email: xuanay@yahoo.com PGSTS. TRẦN ĐỨC CƯỜNG Tài khoản số: 1600.311.000.483 Ngân hàng PGSTS. NGUYỄN VĂN KIM Nông nghiệp & Phát triển Nông thôn Việt Nam TS. LÊ HỒNG LIÊM Vũ Minh Giang Chi nhánh Sài Gòn TS. NGUYỄN THỊ HẬU In tại Công ty in Báo Nhân Dân TP.HCM Trình bày Tổng phát hành TRẦN HỒNG KỲ Công ty Trường Phát TRAÁI ÀÊËT CUÃA CHUÁNG TA COÂN ÀÛÚÅC GOÅI LAÂ “HAÂNH 179 Lý ChínhGiấy phép xuất bản Thắng, P.9, Q.3, ĐT: 39351751 TINH XANH” VÒ BIÏÍN COÁ DIÏÅN TÑCH TRÏN 360 TRIÏÅU 363/GPXBPhát Bộ VHTT hành nướcngày 8-3-1994 ngoài Tòa soạn KM2, CHIÏËM KHOAÃNG 70% BÏÌ MÙÅT ÀÕA CÊÌU VAÂ 98% Công ty XUNHASABA - 25A - B 216 Trần Nguyễn BỉnhQuang Khiêm,Khải, Q.1,Hà Nội TP.HCM THUÃY QUYÏÍN TRAÁI ÀÊËT. BIÏÍN LAÂ CON ÀÛÚÂNG VÊÅN ĐT: 38241320 ĐT: 38256588 --Tài khoản số: 38292900 030.01.01.000781.9 - Fax: 84.38.8241321 CHUYÏÍN PHÊÌN LÚÁN HAÂNG HOÁA GIÛÄA CAÁC QUÖËC GIA Email: tapchixuanay@gmail.com Ngân hàng Thương mại Cổ phần Hàng hải VAÂ LIÏN LUÅC ÀÕA. TRONG KHI NGUÖÌN TAÂI NGUYÏN Chi nhánh Hà Nội Giá: 8.000đ TRÏN LUÅC ÀÕA ÀAÄ LÊM VAÂO TÒNH TRAÅNG CAÅN KIÏÅT Cơ quan đại diện phía Nam THÒ KHAI THAÁC TAÂI NGUYÏN BIÏÍN MÚÁI CHÓ LAÂ BÙÆT 181 Đề Thám - Q.1 - TP.HCM ÀÊÌU. BIÏÍN LAÂ MUÅC TIÏU HÛÚÁNG TÚÁI CUÃA HÊÌU HÏËT ĐT: 38385117 - Fax: 38385126 Email: xuanay@yahoo.com CAÁC QUÖËC GIA VAÂ CUÄNG LAÂ NHÊN TÖË ÊÍN CHÛÁA NGUY Tài khoản số: 1600.311.000.483 Ngân hàng CÚ XUNG ÀÖÅT VAÂ TRANH CHÊËP. GÙÆN VÚÁI BIÏÍN LAÂ HAÃI Nông nghiệp & Phát triển Nông thôn Việt Nam ÀAÃO, NHÛÄNG PHÊÌN ÀÊËT COÁ VÕ TRÑ ÀÙÅC BIÏÅT QUAN Chi nhánh Sài Gòn In tại Công ty in Báo Nhân dân TP.HCM TROÅNG TRONG VIÏÅC TRÊËN GIÛÄ VAÂ KHAI THAÁC BIÏÍN. Tổng phát hành Công ty Trường Phát T 179 Lý Chính Thắng, P.9, Q.3, ĐT: 39351751 Phát hành nước ngoài ûâ xa xûa con ngûúâi àaä tiïëp xuác vúái biïín vaâ trong quaá Công ty XUNHASABA - 25A - B trònh tûúng taác vúái biïín vaâ àaão vò muåc àñch töìn taåi vaâ Nguyễn Bỉnh Khiêm, Q.1, TP.HCM phaát triïín àaä saáng taåo ra vö vaân nhûäng giaá trõ, goåi chung ĐT: 38241320 - 38292900 - Fax: 84.38.8241321 laâ vùn hoáa biïín àaão. Ngaây nay Vùn hoáa biïín àaão àaä trúã thaânh möåt khaái niïåm Giá: 20.000 đ thöng duång, diïîn taã bùçng möåt thuêåt ngûä quöëc tïë àûúåc thûâa nhêån röång raäi laâ Marine and Island Culture. Trïn thïë giúái cöång SỐ 455 THÁNG 1 NĂM 2015 3
  2. àöìng khoa hoåc quöëc tïë coá hùèn möåt taåp chñ Vùn hoáa biïín sûã vaâ theo dûå baáo cuãa caác nhaâ khoa hoåc, nïëu mûåc nûúác àaão (Journal of Marine and Island Cultures) do Nxb. biïín dêng, nûúác ta seä laâ möåt trong 5 nûúác chõu aãnh Elsevier êën haânh vúái möåt Höåi àöìng biïn têåp bao göìm hûúãng nùång nïì nhêët(2). Khöng chó nhû vêåy, trong mêëy caác nhaâ khoa hoåc cuãa 15 nûúác(1). thêåp niïn trúã laåi àêy, chuã quyïìn trïn Biïín Àöng vaâ hai Vùn hoáa biïín àaão laâ möåt khaãi niïåm röång, hiïíu àêìy quêìn àaão xa búâ cuãa Viïåt Nam laâ Hoaâng Sa vaâ Trûúâng àuã coân bao göìm caã vùn hoáa caác vuâng duyïn haãi nïn àöi Sa coân trúã thaânh àöëi tûúång nhoâm ngoá vaâ tranh chêëp. khi trong thuêåt ngûä coân àûúåc böí sung thïm tûâ búâ biïín Chñnh vò vêåy maâ nghiïn cûáu àïí tòm ra giaãi phaáp hûäu àïí laâm roä khaái niïåm naây (Marine, Coastal and Island hiïåu cho viïåc baão töìn di saãn vùn hoáa biïín trúã nïn cêëp Culture). Vúái yá nghôa vùn hoáa laâ têët caã nhûäng gò do thiïët hún bao giúâ hïët. con ngûúâi saáng taåo ra, vùn hoáa biïín àaão laâ nhûäng saãn Kho taâng di saãn vùn hoáa biïín àaão cuãa Viïåt Nam rêët phêím saáng taåo cuãa con ngûúâi trong quan hïå tûúng taác daây dùån vaâ àa daång. Thuöåc vïì di saãn vùn hoáa vêåt thïí vúái möi trûúâng biïín vaâ àaão. Vùn hoáa biïín àaão cuäng coá chuáng ta àaä phaát hiïån àûúåc haâng loaåt di chó cû truá, sinh thïí phên thaânh hai húåp phêìn: vùn hoáa vêåt thïí vaâ vùn hoaåt cuãa cû dên thúâi Tiïìn sûã, vúái nhûäng àùåc trûng coá hoáa phi vêåt thïí. Vïì àaåi thïí, vùn hoáa vêåt thïí laâ nhûäng thïí khaái quaát thaânh nhûäng nïìn vùn hoáa nhû Haå Long, saáng taåo hiïån hònh dûúái daång thûác vêåt chêët nhû caác Baâu Troá, Sa Huyânh… ÚÃ nhûng giai àoaån lõch sûã tiïëp loaåi cöng cuå, phûúng tiïån ài laåi phuåc vuå khai thaác biïín theo, bïn caånh nhûäng di tñch phaãn aánh cuöåc söëng laâm vaâ caác saãn vêåt chó coá trïn haãi àaão vaâ sinh hoaåt haâng ùn haâng ngaây cuãa ngûúâi dên, coân àûúåc lûu giûä trong ngaây cuãa cû dên ven biïín, haãi àaão, laâ nhûäng cöng trònh caác vaån chaâi truyïìn thöëng, di tñch vïì caác thûúng caãng kiïën truác gùæn vúái möi trûúâng biïín àaão… Vùn hoáa phi cöí laâ nhûäng di saãn vö cuâng àùåc sùæc. vêåt thïí laâ nhûäng saáng taåo töìn taåi dûúái daång kiïën thûác Thúâi gian gêìn àêy phña Trung Quöëc tuyïn truyïìn haâng haãi, kinh nghiïåm luöìng laåch, nhûng hiïíu biïët coá rêìm röå cho kïë hoaåch laâm söëng laåi “con àûúâng tú luåa trïn thïí truyïìn laåi caác thïë hïå sau vïì ngû trûúâng, raån san hö, biïín”. Khi ài thùm Kazakhstan vaâo thaáng 9-2013, trong kyä nùng búi lùån, kyä thuêåt àoáng taâu thuyïìn vaâ hïå thöëng baâi phaát biïíu taåi Àaåi hoåc Nazarbayev öng Têåp Cêån Bònh tñn ngûúäng, dên ca, truyïìn thuyïët, thêìn thoaåi, lïî höåi… àaä àûa àûa ra saáng kiïën “Vaânh àai Kinh tïë Con àûúâng gùæn vúái cû dên ven biïín vaâ haãi àaão. Tú luåa”. Thöng qua saáng kiïën con àûúâng tú luåa múái naây, Khaác vúái vùn hoáa biïín àaão, khaái niïåm Di saãn vùn chuã tõch Trung Quöëc àaä nïu ra nùm muåc tiïu: 1) tùng hoáa biïín àaão coá phêìn heåp hún vò chó bao göìm nhûäng cûúâng húåp taác kinh tïë; 2) caãi thiïån kïët nöëi àûúâng böå; giaá trõ hiïån töìn (Existance), nhûng àöi khi laåi àûúåc múã 3) xuác tiïën thûúng maåi vaâ àêìu tû; 4) taåo thuêån lúåi cho röång trong möëi quan hïå mêåt thiïët vúái caác di saãn thiïn chuyïín àöíi tiïìn tïå; 5) thuác àêíy sûå giao lûu giûäa ngûúâi nhiïn nhû thùæng caãnh, möi trûúâng, hïå sinh thaái… Vïì dên vúái nhau. Àïì xuêët naây ngay sau àoá biïën thaânh möåt nguyïn tùæc, caác di saãn khöng hiïín hiïån taác àöång cuãa con kïë hoaåch haânh àöång cuãa chñnh phuã Trung Quöëc. Thaáng ngûúâi thûúâng àûúåc xïëp vaâo loaåi hònh di saãn thiïn nhiïn, 10-2014, taåi Höåi nghõ thûúång àónh ASEAN-Trung Quöëc nhûng nïëu tûâ möåt tiïëp cêån toaân diïån hún, coá thïí thêëy lêìn thûá 16 úã Brunei, Thuã tûúáng Trung Quöëc Lyá Khùæc sûå lûåa choån nhûäng àõa àiïím thiïn nhiïn coá kiïën taåo vaâ Cûúâng àïì xuêët kïë hoaåch xêy dûång möåt “Con àûúâng caãnh trñ àeåp, nhûäng möi trûúâng tûå nhiïn thuêån lúåi cho Tú luåa trïn biïín thïë kyã XXI” nhùçm thuác àêíy húåp taác cuöåc söëng vaâ phaát triïín cuãa cöång àöìng… cuäng cêìn àûúåc haâng haãi, kïët nöëi, nghiïn cûáu khoa hoåc vaâ möi trûúâng, coi laâ saáng taåo vùn hoáa. Àoá laâ kïët tinh cuãa kinh nghiïåm vaâ caác hoaåt àöång khai thaác haãi saãn. Vaâi ngaây sau àoá, nhiïìu àúâi, oác thêím myä vaâ trñ tuïå cuãa caã möåt cöång àöìng. taåi Indonesia, öng Têåp Cêån Bònh laåi lïn tiïëng uãng höå Ngoaâi nhûäng di saãn thûúâng gùåp, hiïån nay caác quöëc yá tûúãng naây vaâ tuyïn böë Trung Quöëc seä àoáng goáp kinh gia coá biïín vaâ haãi àaão àang àùåc biïåt quan têm àêìu tû phñ àïí phaát triïín maånh meä quan hïå àöëi taác haâng haãi nghiïn cûáu àöëi vúái caác loaåi hònh di saãn ngêåp nûúác (àaáy trong möåt nöî lûåc chung nhùçm xêy dûång Con àûúâng Tú hang àöång, taâu thuyïìn vaâ nhûäng vêåt thïí chòm àùæm luåa trïn biïín cuãa thïë kyã XXI, keáo daâi tûâ búâ biïín Trung khaác), di saãn ven búâ vaâ di saãn nöíi bõ nûúác cö lêåp. Àêy Quöëc àïën Àõa Trung Haãi. Hoå tuyïn böë boã ra 40 tó USD laâ ba loaåi hònh àûúåc phên chia liïn quan àïën caác kyä àïí goáp vaâo kinh phñ cho cöng viïåc naây. thuêåt nghiïn cûáu, baão töìn khaác nhau. Àöëi vúái di saãn Múái nghe qua thò àêy laâ möåt chûúng trònh rêët hêëp ngêåp nûúác cêìn phaãi coá nhûäng thiïët bõ hiïån àaåi nhû dêîn vaâ phuâ húåp vúái xu thïë chung. Nhûng thaái àöå caác taâu chuyïn duång vaâ thiïët bõ doâ tòm chuyïn biïåt (soáng nûúác trong khu vûåc laåi toã ra rêët deâ dùåt. Nhêët laâ khi êm têìn, radar soáng cûåc ngùæn vaâ laser…) ài cuâng thúå thêëy song haânh vúái kïë hoaåch naây, Trung Quöëc laåi xuác lùån vaâ thiïët bõ lùån, phaát saáng, ào veä, ghi hònh chuyïn tiïën xêy dûång höì sú àïì nghõ UNESCO cöng nhêån “Con ngaânh. Di saãn ven búâ vaâ di saãn nöíi bõ nûúác cö lêåp (àaão àûúâng Tú luåa trïn biïín” laâ di saãn vùn hoáa thïë giúái vaâ nöíi) àûúåc chuá yá vò nhûäng dûå baáo nûúác biïín coá thïí dêng àïí laâm viïåc àoá, Trung Quöëc àang raáo riïët tiïën haânh cao do biïën àöíi khñ hêåu. àiïìu tra khaão cöí hoåc dûúái nûúác úã vuâng biïín quanh hai Coá chiïìu daâi búâ biïín lïn àïën 3.260km vúái trïn dûúái quêìn àaão Hoaâng Sa vaâ Trûúâng Sa cuãa Viïåt Nam. Sûå 3.000 hoân àaão lúán nhoã (nïëu kïí caã àaão thò àûúâng àûúâng quan ngaåi vïì möåt kïë hoaåch cuãa Trung Quöëc duâng vùn búâ biïín xêëp xó 12.000km) Viïåt Nam laâ möåt quöëc gia hoáa vaâ kinh tïë àïí thûåc hiïån yá àöì àöåc chiïëm Biïín Àöng chõu nhiïìu taác àöång cuãa biïín trong suöët chiïìu daâi lõch vaâ giaânh chuã quyïìn trïn hai quêìn àaão cuãa Viïåt Nam 4 SỐ 455 THÁNG 1 NĂM 2015
  3. Lễ khao lề thế lính Hoàng Sa. Ảnh: Nguyễn Văn Minh laâ hoaân toaân coá cú súã. baãn àöì, haãi àöì, caác böå saách sûã, chêu baãn, möåc baãn triïìu Tûâ thûåc tïë lõch sûã, viïåc duâng tïn “Con àûúâng Tú luåa Nguyïîn…, trong àoá chêu baãn, möåc baãn triïìu Nguyïîn trïn biïín” àïí àùåt hoaåt àöång thûúng maåi söi àöång trïn àaä àûúåc UNESCO cöng nhêån laâ Di saãn tû liïåu thuöåc Biïín Àöng vaâo caác thïë kyã XVII-XVIII laâ möåt sûå gaán Chûúng trònh "Kyá ûác thïë giúái khu vûåc Chêu AÁ - Thaái gheáp “yá nghôa Trung Hoa” cho sûå kiïån naây. Thûåc ra Bònh Dûúng". Möåt khöëi tû liïåu coá võ trñ àùåc biïåt quan trong “Thúâi àaåi thûúng maåi” trïn biïín Àöng tûâng àûúåc troång thuöåc loaåi hònh di saãn naây laâ kho lûu trûä àûúåc caác hoåc giaã àïì xuêët(3), vai troâ cuãa Trung Quöëc rêët khöng xêy dûång dûúái thúâi chñnh quyïìn Viïåt Nam Cöång Hoâa. àaáng kïí. Àoá laâ thúâi caác thûúng thuyïìn phûúng Têy vaâ Trong haâng triïåu vùn baãn cuãa caác phöng Àïå Nhêët, Àïå caác caãng thõ Àöng Nam AÁ, trong àoá coá Viïåt Nam. Trong Nhõ Cöång Hoâa vaâ phuã Thuã tûúáng, xïëp daâi túái gêìn 7km söë coá caác thûúng caãng nöíi tiïëng nhû Vên Àöìn (Quaãng coá vö söë taâi liïåu liïn quan àïën chuã quyïìn Viïåt Nam trïn Ninh), Thanh Haâ (Huïë), Höåi An (àaä àûúåc UNESCO biïín Àöng vaâ àöëi vúái hai quêìn àaão Hoaâng Sa, Trûúâng Sa. àûa vaâo danh muåc di saãn vùn hoáa thïë giúái), Nûúác Mùån Daång thûác phi vêåt thïí cuãa di saãn vùn biïín àaão cuäng (Bònh Àõnh), OÁc Eo (An Giang) giûä vai troâ hïët sûác quan vö cuâng phong phuá. Àoá laâ kinh nghiïåm söëng vaâ laâm ùn troång. Ngay caã tïn goåi “con àûúâng tú luåa” cuäng cêìn phaãi cuãa cû dên biïín, àaão àûúåc truyïìn laåi tûâ nhiïìu thïë hïå, xem laåi, vò mùåt haâng chñnh trïn caác thûúng thuyïìn chúã bao göìm kyä thuêåt chïë taåo cöng cuå, phûúng tiïån ài laåi vïì Chêu Êu thúâi kyâ naây hêìu nhû khöng coân laâ tú luåa trïn biïín, hïå tri thûác vïì thúâi tiïët biïín, vïì ngû trûúâng, maâ thay vaâo àoá laâ göëm sûá vaâ hûúng liïåu (trêìm hûúng, luöìng laåch. Àoá laâ nghïå thuêåt baão quaãn, chïë biïën haãi höì tiïu…) cuãa caác nûúác Àöng Nam AÁ. saãn, caác phûúng thuöëc chûäa trõ dên gian cuãa cû dên Vïì nhûäng dêëu vïët vêåt chêët phaãn aánh quaá trònh saáng biïín àaão bùçng nhûäng nguyïn vêåt liïåu tûâ biïín vaâ úã caác taåo ra caác hònh thûác phuâ húåp àaáp ûáng nhu cêìu töìn taåi vaâ vuâng ven biïín, haãi àaão... phaát triïín úã vuâng ven biïín, cêìn phaãi kïí àïën hïå thöëng àï Trong caác di saãn phi vêåt thïí, lïî höåi laâ möåt sang taåo biïín àûúåc xêy dûång hïët sûác cöng phu dûúái thúâi Lï Höìng vùn hoáa àùåc sùæc. Noá khöng chó phaãn aánh möåt caách sinh Àûác, nhûäng chûáng tñch vïì quaá trònh khai phaá vuâng ven àöång cuöåc söëng cuãa cû dên biïín àaão, thïí hiïån nhûäng biïín Nam böå, sûå nghiïåp quai àï lêën biïín thúâi Nguyïîn… ûúác voång cuãa hoå vïì möåt tûúng lai töët àeåp maâ coân thïí Möåt loaåi hònh di saãn àùåc biïåt cuãa vùn hoáa biïín àaão hiïån trong àoá cuöåc àêëu tranh sinh töìn vúái thiïn nhiïn laâ caác con taâu àùæm vaâ nhûäng vêåt duång khaác dûúái àaáy khùæc nghiïåt vaâ vò sûå nghiïåp baão vïå chuã quyïìn quöëc gia biïín trong vuâng àùåc quyïìn kinh tïë cuãa Viïåt Nam. Àêy thiïng liïng, chùèng haån nhû Lïî khao lïì thïë lñnh Hoaâng khöng chó laâ nhûng di saãn quyá baáu, coá giaá trõ khoa hoåc, Sa cuãa nhên dên huyïån àaão Lyá Sún (Quaãng Ngaäi) gùæn vùn hoáa, kinh tïë cao maâ coân coá yá nghôa trong viïåc khùèng vúái viïåc thûåc thi chuã quyïìn Viïåt Nam trïn quêìn àaão àõnh chuã quyïìn quöëc gia. Hoaâng Sa… Trong nhûng nùm gêìn àêy, khi vuâng biïín vaâ àaão Nhûng coá möåt thûåc tïë laâ cho àïën nhûäng nùm gêìn cuãa Viïåt Nam bõ xêm phaåm, viïåc sûu têìm nghiïn cûáu àêy, vò nhiïìu lyá do viïåc baão töìn vaâ phaát huy giaá trõ vùn caác tû liïåu phuåc vuå cho cöng cuöåc àêëu tranh baão vïå chuã hoáa biïín àaão chûa àûúåc chuá troång àuáng mûác. Àiïìu naây quyïìn àûúåc triïín khai tñch cûåc, chuáng ta ngaây caâng trûúác hïët thïí hiïån úã viïåc cho àïën nay chuáng ta coân rêët nhêån ra giaá trõ cuãa caác loaåi hònh tû liïåu phaãn aánh chuã bõ àöång trûúác nhûäng yïu cêìu vïì baão töìn vaâ phaát huy quyïìn Viïåt Nam trïn biïín vaâ vúái haãi àaão nhû caác loaåi di saãn vùn hoáa biïín àaão. Cho àïën nay vêîn chûa coá möåt SỐ 455 THÁNG 1 NĂM 2015 5
  4. chûúng trònh sûu têìm, thu thêåp tû liïåu, nghiïn cûáu biïín àaão vúái sûå nghiïåp baão vïå chuã quyïìn Viïåt Nam trïn möåt caách hïå thöëng vïì di saãn saãn vùn hoáa biïín àaão(4). Biïín Àöng vaâ vúái caác haãi àaão, trong àoá àùåc biïåt laâ hai Viïåc nghiïn cûáu coân manh muán, tûå phaát vaâ phoá mùåc quêìn àaão Hoaâng Sa vaâ Trûúâng Sa. cho àõa phûúng. Cho àïën nay caác di saãn chòm dûúái nûúác biïín chuáng CHUÁ THÑCH: ta chûa tiïën haânh àûúåc möåt chûúng trònh nghiïn cûáu, khai quêåt naâo baâi baãn. Cöng viïåc “khai quêåt” möåt söë 1. Danh saách Höåi àöìng biïn têåp cuãa Taåp chñ Journal con taâu àùæm vûâa qua thûåc chêët múái chó laâ vúát caác cöí of Marine and Island Cultures: Sun-Kee HONG (MIC, vêåt, àûúåc tiïën haânh búãi caác cöng ty tû nhên(5) vúái yïu Mokpo National University), Gloria PUNGETTI (Uni- cêìu kinh doanh luön laâ ûu tiïn haâng àêìu. Caác hang versity of Cambridge), Takakazu YUMOTO (Institute àöång ngêåp nûúác (chùèng haån nhû caác hang àöång dûúái for Humanity and Nature), SULISTIYONO (Diponegoro nûúác úã võnh Haå Long) hêìu nhû chûa àûúåc nghiïn cûáu. University), Jala MAKHZOUMI (American University Sûå chêåm trïî xêy dûång vaâ phaát triïín khaão cöí hoåc dûúái of Beirut), Oliver RACKHAM (University of Cambridge), nûúác úã nûúác ta laâ möåt minh chûáng rêët thuyïët phuåc cho Angela SCHOTTENHAMMER (Gent University), Philip sûå thiïëu quan têm naây. HAYWARD (Southern Cross University), Almo FARINA Trong nhûäng nùm gêìn àêy cöng viïåc thu thêåp caác tû (The University of Urbino), B. Larry LI (University of liïåu, chûáng cûá phuåc vuå cuöåc àêëu tranh baão vïå chuã quyïìn California), Stephen LANSING (University of Arizona), biïín àaão àûúåc triïín khai maånh meä, nhûng chuã yïëu vêîn Nguyen HOANG TRI (Hanoi University of Education), diïîn ra trïn diïån röång, truâng lùæp vaâ àöëi vúái möåt söë tû Naoki KACHI (Tokyo Metropolitan University), Yuji AN- liïåu coá thïí coi laâ di saãn rêët coá giaá trõ nhûng vò nhûäng lyá KEI (Yamaguchi University), Godfrey BALDACCHINO do naâo àoá laåi chûa quan têm àuáng mûác (chùèng haån nhû (University of Prince Edward Island), Shiuh-Feng LIU taâi liïåu vaâ di tñch vïì sûå nghiïåp khai phaá vuâng àêët Mang (Academia Sinica), Yu-Ling DING (Quanzhou Overseas- Khaãm cuãa hoå Maåc úã Haâ Tiïn, caác bia chuã quyïìn cuãa relations History Museum), Jin-Liang QU (Institute of chñnh quyïìn VNCH dûång trïn hai quêìn àaão Hoaâng Sa Marine Development Ocean University of China), Jeong- vaâ Trûúâng Sa, kho lûu trûä xêy dûång dûúái thúâi VNCH…). Ho SHIN (Mokpo National University), Heon-Jong LEE Àaä àïën luác cöng viïåc baão töìn vaâ phaát huy giaá trõ vùn (Mokpo National University), Chan-Seung PARK (Han- hoáa biïín àaão úã nûúác ta phaãi àûúåc nhêån thûác trïn möåt yang University), Kyoung-Yeop LEE (Mokpo National têìm cao múái vaâ triïín khai maånh meä caác giaãi phaáp hûäu University), Kyong-Cheol JOU (Seoul National Univer- hiïåu cho viïåc baão töìn vaâ phaát huy giaá trõ cuãa caác di saãn sity), Hae Young CHOI (Chonnam National University), vùn hoáa biïín àaão. Jennifer MOODY (University of Texas), William DOUROS Trûúác hïët chuáng ta phaãi hiïíu möåt caách sêu sùæc nhên (NOAA. USA), Marko PREM (UNEP/PAPRAC. Mediter- loaåi àang bûúác vaâo thúâi àaåi chinh phuåc, khai thaác biïín ranean), Federico CINQUEPALMI (Sapienza University of vúái quy mö lúán maâ Viïåt Nam laâ möåt quöëc gia biïín, nïëu Rome), Ioannis VOGIATZAKIS (Open University Cyprus), chêåm trïî thò khöng chó tuåt hêåu maâ coân coá thïí rúi vaâo Li-Sheng HUANG (National Taiwan Ocean University), thaãm hoåa. Vúái yá nghôa àoá, cêìn xêy dûång möåt chiïën lûúåc Stephen ROYLE (Queen's University Belfast ), Sueo KU- biïín àaão toaân diïån vaâ phuâ húåp, trong àoá cöng viïåc baão WAHARA (Kagoshima University), Jae-Eun KIM (MIC, töìn vaâ phaát huy giaá trõ vùn hoáa biïín àaão phaãi àûúåc coi Mokpo National University). laâ nïìn taãng cho sûå phaát triïín bïìn vûäng. 2. Chó söë duyïn haãi (ISCL) cuãa Viïåt Nam ≈ 103. Theo Phaãi gêëp ruát xêy dûång kïë hoaåch thu thêåp, hïå thöëng nguyïn tùæc ISCL caâng nhoã thò taác àöång cuãa biïín caâng lúán, hoáa, söë hoáa caác tû liïåu vïì vùn hoáa biïín àaão (caã vùn hoáa aãnh hûúãng cuãa biïín àöëi vúái Viïåt Nam lúán hún Trung Quöëc vêåt thïí vaâ phi vêåt thïí) trïn quy mö caã nûúác, trong àoá gêëp gêìn 5 lêìn (ISCL cuãa Trung Quöëc ≈ 500). coá sûå phên cöng, phöëi húåp chùåt cheä giûäa caác cú quan 3. Xin xem Anthony Reid, “An ‘age of commerce’ in nghiïn cûáu vaâ quaãn lyá úã Trung ûúng, giûäa Trung ûúng Southeast Asian History”, in trong Modern Asian Studies vúái àõa phûúng. 24, 1. Great Britain, 1990. Súám phaáp lyá hoáa, quöëc tïë hoáa nhûäng di saãn coá giaá trõ 4. Khi nhêån thûác àûúåc têìm quan troång cuãa caác àõa baân cêìn àûúåc baão töìn lêu daâi vaâ khai thaác vaâo nhûäng muåc troång yïëu nhû Têy Bùæc, Têy Nam Böå, Têy Nguyïn, caác ban tiïu quan troång. chó àaåo Trung ûúng lêìn lûúåt àûúåc thaânh lêåp àïí chó àaåo, àöìng Nhanh choáng xêy dûång vaâ phaát triïín caác lônh vûåc thúâi xêy dûång caác chûúng trònh khoa hoåc troång àiïím, têåp khoa hoåc vaâ kyä thuêåt chuyïn biïåt phuåc vuå cöng taác trung nghiïn cûáu caác vuâng naây, trong àoá coá nöåi dung vïì di nghiïn cûáu vaâ khai thaác di saãn vùn hoáa biïín àaão, trong saãn vùn hoáa. Chûúng trònh biïín vaâ haãi àaão cuäng àaä àûúåc triïín àoá àùåc biïåt ûu tiïn khaão cöí hoåc dûúái nûúác. khai, nhûng caác vêën àïì vïì di saãn vùn hoáa chûa àûúåc quan Àêíy maånh viïåc kïët húåp baão töìn vúái phaát huy giaá trõ têm àuáng mûác. thöng qua phaát triïín du lõch gùæn vúái di saãn vùn hoáa 5. Hêìu hïët caác cuöåc tòm kiïëm vaâ vúát cöí vêåt tûâ caác con têìu biïín àaão. àùæm úã vuâng biïín miïìn Trung trong thúâi gian vûâa qua àïìu do Cuöëi cuâng, nhûng coá yá nghôa àùåc biïåt quan troång laâ Cöng ty TNHH Truåc vúát – Cûáu höå vaâ Kinh doanh nhaâ Àoaân viïåc gùæn baão töìn, phaát huy giaá trõ cuãa di saãn vùn hoáa AÁnh Dûúng thûåc hiïån. 6 SỐ 455 THÁNG 1 NĂM 2015
  5. KHẢO CỔ GIAO LƯU VĂN HÓA ĐƯỜNG BIỂN CỦA CƯ DÂN ĐÔNG SƠN Trịnh Sinh VÙN HOÁA ÀÖNG SÚN ÀAÄ ÀÛÚÅC XAÁC LÊÅP VAÂ NGHIÏN CÛÁU TÛÂ CAÁCH ÀÊY TROÂN 90 NÙM. ÀOÁ LAÂ MÖÅT VÙN HOÁA THUÖÅC THÚÂI ÀAÅI KIM KHÑ, NIÏN ÀAÅI TÛÂ THÏË KYÃ 7 TRÛÚÁC CÖNG NGUYÏN ÀÏËN THÏË KYÃ I-II SAU CÖNG NGUYÏN. ÀÕA VÛÅC PHÊN BÖË CUÃA NÏÌN VÙN HOÁA NAÂY ÚÃ VUÂNG BÙÆC BÖÅ VAÂ BÙÆC TRUNG BÖÅ NÛÚÁC TA. CAÁC HOÅC GIAÃ TRONG VAÂ NGOAÂI NÛÚÁC ÀÏÌU CÖNG NHÊÅN ÀÊY LAÂ MÖÅT NÏÌN VÙN HOÁA NÖÍI TIÏËNG, NHÛNG COÂN ÑT NGÛÚÂI BIÏËT ÀÛÚÅC ÀÊY COÂN LAÂ MÖÅT NÏÌN VÙN HOÁA ÀÊÅM CHÊËT BIÏÍN. NGÛÚÂI ÀÖNG SÚN KHAI THAÁC VAÂ LAÂM CHUÃ BIÏÍN ÀÖNG. HOÅ CUÄNG ÀAÄ LAÂ CÛ DÊN ÀI BIÏÍN GIOÃI, COÁ MÙÅT ÚÃ NHIÏÌU VUÂNG BIÏÍN ÚÃ ÀÖNG NAM AÁ VAÂ HOA NAM (TRUNG QUÖËC). Hình 1: Tấm che ngực Taâ i liïå u khaã o cöí hoå c àaä möå Goâ Quï taåi và dao găm đồng Đông chûáng minh àûúåc ngûúâi Àöng xaä Bònh Àöng, Sơn tìm được ở khu mộ Sún àaä lûu laåi nhiïìu di tñch vaâ huyïån Bònh Gò Quê (Quảng Ngãi). di vêåt cuãa hoå úã khùæp caác vuâng Sún, Quaãng Trịnh Sinh, 2011 biïín gêìn xa Ngaäi laâ àõa baân - Giao lûu vúái vuâng biïín miïìn göëc cuãa vùn hoáa Trung nûúác ta trong böëi caãnh vùn Sa Huyâ n h vúá i hoáa Sa Huyânh caách taáng tuåc möå Taåi àõa baân phña nam cuãa vùn chum, laåi coá mùåt hoáa Àöng Sún, núi coá nhûäng tiïëp cuãa nhiïìu di vêåt xuác vúái nïìn vùn hoáa Sa Huyânh cuâng cuãa vùn hoáa Àöng thúâi àaåi, caác nhaâ khoa hoåc àaä tòm Sún nhû dao gùm, têëm che ngûåc, àûúåc dêëu tñch cuãa sûå giao lûu giûäa giaáo àöìng, ròu àöìng…(Hònh 1). chùæn ngang khaá hiïím trúã nhû àeâo hai nïìn vùn hoáa naây. Taåi vuâng phña Nhûäng hiïån vêåt naây chûáng minh Ngang, àeâo Haãi Vên… nam söng Lam, trïn àõa baân cuãa cho sûå giao lûu vùn hoáa àêåm neát Möåt phaát hiïån nûäa múái àêy úã huyïån Nghi Xuên, Haâ Tônh, àaä coá giûäa Àöng Sún vaâ Sa Huyânh. Coá thïí vuâng biïín Haâ Tônh. Trong luác àaánh di tñch Baäi Coåi, di tñch Xuên An coá giûäa àõa baân phên böë cuãa Àöng Sún caá úã vuâng biïín Vuäng AÁng, ngû dên nhûäng laâng cöí àêåm chêët Sa Huyânh vaâ Sa Huyânh coân coá möåt khu vûåc huyïån Kyâ Anh, tónh Haâ Tônh àaä keáo nhû phaát hiïån khuyïn tai hai àêìu àïåm nûäa nhû vuâng Quaãng Bònh, núi àûúåc möåt meã lûúái coá caã àöì àöìng Àöng thuá, khuyïn tai ba mêëu nhoån, àöì tòm thêëy nhiïìu hiïån vêåt Àöng Sún úã Sún, göìm hai hiïån vêåt. Chiïëc ròu göëm Sa Huyânh cuâng caách taáng tuåc Cûúng Haâ, Cöí Giang maâ trûúác àêy bùçng àöìng, lûúäi xoâe cên cao 13cm vaâ möå chum, möå voâ àùåc trûng cuãa vùn hoåc giaã M. Colani àaä tûâng phaát hiïån chiïëc giaáo àöìng khaá to, daâi 38cm, coá hoáa Sa Huyânh. Ngûúåc laåi, taåi khu (M. Colani 1936). Tuy nhiïn, cû dên hoång, trïn mùåt lûúäi giaáo coá hoa vùn Àöng Sún vaâ Sa àûúâng chó nöíi. Àaáng lûu yá laâ caác hiïån Hình 2: Rìu và giáo đồng Đông Huyânh giao lûu vêåt naây nùçm úã àöå sêu 10m, caách àõa Sơn tìm được dưới đáy biển vùn hoáa bùçng con phêån xoám Haãi Phong khoaãng 2km Vũng Áng (Hà Tĩnh) àûúâng ven biïín (Hònh 2). Phaát hiïån naây chûáng toã coá leä laâ chuã yïëu, ngûúâi Àöng Sún trong khi khai bïn caånh àûúâng thaác biïín ngoaâi khúi, àaä vö tònh àïí böå coá nhiïìu trúã laåi cöng cuå vaâ vuä khñ cuãa mònh dûúái ngaåi vïì àõa lyá vúái àaáy àaåi dûúng. Khöng thïí biïët àûúåc nhûä n g con àeâ o nguyïn nhên caác di vêåt Àöng Sún SỐ 455 THÁNG 1 NĂM 2015 7
  6. búâ biïín laâ sûå coá mùåt cuãa chiïëc tröëng àöìng minh khñ Àöng Sún tòm thêëy trong ngöi möå Thûúång Maä Sún, huyïån An Caát, tónh Chiïët Giang. Caác nhaâ khaão cöí Trung Quöëc cöng böë tû liïåu vïì cuöåc khai quêåt khu möå taáng naây trong taåp chñ Khaão Cöí söë 7 nùm 1996 (Baão taâng huyïån An Caát 1996: 46-59). Vaâo nùm 1989-1990, núi àêy àaä khai quêåt àûúåc möåt söë möå taáng. Àaáng lûu yá möå söë 10 laâ möå coá quy mö lúán nhêët, àöì tuây taáng phong phuá, coá leä laâ cuãa möåt quyá töåc giaâu coá. Hình 3: Chiếc quan tài Hình 4. Hình so sánh: Bên trái: Trống minh khí của văn Chön theo möå coá 2 thanh kiïëm sùæt, chum gỗ có nắp là chiếc hóa Đông Sơn tìm được ở ven biển tỉnh Triết Giang. 1 chiïëc voâng ngoåc coá hoa vùn moác trống đồng Đông Sơn Bên phải: Trống minh khí ở Lãng Ngâm (Bắc Ninh) cêu, nhiïìu àöì àûång bùçng göëm. Àùåc biïåt tòm àûúåc möåt chiïëc tröëng àöìng nùçm úã àaáy biïín Vuäng AÁng, nhûng tröëng àöìng Àöng Sún àûúåc mang ài minh khñ nùçm caách àaáy möå 35cm. chùæc chùæn möåt àiïìu laâ cû dên Àöng giao lûu vùn hoáa bùçng con àûúâng Tröëng coá daáng cên àöëi, ròa mùåt Sún phaãi coá mùåt trïn biïín múái “àaánh biïín thò múái coá thïí coá mùåt trïn hoân chûa chúâm ra khoãi tang, thên choaäi, rúi” àöì àöìng xuöëng àaáy biïín àûúåc. àaão naây àûúåc. coá 4 quai chia laâm 2 cùåp àöëi xûáng Phaãi chùng àoá laâ trûúâng húåp hoå Caác phaát hiïån tröëng àöìng Àöng qua thên vaâ 1 quai àaä gêîy úã chñnh àang khai thaác haãi saãn hay àang Sún úã khùæp caác vuâng àêët nûúác ta giûäa mùåt tröëng. Tröëng coá kñch thûúác: thûåc hiïån möåt chuyïën ài biïín xa? àaä chûáng toã chuáng àûúåc chuyïn àûúâng kñnh mùåt 7cm chiïìu cao 5cm - Giao lûu vúái vuâng biïín miïìn chúã bùçng con àûúâng ven biïín. Vò àûúâng kñnh chên 9cm. Hoa vùn Nam nûúác ta trong böëi caãnh vùn thïë maâ nhiïìu tröëng àöìng tòm àûúåc trang trñ trïn tröëng àöìng nhû sau: hoáa Àöìng Nai úã vuâng ven biïín nhû tröëng Nha giûäa mùåt coá ngöi sao 12 caánh sùæc Cuâng àöìng àaåi vúái vùn hoáa Àöng Trang (Khaánh Hoâa), Vuäng Taâu… neát, nhoån. Bïn trong hoa vùn coá 1 Sún laâ vùn hoáa Àöìng Nai phên böë Ngûúâi cöí àaåi coân àem theo tröëng vaânh hoa vùn gaåch ngùæn song song. úã vuâng Àöng Nam böå nûúác ta. Caác àöìng Àöng Sún lïn caác vuâng nuái Bïn ngoaâi caác caánh sao laåi cuäng coá nhaâ khaão cöí cuäng phaát hiïån ra khu cao nhû Àùæc Lùæc, Bònh Àõnh bùçng möåt vaânh hoa vùn gaåch ngùæn song möå Phuá Chaánh úã Bònh Dûúng. Àoá con àûúâng ngûúåc caác söng lúán nûäa. song nûäa. Xen giûäa caác caánh sao laâ laâ nhûäng möå vûâa mang phong caách Khöng phaãi ngêîu nhiïn maâ vuâng nhûäng àûúâng gaåch song song. Tang tuây taáng Sa Huyânh úã chöî chum göî thûúång nguöìn nhiïìu söng úã miïìn tröëng coá möåt bùng hoa vùn nùçm vaâ laâ quan taâi giöëng daång chum göëm Trung vaâ miïìn Nam nûúác ta laåi laâ nhûäng cöåt hoa vùn àûáng chia thên Sa Huyânh nhûng uáp trïn chum göî vuâng coá nhiïìu tröëng àöìng Àöng Sún tröëng thaânh nhûäng ö hònh chûä nhêåt. àoá laåi laâ tröëng àöìng Àöng Sún (Hònh àûúåc chön trong loâng àêët. Nhûäng bùng hoa vùn úã tang vaâ thên 3). Nhûäng chiïëc tröëng úã Phuá Chaánh - Giao lûu vúái vuâng biïín Hoa tröëng àïìu giöëng hoa vùn gaåch ngùæn laåi khaá giöëng vúái tröëng àöìng úã vuâng Nam (Trung Quöëc) àïën têån vuâng song song nhû úã trïn mùåt tröëng. Prohear, Campuchia gêìn biïn giúái biïín cûãa söng Dûúng Tûã (tónh Chiïët Niïn àaåi cuãa möå söë 10 laâ möå coá Viïåt Nam (Trõnh Sinh, 2014). Àiïìu Giang) tröëng àöìng, àûúåc caác nhaâ khaão cöí àoá cho thêëy caác tröëng àöìng Àöng Chûáng tñch giao lûu ven biïín hoåc xaác àõnh laâ Têy Haán. Sún úã vuâng Àöng Nam böå vaâ vuâng roä rïåt nhêët laâ sûå coá mùåt cuãa 9 chiïëc Theo chuáng töi, qua so saánh Prohear àûúåc àem tûâ vuâng Bùæc böå thaåp àöìng Àöng Sún trong möå cuãa khaão cöí hoåc, thò tröëng naây laâ tröëng nûúác ta. Coá nhiïìu khaã nùng nhoám võ vua Nam Viïåt, àûúåc tòm thêëy àöìng minh khñ Àöng Sún, àûúåc tröëng àöìng naây àûúåc àem àïën bùçng trong cuöåc khai quêåt nùm 1983 taåi àem tûâ vuâng Bùæc böå Viïåt Nam àïën con àûúâng ven biïín, röìi ngûúåc caác ngay thaânh phöë Quaãng Chêu ven vuâng Chiïët Giang xa xöi caách gêìn söng lúán maâ vaâo vuâng Bònh Dûúng biïín cuãa tónh Quaãng Àöng, Trung 2.000km. Tröëng Chiïët Giang giöëng vaâ Campuchia. Àoá laâ saãn phêím giao Quöëc. Sûå coá mùåt cuãa hiïån vêåt Àöng vúái tröëng Laäng Ngêm mang kyá hiïåu lûu vùn hoáa àûúng thúâi. Sún àöåc àaáo laâ loaåi hònh thaåp àöìng LN 32 àûúåc tòm thêëy trong àúåt khai Luêån àiïím naây caâng àûúåc cuãng trong möå möåt Nam Viïåt vûúng bïn quêåt vaâ thùm doâ nùm 1972-1973 cöë khi úã vuâng ven biïín Kiïn Giang, caånh nhiïìu chêu baáu, ngoåc ngaâ khaác taåi di chó Laäng Ngêm, huyïån Gia caác nhaâ khaão cöí cuäng tòm thêëy möåt àaä chûáng toã thaåp Àöng Sún laâ hiïån Lûúng, Bùæc Ninh. Tröëng Laäng möå taáng coá quan taâi laâ tröëng àöìng vêåt rêët quyá, coá mùåt úã vuâng biïín naây Ngêm coá hònh daáng y hïåt tröëng Àöng Sún úã trïn möåt hoân àaão ven laâ do giao lûu vùn hoáa. Chiïët Giang, coân nguyïn quai trïn búâ coá tïn laâ Laåi Sún. Roä raâng, nhûäng Xa nhêët vïì phña bùæc, theo àûúâng mùåt tröëng. Mùåt tröëng cuäng coá sao 12 8 SỐ 455 THÁNG 1 NĂM 2015
  7. caánh, giûäa caác caánh sao coá hoa vùn tröëng Moko, vûâa coá nhûäng neát cuãa Malaysia laâ möåt vuâng baán àaão, gaåch ngùæn song song. Caác vaânh hoa tröëng Àöng Sún laåi vûâa coá nhûäng vaâo thúâi àaåi Kim Khñ úã àêy, tòm vùn trïn mùåt vaâ thên tröëng, caác cöåt neát riïng baãn àõa. àûúåc möåt söë àöì àöìng thau nhû ròu hoa vùn trïn thên àïìu coá hoa vùn Möåt söë tröëng àöìng tòm àûúåc úã vaâ möåt söë khuön àuác chûáng toã coá gaåch ngùæn song song y hïåt. Tröëng Indonesia laâ nhûäng tröëng Àöng Sún cöng nghïå àuác àöìng taåi chöî. Tuy Laäng Ngêm coá àûúâng kñnh mùåt àiïín hònh, mang daáng dêëp cuãa tröëng nhiïn, àöì àöìng úã àêy coân phaát hiïån 6,3cm chiïìu cao 4,6cm àûúâng kñnh Hûäu Chung cuãa Viïåt Nam. Chuáng khöng nhiïìu. Àaáng lûu yá laâ coá 6 chên 7,5cm (Hònh 4). töi cuäng àöìng yá vúái yá kiïën cuãa caác chiïëc tröëng àöìng Àöng Sún tòm Vúái sûå coá mùåt cuãa tröëng minh hoåc giaã Indonesia rùçng tröëng àöìng àûúåc núi àêy, coá thïí àûúåc mang túái khñ úã vuâng Chiïët Giang àaä chûáng toã, Àöng Sún àaä àïën àêët nûúác naây theo tûâ miïìn Bùæc Viïåt Nam theo àûúâng saãn phêím cuãa sûå giao lûu vùn hoáa möåt daång nhû nhêåp khêíu nguyïn Àöng Sún àaä àûúåc mang àïën vuâng chiïëc, àïí sau àoá, tûâ nhûäng tröëng naây biïín khaá xa vïì phña bùæc so vúái núi àaä gúåi yá cho möåt mêîu hònh tröëng àaä chïë taåo ra chuáng. àûúåc àuác taåi chöî. - Giao lûu vúái vuâng biïín quêìn Möåt vêën àïì nûäa laâ taåi Indonesia, àaão Indonesia àïën vuâng cûåc àöng coá möåt söë vuâng vêîn giûä àûúåc kiïíu cuãa quêìn àaão naây nhaâ saân maái cong, hïåt nhû nhaâ saân Trong thúâi àiïím úã Viïåt Nam coá àûúåc khùæc hoåa trïn tröëng àöìng Ngoåc nïìn vùn hoaá Àöng Sún phaát triïín Luä. Àaä coá möåt söë hoåc giaã cho rùçng, thò úã Indonesia cuäng bûúác vaâo buöíi coá thïí cuâng vúái viïåc giao lûu tröëng àêìu cuãa möåt thúâi àaåi àöì àöìng thau- àöìng, khöng ngoaåi trûâ möåt söë cöång sùæt súám vúái nhûäng sùæc thaái vùn àöìng ngûúâi Viïåt cöí àaä tûâng vûúåt biïín hoaá baãn àõa nhû vùn hoaá cûå thaåch, àïën vuâng àaão quöëc naây, mang theo ngûúâi chïët chön trong voâ... (H.R. caã caách laâm nhaâ saân àöåc àaáo cuãa Van Heekeren, 1958), tuy nhiïn mònh nûäa (Hònh 6). cuäng chó phaát hiïån chuã yïëu laâ caác - Giao lûu vúái vuâng biïín Thaái hiïån vêåt àöì àöìng leã teã, nhiïìu chiïëc Lan vaâ vuâng biïín thuöåc baán àaão ròu àöìng úã àêy laåi khaá giöëng ròu Malaysia àöìng loaåi coá chuöi xoâe hònh caánh eán Con àûúâng giao lûu ven biïín nhû loaåi hònh ròu àöìng Laâng Vaåc vaâ Thaái Lan cho thêëy sûå coá mùåt nhiïìu tröëng àöìng Àöng Sún (Trõnh cuãa nhiïìu tröëng àöìng Àöng Sún, Sinh 2012). nhûng cuäng coá nhûäng tröëng àöìng Theo caác nhaâ khaão cöí hoåc, chûáng tòm àûúåc úã sêu trong nöåi àõa. tñch cuãa caác tröëng àöìng Àöng Sún Chuáng töi àaä nghiïn cûáu 22 chiïëc (loaåi I Hï gú) àïí laåi khaá nhiïìu trïn tröëng àöìng Àöng Sún tòm àûúåc úã caác àaão. Möåt söë tröëng àöìng àiïín àêy. Coá tröëng tòm àûúåc trong hang hònh nhû tröëng Xiandua, àaão Java. Ongbah, coá tröëng tòm àûúåc trïn Hình 5: Những trống đồng Đông Sơn tìm Àaão naây coân coá nhoám tröëng Xú ma àaão ven búâ nhû tröëng Kosamui. được ở quần đảo Indonesia rang, tröëng Dieng. Trïn àaão Xum Tröëng naây úã tónh Xurathani, miïìn ba va, coá nhoám tröëng Xanghi göìm nam Thaái Lan, chó caách búâ biïín coá 6 chiïëc laâ tröëng Àöng Sún trang trñ 300m. Tröëng coá àûúâng kñnh mùåt àeåp (Hònh 5). Trïn caác àaão Roti, 69cm chiïìu cao 54,5cm. Giûäa mùåt Salayar vaâ nhiïìu àaão nhoã khaác cuäng tröëng trang trñ ngöi sao 10 caánh, tòm thêëy khaá nhiïìu tröëng Àöng Sún. coá nhûäng hoa vùn Àöng Sún khaác Quêìn àaão Kai, gêìn Irian Jaya, coá leä nhû hoa vùn ngûúâi hooã trang, 10 laâ vuâng tòm thêëy tröëng àöìng Àöng chim bay, húänh thuyïìn, hoa vùn Sún xa nhêët vïì phña àöng mang dêëu húänh hoåc. Hai chiïëc tröëng Ongbah tñch giao lûu vùn hoáa. 86 vaâ Ongbah 89 tòm àûúåc trong Theo caác hoåc giaã Indonesia, möåt quan taâi hònh thuyïìn vaâ àûúåc tröëng àöìng Àöng Sún coá mùåt úã quêìn àõnh niïn àaåi theo dêëu vïët göî bõ àaão naây coá thïí àûúåc du nhêåp tûâ chaáy úã àêy theo phûúng phaáp C miïìn bùæc Viïåt Nam vaâo khoaãng 200 14 laâ: 230 ± 100 nùm trûúác Cöng nùm trûúác Cöng Nguyïn. Sau khi Nguyïn. Vúái niïn àaåi àûúåc àõnh du nhêåp tröëng àöìng, ngûúâi dên baãn nhû vêåy thò khi àoá, úã miïìn Bùæc Hình 6: Ngôi nhà sàn mái cong ở Indo- àõa úã àêy laåi saáng taåo ra möåt doâng nûúác ta àang töìn taåi vùn hoáa nesia giống với nhà sàn được khắc họa tröëng múái: tröëng Pejeng, coân goåi laâ Àöng Sún trên trống đồng Ngọc Lũ. SỐ 455 THÁNG 1 NĂM 2015 9
  8. biïín. Àiïín hònh laâ hai chiïëc tröëng Cuala Torengganu I vaâ II úã búâ phña àöng cuãa baán àaão nûúác naây. Vuâng Kampon Sungailang cuäng tòm àûúåc 2 tröëng Àöng Sún cuâng àûúåc chön ngûãa trong möåt voâ göëm vaâ tröëng àûúåc trang trñ hoa vùn hiïån thûåc khaá àeåp nhû chim bay, hònh ngûúâi hoáa trang löng chim, tûúång coác. Coá thïí noái, vuâng baán àaão Malaysia laâ vuâng xa nhêët vïì phña têy, cho àïën nay tòm àûúåc nhûäng dêëu tñch cuãa sûå Hình 7: Hình thuyền khắc họa trên thạp đồng Đào Thịnh có lầu cao, giao lûu vùn hoáa Àöng Sún. nhiều người chèo, có thể là loại thuyền đi ven biển Giaã thiïë t vïì nhûä n g con àiïìu naây, nhû nhûäng thïë hïå ngûúâi ngûúâi cöí àaåi àöìng thúâi (Hònh 9). àûúâng giao lûu ven biïín dûåa Viïåt sau naây cuäng phaãi am hiïíu vaâo yïëu töë gioá muâa vaâ caác doâng khi ài biïín. TAÂI LIÏåU THAM KHAÃO haãi lûu Nhûäng bùçng chûáng túái nay àûúåc Vaâi neát vïì böëi caãnh lõch sûã 1. Baão taâng huyïån An Caát 1996, biïët, qua tröëng àöìng Àöng Sún àûúåc cuãa Àöng Nam AÁ vaâ Hoa Nam "Khai quêåt khu möå úã Thûúång Maä Sún, mang ài nhiïìu vuâng ven biïín nhû qua caác con àûúâng giao lûu vùn huyïån An Caát, tónh Chiïët Giang" (Chûä vêåy, coá thïí giaã thiïët rùçng chiïìu giao hoáa thúâi àaåi Kim Khñ. Trung Quöëc). Khaão Cöí söë 7: 46-59. lûu tûâ vùn hoáa Àöng Sún sang caác Qua bùçng chûáng khaão cöí hoåc, 2. Colani, M. 1936, Notes pro et pro- vuâng biïín lên cêån maånh hún chiïìu chuáng ta coá thïí bûúác àêìu àaánh tohistoriques province de Quang Binh, ngûúåc laåi. giaá àûúåc têìm mûác nïìn vùn hoáa Bulletin des Amis du Vieux Hue, N0 23. Àïí coá thïí giao lûu ven biïín, têët nöíi tiïëng Àöng Sún. Chñnh cú súã 3. Trõnh Sinh 2011, Sûå hònh thaânh yïëu phaãi coá phûúng tiïån thuyïìn vêåt chêët Àöng Sún àaä giuáp cho nhaâ nûúác sú khai úã miïìn Bùæc Viïåt Nam hoùåc beâ maãng. Liïåu ngûúâi Àöng viïåc hònh thaânh daång nhaâ nûúác (qua taâi liïåu khaão cöí hoåc), Nxb. Khoa Sún àaä coá thuyïìn ài ven biïín àûúåc sú khai, nhaâ nûúác coá tïn trong hoåc Xaä höåi, Haâ Nöåi. chûa? Nhiïìu nhaâ khaão cöí cho rùçng truyïìn thuyïët laâ Vùn Lang-Êu 4. Trõnh Sinh 2012, Qua tröëng àöìng, coá nhûäng thuyïìn lúán, nhû hònh Laåc. Àoá laâ kiïíu nhaâ nûúác thuã tòm hiïíu giao lûu vùn hoáa Viïåt Nam vaâ aãnh chiïëc thuyïìn àûúåc khùæc hoåa lônh (chiefdom). Cû dên Àöng Indonesia trong thúâi cöí àaåi. Baâi trònh trïn chiïëc thaåp àöìng Àaâo Thõnh Sún, tûác cû dên Viïåt cöí àaä coá sûå baây trong Höåi nghõ Viïåt Nam hoåc lêìn (Hònh 7). Thuyïìn coá caã lêìu cao giao lûu maånh vïì mùåt vùn hoáa 4, Haâ Nöåi, thaáng 11-2012. dûång trïn saân thuyïìn. vêåt chêët, giao lûu thûúng maåi 5. Trõnh Sinh, 2014, Tröëng àöìng möå Möåt àiïìu quan troång nûäa giuáp sú khai. 4 úã Prohear vaâ tröëng Phuá Chaánh, Höåi cho ngûúâi Àöng Sún ài biïín thuêån Cùn cûá vaâo sûå coá mùåt cuãa tröëng nghõ thöng baáo Khaão cöí hoåc nùm 2014. lúåi hún. Àoá laâ gioá muâa vaâ caác doâng àöìng Àöng Sún, chuáng ta àaä coá thïí Van Heekeren H.R. 1958, The haãi lûu (Hònh 8). Chùæc chùæn, àïí ài hoaåch àõnh àûúåc caác con àûúâng giao bronze-iron age of Indonesia. S. Graven- biïín àûúåc, dêîu laâ ven búâ, ngûúâi Àöng lûu cuãa vùn hoáa Àöng Sún hay cuãa hage- Martinus Nijhoff. Sún cuäng àaä phaãi coá kiïën thûác vïì cû dên Vùn Lang-Êu Laåc vúái caác töåc Hình 8: Hướng gió mùa từ tháng Giêng đến tháng Tư (trái) và từ tháng bảy Hình 9: Con đường giao lưu của văn hóa Đông đến tháng 11 (phải) ảnh hưởng lớn đến con đường giao lưu văn hóa giữa cư Sơn và cư dân của nhà nước sơ khai Văn Lang- dân văn hóa Âu Lạc 10 SỐ 455 THÁNG 1 NĂM 2015
  9. PHỐ CẢNG VŨNG LẤM thế kỷ XVIII-XIX Nguyễn Lục Gia TUY RA ÀÚÂI TÛÂ ÀÊÌU THÏË KYÃ XVII, CUÂNG LUÁC VÚÁI SÛÅ KIÏÅN THAÂNH LÊÅP PHUÃ PHUÁ YÏN (1611) VAÂ DINH TRÊËN BIÏN SAU ÀOÁ (1629), SONG PHAÃI ÀÏËN NHÛÄNG NÙM CUÖËI CUÂNG CUÃA THÏË KYÃ NAÂY, KHI CHUYÏÍN GIAO TROÅNG TRAÁCH TRÊËN BIÏN CHO ÀÖÌNG NAI - BIÏN HOÂA (1698), VUÄNG LÊËM MÚÁI THÛÅC SÛÅ HÖÅI ÀUÃ ÀIÏÌU KIÏÅN TRÚÃ THAÂNH MÖÅT CAÃNG THÕ ÀUÁNG NGHÔA. THÏË KYÃ XVIII - XIX CHÑNH LAÂ THÚÂI KYÂ PHÖÌN VINH CUÃA PHÖË CAÃNG VUÄNG LÊËM Sûå hònh thaânh phöë caãng baäo dûä döåi, tûúãng chûâng khöng Xuên] vaâ caá c thuöå c cuâ n g caá c Vuäng Lêëm söëng soát, nhûng, theo lúâi giaáo sô töíng xaä thön nêåu thuöåc Nöåi phuã, Vuäng Lêëm nùçm trong võnh noái, Àûác Chuáa Trúâi àaä cûáu giaáo thuyïìn An nhõ 20 ngûúâi canh lúán Baâ Àaâi. Tïn goåi Baâ Àaâi àûúåc sô, vò saáng ngaây lïî Phuåc sinh giûä” maâ chùæc chùæn caác võ trñ naây ghi laå i súá m nhêë t coá leä trong (31-3-1641) giaá o sô böî n g thêë y àïìu nùçm xung quanh haãi caãng möå t cöng vùn cuã a Töí n g trêë n mònh úã trong möåt vuång ïm lùång Vuäng Lêëm àïí thuêån tiïån viïåc Thuêån - Quaãng Nguyïîn Hoaâng song khöng biïët laâ àêu. Giaáo sô taâu thuyïìn vêån taãi giao nöåp vaâ nùm 1597, giao nhiïåm vuå cho laâm lïî söët sùæng cho moåi ngûúâi thöng thûúng(3). Luâi laåi xa hún, Lûúng Vùn Chaánh “… àïën caác trong taâu dûå. Sau àoá, nhêån àûúåc ngay tûâ buöíi àêìu lêåp phuã Phuá xûá Cuâ Möng, Baâ Àaâi, Baâ Diïîn, phûúng hûúáng, taâu trûåc chó cûãa Yïn (1611), Vuäng Lêëm àaä thuöåc Àaâ Niïî u , trïn tûâ nguöì n Moå i bïí Baâ Àaâi [Baday trong nguyïn vuâng trung têm chñnh trõ - kinh dûúái àïën cûãa biïín, kïët lêåp gia vùn, tûác Xuên Àaâi]”(2). tïë cûåc nam cuãa Àaåi Viïåt hoùåc cû àõa phêån, khai khêín ruöång Tïn goåi Xuên Àaâi coân àûúåc cuã a xûá Àaâ n g Trong nhû caách àêët hoang...”(1). nhùæ c trong phêì n Phuå luå c Dû goåi sau àoá. Tûâ nùm 1629, phuã Trong möåt bûác thû linh muåc àõa chñ cuãa Nguyïîn Traäi, tiïëp Phuá Yïn àûúåc thay búãi cêëp haânh Alexande de Rhodes viïët nùm tuåc àïì cêåp qua nhûäng ghi cheáp chñnh múái goåi laâ Trêën Biïn dinh. 1641 vïì chuyïë n haã i haâ n h tûâ hiïë m hoi cuã a nhaâ sûã hoå c Lï Möåt võ trñ tiïìn àöìn àõa giúái phña Nûúác Mùån vaâo Trêën Biïn dinh, Quyá Àön, khi thò “àêì m Vuå n g Nam àaä àùåt troång traách cho àêët àûúåc Cardim kïí laåi: “… thûá saáu Moã” hay “tuêìn cûãa Xuên Àaâi”, Phuá Yïn maâ võ trñ àoá n g dinh Tuêìn Thaánh, tûác 29-3-1641, öng khi thò “Kho Xuên Àaâ i chûá a vêîn chñnh laâ núi phuã cuä, gêìn haãi xuöë n g taâ u ài Phuá Yïn. Ngaâ y thoá c tö vaâ caá c tiïì n thuïë cuã a caãng Vuäng Lêëm bïn búâ võnh Baâ höm sau, giaá o sô bõ möå t trêå n hai huyïå n [Tuy Hoâ a vaâ Àöng Àaâi. Àiïìu naây caâng chûáng toã võ SỐ 455 THÁNG 1 NĂM 2015 11
  10. thïë cûåc kyâ quan troång cuãa cûãa àêët nûúác, hoaåt àöång cuãa caãng La Hai. biïín Baâ Àaâi noái chung, caãng phöë khêíu Vuäng Lêëm trong suöët thïë Ngûúåc laåi, haâng hoáa tûâ caác Vuäng Lêëm noái riïng trong thúâi kyã naây chuã yïëu têåp trung vaâo thuyïìn buön cêåp bïën caãng Vuäng kyâ maâ giao thöng vúái bïn ngoaâi nhiïåm vuå àûa lûu dên tûâ caác Lêëm àûúåc nhanh choáng chuyïín cuäng nhû “… viïåc tiïëp tïë Phuá phuã/dinh tiïëp giaáp phña ngoaâi vêån àïën caác àaåi lyá cuãa thûúng Yïn chó coá thïí thûåc hiïån bùçng vaâo núi àêët múái khêín hoang lêåp nhên. Thûúng caãng Vuäng Lêëm àûúâng bïí”(4). laâng, töí chûác vaâ öín àõnh cuöåc tiïëp giaáp vúái laâng Tên Thaånh úã Sûá àoaân Phan Huy Chuá muâa söëng cuãa nhiïìu böå phêån cû dên, mùåt sau laâ àêìu möëi giao thöng àöng nùm 1832 ài thuyïìn cöng tûâ ngûúâi Viïåt cho túái caác sùæc töåc cuãa con àûúâng thiïn lyá, coá àûúâng caá n úã Giang Lûu Ba/Batavia baãn àõa, baão vïå an ninh taåi möåt thöng lïn huyïån lyå Àöìng Xuên (Java) ngang qua Vuä n g Lêë m , võ trñ àêìy biïën àöång trong buöíi vaâ miïìn rûâng nuái phña Têy Bùæc mö taã àêìy êën tûúång trong Haãi giao thúâi. theo ngaã Triïìu Sún, kïët nöëi vúái trònh chñ lûúåc: “Cûãa têën Vuäng Phaãi àïën àêìu thïë kyã XVIII, vuâng Vên Canh cuãa Bònh Àõnh. Lêëm cuãa Phuá Yïn, böën bïì nuái tûâ sau nùm 1698 khi troång traách Tûâ haã i caã n g naâ y taâ u thuyïì n vêy quanh, coá möå t caã n g cho trêën biïn chuyïín giao cho xûá hûúáng vïì phña Àöng, ài qua cûãa thuyïìn ài qua. Trong cûãa têën Àöìng Nai, Vuäng Lêëm múái thûåc Xuên Àaâi vaâo caác cûãa khêíu Phuá röång nhû caái àêìm lúán. Trïn búâ, sûå trúã thaânh àêìu möëi kinh tïë Sún, Àaâ Diïîn, Àaâ Nöng vaâ àïën nhaâ cûãa vûúân cêy liïn tiïëp truâ cuã a dinh Phuá Yïn, khúã i sùæ c vúái thûúng caãng nhiïìu núi trong mêåt. Caãnh sùæc cuäng àeåp nhûng trong vai troâ phöë caãng. caã nûúác, hoùåc gêìn hún vaâo cûãa ngoaâi cûãa têën, nhiïìu nuái, möîi Xung quanh Vuäng Lêëm coá caã Tiïn Chêu, doåc theo söng Caái khi gioá nöíi lïn thò soáng to cuöìn möåt hïå thöëng chúå hoaåt àöång rêët ngûúåc lïn caã möåt vuâng röång lúán cuöå n , laâ m ngûúâ i ta kinh súå . sêìm uêët. Trong quaäng 5km tûâ phña Têy. Nhû vêåy, Vuäng Lêëm Thuyïìn gheá vaâo àêy möåt ngaây, Phûúng Lûu túái Gaânh Àoã, chúå thûåc sûå laâ möåt “tuái haâng hoáa” nûãa àïm ài ra biïín, vûâa gùåp khi nöë i daâ i theo àûúâ n g caá i quan: cuãa Phuá Yïn. gioá bêëc thöíi maånh. Tiïëng soáng chúå Sún Triïìu, chúå Quaán Liïîu, Khi múá i bùæ t àêì u quy àõnh nhû muön ngûåa phi döìn, thuyïìn chúå Vuäng Lêëm, chúå Xuên Àaâi, sùæc cúâ cho caác thuyïìn vêån taãi bõ nghiïng ngûãa túái ba böën lêìn chúå Gaânh Àoã. Àöng Nam Vuäng (1700), “Phuá Yïn cúâ trïn trùæng rêë t laâ nguy hiïí m . Toá c tai röë i Lêë m coá chúå Phiïn Thaâ n h lêu dûúá i àen” àïí phên biïå t vúá i búâi, chó mong trúâi saáng” (5). Roä àúâi, gùæn vúái caác toâa thaânh Höåi thuyïìn cuãa Quy Nhún cúâ trïn àoã laâ möåt haãi caãng sêìm uêët vaâ núi An, An Myä vaâ An Thöí , trung dûúái trùæng vaâ caác phuã tûâ Bònh neo taâu lyá tûúãng, tûúng phaãn têm lyå súã cuãa Phuá Yïn qua caác Khang vaâo túái Gia Àõnh cúâ trïn vúái caãnh soáng gioá dûä döåi úã bïn thúâi kyâ; chúå Giaä laâng Xuên Phuá xanh dûúái àoã(6). Bïn caånh hoaåt ngoaâi cûãa biïín. gêìn cûãa Tiïn Chêu têëp nêåp ghe àöång vêån taãi tû nhên, giao thöng Khöng chó àoáng vai troâ möåt thuyïìn ra vaâo bïën. biïín coân bao göìm möåt söë lûúång thûúng caãng, Vuäng Lêëm cuâng La Hai, Söng Cêìu, Chñ Thaånh lúán taâu thuyïìn cuãa Nhaâ nûúác. vúái Xuên Àaâi coân laâ möåt quên trúã thaânh nhûäng thõ tûá trong Thuyïìn cuãa tû nhên cuäng coá khi caãng vaâ chûáng kiïën nhiïìu sûå àiïìu kiïån nhû vêåy vaâ höî trúå cho àûúåc trûng duång àïí chúã haâng kiïå n chñnh trõ, xaä höå i quan Vuäng Lêëm vúái vai troâ phöë caãng vïì Kinh àö. ÚÃ thïë kyã XVIII, troång cuãa Phuá Yïn vaâ àêët nûúác. nùçm úã giûäa. Haãi caãng Vuäng Lêëm “Thuyïìn naâo àïën lûúåt phaãi chúã Àïí àaâ n aá p phong traâ o Cêì n thuöåc bùæc Phuá Yïn, caách Söng thò àûúåc miïîn tiïìn chuyïín vêån Vûúng hoaå t àöå n g maå n h meä úã Cêìu vïì phña nam 8km, caách Chñ maâ phaá t cho tiïì n kiïn trñ 15 Phuá Yïn, àêìu nùm 1887 quên Thaånh 15km vïì phña bùæc, caách quan, thuyïìn múái thò chó phaát Phaá p vaâ lñnh Viïå t àaá n h thuï La Hai 14km vïì phña àöng rêët cho 10 quan”(7). Theo ghi cheáp vûâa múái àûúåc chiïu möå tûâ Saâi tiïån lúåi cho viïåc quy têåp nguöìn nùm Mêåu Tyá (1768), söë thuyïìn Goân keáo 1.500 binh ra daân trêån haâng do thûúng nhên thu mua phuã Phuá Yïn laâ 44 chiïëc trong taåi võnh Xuên Àaâi. Vuäng Lêëm, tûâ caá c thõ tûá naâ y chuyïí n vïì . töíng söë 447 chiïëc thuöåc 12 phuã Tiïn Chêu cuâng möåt loaåt võ trñ Vuäng Lêëm cuäng kïët nöëi vúái khu xûá Àaâ n g Trong, xïë p sau Quy tiïìn tiïu khaác quanh võnh Xuên vûåc Nam vaâ Têy Nam Phuá Yïn Nhún (93 chiïë c ), Quaã n g Ngaä i Àaâi trúã thaânh chûáng nhên möåt theo àûúâng söng Ba ra cûãa khêíu (60 chiïëc), Thùng Hoa (50 chiïëc) giai àoaån bi huâng cuãa lõch sûã Àaâ Diïî n röì i ngûúå c lïn hûúá n g vaâ Bònh Thuêån (45 chiïëc). Nùm dên töåc. Bùæ c vaâ o cûã a khêí u Xuên Àaâ i , 1812, triïì u àònh cêë p cho Phuá hoùåc vêån taãi theo àûúâng thiïn Yïn 5 chiïëc thuyïìn cöng. Thúâi Hoaåt àöång cuãa phöë caãng lyá coá nhiïìu àoaån song song vúái Minh Mïånh, ngaåch thuyïìn àûúåc Vuäng Lêëm biïí n , nöë i taå i Chñ Thaå n h (Tuy àõnh cuãa Phuá Yïn laâ 23 chiïëc, úã Ra àúâi tûâ àêìu thïë kyã XVII An), coâ n theo àûúâ n g thûúå n g mûác trung bònh so vúái caác tónh gùæn vúái möåt dinh miïìn àõa àêìu àaåo thò Cuãng Sún nöëi qua ngaã duyïn haã i khaá c . Nùm 1834, 12 SỐ 455 THÁNG 1 NĂM 2015
  11. thuyïìn cuãa Phuá Yïn nhêån möåt àöëi vúái tûâng khu vûåc. Phuá Yïn lêå u àûúâ n g biïí n cûå c kyâ phûá c nhiïåm vuå àùåc biïåt laâ höå töëng cuâng vúái caác dinh Quaãng Nam, taåp naây. sûá giaã nûúác Hoãa Xaá ra kinh àö, Bònh Àõnh, Bònh Hoâ a , Bònh Vúái àùåc àiïím laâ vuâng chuyïn cuäng nhû tûâ àoá vïì sau caác taâu Thuêån vaâ Bùæc Thaânh chung möåt canh nöng nghiïå p tröì n g mña, cuã a phuã Thûâ a Thiïn thûúâ n g mûác thuïë caãng àaánh vaâo thuyïìn dêu hònh thaânh “… tûâ Thùng xuyïn laâ m nhiïå m vuå àûa sûá buön nûúác ngoaâi, so vúái thaânh Hoa àïën Phuá Yïn, Nha Trang àoaân cuâng haâng ban cêëp traã vïì Gia Àõnh chó giaãm 2/10, trong möåt böå phêån nöng phêím thaânh lyå súã Phuá Yïn. khi caác khu vûåc khaác àûúåc giaãm haâng hoáa lûu thöng trong nûúác Trong möë i quan hïå buön tûâ 3/10 àïën 5/10(9), cho thêëy sûå vaâ ngoaâ i nûúá c ” (12), saã n phêí m baán nöåi vuâng Nam Trung böå, hêë p dêî n cuã a thõ trûúâ n g cung chïë biïën tûâ 2 nguöìn nöng saãn Vuäng Lêëm gêìn guäi hún hïët vúái ûáng lêîn tiïu thuå haâng hoáa cuãa naây àaä taåo nïn thïë maånh buön phuã Quy Nhún qua phöë caã n g caác cûãa khêíu núi àêy, nhêët laâ baán úã Phuá Yïn. Hònh aãnh maâ Nûúá c Mùå n . Vò Nûúá c Mùå n laâ àöëi vúái thuyïìn buön Trung Hoa. ngûúâi Phaáp ngaåc nhiïn thêëy caác möå t thûúng caã n g lúá n , núi coá Thuyïìn buön tûâ Vuäng Lêëm cêy mña cao àïën 3 meát úã huyïån nhiïì u taâ u thuyïì n nûúá c ngoaâ i cuä n g thûúâ n g xuyïn cêå p bïë n Àöìng Xuên àûúåc caác loâ eáp àùåt gheá qua, laåi thûúâng xuyïn trao caác thûúng caãng miïìn Nam vaâ ngay taå i chöî nêë u thaâ n h mêå t àöíi haâng hoáa vúái caác caãng trung quanh vuâng Àöng Nam AÁ, nhû mña dûúá i hònh thûá c caá c baá n h têm nhû Höåi An, Thanh Haâ, Gia möåt ghi nhêån cuãa sûã quan nùm sêëy khö, “… àûúåc chúã ài bùçng Àõnh nïn chó cêìn buön baán vúái Thiïå u Trõ thûá 4 (1844), dên xe ngûåa àïën Vuäng Lêëm, núi àêy Quy Nhún, Vuäng Lêëm cuäng àaáp trong haåt laâ laái buön Hoaâng Vùn caác tay ài thuyïìn An Nam àúåi ûáng tûúng àöëi àêìy àuã nhu cêìu Löåc, tñch trûä tú söëng baán ra nûúác sùén àïí xuêët khêíu vïì phña Nam saãn xuêët vaâ tiïu duâng cuãa Phuá ngoaâi vaâ nhêåp lêåu thuöëc phiïån kyâ”(13) chó laâ möåt trong nhûäng Yïn. Haâng hoáa tûâ Phuá Yïn àûúåc tûâ nûúác ngoaâi vïì(10), khöng kïí sinh hoaåt thûúng nghiïåp quen caác thuyïìn buön chúã ra baán úã nhiïì u mùå t haâ n g khaá c caã baá n thuöåc núi àêy. caã n g Nûúá c Mùå n , sau àoá mua lêîn mua maâ thuyïìn buön cuãa Vaâ o nhûä n g nùm cuöë i thïë haâng nhêåp vïì caãng Vuäng Lêëm. thûúng laái naây tiïën haânh giao kyã XIX, khi sûác mua trïn thõ Vúá i nhûä n g saã n vêå t àùå c trûng dõch trong suöë t haâ n h trònh trûúâng caã nûúác tùng cao, nghïì tú cuâ n g nguöì n haâ n g phong phuá nhûäng chuyïën ài. tùçm cuãa Phuá Yïn cuâng vúái Bònh cuãa mònh, Phuá Yïn goáp phêìn Nhùç m àaã m baã o viïå c cung Àõnh taåo nïn sûác huát maånh meä àaáng kïí vaâo sûå giaâu coá cuãa trêën ûáng thoác gaåo vûâa sûác mua cuãa àöëi vúái giúái laái tú, nhû lúâi viïn Quaã n g Nam noá i chung úã thïë dên taåi caác àõa phûúng àöìng thúâi Cöng sûá Phaáp hai tónh naây mö kyã XVIII. Thuyïì n buön Vuä ng khuyïën khñch giúái thûúng nhên taã: “ÚÃ àêy saãn xuêët rêët nhiïìu Lêëm khöng thûúâng xuyïn trûåc vaâ taâu thuyïìn buön baán, nùm tú, àöng àaã o nhaâ buön Hoa tiïëp àïën Höåi An vaâ nhûäng caãng 1830 böå Höå xuöëng duå: “Caác haåt kiïìu ài vaâo tûâng laâng mua tú quanh vuâng Àöng Nam AÁ, vò vêåy Quaãng Nam, Phuá Yïn... àêët cêëy baán vaâo Saâi Goân vaâ xuêët sang maâ trong nhûäng trang ghi cheáp luáa khöng bùçng Gia Àõnh, nhên Hongkong” (14). Caá c mùå t haâ n g cuãa Lï Quáy Àön cuäng nhû cuãa dên ùn nhúâ vaâo gaåo miïìn Nam... khaác úã Phuá Yïn cuäng goáp phêìn caác thûúng nhên ngoaåi quöëc hêìu Tûâ nay, phaâm haåt naâo bõ gaåo àaáng kïí vaâo tuyïën thûúng maåi nhû chó nhùæc àïën Quy Nhún nhû àùæt thò cho tû ngay cho thaânh doåc caác cûãa biïín miïìn Trung. möåt àaåi diïån cho hai vuâng àêët Gia Àõnh thöng sûác cho caác nhaâ Nhûäng ghi cheáp trong gia phaã coá möëi tûúng quan trïn nhiïìu buön trong haåt, sùæm cho nhiïìu hoå Chêu úã Höåi An, khi noái vïì phûúng diïån. Trong khi àoá, tiïën taâ u thuyïì n chúã gaå o àïë n baá n , taâi kinh doanh cuãa baâ Nguyïîn haânh giao dõch vúái caác phöë caãng àïí chöî thiïëu gaåo khoãi phaãi àoái Thõ, vúå cuãa àaåi thûúng gia Hoa Nha Trang vaâ Phan Rñ, Vuäng keám maâ lúåi cho sûå sinh lyá cuãa kiïìu Chêu Duy Bûãu, tûå Minh Lêëm thûúâng xuyïn mang vïì caác nhaâ buön”(11). Tên, hiïåu Chêu Tñch Lúåi, cho loaåi saãn vêåt nhiïåt àúái àùåc trûng Tuy nhiïn, coá möåt thûá haâng biïët haäng buön cuãa baâ trûä muöëi cuãa àêët miïìn Nam hay xa hún khöng mong àúåi laåi àûúåc thûúng úã Cuâ Möng röìi baán cho caác ghe laâ cuãa miïìn Àöng Nam AÁ vûâa nhên àöí xö àem àïën vaâ tûác khùæc laâm nghïì biïín vaâ thu mua cau luåc àõa vûâa haãi àaão vaâ xûá ÊËn trúã thaânh quöëc naån, àoá laâ naån khö chúã baán têån Haâ Nöåi(15). nöíi tiïëng vïì thõ hiïëu thêím myä nhêå p lêå u thuöë c phiïå n . Vuä n g Trong khi haãi caãng Quy vaâ êím thûåc, thoãa maän nhu cêìu Lêëm laâ àiïím nhùæm khöng chó Nhún àaä múã cûã a cho ngûúâ i àúâi söëng ngaây caâng cao cuãa caác àöëi vúái Hoa thûúng maâ coân coá Phaáp tûâ ngaây 31-8-1874 vaâ coá thaânh phêìn cû dên àõa phûúng. caã laái buön ngûúâi Viïåt. Vuå aán möåt laänh sûå ngûúâi Phaáp tûâ nùm Khi triïìu Nguyïîn thaânh lêåp, Hoaâng Vùn Löåc bõ chñnh quyïìn 1878, Hoâ a ûúá c ngaâ y 6-6-1884 nùm Gia Long thûá 2 (1803) thuïë àõa phûúng xûã ài xeát laåi túái 3 lêìn trong khuön khöí àiïìu chónh caác cûãa bïí àûúåc quy àõnh khaác nhau vaâo nùm 1845 noái lïn tïå buön (Xem tiïëp trang 36) SỐ 455 THÁNG 1 NĂM 2015 13
  12. NGHIÊN CỨU Tư tưởng Minh triết của các chúa KHAI SÁNG VƯƠNG NGHIỆP HỌ TRỊNH Nguyễn Tá Nhí TÒM ÀOÅC CAÁC BÖÅ SÛÃ THÛ THÚÂI CÖÍ NHÛ ÀAÅI VIÏÅT SÛÃ KYÁ tuåc cêëp sùæc cho ngûúâi àaân öng àïën TOAÂN THÛ, KHÊM ÀÕNH VIÏÅT SÛÃ THÖNG GIAÁM CÛÚNG MUÅC, tuöíi trûúãng thaânh cuãa möåt söë dên töåc ñt ngûúâi cû truá taåi vuâng biïn LÕCH TRIÏÌU HIÏËN CHÛÚNG LOAÅI CHÑ THÊËY CAÁC NHAÂ SÛÃ HOÅC giúái phña bùæc. GHI CHEÁP HAÂNG HAÂNG VÏÌ CÖNG TÑCH CUÃA HAI VÕ CHUÁA Tïn hiïåu, laâ tïn goåi do ngûúâi KHAI SAÁNG VÛÚNG NGHIÏÅP HOÅ TRÕNH ÀÏÍ LAÅI CHO HÊÅU THÏË. coá danh voång àùåt cho, coá khi do THAÁI SÛ TRÕNH KIÏÍM THEO HÛNG QUÖËC CÖNG NGUYÏÎN mònh tûå àùåt lêëy. KIM PHOÂ LÏ DIÏÅT MAÅC, NÙM 1539 ÀÛÚÅC PHONG LAÂM ÀAÅI Tïn thuåy, laâ tïn goåi àûúåc àùåt TÛÚÁNG ÀI TUÊÌN PHOÂNG ÚÃ LÖI DÛÚNG, THANH HOÁA. TRONG cho sau khi àaä qua àúâi. Theo quan niïåm cuãa ngûúâi xûa, muöën àaánh SUÖËT BA MÛÚI NÙM CHINH CHIÏËN, THAÁI SÛ LÊÅP ÀÛÚÅC CÖNG giaá àuáng àûác haånh cuãa möåt con TÑCH HIÏÍN HAÁCH, NÙM 1569 MÊËT, ÀÛÚÅC TÖN PHONG LAÂ MINH ngûúâi àïí àùåt tïn thuåy, phaãi àúåi KHANG THAÁI VÛÚNG. CON TRAI KÏË NGHIÏÅP CUÃA ÖNG LAÂ ngûúâi àoá nùçm vaâo quan taâi röìi, BÒNH AN VÛÚNG TRÕNH TUÂNG LUÁC COÂN TREÃ TUÖÍI ÀAÄ THEO nïn caác bêåc cöí àûác tûâng daåy “caái VÛÚNG PHUÅ, THÊN KINH BAÁCH CHIÏËN, DIÏÅT TRÛÂ HOÅ MAÅC, quan àõnh luêån”. Tuy thïë àöi khi KHÖI PHUÅC CÚ NGHIÏÅP NHAÂ LÏ, MÚÃ RA KYÃ NGUYÏN MÚÁI, KYÃ cuäng thêëy coá ngûúâi thêëy mònh söëng hïët loâng vò ngûúâi khaác, nïn NGUYÏN ÀÊËT NÛÚÁC ÀAÅI VIÏÅT VÛÂA COÁ VUA VÛÂA COÁ CHUÁA cho rùçng khöng cêìn phaãi laâm NGÛÅ TRÕ, NÙM 1623 MÊËT, ÀÛÚÅC TÖN PHONG LAÂ TRIÏËT VÛÚNG. nhû vêåy, chùèng haån nhû Töíng àöëc Àoaân Triïín àïì àöi cêu àöëi S vaâo sinh phêìn cuãa mònh xêy nùm uy ngêîm tòm hiïíu tön hiïåu hiïíu caác saách nhû Höì Thûúång 1914 rùçng: cuãa hai võ chuáa khai saáng thû gia lïî, Thoå Mai gia lïî, Thanh Vêën têm tûå khaã vö nghi truãng vûúng nghiïå p hoå Trõnh, Thêån gia lïî thêëy noái àöëi vúái möåt Àõnh luêån haâ tu sô caái quan. chuáng töi dêìn dêìn toã tûúâng ra caái con ngûúâi söëng úã coäi àúâi naây thöng Nghôa laâ: àaåo lyá Minh triïët cuãa ngûúâi xûa thûúâng coá böën loaåi tïn goåi, tuây Hoãi loâng tûå thêëy khöng coá gò hiïån ra tûâ hai tön hiïåu cao quyá coá theo lûáa tuöíi, tuây theo têåp tuåc. àaáng nghi ngúâ möåt khöng hai trong lõch sûã phaát Àoá laâ: Vêåy thò cêìn gò phaãi àúåi sau khi triïín cuãa dên töåc, Minh Khang Tïn huáy, laâ tïn do cha meå àùåt chïët röìi múái àõnh luêån. Thaái Vûúng vaâ Triïët Vûúng. cho ngay tûâ khi múái sinh ra. Thêåt laâ chñ lyá. Ngûúâi xûa thûåc Viïåc àùåt thuåy hiïåu cho möåt Tïn tûå, laâ tïn goåi àûúåc àùåt luác coá lyá khi xêy dûång quy tùæc àùåt tïn ngûúâi laâ möåt têåp tuåc töët àeåp coá àaä trûúãng thaânh, cho pheáp àûúåc thuåy cho con ngûúâi. tûå lêu àúâi vaâ àûúåc cû dên ngûúâi àöåi muä cuãa ngûúâi lúán, nïn goåi tuöíi Trúã laåi tön hiïåu cuãa hai võ Viïåt söëng trïn daãi àêët hònh chûä àùåt tïn tûå laâ quaán niïn. Têåp tuåc chuáa khai saáng vûúng nghiïåp S naây tuên thuã nghiïm cêín. Tòm àùåt tïn tûå naây cuäng giöëng nhû hoå Trõnh laâ Minh Khang Thaái 14 SỐ 455 THÁNG 1 NĂM 2015
  13. Vûúng vaâ Triïët Vûúng, chuáng ta ngûä minh triïët baão thên laâ saáng Hai laâ dêîn tñch ba võ haâo kiïåt coá thïí mûúâng tûúång àûúåc caác nho suöët giûä troån quyïìn lúåi cuãa dên theo giuáp Haán Cao Töí deåp yïn sô uyïn baác thúâi Lï bêëy giúâ trùn töåc, àêët nûúác vaâ baãn thên. thiïn haå laâ Tiïu Haâ, Haán Tñn trúã àùæn ào khoá khùn thïë naâo àïí Saách laåi viïån dêîn cûá liïåu trong vaâ Trûúng Lûúng. Sau khi giuáp lûåa ra cêu chûä saáng giaá nhû vêåy, thû tõch cöí cuãa Trung Hoa àïí giaãi Haán Vûúng diïåt àûúåc nûúác Súã, cêu chûä ghi tïn hiïåu cuãa hai chuáa thñch. thò Trûúng Lûúng boã ài theo Xñch àñch thûåc laâ Minh triïët. Möåt laâ, dêîn trong Kinh Thi Tuâng Tûã nïn àûúåc thû nhaân, coân noái, kyá minh thaã triïët, dô baão kyâ Tiïu Haâ, Haán Tñn úã laåi giuáp nhaâ Tòm hiïíu thïm nghôa cuãa thên, nghôa laâ àaä saáng suöët laåi Haán, sau àïìu gùåp naån. tûâ Minh triïët khön kheáo gòn giûä àûúåc baãn thên. Àïí hiïíu roä hún vïì tû tûúãng Hai laâ dêîn thú cuãa Baåch Cû Dõ Tû tûúãng Minh triïët cuãa minh triïët cuãa tiïìn nhên, chuáng töi ca ngúåi Àöî Hûåu àaä giûä troân böín hai chuáa saáng nghiïåp tòm hiïíu tra cûáu caác böå tûâ àiïín cöí phêån cuãa mònh laâ trung vúái vua Tûâ yá nghôa cuãa tûâ Minh triïët cuãa Trung Quöëc, thêëy tûâ Minh triïët maâ cuäng giûä àûúåc baãn thên mònh nhû trònh baây úã trïn, tòm hiïíu bao göìm hai yïëu töë laâ minh vaâ triïët. töët àeåp. Thú viïët: cöng lao sûå nghiïåp cuãa haåi võ Tûâ Minh àûúåc giaãi thñch coá ba Têån tuây kyâ thên, minh triïët thaánh vûúng hoå Trõnh, chuáng neát nghôa chñnh laâ: baão thên töi nhêån thêëy tû tûúãng minh - Theo lyá thuyïët trong Kinh Tiïën thoaái thuãy chung bêët thêët triïët cuãa hai võ àûúåc biïíu hiïån Dõch, caác hoåc giaã dêîn lúâi úã phêìn kyâ àaåo. roä neát úã caác phûúng diïån. Hïå tûâ, giaãng giaãi laâ: “Mùåt trúâi Ngoaâi ra trong thû tõch cuãa Tön troång vua Lï vaâ mùåt trùng àuöíi theo nhau maâ ngûúâi xûa cuäng noái nhiïìu vïì àaåo Minh Khang Thaái Vûúng tûâ sinh ra aánh saáng” (Nhêåt nguyïåt tûúng thöi nhi nguyïåt sinh yïn). - Con mùæ t nhêå n ra sûå vêå t trong khöng gian. - Coá àûúåc biïån phaáp hay àïí xûã lyá cöng viïåc. Tûâ Triïët àûúåc giaãi thñch laâ khön ngoan, kheáo leáo, vñ duå nhû böå mön triïët hoåc, àûúåc giaãi thñch laâ thûá khoa hoåc tòm ra biïån phaáp khön ngoan àïí xûã lyá cöng viïåc. Tûâ minh triïët Tûâ minh triïët cuäng àûúåc caác tûâ thû cöí giaãi thñch laâ tòm ra biïån phaáp phuâ húåp xûã lyá cöng viïåc coá hiïåu quaã nhêët. Saách coân viïån dêîn thïm thû tõch cöí cuãa Trung Hoa àïí laâm roä neát nghôa naây. Möåt laâ, dêîn tûâ Kinh Thû noái laâ hiïíu biïët àûúåc chên lyá goåi laâ Minh lyá minh triïët baão thên, thûúâng khi nùæm binh quyïìn rêët quan triïët (Tri chi viïët minh triïët). dêîn caác sûå tñch cuãa tiïìn nhên àïí têm àïën triïìu chñnh, möåt loâng Hai laâ, dêîn cûá liïåu tûâ saách khuyïn rùn ngûúâi àúâi. Caác tñch phoâ taá nhaâ Lï. Nùm 1549, phoâ Tam Quöëc chñ cuãa Trêìn Lêm àúâi truyïån thûúâng dêîn ra àïí giaãi Thaái tûã Lï Huyïn lïn nöëi ngöi, Nguåy viïët vïì danh tûúáng Lyá Àiïín thñch àaåo lyá naây laâ: sau thaânh Lï Trung Töng (1549 thúâi àoá. Lyá Àiïín vöën laâ tûúáng têm Möåt laâ dêîn tñch Phaåm Laäi, - 1557). Nùm 1557, tòm hêåu duïå phuác cuãa Taâo Maånh Àûác, öng Vùn Chuãng laâ hai danh tûúáng cuãa Lï Trûâ vïì nöëi ngöi, àûa Lï àaánh giaá rêët cao taâi nùng cuãa thúâi xûa phoâ giuáp Viïåt Vûúng Cêu Duy Bang lïn ngai vaâng, sau Thûâa tûúáng Taâo Thaáo, coá lêìn öng Tiïîn àaánh Ngö Phuâ Sai. Sau khi thaânh vua Lï Anh Töng (1557- noái cuâng caác böå tûúáng rùçng: Taâo diïåt Phuâ Sai, thò Phaåm Laäi boã ài 1573). cöng minh triïët têët àõnh thiïn haå ngao du Nguä Höì nïn àûúåc söëng Triïët Vûúng Trõnh Tuâng tön (nghôa laâ: Taâo cöng laâ bêåc minh cuöåc àúâi nhaân taãn cho àïën giaâ, phoâ caác vua: Thïë Töng Lï Duy triïët, ùæt seä deåp yïn thiïn haå). coân Vùn Chuãng úã laåi giuáp Cêu Àaâm (1573-1600), Kñnh Töng Lï Thaânh ngûä minh triïët baão thên Tiïîn, tuy coá uy quyïìn möåt luác, Duy Tên (1600- 1619) vaâ Thêìn Saách Tûâ haãi giaãi thñch thaânh song cuöëi cuâng gùåp naån. Töng Lï Duy Kyâ. SỐ 455 THÁNG 1 NĂM 2015 15
  14. Thu naå p haâ n g tûúá n g nhaâ quên àöåi rêët quan têm àïën viïåc caãm hoáa àûúåc Nguyïîn Hoaâng, Maåc. huy àöång Thêìn linh trúå giuáp. Möîi nïn àïë n muâ a thu nùm 1569 Trong cuöåc chiïën tranh giûäa lêìn dêîn quên ài chinh phaåt, quan nghe tin Trõnh Kiïím lêm bïånh, Nam triïìu (nhaâ Lï) vaâ Bùæc triïìu Thaái sû thûúâng cûã tûúáng ài lïî cêìu Nguyïîn Hoaâng tûâ Thuêån Hoáa (nhaâ Maåc), caác võ chuáa rêët quan úã caác àïìn àiïån lúán, cêìu xin thaánh àem quên treâo àeâo vûúåt suöëi lùån têm àïën vêën àïì binh vêån, thu thêìn trúå giuáp, nhúâ cêìu khêën úã löåi ra chêìu vua Lï úã Haânh Taåi, röìi naåp haâng tûúáng cuãa quên àöåi àïìn Àöìng Cöí, cêìu thêìn nuái Taãn àïën thùm Thûúång tûúáng Thaái sû Bùæc triïìu. Tòm trong lõch sûã coá Viïn, cêìu thêìn nuái Tam Àaão. Trõnh Kiïím, àïí giaäi baây tònh caãm rêët nhiïìu chûáng cûá, nay chó àún Riïng Triïët Vûúng àaä nhiïìu lêìn anh em thûúng quyá lêîn nhau. cûã mêëy vñ duå àiïín hònh laâ: töí chûác tïë àaân Nam Giao úã haânh - Thaá n g Giïng nùm Canh Nùm 1550, Thaái sû Trõnh cung Vaån Laåi vaâ Thùng Long. Ngoå (1570) niïn hiïåu Chñnh Trõ Kiïím thu naåp Thaái tïí Phuång Àùåc biïåt nùm Höìng Phuác nguyïn thûá 13, triïì u àònh àiïì u àöå n g Quöë c cöng Lï Baá Ly cuâ n g niïn (1572), Bònh Anh Vûúng àaä quan Trêën thuã Quaãng Nam laâ Thûúång thû böå Laåi Thû quêån ban lïånh chó cho vùn thêìn böå Lïî Nguyïn quêån cöng Nguyïîn Baá cöng Nguyïî n Thuyïë n khiïë n soaån thaão thêìn phaã, cêìu tïë baách Quyánh vïì triïìu. Thûúång tûúáng cho cuåc diïån xoay chiïìu, quên thêìn. Hiïån nay chuáng ta coân lûu Trõnh Kiïím liïìn dêng biïín têu Nam triïìu àuã sûác àêíy lui quên giûä àûúåc haâng trùm baãn thêìn phaã vua cho Nguyïîn Hoaâng ài caác xûá Bùæc triïìu. do Àöng caác Àaåi hoåc sô Nguyïîn Thuêån Hoáa, Quaãng Nam thöëng Nùm 1564, thu nhêån laåi Nghôa Bñnh biïn soaån nùm 1572. Àêy suêët binh tûúång, thuyïìn beâ vaâ quêån cöng Àùång Huêën, mùåc duâ chñnh laâ àiïìu minh chûáng cho trêën phuã àõa phûúng, àïí giûä yïn múái nùm 1563 Àùång Huêën quy thêë y Bònh An Vûúng àaä tiïë n phiïn trêën. phuå nhaâ Maåc. Àïën àêy Bònh An haânh cêìu khêën Thêìn linh àïí múã Thûúång tûúáng Trõnh Kiïím coân Vûúng laåi cûã ngûúâi ài duå Àùång àúåt töíng têën cöng quên nhaâ Maåc. khuyïn rùn thïm: “Nhaâ nûúác trao Huêën quay laåi vúái Nam triïìu, sau Troå n g duå n g chuá a Nguyïî n cho khanh chûác nhiïåm nùång nïì hoå Àùång úã vuâng Chûúng Myä, Phuá Hoaâng naây, khanh nïn thuãy chung giûä Xuyïn laâ hêåu duïå cuãa tûúáng quên Nguyïî n Hoaâ n g laâ võ chuá a troån tiïët nghôa, döëc hïët têm sûác Àùång Huêën àaä trúã thaânh rûúâng khai saáng ra chuáa Nguyïîn úã xûá phoâ taá vua giöëng nhû trûúác àêy”. cöåt cuãa triïìu àònh. Àaâng Trong, àûúåc hêåu duïå cuãa Nguyïîn Hoaâng lônh mïånh ra Nhûäng cuöåc binh vêån nhû öng suy tön laâ Gia Duå Hoaâng àïë. ài vaâ thûåc chùèng phuå sûå uãy thaác thïë vûâ a laâ m cho àõch quên Ngay tûâ khi coân treã tuöíi Nguyïîn cuãa triïìu àònh àaä giûä yïn àêët nhanh choáng tan raä, vûâa laâm Hoaâng àaä àûúåc Minh Khang Thaái Thuêån Quaãng suöët thúâi gian daâi cho lûåc lûúång quên ta lúán maånh. Vûúng biïët àïën taâi nùng cuãa öng, hún 20 nùm. Hoâa hiïëu vúái lên bang sau àoá laåi àûúåc Triïët Vûúng àaánh - Thaáng 5 nùm Quyá Tyå (1593) Àïí giûä cho àêët nûúác öín àõnh, giaá cao vaâ hïët sûác tin duâng. Saách niïn hiïåu Quang Hûng thûá 16 àúâi caác chuáa Trõnh rêët quan têm àïën Àaåi Viïåt sûã kyá tuåc biïn ghi cheáp Lï Thïë Töng, Thaái phoá Àoan quêån viïåc hoâa hiïëu vúái caác nûúác lên nhiïìu sûå kiïån minh chûáng cho cöng Nguyïîn Hoaâng tûâ Thuêån bang. nhêån àõnh naây: Hoáa àñch thên dêîn tûúáng sô voi Nùm 1564, Thaái sû Trõnh - Thaá n g 10 nùm Mêå u Ngoå ngûåa, thuyïìn beâ vïì triïìu laåy chaâo, Kiïím gaã con gaái nuöi cho vua (1558) niïn hiïåu Chñnh Trõ thûá 1 laåi àem theo söí saách ghi cheáp binh nûúác Laâo laâ Saå Àêíu, àïí vöî vïì caác àúâi Lï Anh Töng, Thaái sû Trõnh lûúng, tiïìn cuãa, vaâng baåc, chêu nûúác lên bang uãng höå nhaâ Lï. Kiïím vaâo chêìu dêng biïíu têu xin baáu kho taâng cuãa hai xûá Thuêån Nùm 1599, viïn quan Taã triïìu àònh cûã ngûúâi con thûá cuãa Hoáa vaâ Quaãng Nam dêng nöåp. giang nhaâ Thanh laâ Trêìn Àön Chiïu Huên Tônh Cöng laâ Àoan Tiïët chïë Trûúãng quöëc cöng Hûåu sai sûá àûa sang biïëu cho quêån cöng Nguyïîn Hoaâng àem Trõnh Tuâng dêng biïíu têu xin Trõnh Tuâng ngoåc ngaâ chêu baáu, quên vaâo trêën thuã Thuêån Hoáa, àïì triïì u àònh phong cho Nguyïî n laåi tùång cho 8 chûä vaâng ca ngúåi phoâng giùåc úã phña àöng, laåi cuâng Hoaâng giûä chûác Taã Àö àöëc chûúãng cöng lao àõnh quöëc cuãa Bònh An vúái Trêën quêån cöng úã Quaãng Nam phuã sûå úã Trung quên Àö àöëc phuã, vûúng laâ: cûáu viïån cho nhau. Têët caã moåi tûúác Àoan quêån cöng, cho töíng Quang hûng tiïìn liïåt, àõnh cöng viïåc binh dên úã xûá Thuêån àöëc tûúáng sô baãn doanh vaâ thöëng quöëc nguyïn huên. Hoáa naây khöng kïí lúán nhoã vaâ caã lônh 300 chiïën thuyïìn cuãa thuãy Àiïì u naâ y cho thêë y nûúá c caác viïåc thu thuïë úã àõa phûúng quên caác xûá Nam àaåo ài àaánh Thanh thúâi bêëy giúâ rêët nïí phuåc. àïìu giao cho Nguyïîn Hoaâng tröng giùåc biïín úã caác xûá Sún Nam vaâ Huy àöå n g sûá c maå n h cuã a coi. Haâng nùm àïën kyâ haån thò thu Haãi Dûúng. Thêìn linh thuïë trñch nöåp vïì triïìu. Nhúâ cú duyïn naây maâ Nguyïîn Trong cuöåc chiïën Nam Bùæc Viïåc laâm thêëu tònh àaåt lyá naây Hoaâng nùæm àûúåc toaân böå binh triïìu, caác võ tûúáng soaái laänh àaåo cuãa Minh Khang Thaái Vûúng àaä thuyïì n àïí xêy dûå n g àûúåc àöåi 16 SỐ 455 THÁNG 1 NĂM 2015
  15. SƠN TÂY trong lịch sử Việt Nam thời phong kiến Nguyễn Văn Biểu SÚN TÊY LAÂ VUÂNG ÀÊËT CÖÍ “ÀÕA LINH NHÊN KIÏÅT” VÚÁI NHÛÄNG TRUYÏÌN THÖËNG VÙN HOÁA, VÙN HIÏËN LÊU ÀÚÂI CUÃA LÕCH SÛÃ DÊN TÖÅC. ÀAÄ COÁ NHÛÄNG BAÂI VIÏËT, BAÂI NGHIÏN CÛÁU, BAÂI DÕCH TÛÂ TAÂI LIÏÅU NÛÚÁC NGOAÂI VÏÌ SÚN TÊY(1) NHÛNG ÀÏËN NAY CHÛA COÁ MÖÅT BAÂI VIÏËT NAÂO VÏÌ SÚN TÊY TRONG TIÏËN TRÒNH LÕCH SÛÃ TRUNG ÀAÅI VIÏÅT NAM. BAÂI VIÏËT NAÂY CHUÁNG TÖI NÏU LÏN DIÏN CAÁCH CUÃA VUÂNG ÀÊËT SÚN TÊY QUA CAÁC THÚÂI KYÂ LÕCH SÛÃ. V aâo nhûäng nùm nûãa àêìu thïë kyã XX, Kiïím coi troång böën vuâng àêët laâ phïn dêåu che chúã cho hoåc Sún Têy laâ Phaåm Xuên Àöå trong cuöën Thùng Long vaâ cuäng laâ baân àaåp àïí triïìu àònh coá àõa chñ maâ öng viïët cho chuáng ta biïët vïì thïí vûún xa ra vuâng biïn giúái thûúâng àûúåc goåi laâ hònh thïí võ trñ Sún Têy “laâ möåt tónh trung chêu úã Tûá trêën (böën troång trêën), göìm coá: Sún Têy, Kinh hûäu ngaån Höìng Haâ (söng Höìng), vïì phña Têy thaânh Bùæc, Haãi Dûúng, Sún Nam. Àïën thúâi Nguyïîn, Sún phöë Haâ Nöåi. Tûâ tónh lyå vïì Haâ Nöåi 41 cêy söë,…vïì Têy vêîn àûúåc xïëp laâ möåt trong böën troång trêën úã Bùæc phña Têy vaâ phña Nam, tónh giaáp giúái thûúång du, kyâ, phña trong thò che chúã, baão vïå Bùæc Thaânh, bïn nïn coá àöìi nuái, maâ àêët khöng àûúåc töët nhû caác vuâng ngoaâi thò laâm baân àaåp, laâm hêåu cûá àïí triïìu àònh trung chêu khaác”(2). Theo thúâi gian chó coá thay àöíi baão vïå vuâng biïn cûúng úã thûúång lûu söng Àaâ, söng tïn chûá cuäng khöng coá nhûäng thay àöíi naâo lúán vïì Höìng, söng Lö, do àoá nhaâ Nguyïîn àùåt Töíng àöëc haânh chñnh, do nùçm aán ngûä bïn caånh söng Höìng, Sún Hûng Tuyïn àoáng taåi thaânh Sún Têy àïí giûä söng Tñch Giang. Àõa thïë cuãa Sún Têy rêët quan yïn caã vuâng röång lúán Têy Bùæc vaâ Viïåt Bùæc göìm 5 troång trong lõch sûã Viïåt Nam, thúâi trûúác ngûúâi ta phuã, 24 huyïån maâ theo baãn àöì ngaây nay bao göìm thuãy quên huâng hêåu, àuã sûác àeâ röång lúán êëy àaä thuöåc chuã quyïìn TAÂI LIÏåU THAM KHAÃO beåp luä cûúáp biïín úã vuâng Võnh tröng coi khai thaác cuãa ngûúâi Bùæc böå. Àïën nùm 1600, chñnh Viïåt Nam ta. Caác thïë hïå con em 1. Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû, Nxb. àöåi thuãy quên naây àaä àûa öng ngûúâi Viïåt àúâi àúâi khai thaác vuâng Khoa hoåc Xaä höåi, nùm 1993. vïì àêët Thuêån Quaãng vaâ döëc sûác àêët êëy àûa vïì tiïìn rûâng baåc bïí. 2. Lõch triïìu hiïën chûúng loaåi chñ, khai phaá vuâng àêët naây. Nhúâ sûác Cöng lao êëy cêìn ghi nhêån cho Nxb. Khoa hoåc Xaä höåi, nùm 1992. cuãa Nguyïîn Hoaâng vaâ caác thïë hïå Àoan quêån cöng Nguyïîn Hoaâng, 3. Thú vùn phuã chuáa Trõnh, Nxb. hêåu duïå kïë nöëi öng maâ caã möåt song lõch sûã cêìn cöng bùçng hún Vùn hoáa - Thöng tin, nùm 2012. daãi àêët Nam Haâ traãi daâi ngaân laâ ghi cöng àêìu cho hai võ vûúng 4. Thanh Hoá a tónh Vônh Löå c dùåm àaä àûúåc khai phaá, maâ caã nghiïåp hoå Trõnh laâ Minh Khang huyïån chñ, VHv. 1371 möåt vuâng biïín Àöng mïnh möng Thaái Vûúng Trõnh Kiïím vaâ Triïët 5. Thanh Hoáa kyã thùæng, VHv. 1242. soáng nûúác àaä àûúåc cû dên ngûúâi Vûúng Trõnh Tuâng. 5. Trõnh töåc thïë phaã, VHv. 1746. Viïåt khai thaác. Daãi àêët mêìu múä Hai võ thaánh chuáa àñch thûåc 7. Trõnh Tuâng vêën phong thuãy phò nhiïu êëy, vuâng biïín bao la Minh triïët. saách vêën, A. 2265. SỐ 455 THÁNG 1 NĂM 2015 17
  16. Cửa tiền thành Sơn Tây toaân böå tónh Vônh Phuác cöång vúái huyïån Sún Dûúng cuãa sú, nùm 1428 vua Lï Thaái Töí chia nûúác ra laâm 5 àaåo, tónh Tuyïn Quang, hêìu nhû toaân böå tónh Phuá Thoå vaâ vuâng Sún Têy bêy giúâ goåi laâ àaåo Têy vaâ göìm coá “Quöëc hún möåt nûãa tónh Haâ Têy (nay thuöåc Haâ Nöåi). Oai Thûúång, Quöëc Oai Trung vaâ Quöëc Oai Haå”(7). Do àõa thïë maâ tûâ xa xûa luác naâo Sún Têy cuäng laâ Nhaâ sûã hoåc triïìu Nguyïîn laâ Àùång Xuên Baãng trong hêåu cûá, laâ baân àaåp cho vuâng biïn giúái xa xöi. Sún Têy saách Viïåt sûã cûúng muåc tiïët yïëu (quyïín IV, kyã nhaâ Lï coân laâ vuâng dên Viïåt sinh söëng lêu àúâi, àöng àuác, möåt - Thaánh Töng Thuêìn hoaâng àïë), cheáp vïì viïåc chia àùåt vuâng àêët cú baãn cuãa ngûúâi Viïåt tûâ khi lêåp nûúác. caác àún võ haânh chñnh àõa phûúng: “Höìi quöëc sú, chia Qua tûâng thúâi kyâ, vuâng àêët cöí Sún Têy coá nhûäng laâm 5 àaåo(8). Àïën àêy chia laâm 12 àaåo. Àoá laâ caác àaåo: thay àöíi vïì cûúng vûåc àún võ haânh chñnh, coá khi laâ möåt Thanh Hoáa, Nghïå An, Thuêån Hoáa (nay laâ Thûâa Thiïn vuâng àêët röång lúán hún sau naây, coá luác thò taách nhêåp àöíi vaâ Quaãng Trõ), Thiïn Trûúâng (nay laâ caác tónh Haâ Nöåi, tïn vaâo möåt quêån, huyïån dûúái thúâi Bùæc thuöåc, vïì àaåi àïí Hûng Yïn, Nam Àõnh), Nam Saách (nay laâ Haãi Dûúng), saách sûã cheáp laåi vuâng àêët naây nhû sau: “Àêët àai Sún Quöëc Oai (nay laâ Sún Têy)…”(9). Cuäng trong saách naây Têy”, xûa goåi laâ Phong Chêu, thúâi Huâng Vûúng àõnh coá àoaån noái vïì viïåc àöíi Quöëc Oai thaânh Sún Têy coá 6 àö úã àêëy, “Theo Nam sûã, àõa phêån Sún Têy ngaây nay, phuã 24 huyïån “Phuã Quöëc Oai coá 6 huyïån laâ Tûâ Liïm, vöën thuãú xûa thuöåc àêët Phong Chêu, tûác laâ kinh àö cuãa Phuác Löåc, Yïn Sún, Thaåch Thêët vaâ Àan Phûúång. Phuác 18 àúâi Huâng Vûúng”(3), dûång quöëc hiïåu Vùn Lang, chia Löåc nay laâ Phuác Thoå…Phuã Quaãng Oai(10) coá 2 huyïån laâ trong nûúác laâm 15 böå, Phong Chêu, Phuác Löåc, Chu Diïn Myä Lûúng vaâ Minh Nghôa. Minh Nghôa nay laâ Tuâng tûác laâ àêët Sún Têy nay. Àúâi Têìn Thuãy Hoaâng, quêån Thiïån”(11). huyïån àêët êëy àùåt laâm Tûúång Quêån, keáo daâi àïën têån Nùm Quang Thuêån thûá 7 (1466) àöíi laâm thûâa tuyïn phña nam Quïë Lêm. Vaâo thúâi Têìn laâ àêët Luåc Lûúng, Quöëc Oai, Ngö Sô Liïn vaâ caác sûã thêìn triïìu Lï àaä cheáp thúâi thuöåc Haán goåi laâ Mï Linh, cho lïå vaâo böå Giao Chó “Àùåt 13 àaåo thûâa tuyïn: Thanh Hoáa, Nghïå An, Thuêån (quêån Giao Chó). Thúâi Ngö chia àùåt böå Tên Hûng, nhaâ Hoáa, Thiïn Trûúâng, Nam Saách, Quöëc Oai, Bùæc Giang, Têën àöíi laâm böå Tên Xûúng. Thúâi Töëng, Tïì, Lûúng àïìu An Bang, Hûng Hoáa, Tuyïn Quang, Thaái Nguyïn, theo tïn nhû àúâi Têën, àúâi Tuây goåi laâ Gia Ninh, àïìu cho Laång Sún vaâ phuã Trung Àö”(12). Nùm Kyã Sûãu (1469), nhêåp vaâo quêån Giao Chó. Àúâi Àûúâng laåi goåi laâ Phong Quang Thuêån nùm thûá 10, saách Àaåi Viïåt sûã kyá toaân Chêu, thuöåc An Nam àö höå phuã thò àêët Luåc Lûúng, thû cheáp vïì viïåc thaânh lêåp thûâa tuyïn Sún Têy, nhû Mï Linh, Chu Diïn, Tên Hûng, Tên Xûúng, Gia Ninh sau: “Muâa haå, thaáng tû…Quy àõnh baãn àöì cuãa phuã, hay Phong Chêu àïìu laâ àêët Sún Têy vêåy. Thúâi Sûá quên chêu, huyïån, xaä, trang, saách thuöåc 12 thûâa tuyïn… Nguyïîn Khoan(4) goåi laâ àêët Tam Àaái triïìu Àinh cuâng Sún Têy 6 phuã 24 huyïån”(13). nhaâ Tiïìn Lï thay àöíi khöng thöëng nhêët. Àïën triïìu Lyá Nùm Quang Thuêån 10 (1469) “àöíi àùåt 13 àaåo thûâa goåi laâ chêu Quöëc Oai, laåi goåi laâ chêu Quaãng Oai, àúâi tuyïn thò goåi laâ àaåo Quöëc Oai, àùåt caác chûác Chuyïín vêån Trêìn laâ trêën Quaãng Oai, cuäng goåi laâ löå Tam Giang”(5). chaánh, phoá sûá cuâng laâ Tuêìn kiïím thuöåc baãn àaåo thûâa Thúâi Höì, vïì cú baãn caác àún võ haânh chñnh khöng tuyïn. Nùm Höìng Àûác (1470-1497) àùåt 12 thûâa tuyïn, khaác nhiïìu so vúái thúâi Trêìn. Nùm 1397, Höì Quyá Ly veä baãn àöì, laåi goåi laâ àaåo Sún Têy. Dûúái àaåo chia àùåt phuã, àöíi goåi caác phuã, löå laâ trêën. Caã nûúác coá 24 àún võ haânh huyïån, àöíi chûác Chuyïín vêån chaánh sûá laâm Tri phuã, chñnh(6), Sún Têy thuöåc trêën Quaãng Oai. Àïën thúâi Lï Phoá sûá laâm Tri huyïån, Tuêìn kiïím laâm Huyïån thûâa”(14). 18 SỐ 455 THÁNG 1 NĂM 2015
  17. Nùm Canh Tuêët (1490), niïn hiïåu Höìng Àûác nùm Giang, chó coân coá 5 phuã: Quöëc Oai, Tam Àaái, Lêm Thao, thûá 21 vua Lï Thaánh Töng cho ngûúâi ào àaåc lêåp àõa àöì Àoan Huâng, vaâ Sún Têy thuöåc phuã Quaãng Oai (coá 4 cuãa nûúác Àaåi Viïåt: “Muâa haå, thaáng 4, ngaây 4, xaác àõnh huyïån: Tiïn Phong, Minh Nghôa(25), Bêët Baåt vaâ Phuác baãn àöì toaân quöëc: 13 xûá thûâa tuyïn, 52 phuã, 178 huyïån, Löåc). Sang thúâi Lï Caãnh Hûng (1740-1787), nùm thûá 50 chêu, 20 hûúng, 36 phûúâng, 6.851 xaä, 322 thön, 637 3 (1742), àún võ haânh chñnh coá sûå thay àöíi “lêëy huyïån trang, 40 saách, 40 àöång, 30 nguöìn, 30 trûúâng”(15). Böå Phuác Löåc lïå vaâo phuã Quöëc Oai, taách huyïån Myä Lûúng Höìng Àûác baãn àöì (16) vêîn coân àûúåc truyïìn laåi túái ngaây phuã Quaãng Oai cho thuöåc vïì…”(26). höm nay, àêy laâ möåt tû liïåu rêët quyá vïì àõa hònh söng Sang thúâi Têy Sún, viïåc phên chia caác khu vûåc nuái cuãa nûúác ta, nhêët laâ vïì haânh chñnh cuãa caác trêën, haânh chñnh vaâ töí chûác chñnh quyïìn àõa phûúng cuäng thûâa tuyïn, trong caã nûúác. àûúåc Quang Trung chónh àöën laåi thöëng nhêët vaâ chùåt Nùm 1490, laåi àöíi goåi caác àún võ haânh chñnh àõa cheä, “Tûâ Quaãng Nam trúã ra Bùæc chia laâm nhiïìu trêën, phûúng thaânh xûá thûâa tuyïn, àoá laâ caác xûá thûâa tuyïn phaåm vi cuãa möîi trêën àaåi khaái cuäng tûúng àûúng nhû “Sún Nam, Sún Têy, Kinh Bùæc, Haãi Dûúng, Thaái caác trêën, xûá hay löå trûúác àêy”(27). Sún Têy luác naây cuäng Nguyïn, Hûng Hoáa, Laång Sún, An Bang, Thanh Hoáa, laâ möåt àún võ troång yïëu “troång trêën” cuãa Bùæc Thaânh Nghïå An, Thuêån Hoáa, Quaãng Nam vaâ phuã Trung maâ Quang Trung rêët chuá troång, nïn àaä cùæt cûã möåt söë Àö”(17). Sang thúâi Höìng Thuêån(18) (1510-1516) àöíi goåi ngûúâi con cuãa mònh laâ Quang Thuây, Quang Baân trêën caác àún võ cêëp cao nhêët laåi thaânh trêën. Caác àún võ haânh giûä. Àûáng àêìu trêën Sún Têy coá chûác Trêën thuã laâ möåt chñnh cao nhêët göìm: Phuã Trung Àö (phuã Phuång Thiïn), voä quan vaâ chûác Hiïåp trêën laâ möåt vùn quan. Trêën Thanh Hoáa, Nghïå An, Thuêån Hoáa, Thiïn Trûúâng (Sún Sún Têy laâ möåt trong 7 troång trêën cuãa Bùæc Thaânh Nam), Haãi Dûúng (Nam Saách), Sún Têy (Quöëc Oai)(19), thúâi Têy Sún, “7 nöåi trêën laâ Thanh Hoáa ngoaåi, Sún Bùæc Giang (Kinh Bùæc), An Bang, Hûng Hoáa,Tuyïn Nam Thûúång, Sún Nam Haå, Sún Têy, Kinh Bùæc, Haãi Quang, Thaái Nguyïn (Ninh Soác), Laång Sún. Dûúng, Phuång Thiïn”(28). Kïí tûâ nùm 1471 múã röång àêët àai phña Nam, àùåt Nùm 1808, Gia Long laåi sùæp xïëp laåi caác àún võ haânh thïm thûâa tuyïn Quaãng Nam. Tuy àõa giúái coá möåt chñnh cho phuâ húåp, nhû viïåc thiïët lêåp Bùæc thaânh vaâ söë àiïìu chónh vaâ Sún Têy khöng coân laâ àún võ cêëp cao Gia Àõnh thaânh. Bùæc thaânh àûúåc chia thaânh 5 nöåi nhêët, trêën thaânh Sún Têy vêîn giûä vai troâ laâ àún võ trêën (Sún Têy, Sún Nam Thûúång, Sún Nam Haå, Haãi haânh chñnh cao nhêët, laâ lyå súã cuãa toaân trêën Sún Têy. Dûúng vaâ Kinh Bùæc) vaâ 6 ngoaåi trêën (Thaái Nguyïn, Nhaâ Maåc thay nhaâ Lï tûâ nùm 1527, cai quaãn caã Tuyïn Quang, Cao Bùçng, Laång Sún, Hûng Hoáa, vaâ möåt vuâng Bùæc Haâ (coá thúâi gian goåi laâ Bùæc triïìu, vò con Yïn Quaãng), “Böå maáy haânh chñnh àõa phûúng thúâi chaáu nhaâ Lï sau laåi trung hûng tûâ nùm 1533, trêën giûä Gia Long gêìn nhû giûä nguyïn theo caách töí chûác cuä tûâ Thanh Hoáa trúã vaâo nïn goåi laâ Nam triïìu). Tuy nhaâ cuãa caác chuáa Nguyïîn (miïìn Nam) vaâ cuãa triïìu Lï- Maåc cuäng coá möåt söë àiïìu chónh cho húåp vúái tònh hònh Trõnh (miïìn Bùæc)…toaân böå àêët nûúác àûúåc chia thaânh múái, nhûng vïì böå maáy nhaâ nûúác, àún võ haânh chñnh àõa 23 doanh, trêën…”(29). Cho àïën cuöåc caãi caách cuãa Minh phûúng cú baãn vêîn theo nhaâ Lï trûúác àoá, maâ khöng coá Maång 1831-1832 trêën Sún Têy laåi àûúåc àöíi thaânh thay àöíi gò nhiïìu. Vò súå loâng ngûúâi “nhúá vïì vua cuä”, dïî tónh Sún Têy. sinh biïën loaån, nïn saách lûúåc cuãa nhaâ Maåc laâ moåi viïåc Trêën thaânh Sún Têy laâ vuâng àêët cöí coá lõch sûã lêu vêîn phaãi tuên theo phaáp àöå cuãa triïìu Lï(20); …“Cuäng àúâi, coá võ trñ chiïën lûúåc quan troång, laâ àún võ haânh theo tû liïåu trïn bia thúâi Maåc thò àuáng laâ nhaâ Maåc àaä chñnh àõa phûúng troång yïëu phña Têy Bùæc cuãa kinh duâng àún võ haânh chñnh àûáng àêìu cêëp chñnh quyïìn àõa thaânh Thùng Long. Laâ núi cung cêëp nhên taâi, vêåt lûåc phûúng laâ àaåo vaâ tïn goåi cuå thïí cuãa möåt söë àaåo thúâi Maåc cho triïìu àònh, nhêët laâ vïì binh lûåc quên àöåi, trong laâ: Kinh Bùæc, Haãi Dûúng, Sún Têy, Sún Nam, Hûng suöët chiïìu daâi lõch sûã vaâ cho àïën têån ngaây nay thò noá Hoáa, Laång Sún, Tuyïn Quang, Ninh Soác, Thanh Hoáa, vêîn giûä vai troâ àoá. Quaãng Nam”(21)... Nhûäng tïn àaåo thúâi Maåc nhû vêåy vêîn Chñnh vò vêåy maâ tûâ triïìu Lï sú túái triïìu Nguyïîn giûä tïn àaåo cuä cuãa thúâi Lï Thaánh Töng. Nhû vêåy, thúâi àaä àùåt nhûäng chûác quan to úã àêy vaâ cûã nhûäng àaåi Maåc Sún Têy laâ àún võ haânh chñnh cêëp “àaåo”. thêìn cai quaãn, nhû laâ nùæm giûä vuâng Sún Hûng Sang thúâi Lï Trõnh, ban àêìu chuáa Trõnh cho àöíi caác Tuyïn thò phaãi laâ Töíng àöëc(30) möåt chûác vuå maâ phaãi àaåo trong nûúác laâm trêën vaâ phên biïåt nöåi trêën vúái ngoaåi laâ nhûäng tónh lúán múái àûúåc àùåt. Thaânh Sún Têy laâ trêën, Sún Têy laâ möåt trong söë caác nöåi trêën lúán. “Nöåi möåt thaânh lúán cuãa caã nûúác, chó àûáng sau möåt söë trêën laâ caác trêën àöìng bùçng (Haãi Dûúng, Sún Nam, Sún thaânh nhû Haâ Nöåi, nhaâ Nguyïîn xêy dûång àïí quaãn Têy, Kinh Bùæc) coân ngoaåi trêën laâ nhûäng núi xa”(22) (Laång trõ caã möåt vuâng röång lúán, bao göìm trêën trõ caã vuâng Sún, Hûng Hoáa, Ninh Soác, Tuyïn Quang, An Quaãng). Têy Bùæc, do àoá chùæc chùæn thaânh phaãi khang trang Riïng 2 trêën Thanh Hoa vaâ Nghïå An vêîn giûä nguyïn. to àeåp xûáng têìm cuãa noá, tûâ àêy thaânh vúái vai troâ Khi thùæng àûúåc hoå Maåc(23) laåi àùåt thïm trêën Cao Bònh. laâ cêëp trung gian trong töí chûác böå maáy nhaâ nûúác Àêët Sún Têy thúâi Lï Quang Thuêån “chó coá hai huyïån triïìu Nguyïîn, nhûäng viïåc àõa phûúng thò Töíng àöëc Myä Lûúng vaâ Minh Nghôa”(24) thuöåc Phuã Quaãng Oai. hay quan trêën trõ trûåc tiïëp giaãi quyïët, caác viïåc lúán Àúâi Vônh Thõnh nhaâ Lï (1705-1720), laåi boã phuã Àaâ hún thò baáo caáo vïì kinh. SỐ 455 THÁNG 1 NĂM 2015 19
  18. CHUÁ THÑCH: trung vaâ haå thúâi Lï Thaái Töí, nùm 1466 àöíi laâ thûâa tuyïn Quöëc Oai, nùm 1469 àöíi laâ thûâa tuyïn Sún Têy, nùm 1. Xem thïm: Trêìn Quöëc Vûúång, "Sún Têy xûá Àoaâi vùn 1490 àöíi laâ xûá Sún Têy, thúâi Lï Tûúng Dûåc àöíi laâ trêën hiïën", trong cuöën Viïåt Nam caái nhòn àõa vùn hoáa, Nxb Vùn Sún Têy. Võ trñ cuãa Sún Têy bao göìm phêìn àêët cuãa hai hoáa Dên töåc - Taåp chñ Vùn hoáa Nghïå thuêåt, 1998. trang 53. phuã: Phuã Quöëc Oai göìm caác huyïån Tûâ Liïm (quêån Cêìu - Haâ Kónh, "Thaânh Sún Têy vúái chiïën cöng oanh liïåt Giêëy, möåt phêìn quêån Têy Höì, möåt phêìn quêån Thanh chöëng xêm lùng (12-1883)", Taåp chñ Nghiïn cûáu Lõch sûã, söë Xuên vaâ möåt phêìn huyïån Tûâ Liïm hiïån nay), Thaåch Thêët 136, 1971. (Thaåch Thêët hiïån nay), Àan Phûúång (huyïån Àan Phûúång - Thuãy Trûúâng, "Cuöåc chiïën úã Phuâ Sa, Sún Têy thaáng vaâ möåt phêìn huyïån Tûâ Liïm hiïån nay), Myä Lûúng (Myä 12-1883 qua möåt söë tû liïåu nûúác ngoaâi", Taåp chñ Lõch sûã Àûác, Haâ Nöåi vaâ Lûúng Sún, Hoâa Bònh hiïån nay), Phuác quên sûå, söë 1, 2002. Löåc (huyïån Phuác Thoå vaâ möåt phêìn thõ xaä Sún Têy hiïån - Nguyïîn Vùn Trûúâng, "Voång cung (haânh cung) trong nay). Phuã Quaãng Oai göìm caác huyïån Ma Nghôa (àïën Lï thaânh Sún Têy coá nïn goåi laâ àiïån kñnh thiïn", Taåp chñ Nghiïn Chiïu Töng àöíi laâ Minh Nghôa, tûác möåt phêìn thõ xaä Sún cûáu lõch sûã, söë 7, 2004. Têy vaâ möåt phêìn Ba Vò, Haâ Nöåi hiïån nay), Tên Phong - Lï Huy Tuêën, "Tû liïåu vïì trêån Phaáp àaánh thaânh Sún (möåt phêìn Ba Vò hiïån nay). Têy nùm 1883", Taåp chñ Nghiïn cûáu Lõch sûã, söë 12, 2012. 20. Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû, Baãn dõch Nxb. Khoa hoåc Xaä - Thanh Tuâng, "Thaânh cöí Sún Têy", Xûa&Nay, söë 105, höåi, 1973, têåp IV, tr.120. 12-2001. 21. Theo Trêìn Thõ Vinh, "Böå maáy chñnh quyïìn nhaâ nûúác 2. Phaåm Xuên Àöå, Sún Têy tónh chñ, 1941, tr.23-24. thúâi Maåc", trong cuöën Nhaâ Maåc vaâ thúâi àaåi nhaâ Maåc hún 3. Quöëc Sûã quaán triïìu Nguyïîn, Àaåi Nam nhêët thöëng chñ, hai mûúi nùm nghiïn cûáu vaâ nhêån thûác, Nxb. Khoa hoåc Xaä têåp 4, Nxb. Thuêån Hoáa, 2006, tr.212. höåi, 2013. 4. Laâ möåt trong 12 sûá quên. Sûá quên àoáng taåi laâng Cam 22. Theo Trêìn Thõ Vinh, Thiïët chïë böå maáy chñnh quyïìn Lêm (Àûúâng Lêm cöí êëp), thuöåc xaä Phuâng Hûng, huyïån Tuâng quên chuã thúâi Vua – Chuáa, saãn phêím àùåc biïåt cuãa lõch sûã Thiïån (nay laâ TX. Sún Têy). Viïåt Nam thïë kó XVI-XVIII", trong cuöën Kyã yïëu höåi thaão khoa 5. Sún Têy quêån huyïån bõ khaão, tr.619. Dêîn theo Nguyïîn hoåc Chuáa Trõnh vaâ vai troâ lõch sûã, 1995, tr.120. Thuáy Nga, Nguyïîn Kim Sún (Àöìng chuã trò), Tû liïåu vùn 23. Nùm 1592, nhaâ Maåc coân chaåy lïn Cao Bùçng cho túái hiïën Thùng Long - Haâ Nöåi, tuyïín têåp àõa chñ (têåp 2), Nxb. têån nùm 1677 múái dûát. Haâ Nöåi, 2010. 24. Àaâo Duy Anh, Àêët nûúác Viïåt Nam qua caác àúâi, 6. Àaâo Duy Anh, Àêët nûúác Viïåt Nam qua caác àúâi, Nxb. Sàd tr.183. Huyïån Minh Nghôa vöën laâ huyïån Ma Nghôa, Vùn hoáa Thöng tin, 2005, tr.127-131. theo Nhêët thöëng chñ (Sún Têy) cheáp rùçng àúâi Quang 7. Àaåi Nam nhêët thöëng chñ, têåp 4, Sàd, tr.213. Thiïåu (1516-1526) àöíi laâm Minh Nghôa; nùm Tûå Àûác 8. Nùm 1428, Lï Lúåi khi lïn ngöi, lêëy niïn hiïåu laâ Thuêån thûá 7 (1853) àöíi laâm huyïån Tuâng Thiïån, túái gêìn àêy múái Thiïn, chia àêët nûúác thaânh 5 àaåo: Àöng, Têy, Nam, Bùæc (àïìu boã tïn huyïån Tuâng Thiïån. Hiïån nay, coá tïn àûúâng Tuâng úã vuâng Bùæc böå) vaâ Haãi Têy (tûâ Thanh Hoáa trúã vaâo). Thiïån, coá trûúâng THPT Tuâng Thiïån, phêìn àêët àûúåc biïët 9. Àùång Xuên Baãng, Viïåt sûã cûúng muåc tiïët yïëu, (baãn àïën hiïån nay thuöåc phûúâng Trung Sún Trêìm vaâ phûúâng dõch vaâ chuá giaãi cuãa Hoaâng Vùn Lêu), Nxb. Khoa hoåc Xaä Tuâng Thiïån. höåi, 2000, tr.339. 25. Lyå súã cuãa trêën thaânh Sún Têy sau naây. 10. Nguyïn vùn ghi laâ Quöëc Oai, do cheáp nhêìm. 26. Àaâo Duy Anh, Àêët nûúác Viïåt Nam qua caác àúâi, Sàd, 11. Àùång Xuên Baãng, Viïåt sûã cûúng muåc tiïët yïëu, Sàd, tr.181. tr.341-342. 27. Phan Huy Lï, Tòm hiïíu thïm vïì Phong traâo nöng 12.Ngö Sô Liïn vaâ caác sûã thêìn triïìu Lï, Àaåi Viïåt sûã kyá dên Têy Sún, Nxb. Giaáo duåc, 1961, tr.52. toaân thû (têåp 2), Nxb KHXH, 1998, tr.411. 28. Phan Huy Lï, Tòm hiïíu thïm vïì Phong traâo nöng 13. Ngö Sô Liïn vaâ caác sûã thêìn triïìu Lï, Àaåi Viïåt sûã kyá dên Têy Sún, Nxb. Giaáo duåc, 1961, tr.54. toaân thû (têåp 2), Nxb. KHXH, 1998, tr.437, àêët Sún Têy 29. Nguyïîn Minh Tûúâng, Caãi caách haânh chñnh dûúái triïìu trûúác laâ àêët Quöëc Oai. Minh Mïånh, Nxb. Khoa hoåc Xaä höåi, 1996, tr.29. 14. Nguyïîn Thuáy Nga, Nguyïîn Kim Sún (Àöìng chuã trò), 30. Theo Àöî Vùn Ninh trong cuöën Tûâ àiïín chûác quan Tû liïåu vùn hiïën Thùng Long - Haâ Nöåi, tuyïín têåp àõa chñ (têåp Viïåt Nam, Nxb. Thanh Niïn, 2002. Àêy laâ chûác quan 2), Nxb. Haâ Nöåi, 2010, tr.619. quên chñnh cao cêëp úã àõa phûúng. Ban àêìu nhaâ Nguyïîn 15. Ngö Sô Liïn vaâ caác sûã thêìn triïìu Lï, Àaåi Viïåt sûã kyá coá àùåt 11 viïn Töíng àöëc trong àoá coá Töíng àöëc Sún Hûng toaân thû (têåp 2), Nxb. KHXH, 1998, tr.507. Tuyïn (Sún Têy, Hûng Hoáa, Tuyïn Quang). Töíng àöëc 16. Xem Höìng Àûác baãn àöì, Böå Quöëc gia Giaáo duåc, Saâi thûúâng kiïm haâm Thûúång thû böå Binh, haâm Àö saát viïån Goân, 1962. Hûäu àö ngûå sûã. Nhiïìu haåt Töíng àöëc kiïm lônh tuêìn phuã 17. Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû (têåp 2), Sàd, tr.507. möåt tónh vñ nhû chûác Haâ Ninh Töíng àöëc lônh cöng viïåc 18. Tûác vua Lï Tûúng Dûåc, sûã cheáp laâ vua lúån, sûá nhaâ tuêìn phuã Haâ Nöåi hoùåc Àõnh An Töíng àöëc lônh Tuêìn phuã Minh sang nûúác ta àaä goåi laâ “Trû vûúng”. Nam Àõnh. Nhû vêåy, àêy laâ chûác rêët troång vaâ coá phêím 19. Quöëc Oai (Sún Têy). Vöën laâ löå Quöëc Oai thûúång, haâm rêët cao. 20 SỐ 455 THÁNG 1 NĂM 2015
  19. NHÂN VẬT “BẢN ÁN NGÔ ĐỨC KẾ” & mối quan hệ giữa Triêu Dương Thương Quán với phong trào Đông Du Chương Thâu "vêån àöång Àöng Du", caác sô phu NGÖ ÀÛÁC KÏË HIÏÅU TÊÅP têm huyïët vûâa kïí àaä laåi cuâng XUYÏN, QUÏ ÚÃ LAÂNG TRAÃO nhau baân viïåc lêåp ra "caác höåi NHA (THÕ TRÊËN NGHEÂN) Nöng Cöng Thûúng Hoåc, khiïën HUYÏÅN CAN LÖÅC, TÓNH HAÂ cho ngûúâi ta biïët coá àoaân thïí. TÔNH, SINH TRÛÚÃNG TRONG Nhû vêå y sau dïî cöí àöå n g tiïë n MÖÅT GIA ÀÒNH DOÂNG haânh"(2), nhêët laâ vêën àïì quyïn goáp kinh phñ cho lûu hoåc sinh Àöng DOÄI NHO HOÅC. LAÂ MÖÅT du. Vaâ thïë laâ möåt höåi buön àûúåc THANH NIÏN TUÊËN TUÁ, ra àúâi taåi thaânh phöë Vinh, hoaåt THÖNG MINH, HOÅC GIOÃI, 18 àöång cöng khai húåp phaáp trong TUÖÍI ÀAÄ ÀÖÎ CÛÃ NHÊN, 23 khoaãng 2 nùm 1906-1907, coá tïn TUÖÍI ÀÖÎ TIÏËN SÔ, NHÛNG goåi Triïu Dûúng Thûúng Quaán KHÖNG RA LAÂM QUAN, MAÂ do Àùång Nguyïn Cêín, Ngö Àûác Kïë... àûáng laâm chuã. Thûúng Quaán SÚÁM DÊËN THÊN VAÂO CON coá múã thïm caác chi nhaánh "cûãa ÀÛÚÂNG CÛÁU NÛÚÁC THEO haâng Chúå Tröí" úã Yïn Höì, Àûác XU HÛÚÁNG DUY TÊN TIÏËN Thoå vaâ "cûãa haâng chúå Huyïån" úã BÖÅ CUÃA THÚÂI ÀAÅI MÚÁI. Thanh Hoâa, Can Löåc cuãa Lï Àònh Chân dung Ngô Đức Kế Phûúng laâm àaåi lyá. Coá taâi liïåu noái: taåi thaânh phöë Haâ Nöåi cuäng coá möåt V Triïu Dûúng Thûúng Quaán. Coá leä aâo nhûäng nùm àêìu thïë kyã ngûúâi àöìng chñ (trong Höåi Duy àoá laâ sûå liïn hïå cuãa caác sô phu xûá XX, Phan Böåi Chêu thaânh Tên) àaä trúã thaânh hiïån thûåc khi Nghïå vúái caác sô phu Bùæc Haâ trong lêåp Höåi Duy Tên (1904) taåi Nghïå An vaâ Haâ Tônh, caác chñ hoaåt àöång giöëng nhau nhû úã Àöng röìi trûåc tiïëp laänh àaåo phong traâo sô göìm Giaãi nguyïn Lï Vùn Huên, Kinh Nghôa Thuåc cuäng coá múã caác Àöng Du cêìu hoåc (1905-1909). Cûã nhên Àùång Vùn Baá, Phoá baãng hiïåu buön nhû Höìng Tên Hûng, Trûúác khi rúâi quï hûúng qua Nhêåt Àùång Nguyïn Cêín, Tiïën sô Ngö Àöng Thaânh Xûúng... coá buön baán Baãn, Phan Böåi Chêu coá gùåp chñ Àûác Kïë... tñch cûåc hoaåt àöång cho haâng nöåi hoáa tûâ xûá Nghïå nhû àöì sô Àùång Nguyïn Cêín, luác àoá laâm phong traâo Duy tên cûáu nûúác mêy tre nan, quaåt, noán laá duång cuå Töíng àöëc tónh Nghïå. Àùång tiïn àang söi àöå n g khùæ p ba miïì n gia àònh vaâ chñnh cuå Ngö Àûác Kïë sinh noái vúái Phan Böåi Chêu: Trung, Bùæc, Nam. cuäng coá tham gia hoaåt àöång cho "Anh cûá viïåc ài. Coân úã trong Taåi àõa baân Nghïå Tônh, cöng Àöng Kinh Nghôa Thuåc (nhû diïîn àang cêìn kñp nhêët laâ nhûäng viïåc viïåc vêån àöång tuyïín choån thanh thuyïët, giaãng baâi, soaån saách...). khai dên trñ, thûåc dên taâi, nhûäng niïn yïu nûúá c xuêë t dûúng du Thûúng Quaán bïì ngoaâi laâ buön viïåc àoá töi vúái anh em nhû öng hoåc theo tiïëng goåi cuãa Phan Böåi baán caác saãn phêím tiïíu thuã cöng Têåp Xuyïn coá thïí gaánh nöíi"(1). Chêu, àaä têåp húåp àûúåc trûúác sau (àöì mêy tre àan, noán laá, àöì duâng Cêu dùån doâ cam kïët giûäa hai hún 40 ngûúâi. Song song vúái viïåc gia àònh, duång cuå nöng nghiïåp) SỐ 455 THÁNG 1 NĂM 2015 21
  20. vaâ giêëy buát mûåc cho hoåc troâ, möåt liïåu Phan Böåi Chêu" nùm 1999. vaâ kïu goåi goáp tiïìn trong nhên ñt saách baáo... àïí laâm kïë sinh nhai Höì sú aán cûá naây nhùçm böí sung dên... vaâ caác tïn Àùång Vùn Baá cho caác höåi viïn. Nhûng bïn trong vaâo nhûäng höì sú liïn quan àïën vaâ êëm Voä thò thûúâng giao du vúái laâ möåt "àõa àiïím liïn laåc" cuãa Höåi vuå aán Ngö Àûác Kïë cuãa Phan Thõ nhau. Caác tónh àûúâng tiïìn lyå àaä Duy Tên liïn hïå vúái nhûäng hoaåt Minh, Phan Chêu Trinh qua phaãi àiïìu tra haânh àöång cuãa boån àöång cuãa phong traâo Àöng Du nhûäng tû liïåu múái, têåp 1, Nxb. trïn vaâ phaái viïn àaä bùæt giaãi tïn (tuyïín choån thanh niïn du hoåc, Đaâ Nùéng 2001, vaâ cuãa Nguyïîn Taác laänh Lï Vùn Haå. chuyïín kinh phñ, thöng tin hoaåt Thïë Anh, Phong traâo khaáng thuïë Cûá theo lúâi khai thò coân coá àöång trong ngoaâi nûúác...). úã miïìn Trung qua caác chêu baãn nhiïìu tïn úã tónh khaác cuäng liïn Viïå c hoaå t àöå n g cuã a Triïu triïìu Nguyïîn. (Taái baãn taåi Nxb. quan trong vuå naây vaâ caác tïn naây Dûúng Thûúng Quaá n bêë y giúâ Vùn Hoåc, Haâ Nöåi. 2008). seä do caác tónh súã quan xeát xûã vaâ theo sûå phên cöng traách nhiïåm Nguyïn vùn nhû sau: bêím toâa. Nay chó xeát xûã nhûäng cuãa Höåi Duy Tên àûúåc goåi laâ cuãa "Baã n aá n xûã boå n Phan Böå i tïn quaán taåi baãn tónh. nhûäng ngûúâi thuöåc nhoám "minh Chêu, Ngö Àûác Kïë... taåi Haâ Tônh Chiïë u chó cûá Tïn taá c laä n h xaä" àïí phên biïåt vúái nhûäng hoaåt ngaây thaáng Tû nùm Duy Tên cung khai nhû sau: àöång bñ mêåt, bêët húåp phaáp cuãa thûá hai. 1. Vaâo thaáng Tû nùm ngoaái nhoám "aám xaä" tiïën haânh moåi (Trñch àoaån nguyïn vùn) (Thaânh Thaái thûá 18, 1906) viïn cöng viïåc nhû ài du hoåc úã Nhêåt Baãn chûác Hûúâng Khùèng laänh Àöëc hoåc Àùång Nguyïn Cêín vaâ Baãn, Trung Quöëc, úã trong höåi Tuêìn Thuã, Cao Ngoåc Lïî Böë chaánh Têën sô Ngö Àûác Kïë àaä chung tiïìn àoaân chñnh trõ (nhû Cöng hiïën vaâ Tön Thêët Traåm aán saát tónh Haâ àïí lêåp möåt Höåi buön goåi laâ Triïu höåi, trong Ban chêëp haânh Höåi Tônh höåi àöìng tuyïn aán vïì möåt Dûúng taåi Nghïå An, àöìng thúâi Duy Tên; nhû sùæp xïëp dûå àõnh vaâ hònh vuå do caác àûúâng quan tiïìn giaãi nguyïn Lï Vùn Huên cuäng tiïën haânh viïåc baåo àöång, chöëng lyå baân giao laåi: thiïët lêåp möåt hiïåu buön úã chúå Tröí. àöëi bùçng baåo lûåc...). * Chiïë u chó ngaâ y thaá n g 7 Caác thên sô trïn baão laâ hoå Triïu Dûúng Thûúng Quaán êm lõch nùm ngoaái tiïëp quyá Toâa chung tiïìn àïí buön baán, nhûng hoaåt àöång nhû vêåy àûúåc möåt thúâi thûúng nhúâ ra lïånh bùæt nhûäng thûåc laâ àïí chuyïín sang cho Lûúng gian thò chñnh quyïìn thuöåc àõa vaâ tïn kïí sau theo lïånh quyá Khêm Tam Kyâ. Tïn naây coá traách nhiïåm boån tay sai mêåt thaám àaä àaánh sûá àaåi thêìn: gûãi sang Nhêåt Baãn cho Phan Böåi húi thêëy vaâ raáo riïët theo doäi, moåi - Têën sô Ngö Àûác Kïë laâng Traão Chêu. Ngaây thaáng 7, hiïåu buön haânh tung cuãa nhûäng nhên vêåt Nha. Triïu Dûúng àaä giao cho Àêìu xûá chuã chöët vaâ caã nhûäng viïåc laâm - Cûã nhên Àùång Vùn Baá laâng Thên (tûác Ngû Haãi Àùång Thaái lúán nhoã cuãa caác höåi viïn Höåi Duy Phêåt Naäo. Thên) söë tiïìn 2.000$. Hiïåu buön Tên khaác khöng thïí qua mùæt boån - ÊËm Voä laâng Trung Lïî. khaác úã Quaãng Nam àaä giao cho hoå. Maång lûúái àùåc vuå, mêåt thaám - Cêå u Hai (con Phan Àònh tïn naây (Àêìu xûá Thên) möåt söë siïët chùåt voâng vêy xung quanh Phuâng) vaâ Tuá Ngön laâng Yïn tiïìn khöng roä bao nhiïu àïí gûãi moåi hoaåt àöång cuãa Triïu Dûúng Höåi... àïí giam cûáu taåi tónh vaâ múã cho PBC qua tay Lûúng Tam Kyâ. Thûúng Quaán. Trûúác hïët, chñnh cuöåc àiïìu tra vïì boån chuáng. Ngaây thaáng 5, hiïåu Triïu Dûúng quyïìn thuöåc àõa Phaáp vaâ Nam Chiïëu chó thi haânh chó thõ trïn, laåi gûãi cho PBC 800$. triïìu lêåp tûác àiïìu chuyïín Àöëc trûâ êëm Voä vaâ Tuá Ngön àaä ài ra Bùæc 2. Thaá n g Saá u nùm Thaâ n h hoåc Àùång Nguyïn Cêín vaâo Bònh Kyâ vaâ cêåu Hai - con cuãa Phan Àònh Thaái thûá 18, Cûã nhên Àùång Vùn Thuêån. Röìi lêìn lûúåt hoå cho bùæt Phuâng - àaä ài sang Nhêåt. Baá àaä dêîn tïn Vên Laâng Vên caác yïëu nhên Àùång Vùn Baá, Lï Chiïë u chó vïì sau tiïë p Höå i Chaâ n g (nguyïn thúå reâ n suá n g Vùn Huên, Ngö Àûác Kïë... cuâng àöìng Phuå chñnh tû: àaä thûúng cho P.À.P) tïn Àöì Bónh laâ n g nhiïìu nghi can khaác àûa vïì giam quyá Khêm sûá àaåi thêìn vïì khoaãn Thoå Tûúâng vaâ möåt ngûúâi thúå baåc cûáu taåi nhaâ lao Haâ Tônh. Àïën àêìu boån Ngö Àûác Kïë, vaâ quyá Khêm khöng roä tïn túái nhaâ Lûúng Tam nùm Duy Tên thûá hai, lêåp Höåi sûá àaåi thêìn phuác thûúng laâ möåt Kyâ àïí àuác suáng. Tïn Bónh àaä àöìng àiïìu tra xeát xûã vuå aán quan vuå quan troång, vaâ nhiïåm vuå cuãa chïët. Tïn Vên vaâ ngûúâi thúå baåc troång naây. tónh phuã huyïån laâ phaãi àiïìu tra coân truá taåi nhaâ Lûúng Tam Kyâ. Dûúái àêy laâ baãn tûúâng trònh àïí hiïíu roä hoaåt àöång cuãa boån trïn * Chiïëu chó caác tónh àûúâng quaá trònh xeát hoãi vaâ dûå thaão baãn phuác trònh Höåi àöìng Phuå chñnh tiïìn lyå àaä chêët cung caác tïn kïí aán àïì ngaây 27-5-1908 gûãi lïn Phuã àïí nhûäng ngûúâi dên lûúng thiïån trïn maâ khöng tïn naâo chõu cung Phuå chñnh maâ chuáng töi sûu têìm khöng bõ àa luåy. xûng, nïn àaä xin bùæt Têën sô Ngö àûúåc tûâ Trung têm Lûu trûä haãi * Chiïëu chó theo sûå àiïìu tra Àûác Kïë, Cûã nhên Àùång Vùn Baá ngoaåi (CAOM) N0.90. SPCE/353 cuãa caác tónh àûúâng tiïìn lyå thò: vaâ Cûã nhên Lï Vùn Huên túái úã taåi Aix-en-Provence nûúác Cöång Têën sô Ngö Àûác Kïë vaâ Cûã nhên Lï tónh Thûâa Thiïn hay möåt tónh hoâa Phaáp trong dõp "sûu têìm taâi Vùn Huên àaä lêåp möåt Höåi buön khaác vaâ cûá möîi thaáng phaãi túái 22 SỐ 455 THÁNG 1 NĂM 2015
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

THÔNG TIN
TRỢ GIÚP
HỖ TRỢ KHÁCH HÀNG
Theo dõi chúng tôi

Chịu trách nhiệm nội dung:

Nguyễn Công Hà - Giám đốc Công ty TNHH TÀI LIỆU TRỰC TUYẾN VI NA

LIÊN HỆ

Địa chỉ: P402, 54A Nơ Trang Long, Phường 14, Q.Bình Thạnh, TP.HCM

Hotline: 093 303 0098

Email: support@tailieu.vn

Giấy phép Mạng Xã Hội số: 670/GP-BTTTT cấp ngày 30/11/2015 Copyright © 2022-2032 TaiLieu.VN. All rights reserved.

 

Đồng bộ tài khoản
4=>1