intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE
 » 
 » 

Tạp chí Xưa và Nay: Số 472/2016

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:64

Thêm vào BST
Báo xấu
12
lượt xem 4
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tạp chí Xưa và Nay: Số 472/2016 tổng hợp các bài viết: Một nổ lực phấn đấu cho hòa bình; Bình Định với chữ Quốc ngữ; Cuộc khởi nghĩa Duy Tân 1916; Súng thần công thời Nguyễn; Những vấn đề về tiểu sử Huỳnh Tịnh Của; Đô thị Quảng Yên thời kỳ Pháp thuộc;... Mời các bạn cùng tham khảo để nắm nội dung chi tiết tạp chí.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tạp chí Xưa và Nay: Số 472/2016

  1. Số 380 (5 - 2011) NĂM THỨ MƯỜI TÁM Số 472868 ISSN (6 -- 331X 2016) NĂM THỨ HAI MƯƠI BA Chủ ISSN nhiệm 868 - 331X PHẠM MAI HÙNG Tổng biên tập Chủ nhiệm DƯƠNG TRUNG QUỐC PHẠM MAI HÙNG Phó Tổng biên tập Tổng biên tập ĐÀO HÙNG - NGUYỄN HẠNH DƯƠNG TRUNG QUỐC Thư ký Tòa soạn Phó ĐÀOTổngTHẾ biên ĐỨCtập NGUYỄN HẠNH Trưởng cơ quan đại diện phía Nam NGUYỄN THÁI NHÂN THỊHÒAHẬU Trưởng cơ quan đại Trị sựdiện phía Nam LÊ HỒNG TRẦN HỒNG LIÊM ĐỨC HộiTrình đồng biên bày tập TRẦN ChủHỒNG tịch HĐ KỲ GS. Giấy NGND. phépPHAN HUY LÊ xuất bản 363/GPXBPhó Bộ chủ VHTTtịch ngày HĐ 8-3-1994 DƯƠNGTòa TRUNG soạn QUỐC 216 Trần và các uỷKhải, Quang viên Hà Nội GSTSKH. ĐT: 38256588 VŨ MINH - Tài khoản GIANG số: 030.01.01.000781.9 Ảnh bìa 1: Bìa báo Indochine Francaise, 1946 NgânGSTS. hàng NGUYỄN Thương mạiQUANGCổ phầnNGỌC Hàng hải PGSTS. ChiPHAN nhánh HàXUÂN Nội BIÊN PGSTS. NGUYỄN VĂNNamNHẬT Möåt nöî lûåc phêën àêëu cho hoâa bònh....................................4 Cơ quan đại diện phía PGSTS. 181 TỐNG Đề Thám TRUNG - Q.1 TÍN - TP.HCM XÛA&NAY ĐT: 38385117 PGSTS. TRẦN ĐỨC - 38385126 CƯỜNG Bònh Àõnh vúái chûä Quöëc ngûä..............................................7 Email: GSTS. xuanay@yahoo.com NGUYỄN VĂN KIM PHAN HUY LÏ Tài khoản số: TS.1600.311.000.483 LÊ HỒNG LIÊMNgân hàng Cuöåc khúãi nghôa Duy Tên 1916... ....................................13 Nông nghiệp & NGUYỄN TS. Phát triển Nông THỊ HẬUthôn Việt Nam LÛU ANH RÖ Chi nhánh Trình Sài bàyGòn Suáng thêìn cöng thúâi Nguyïîn...........................................19 In tại Công ty in BáoHỒNG TRẦN Nhân KỲ Dân TP.HCM LÏ THÕ TOAÁN Tổng Giấy phát phép hành xuất bản Nhûäng vêën àïì vïì tiïíu sûã Huyânh Tõnh Cuãa.....................23 363/GPXBCôngBộtyVHTT Trường Phát ngày 8-3-1994 ÀOAÂN LÏ GIANG 179 Lý Chính Thắng, TòaP.9, soạnQ.3, ĐT: 39351751 Voä tûúáng Nam böå Lï Vùn Àûác... .....................................27 216Phát Trầnhành Quangnước Khải,ngoài Hà Nội Công ty XUNHASABA - 25A - B ĐT: 38256588 - Tài khoản số: 030.01.01.000781.9 NGUYÏÎN ÀÖNG TRIÏÌU Nguyễn Email:Bỉnh Khiêm, Q.1, TP.HCM tapchixuanay@gmail.com Thû Ngoåc Hêìu Nguyïîn Vùn Thû (? – 1794)....................33 ĐT: Ngân 38241320 - 38292900 hàng Thương - Fax: mại Cổ phần84.38.8241321 Hàng hải TRÊÌN VÙN ÀÖNG Chi nhánh Hà Nội Cûã nhên Trêìn Kyâ Phong (1855-1927)...............................36 Cơ quan đại diện phía Nam Giá: 8.000đ ÀAÂO NHÊÅT KIM 181 Đề Thám - Q.1 - TP.HCM Àö thõ Quaãng Yïn thúâi kyâ Phaáp thuöåc..............................39 ĐT: 38385117 - Fax: 38385126 PHAÅM THÕ THU HAÂ Email: xuanay@yahoo.com Caác hoåc giaã Phaáp vúái cöng cuöåc nghiïn cûáu... ................45 Tài khoản số: 1600.311.000.483 Ngân hàng TRÒNH NÙNG CHUNG Nông nghiệp & Phát triển Nông thôn Việt Nam Nöåi dung baãn Thû viïån quy lïå... ......................................47 Chi nhánh Sài Gòn HOAÂNG NGOÅC CÛÚNG In tại Công ty in Báo Nhân dân TP.HCM Tổng phát hành Túâ chó duå ban cho tûúáng sô cuãa Nguyïîn AÁnh... ...............53 Công ty Trường Phát NGUYÏÎN KHUÏ – CAO TÛÅ THANH 179 Lý Chính Thắng, P.9, Q.3, ĐT: 39351751 Veã àeåp cuãa Höì Tõnh Têm... ..............................................55 Phát hành nước ngoài BUÂI THÕ MAI Công ty XUNHASABA - 25A - B Giúái thiïåu saách: Nghô tûâ möåt kyá sûå thïë kyã XVII...................57 Nguyễn Bỉnh Khiêm, Q.1, TP.HCM NGUYÏÎN DUY LONG ĐT: 38241320 - 38292900 - Fax: 84.38.8241321 Nguyïîn Àònh Hiïën... ........................................................58 MAI HÖÌNG LÊM Giá: 20.000 đ Giúái thiïåu vïì Nam böå... .....................................................61 PHAN MAÅNH HUÂNG Võ vua "Chaáu ngoaåi Bònh Àõnh".......................................65 NGUYÏÎN THANH QUANG SỐ 472 THÁNG 6 NĂM 2016 3
  2. SỰ KIỆN LỊCH SỬ Một nỗ lực phấn đấu cho HÒA BÌNH Chủ tịch Hồ Chí Minh một mình bên tháp Effeil T rang bìa của số tạp chí vẫn chữ Hán ghi trên bìa là “Đông Pháp giữ tên gọi cũ Indochine Hội”, cơ quan chủ trì tờ tạp chí xuất Francaise, phiên âm Hán Việt bản ở Paris ra số đặc biệt vào tháng là Đông Pháp một cách viết tắt của 7-1946 để ghi nhận chuyến đến thăm thuật ngữ chính trị định danh cho xứ nước Pháp của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Đông Dương thuộc Pháp mà chính Tấm ảnh in trên bìa chụp vị nguyên quyền thuộc địa và Nam triều yêu cầu thủ của nước Việt Nam Dân chủ Cộng mọi người phải sử dụng để phân biệt hòa vào thời điểm vừa hoàn tất lễ đón với thuật ngữ địa lý “Đông Dương” tiếp chính thức tại sân bay Le Bourget (Indochine) và tránh lẫn lộn với cách (22-6-1946) đang đi ra cửa để gặp gỡ gọi của người Nhật Bản về một vùng đông đảo bà con Việt kiều và các bạn biển, nói cách khác là cần nhấn mạnh bè Pháp tập trung chào mừng phái đến chủ quyền thuộc địa của nước đoàn Việt Nam. Đi cùng với khách Pháp ở vùng Viễn Đông. Còn dòng là chủ nhà, ông Marius Moutet, Bộ 4 SỐ 472 THÁNG 6 NĂM 2016
  3. trưởng Bộ Pháp quốc hải ngoại, giải tán (11-1945), Quốc hội sẵn khỏi cơ thể Tổ quốc Việt Nam. người thay mặt Chính phủ Pháp sàng bổ sung 72 đại biểu thuộc Từ khách sạn Royal Monceau chủ trì lễ đón và cũng là người các đảng phái “đối lập” không sang trọng mà nước chủ nhà bố bạn quen biết Hồ Chí Minh từ qua bầu cử, trong Chính phủ có trí, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã một phần tư thế kỷ trước khi cả thành phần của nhiều đảng phái quyết định dọn về nhà của một hai cùng là đảng viên Đảng Xã tham gia...Và hơn thế, bằng một người bạn Pháp, vốn là một hội Pháp. “Hiệp định sơ bộ” ký ngày 6-3- chiến sĩ kháng chiến chống phát Tấm bìa của tờ tạp chí này 1946 Việt Nam chấp nhận là xít nổi tiếng của nước Pháp ở có thể cho chúng ta thấy, một “một quốc gia tự do trong Khối vùng ngoại vi Thủ đô Paris. Tại bối cảnh lịch sử phức tạp và đầy Liên hiệp Pháp”, còn nền độc lập đây, người đứng đầu nhà nước thách đố với nền độc lập của dân hoàn toàn sẽ được thực hiện theo Việt Nam tiến hành các cuộc tiếp tộc Việt Nam vừa giành được một lộ trình do hai quốc gia thỏa xúc rất rộng rãi với mọi tầng lớp chưa đầy một năm tuổi. Ngót một thuận. Sau sự đổ vỡ của Hội nghị xã hội của nước Pháp, với đông năm phấn đấu hết sức mình dưới Đà Lạt nhằm bàn về tương lại đảo bà con Việt kiều và nhiều đại ngọn cờ lãnh đạo của Mặt trận quan hệ giữa 2 nước, Chính phủ biểu đến từ các xứ thuộc địa của Việt Minh nhằm mở rộng khối đại Pháp mời Chủ tịch Hồ Chí Minh Pháp và nhiều nước thực dân đoàn kết toàn dân mà thắng lợi sang thăm với tư cách là khách khác... Đọc lại những tập nhật ký cuộc Tổng tuyển cử bầu ra một của nhà nước, đồng thời với một của những người đi theo, có thể Quốc hội đầu tiên là một bằng đoàn đại biểu Việt Nam (do Phạm thấy dày đặc một chương trình chứng. Nhưng đến lúc này, nước Văn Đồng làm trưởng đoàn) qua tiếp khách của vị Chủ tịch nước Pháp vừa được giải phóng khỏi Pháp để tiếp tục cuộc đàm phán Việt Nam, từ các quan chức cao ách chiếm đóng của chủ nghĩa ở Fontainebleau. cấp và chính khách đương nhiệm phát xít vẫn chưa chấp nhận để Ngày 31-5-1946, Chủ tịch của nước Pháp đến các cựu Thủ các thuộc địa của mình được giải Hồ Chí Minh và phái đoàn Việt tướng, Đô đốc, các cựu Toàn phóng khỏi chính chủ nghĩa thực Nam rời Hà Nội trên phi cơ của quyền Đông Dương (A.Sarraut, dân của nước Pháp. Pháp để tới Paris. Vào thời điểm A.Varenne...) cho đến các nghệ sĩ Trở lại Đông Dương trong đó nước Pháp đang khủng hoảng lớn trong đó có Pablo Piacasso tư thế của một quốc gia trong nội các nên mãi đến ngày 22-6- và Ilya Erenbourg, các đại diện Đồng Minh nhưng một bộ phận 1946 Đoàn Việt Nam mới tới Thủ tổ chức phong trào dân tộc châu trong chính giới Pháp vẫn còn đô nước Pháp. Chủ tịch Hồ Chí Phi, các chính đảng, các tổ chức mơ tưởng đến một nước Pháp có Minh được đón tiếp với những chính trị xã hội của nước Pháp những lãnh thổ ở ngoài châu Âu nghi thức trang trọng, nhưng trong đó có Đảng Cộng sản... gặp (được gọi là hải ngoại), nguồn cuộc đàm phán Việt-Pháp thì bế Đại sứ quán Hoa Kỳ và đông đảo lực sẽ giúp nước Pháp hồi phục tắc, chủ yếu vẫn chỉ vì nước Pháp các nhà báo của nước Pháp và như sau cuộc Đại chiến thứ Nhất. chưa muốn từ bỏ cái thuộc địa quốc tế... cũng như đông đảo đại Vì thế, họ vẫn muốn tìm mọi tưởng chừng đã phải là dĩ vãng diện bà con Việt kiều đang sinh cách để phủ nhận nền độc lập nhưng vẫn hiện diện như tên gọi sống tại Pháp. mà người Việt Nam đã tự mình số tạp chí mà chúng tôi in trên Tất cả chỉ nhằm tạo lập mối giành đoạt lại được cũng trong bìa số Xưa&Nay này. quan hệ tích cực với nước Pháp tư thế của một “đồng minh” với Sau vài tuần làm thượng và tránh một cuộc xung đột lực lượng Đồng Minh trong cuộc khách của Chính phủ Pháp, tiếp không đáng có. Quan điểm ấy là chiến chống chủ nghĩa phát xít xúc với giới lãnh đạo quốc gia, nhất quán và thể hiện trong tất cả Nhật. Những thế lực nặng óc thực thực hiện mọi nghi thức ngoại những phát biểu chính thức trước dân cực đoan này tìm mọi cách giao Chủ tịch Hồ Chí Minh đã các quan khách nhà nước Pháp, bóp chết nhà nước Việt Nam Độc quyết định thực hiện một việc làm trong các cuộc tọa đàm với chính lập mà Hồ Chí Minh đã thành hy hữu trong lịch sử ngoại giao giới Pháp, trong các bài trả lời lập chỉ với một luận điệu không quốc tế, là tiếp tục lưu lại ở nước phỏng vấn báo chí Pháp và quốc thể chấp nhận một lãnh tụ cộng Pháp như một chính khách để tế và ngay cả trong những trao sản đứng đầu và tìm mọi cách để tiến hành “vận động hành lang” đổi cá nhân với những người dân tách “thuộc địa” Nam kỳ ra khỏi (lobby) cho một tương lai tốt Pháp. Trên đường trở về nước phần còn lại của nước Việt Nam đẹp trong quan hệ Việt-Pháp nói trên tàu Dumont d’ Urville, trả (Trung và Bắc kỳ) vốn được thực riêng và cho một triển vọng hòa lời bức thư của một bà mẹ Pháp dân coi là xứ “bảo hộ”. bình tránh một cuộc chiến tranh có con đi lính đang có mặt trên Đặt lợi ích quốc gia và thành không cần thiết mà cốt lõi của nó chiến trường Đông Dương, Chủ quả cuộc cách mạng của toàn là phải đập tan âm mưu của các tịch Hồ Chí Minh bày tỏ: dân lên trên hết, Đảng Cộng phần tử “diều hâu” trong chính “Người Việt Nam và người sản Đông Dương tuyên bố tự giới Pháp muốn tách Nam bộ ra Pháp chúng ta cùng theo đuổi SỐ 472 THÁNG 6 NĂM 2016 5
  4. Việt Nam Độc lập, một chuyến đi lịch sử cách nay đúng 70 năm. Sau này, Jean Sainteny, viên chức đại diện Chính phủ Pháp tháp tùng chuyến đi của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong phần kết của chương sách viết về chuyến thăm này trong cuốn sách Câu chuyện về một nền hòa bình bị bỏ lỡ (Histoire d’une paix manquée) đã thừa nhận rằng, khi chia tay với những “công binh” người Việt (lính thợ ở Thế chiến II) đang có mặt ở thành phố Marseille, trong khi chính các nghị sĩ cộng sản hô hào chống đối chính phủ Pháp thì Chủ tịch Hồ Chí Minh vẫn mềm mỏng bày tỏ sự mong muốn giữ được mối quan hệ hữu hảo với nước Pháp để tránh đổ máu. Ký ức của một “công binh” khi đó, người sau này nổi tiếng là danh họa Lê Bá Đảng cho biết Hồ Chủ tịch không khuyến khích những công binh này về nước “đánh giặc” mà khuyên họ ở lại học nghề phục vụ cho nước Pháp và khi cần sẽ trở về xây dựng Tổ quốc với hy vọng rằng quan hệ Việt - Pháp không thể là chiến tranh. Nhưng cuối cùng thì chiến tranh vẫn nổ ra... để rồi một gần nửa thế kỷ sau khi cuộc chiến ấy khởi động, gần bốn Chủ tịch Hồ Chí Minh tại sân bay Le Bourget thập kỷ sau khi cuộc chiến ấy kết thúc, Tổng thống Pháp một lý tưởng giống nhau: Tự do- người Pháp hay sinh mệnh của một Francois Mitterrand đến thăm Bình đẳng-Bác ái. Chúng ta có người Việt Nam đều đáng qúy như Việt Nam (1993) đã nhắc lại cùng một mục đích giống nhau là nhau” (Thư gửi bà Chossis trong chuyến thăm của Chủ tịch Hồ dân chủ. Chúng ta cần nhờ cậy lẫn Hội LHPN Pháp 22-9-1946). Chí Minh 1946 với lời đánh nhau, người Việt Nam chúng tôi Ngày 18-9-1946, Hồ Chí Minh giá đầy nuối tiếc rằng vào thời cũng yêu mến nước Pháp và những rời nước Pháp xuống tàu ở bến cảng điểm đó nước Pháp đã không người Pháp bạn hữu, chúng tôi bảo Toulon sau khi đã kịp thời ký một có người đối thoại với những đảm quyền lợi kinh tế và văn hóa tạm ước với Bộ trưởng M.Moutet thiện chí của Hồ Chí Minh. Nhà của người Pháp ở Việt Nam. Nhưng và rạng sáng ngày 14-9-1946 nhằm nước Việt Nam độc lập ngày chính vì để thực hiện sự hợp tác bình kéo dài thương lượng và ngăn cản từ đầu đã xác lập chính sách đẳng và hữu nghị ấy, chúng tôi quyết chiến tranh bùng nổ sau khi cuộc đối ngoại của mình là “Mong dùng tất cả sức mình để giành được đàm phán ở Fontainebleau tan vỡ. muốn làm bạn với tất cả các nền độc lập dân tộc và toàn vẹn lãnh Mãi đến ngày 21-10-1946, Chủ tịch nước dân chủ, không muốn gây thổ của chúng tôi... Theo tinh thần Hồ Chí Minh mới đặt chân lên bến sự với ai cả”. 70 năm trước là bốn bể là anh em, tôi yêu mến thanh cảng Hải Phòng sau gần 5 tháng xa vậy và giờ đây vẫn là vậy. niên Pháp cũng như thanh niên Việt Tổ quốc kết thúc chuyến đi ra nước Nam. Đối với tôi sinh mệnh của một ngoài đầu tiên của nguyên thủ nước Xưa&Nay 6 SỐ 472 THÁNG 6 NĂM 2016
  5. HỘI THẢO KHOA HỌC Tổng kết hội thảo BÌNH ĐỊNH VỚI CHỮ QUỐC NGỮ Phan Huy Lê NGAÂY 13-1-2016, TAÅI THAÂNH PHÖË QUY NHÚN, UBND TÓNH BÒNH ÀÕNH PHÖËI HÚÅP VÚÁI HÖÅI KHOA HOÅC LÕCH SÛÃ VIÏÅT NAM TÖÍ CHÛÁC HÖÅI THAÃO KHOA HOÅC "BÒNH ÀÕNH VÚÁI CHÛÄ QUÖËC NGÛÄ". GS.VS.NGND. PHAN HUY LÏ ÀAÄ CHUÃ TRÒ HÖÅI THAÃO VAÂ PHAÁT BIÏÍU TÖÍNG KÏËT HÖÅI THAÃO. TÖÍNG KÏËT ÀAÄ NÏU NHÛÄNG VÊËN ÀÏÌ QUAN TROÅNG: QUAÁ TRÒNH HÒNH THAÂNH CHÛÄ QUÖËC NGÛÄ VAÂ BÒNH ÀÕNH VÚÁI CHÛÄ QUÖËC NGÛÄ. TAÅP CHÑ XÛA&NAY TRÑCH GIÚÁI THIÏÅU PHÊÌN NÖÅI DUNG: BÒNH ÀÕNH VÚÁI CHÛÄ QUÖËC NGÛÄ. Chûä Quöëc ngûä úã Àaâng Trong êm tiïëng Viïåt, goáp phêìn saáng chïë ra chûä Quöëc Nhòn trïn phaåm vi toaân quöëc thò chûä Quöëc ngûä maâ nhûäng tïn tuöíi àûúåc nhùæc àïën nhiïìu ngûä xuêët hiïån úã Àaâng Trong súám hún Àaâng nhêët laâ Christoforo Borri, Francisco de Pina, Ngoaâi vò caác giaáo sô Doâng Tïn ngûúâi Böì, ngûúâi Alexandre de Rhodes... YÁ... àïën vaâ hoaåt àöång khaá súám úã Àaâng Trong. Trong phaåm vi Àaâng Trong thò dinh Quaãng Chûä Quöëc ngûä úã Nûúác Mùån Nam (tûâ Àaâ Nùéng, Quaãng Nam vaâo àïën Phuá Nûúác Mùån laâ möåt trong nhûäng trung têm Yïn) laâ khu vûåc giaâu coá vaâ coá nhiïìu caãng thõ ra àúâi súám nhêët cuãa chûä Quöëc ngûä. Nûúác Mùån thuêån lúåi nhêët cho hoaåt àöång cuãa thûúng nhên laâ möåt caãng thõ phaát triïín nhêët cuãa phuã Quy phûúng Têy, quan troång nhêët laâ Cûãa Haân (hay Nhún (Pulo Cambi, Bònh Àõnh) trong thïë kyã Touran, Àaâ Nùéng), Höåi An (Quaãng Nam), XVII-XVIII vaâ laâ möåt trong nhûäng caãng thõ Nûúác Mùån (Bònh Àõnh), Vuäng Lêëm (Phuá Yïn). hûng thõnh nhêët cuãa dinh Quaãng Nam. Do võ Dinh trêën cuãa Quaãng Nam laâ Thanh Chiïm, trñ giao thöng thuêån lúåi, Nûúác Mùån laâ núi quy vûâa laâ thuã phuã cuãa chñnh quyïìn, vûâa laâ möåt tuå caác saãn phêím cuãa vuâng àöìng bùçng vaâ nuái thõ trêën phaát triïín. Àoá cuäng laâ núi caác giaáo rûâng Quy Nhún, caã vuâng Têy Nguyïn, qua sô phûúng Têy, súám nhêët laâ Doâng Tïn, àïën söng Cön chuyïín vïì, àïí giao thûúng trûåc tiïëp giao tiïëp vúái chñnh quyïìn Quaãng Nam vaâ vúái caác thuyïìn buön nûúác ngoaâi àïën àêy hoùåc tiïën haânh truyïìn giaáo. Ba trung têm lûu truá tûâ àêy chuyïín qua Höåi An. Nûúác Mùån cuäng vaâ hoaåt àöång quan troång nhêët cuãa caác nhaâ laâ möåt trong nhûäng cú súã quan troång cuãa caác truyïìn àaåo phûúng Têy vaâo àêìu thïë kyã XVII giaáo sô phûúng Têy, nhêët laâ Doâng Tïn àïën laâ Höåi An, Nûúác Mùån vaâ Thanh Chiïm. Taåi truyïìn giaáo vaâ hoåc tiïëng Viïåt, dûâng chûä caái nhûäng núi naây, coá nhûäng giaáo sô Doâng Tïn Latinh ghi êm tiïëng Viïåt. Tûâ nùm 1618, taåi àaä úã trong tûâng thúâi gian khaác nhau, àaä hoåc Nûúác Mùån àaä coá mùåt caác giaáo sô: Christoforo tiïëng Viïåt vaâ àaä duâng chûä caái Latinh àïí ghi Borri (1583-1632) ngûúâi YÁ (coá ngûúâi cho laâ SỐ 472 THÁNG 6 NĂM 2016 7
  6. ngûúâi Böì), Francisco de Pina (1585-1625) bùçng tiïëng YÁ xuêët baãn úã Roma nùm 1631 röìi ngûúâ i Böì , Francesco Buzomi (1576-1639) sau àûúåc dõch ra tiïëng Phaáp, Latinh, Haâ Lan, ngûúâi YÁ, trong àoá Borri úã laåi tûâ nùm 1618 àïën Àûác, Anh, trong àoá coá möåt söë tïn àêët vaâ möåt nùm1622, Pina tûâ nùm 1618 àïën nùm 1620, söë tûâ àûúåc ghi êm theo chûä caái Latinh (xem Buzomi tûâ nùm 1618 àïën nùm 1623 (theo Ro- baãn dõch tiïëng Viïåt, Xûá Àaâng Trong nùm land Jacques, tr.29, sau àoá coân úã Àaâng Trong). 1621, Nxb. TP. Höì Chñ Minh, 1998). Vùn baãn Thaáng 7-1618, Nûúác Mùån trúã thaânh cû súã àêìu xuêët baãn úã Roma nùm 1631, nhûng chùæc chùæn tiïn cuãa caác giaáo sô Doâng Tïn úã Àaâng Trong. nhûäng chûä Quöëc ngûä trong àoá do Borri àaä Pina àûúåc coi laâ ngûúâi phûúng Têy àêìu hoåc vaâ ghi êm tiïëng Viïåt taåi Nûúác Mùån trong tiïn thaânh thaåo tiïëng Viïåt, coá thïí trûåc tiïëp thúâi gian 1618-1622 vò cuäng nùm 1622 öng truyïìn giaáo khöng cêìn phiïn dõch. Öng àïën rúâi Àaâng Trong vïì AÁo Mön. Àêy laâ chûáng cûá Cûãa Haân nùm 1617, qua Höåi An röìi vaâo Nûúác àaáng tin cêåy àïí cho rùçng Borri laâ giaáo sô Doâng Mùån, nùm 1620 tûâ Nûúác Mùån ra Höåi An röìi Tïn àaä duâng chûä caái Latinh ghi êm tiïëng Viïåt vïì Nûúác Mùån, khoaãng cuöëi nùm 1621 ra Höåi taåi Nûúác Mùån tûác bûúác àêìu saáng taåo ra chûä An röìi nùm 1623 lïn Thanh Chiïm. Nhû vêåy Quöëc ngûä rêët súám. thúâi gian Pina duâng chûä caái Latinh ghi êm Buzomi laâ cha bïì trïn coá vai troâ quan tiïëng Viïåt, hoåc vaâ thaânh thaåo tiïëng Viïåt àaä troång trong töí chûác vaâ hoaåt àöång cuãa caác diïîn ra trûúác nùm 1624 maâ thúâi gian àêìu giaáo sô taåi Nûúác Mùån. Nhûng àaánh giaá vïì tiïn laâ taåi Nûúác Mùån nhûäng nùm 1618-1620. cöëng hiïën cuãa öng trong viïåc saáng taåo ra chûä Ngaây 15-12-1625, öng bõ chïët àuöëi taåi bïën Höåi Quöëc ngûä, coân coá yá kiïën khaác nhau trong giúái An vaâ an taáng taåi Höåi An (theo Alexandre de nghiïn cûáu vaâ trong höåi thaão cuãa chuáng ta. Rhodes, Divers voyages et missions thò Pina Theo töi, cêìn ghi nhêån öng coá àïí laåi möåt söë chïët àuöëi úã bïën Höåi An chûá khöng phaãi cûãa chûä Quöëc ngûä trong thû viïët ngaây 20-5-1622 Haân tûác Touran). tûâ Nûúác Mùån vaâ thû viïët ngaây 13-7-1626 tûâ Borri cuäng laâ ngûúâi thaânh thaåo tiïëng Viïåt Àaâng Trong, tûác coá tham gia vaâo viïåc duâng vaâ theo öng chó cêìn hoåc möåt nùm laâ coá thïí chûä caái Latinh ghi êm tiïëng Viïåt. Nhûng cho noái dïî daâng. Nùm 1622, öng rúâi Àaâng Trong àïën nùm 1624 (theo Alexandre de Rhodes, vaâ öng viïët baãn tûúâng trònh vïì Àaâng Trong Divers voyages et missions) öng coân phaãi Toàn cảnh Hội thảo Khoa học "Bình Định với chữ Quốc ngữ" 8 SỐ 472 THÁNG 6 NĂM 2016
  7. duâng phiïn dõch thò khöng thïí noái öng cuäng Quaãng Nam. Nùm 1623, Pina tûâ Höåi An lïn laâ ngûúâi gioãi tiïëng Viïåt. àêy thaânh lêåp cû súã Thanh Chiïm. Thanh Nûúác Mùån cuäng laâ trung têm hoåc tiïëng Chiïm trúã thaânh möåt trung têm truyïìn giaáo úã Viïåt hònh thaânh rêët súám úã Àaâng Trong. Nùm Àaâng Trong vúái sûå lûu truá cuãa nhiïìu giaáo sô vaâ 1622 giaáo sô Emmanuel Borges, Giovanni tu sô phûúng Têy vaâ laâ núi hoåc tiïëng Viïåt nöíi di Leira, röìi nùm 1624, giaáo sô Gaspar Luis, tiïëng. Nùm 1624, Alexandre de Rhodes cuâng Girolamo Majorica àïìu àïën Nûúác Mùån hoåc Gaspar Luis, Antonio de Fontes àïën Thanh tiïëng Viïåt. Chiïm, Rhodes vaâ Fontes úã laåi hoåc tiïëng Viïåt vúái Pina. Coân Gaspar Luis vaâo Nûúác Mùån Nûúác Mùån so vúái nhûäng trung têm ra hoåc tiïëng Viïåt vaâ taåi àêy nùm 1626 öng viïët àúâi súám cuãa chûä Quöëc ngûä baãn tûúâng trònh haâng nùm bùçng chûä Latinh Cuâng vúái Nûúác Mùån, coân hai vuâng khaác trong àoá ghi laåi möåt söë chûä Quöëc ngûä. Thû cuäng àûúåc coi laâ nhûäng trung têm ra àúâi súám viïån Ajuda taåi Madrid (Têy Ban Nha) coân lûu cuãa chûä Quöëc ngûä laâ Höåi An vaâ Thanh Chiïm. giûä möåt söë baãn göëc tû liïåu liïn quan àïën Viïåt Höåi An hay Faifo, Haifo trong caác taâi liïåu Nam, trong àoá coá thû viïët tay cuãa Francisco phûúng Têy, laâ caãng thõ lúán nhêët cuãa Àaâng de Pina àûúåc xaác àõnh viïët vaâo àêìu nùm 1623 Trong, núi caác thûúng gia nûúác ngoaâi ra vaâo gûãi vïì Ma Cao (Roland Jacques, tr.24-25 vaâ buön baán têëp nêåp. Taåi àêy coân coá khu cû truá 41-47), trong àoá coá nhûäng tïn àêët ghi bùçng cuãa ngûúâi Nhêåt, trong àoá coá möåt söë tñn àöì vaâ chûä Quöëc ngûä. Nöåi dung bûác thû cho biïët öng tu sô Thiïn Chuáa giaáo tröën sang khi bõ cêëm viïët tûâ Keã Chaâm (Thanh Chiïm), öng coi àêy hoaåt àöång úã Nhêåt Baãn. Höåi An laâ möi trûúâng laâ núi töët nhêët àïí hoåc tiïëng Viïåt vaâ öng àaä rêët thuêån lúåi cho cû truá vaâ hoaåt àöång truyïìn viïët xong möåt tiïíu luêån vïì chñnh taã vaâ thanh giaáo cuäng nhû hoåc tiïëng Viïåt cuãa caác giaáo sô àiïåu, àang nghiïn cûáu ngûä phaáp vaâ khùèng nûúác ngoaâi. Hêìu hïët caác giaáo sô phûúng Têy, àõnh phiïn êm theo chûä Böì Àaâo Nha. Roä raâng trong àoá coá Doâng Tïn ngûúâi Böì, ngûúâi YÁ, Thanh Chiïm cuäng laâ möåt trung têm hònh thûúâng tûâ cûãa Haân vaâo àêy lûu truá vaâ hoaåt thaânh súám cuãa chûä Quöëc ngûä. àöång, röìi múái toãa ài caác núi khaác, khi trúã vïì Möåt vêën àïì àûúåc höåi thaão tranh luêån: AÁo Mön laåi qua Höåi An lïn cûãa Haân. Cûãa Àaåi trung têm naâo laâ núi xuêët hiïån súám nhêët cuãa Chiïm bõ caát böìi lêëp nïn caác thuyïìn nûúác chûä Quöëc ngûä. Vïì lyá thuyïët vaâ thûåc tïë, khoá ngoaâi thûúâng vaâo cûãa Haân röìi theo söng Cöí tòm thêëy vaâ xaác àõnh möåt caách khoa hoåc möåt Coâ àïën Höåi An. Cûãa Haân laâ núi ra vaâo vaâ lûu trung têm nhû thïë. Sûå ra àúâi cuãa chûä Quöëc truá cuãa nhiïìu giaáo sô phûúng Têy nhûng chûa ngûä laâ saãn phêím cuãa quaá trònh giao lûu vaâ trúã thaânh cû súã cuãa hoå. Nùm 1620, möåt söë giaáo tiïëp biïën vùn hoáa giûäa Viïåt Nam vúái phûúng sô doâng Tïn úã Höåi An soaån saách giaáo lyá bùçng Têy maâ cuå thïí laâ giûäa tiïëng Viïåt vúái chûä caái chûä Nöm maâ coá ngûúâi ngúâ rùçng Pina àaä viïët Latinh. Caác giaáo sô maâ tiïn phong laâ caác giaáo thaânh chûä Quöëc ngûä (Àöî Quang Chñnh, Lõch sô Doâng Tïn ngûúâi Böì Àaâo Nha àaä duâng hïå sûã chûä Quöëc ngûä 1620-1659, Nxb. Tön Giaáo, thöëng chûä caái Latinh àïí ghi êm tiïëng Viïåt 2008, tr.28), nhûng chûa coá cùn cûá naâo coá thïí trong nhu cêìu hoåc tiïëng Viïåt vaâ truyïìn giaáo, xaác nhêån àiïìu naây. Hai baãn tûúâng trònh vïì dô nhiïn phaãi coá sûå tham gia cuãa ngûúâi Viïåt. hoaåt àöång cuãa giaáo àoaân Àaâng Trong viïët taåi Àoá laâ möåt quaá trònh, möåt hiïån tûúång xaä höåi Ma Cao gûãi vïì La Maä nùm 1621 do Joaäo Roiz mang tñnh cöång àöìng, diïîn ra tûâ tûâ úã nhiïìu vaâ Gaspar Luis soaån, coá ghi laåi möåt söë chûä núi, nhiïìu luác vúái sûå tham dûå cuãa nhiïìu ngûúâi. Quöëc ngûä, nhûng khöng roä nhûäng chûä Quöëc Chó àïën khi chûä Quöëc ngûä xuêët hiïån vaâ àûúåc ngûä àoá coá nguöìn göëc tûâ baáo caáo cuãa giaáo sô ghi laåi trïn möåt söë vùn baãn thò múái hònh dung naâo, úã àêu. Khöng ai nghi ngúâ caác giaáo sô Doâng àûúåc nhûäng saãn phêím àêìu tiïn trong buöíi sú Tïn trong thúâi gian lûu truá úã Höåi An àaä hoåc khai. Coá khi chûä Quöëc ngûä ra àúâi úã chöî naây tiïëng Viïåt vaâ ñt nhiïìu duâng chûä Latinh ghi nhûng àûúåc ghi vaâo vùn baãn laåi úã chöî khaác. êm tiïëng Viïåt tûác goáp phêìn saáng taåo ra chûä Trong höåi thaão cuãa chuáng ta höm nay, Linh Quöëc ngûä, nhûng khoá xaác àõnh giaáo sô naâo muåc Gioan Voä Àònh Àïå àûa ra möåt hònh aãnh trong thúâi gian úã Höåi An àaä àïí laåi nhûäng chûä rêët hay, coi chûä Quöëc ngûä nhû möåt doâng söng Quöëc ngûä súám nhêët. khöng ngûâng chaãy trong loâng dên töåc. Töi Thanh Chiïm laâ thuã phuã cuãa dinh Quaãng chó xin pheáp böí sung thïm laâ doâng söng àoá Nam, trong tû liïåu cuãa caác giaáo sô thûúâng khöng phaãi chó coá möåt nguöìn tûâ möåt con suöëi ghi êm laâ Cacham, Cacciam (Keã Chaâm) hay maâ do nhiïìu con suöëi taåo nïn. Trong buöíi sú Dinhciam (Dinh Chaâm). Caác thûúng thuyïìn khai, chuáng ta coá nïu lïn àoáng goáp cuãa möåt vaâ giaáo sô thûúâng àïën Thanh Chiïm trong söë ngûúâi úã möåt söë trung têm nhêët àõnh, nhûng yïu cêìu tiïëp xuác vúái chñnh quyïìn dinh trêën thêåt khoá vaâ khöng thïí xaác àõnh àûúåc tïn tuöíi SỐ 472 THÁNG 6 NĂM 2016 9
  8. möåt ngûúâi úã möåt núi vaâo möåt thúâi àiïím cuå thïí chuã trûúng àoá aãnh hûúãng rêët lúán àïën sûå ra àûúåc coi laâ ngûúâi vaâ núi àêìu tiïn saáng taåo ra àúâi vaâ phaát triïín nhiïìu caãng thõ ven söng, ven chûä Quöëc ngûä. Trïn quan niïåm nhû vêåy, töi biïín vaâ hoaåt àöång cuãa caác giaáo sô phûúng Têy. nghô rùçng trong buöíi àêìu, nhiïìu giaáo sô Doâng Trong chuã trûúng chung àoá, Trêën thuã phuã Tïn, ài tiïn phong laâ ngûúâi Böì, ngûúâi YÁ, àaä Quy Nhún Trêìn Àûác Hoâa coá chñnh saách vaâ tham gia vaâo quaá trònh Latinh hoáa chûä viïët thaái àöå àaäi ngöå àöëi vúái caác giaáo sô hoaåt àöång cuãa ngûúâi Viïåt, àïí laåi nhûäng chûä Quöëc ngûä trïn àõa phêån cuãa mònh, àùåc biïåt àöëi vúái caãng àêìu tiïn. Ba trung têm àaä goáp phêìn vaâo quaá thõ Nûúác Mùån. trònh naây laâ Nûúác Mùån, Höåi An, Thanh Chiïm Trïn cú súã nhûäng chûáng cûá hiïån nay, coá vúái tïn tuöíi cuãa Christoforo Borri, Francisco thïí kïët luêån, chûä Quöëc ngûä trong traång thaái de Pina trong nhûäng nùm 1618-1623 röìi tiïëp phöi thai, ra àúâi súám nhêët úã ba trung têm: theo laâ Alexandre de Rhodes, Gaspar Luis, Nûúác Mùån, Höåi An vaâ Thanh Chiïm, trong àoá Antonio de Fontes nhûäng nùm 1625-1626. Nûúác Mùån coá phêìn súám hún. Àoá laâ ba doâng Coá thïí coi àoá laâ ba doâng suöëi àêìu tiïn taåo suöëi súám nhêët taåo nïn nguöìn doâng söng chûä nïn doâng söng chûä Quöëc ngûä. Nïëu xem xeát Quöëc ngûä. Àêy laâ nhûäng caái nöi cuãa chûä Quöëc sêu hún vïì nhûäng chûáng cûá vùn baãn coá chûä ngûä vúái nhûäng chûáng cûá vïì ngûúâi viïët vaâ dêëu Quöëc ngûä thò trong ba trung têm àoá, trung êën vùn baãn roä raâng. Trûúác àoá, chûä Quöëc ngûä têm Nûúác Mùån coá phêìn súám hún vúái sûå hiïån àaä xuêët hiïån leã teã nhû ghi êm àõa danh bùçng diïån cuãa chûä Quöëc ngûä trong cuöën saách cuãa chûä caái Latinh trïn möåt söë baãn àöì cöí vaâ vùn Borri nùm viïët 1621 vaâ xuêët baãn lêìn àêìu nùm baãn maâ khöng thïí xaác àõnh àûúåc ai laâ ngûúâi 1631. Cuäng trong nùm 1621, trong baãn tûúâng àaä ghi êm. trònh cuãa Joaäo Roiz vaâ Gaspar Luis viïët taåi Ma Cao coá ghi laåi möåt söë chûä Quöëc ngûä nhûng Chûä Quöëc ngûä trong tiïën trònh phaát chùæc chùæn khöng phaãi cuãa hai giaáo sô naây (vò triïín vùn hoáa Viïåt Nam luác àoá hoå chûa àïën Viïåt Nam vaâ chûa hoåc chûä Vïì vêën àïì naây, coá nhiïìu baáo caáo àaä nïu vaâ Quöëc ngûä) vaâ khöng thïí xaác àõnh àûúåc ai laâ nhêën maånh nhiïìu tñnh ûu viïåt cuãa chûä Quöëc taác giaã àñch thûåc. ngûä, coi sûå xuêët hiïån vaâ quaá trònh thêm nhêåp Chûä Quöëc ngûä xuêët hiïån súám úã Nûúác Mùån vaâo cuöåc söëng, vaâo xaä höåi coá vai troâ nhû möåt thuöåc phuã Quy Nhún, coân nhúâ coá vai troâ cuãa àöåt phaá, möåt caách maång vïì chûä viïët. Dô nhiïn Khaám lyá (nhû Trêën thuã) Trêìn Àûác Hoâa. Àiïìu trong sûå ra àúâi vaâ phaát triïín cuãa chûä Quöëc naây àûúåc miïu taã rêët cuå thïí trong saách cuãa ngûä, möåt mùåt chuáng ta tön vinh nhûäng giaáo sô Borri. Theo Borri, chñnh Trêìn Àûác Hoâa àaä nûúác ngoaâi, àùåc biïåt laâ caác giaáo sô Doâng Tïn, àûa àoán Borri cuâng Buzomi, Pina tûâ Höåi An coá caã ngûúâi Böì, ngûúâi YÁ vaâ ngûúâi Phaáp… àaä vaâo Qui Nhún röìi vïì lûu truá taåi Nûúác Mùån. goáp phêìn àûa chûä Latinh tûâ phûúng Têy sang Öng coân chu cêëp tiïìn cuãa vaâ thûåc phêím cho àêy àïí kïët húåp vúái tiïëng Viïåt, saáng taåo ra chûä hoå, cho dûång möåt nhaâ thúâ àêìu tiïn úã Nûúác Quöëc ngûä. Chuáng ta coi àêy laâ hiïån tûúång giao Mùån, taåo moåi àiïìu kiïån thuêån lúåi cho sûå lûu lûu vùn hoáa maâ saãn phêím cuãa noá laâ chûä Quöëc truá vaâ truyïìn giaáo (trong saách, Borri coá viïët ngûä. Mùåt khaác chuáng ta cuäng nhêët trñ, cêìn vïì caái chïët cuãa Trêìn Àûác Hoâa, khöng ghi roä phaãi nïu cao vai troâ vaâ cöëng hiïën cuãa nhûäng nùm nhûng dô nhiïn phaãi trûúác nùm 1621, ngûúâi Viïåt àaä goáp phêìn quan troång giuáp caác laâ chûa àuáng, khöng roä vò lyá do gò?). Trong giaáo sô phûúng Têy hoåc tiïëng Viïåt vaâ ghi êm saách, Borri cuäng ca ngúåi chñnh saách múã cûãa tiïëng Viïåt bùçng chûá caái Latinh. Alexandre vaâ thaái àöå ûu aái cuãa chuáa Nguyïîn luác àoá laâ de Rhodes, caã Borri,...àïìu ghi nhêån vaâ baây toã chuáa Saäi Nguyïîn Phuác Nguyïn (1563-1635, loâng caãm ún àöëi vúái sûå tham gia, cöång taác cuãa chuáa Saäi: 1613-1635). Nguyïîn Phuác Nguyïn nhûäng ngûúâi Viïåt nhû vêåy. Àùåc biïåt, sau khi àûúåc chuáa Tiïn Nguyïîn Hoaâng (1525-1613, ra àúâi, chûä Quöëc ngûä tûâ trong thïë giúái nhaâ thúâ chuáa Tiïn: 1558-1613) cûã vaâo laâm trêën thuã Thiïn Chuáa giaáo ài vaâo xaä höåi vaâ cuöåc söëng dinh Quang Nam nùm 1602 röìi nùm 1613 röìi àûúåc hoaân thiïån dêìn vaâ trúã thaânh chûä viïët sau khi Nguyïîn Hoaâng mêët, lïn ngöi chuáa, quöëc gia, vai troâ quyïët àõnh laâ nhûäng trñ thûác cêìm àêìu chñnh quyïìn chuáa Nguyïîn. Trong Viïåt Nam, nhûäng nhaâ thú, nhaâ vùn, nhaâ baáo, yïu cêìu khêín trûúng xêy dûång lûåc lûúång trïn nhaâ khoa hoåc vaâ caác cöång àöìng cû dên, laâ nhaâ àêët Thuêån Quaãng àïí àuã sûác ûáng phoá vúái chuáa nûúác Viïåt Nam àöåc lêåp. Trõnh úã phña bùæc, Nguyïîn Hoaâng vaâ Nguyïîn Quan troång hún laâ khi chûä Quöëc ngûä ra àúâi Phuác Nguyïn àaä thûåc thi nhiïìu chñnh saách vaâ ài vaâo xaä höåi, trong quaá trònh phöí biïën vaâ tñch cûåc àïí phaát triïín kinh tïë, cuãng cöë cú súã hoaân thiïån noá, vai troâ quyïët àõnh laâ cuãa cöång xaä höåi vaâ múã cûãa cho thuyïìn buön nûúác ngoaâi àöìng cû dên Viïåt Nam. Coá ngûúâi coi chûä Quöëc vaâo buön baán, nhêët laâ Böì Àaâo Nha. Nhûäng ngûä ra àúâi laâ cuöåc caách maång, möåt àöåt phaá 10 SỐ 472 THÁNG 6 NĂM 2016
  9. caách maång, theo töi àêy laâ chuyïín àöíi rêët caách àõnh, nhûng khöng àûúåc chuêín xaác, caách viïët maång vïì vùn tûå vaâ tûâ àoá, taác àöång toaân diïån vaâ àoåc khöng hoaân toaân thöëng nhêët maâ coá vaâ rêët maånh àïën sûå phaát triïín cuãa vùn hoáa sûå khaác biïåt tuây tûâng thúâi, tûâng vuâng. Coân Viïåt Nam. Chuáng ta khöng phuã nhêån, thêåm chûä Quöëc ngûä vúái hïå thöëng chûä caái Latinh vaâ chñ chuáng ta rêët tûå haâo vaâ tön vinh, thúâi kyâ nguyïn tùæc ghi êm ngaây caâng chuêín hoáa, mang chûä Haán, chûä Nöm töí tiïn chuáng ta àaä àïí laåi tñnh thöëng nhêët cao. Ngaây nay xoáa naån muâ di saãn cûåc kyâ àöì söå vúái nhûäng taác phêím vùn chûä bùçng chûä Quöëc ngûä chó cêìn vaâi ba thaáng. hoåc bêët huã bùçng chûä Haán vaâ chûä Nöm, tiïu Trong caác dên töåc cuãa cöång àöìng dên töåc Viïåt biïíu têm höìn, trñ tuïå vaâ phaãn chiïëu cuöåc söëng Nam, coân möåt söë dên töåc ñt ngûúâi chûa coá chûä cuãa ngûúâi Viïåt vaâ cöång àöìng caác dên töåc Viïåt viïët. Chuáng ta àaä vaâ àang duâng hïå thöëng chûä Nam. Duâ chuyïín sang chûä Quöëc ngûä, traách caái Latinh àïí ghi êm tiïëng noái cuãa caác dên töåc nhiïåm cuãa chuáng ta vaâ caác thïë hïå mai sau laâ naây, saáng taåo chûä viïët cho hoå. phaãi khöng ngûâng thu thêåp, baão töìn vaâ coá kïë Chûä Quöëc ngûä vúái khaã nùng ghi êm vö haån hoaåch chuyïín dõch sang chûä Quöëc ngûä àïí moåi cuãa noá vaâ nhûäng nguyïn tùæc ghi êm caâng ngaây ngûúâi Viïåt Nam coá thïí hûúãng thuå, khai thaác caâng hoaân thiïån, trúã thaânh möåt chûä viïët mang trong nghiïn cûáu di saãn vùn hoáa quyá giaá naây. tñnh khoa hoåc vaâ chuêín xaác cao. Tûâ cöng cuå Àöìng thúâi, trong chûúng trònh àaâo taåo cuãa coá tñnh chêët khoa hoåc vaâ cûåc kyâ thuêån lúåi nhû nhûäng ngaânh khoa hoåc xaä höåi vaâ nhên vùn vêåy, chûä Quöëc ngûä giûä vai troâ cûåc kyâ quan chuyïn vïì caác lônh vûåc cêìn khai thaác di saãn troång trong sûå phaát triïín toaân diïån cuãa nïìn naây cuäng nhû caác hoåc giaã nghiïn cûáu sêu vïì vùn hoáa Viïåt Nam. Coá thïí noái chûä Quöëc ngûä caác lônh vûåc naây cêìn phaãi àûúåc trang bõ vöën múã ra möåt àöåt phaá trong sûå phaát triïín saáng taåo Haán Nöm cêìn thiïët. cuãa moåi lônh vûåc vùn hoáa tûâ thú ca, vùn hoåc, So vúái chûä Haán vaâ chûä Nöm, àûáng vïì chûä nghïå thuêåt, khoa hoåc cöng nghïå vaâ caã trong viïët maâ noái, chûä Quöëc ngûä hún hùèn vò ghi giao lûu, höåi nhêåp quöëc tïë. Trong thúâi àaåi cöng êm trïn cú súã hïå thöëng chûä caái Latinh. Vúái nghïå thöng tin, trûúác àêy coá ngûúâi nghô rùçng, hïå thöëng chûä caái naây vaâ vúái sûå hoaân thiïån vïì may nhúâ chûä Quöëc ngûä, chuáng ta múái coá thïí phûúng diïån ngûä êm cuãa caác nhaâ ngön ngûä dïî daâng sûã duång hïå thöëng internet. Thûåc ra hoåc, chûä Quöëc ngûä hïët sûác tiïån lúåi trong hoåc vúái sûå phaát triïín cuãa cöng nghïå thöng tin hiïån tiïëng Viïåt cuäng nhû khaã nùng ghi êm moåi tûâ àaåi, bêët cûá loaåi kyá tûå gò, bêët cûá chûä viïët naâo, tiïëng Viïåt. Thúâi gian hoåc chûä Haán ngaây xûa ngûúâi ta cuäng coá thïí maä hoáa trïn internet. (Tam tûå kinh) mêët tûâ 2 - 3 nùm, röìi phaãi coá Vùn hoáa xeát àïën cuâng laâ sûå saáng taåo cuãa vöën chûä Haán kha khaá múái coá thïí viïët vaâ àoåc con ngûúâi, luön luön töìn taåi vaâ phaát triïín cuâng chûä Nöm. Chûä Nöm coá möåt söë nguyïn tùæc nhêët vúái con ngûúâi maâ tiïëng noái gùæn liïìn vúái chûä Di tích Tiểu chủng viện Làng Sông - Bình Định SỐ 472 THÁNG 6 NĂM 2016 11
  10. viïët laâ phûúng tiïån lûu giûä, truyïìn baá, giao lûu vùn hoáa Viïåt Nam. Vò vêåy khöng phaãi chó úã Bònh vaâ thûâa kïë moåi thaânh tûåu vùn hoáa. Nhòn möåt Àõnh maâ trïn phaåm vi quöëc gia, cêìn phaãi nhúá caách töíng quaát, roä raâng tiïëng Viïåt cuâng vúái chûä ún vaâ tön vinh nhûäng ngûúâi àaä saáng taåo ra chûä Quöëc ngûä laâ phûúng tiïån, cöng cuå vaâ cuäng laâ àoân Quöëc ngûä. Töi nhúá vaâo nùm 1992, Höåi Khoa hoåc bêíy thuác àêíy sûå phaát triïín toaân diïån nïìn vùn Lõch sûã àaä töí chûác Höåi thaão vïì chûä Quöëc ngûä. hoáa Viïåt Nam vaâ taåo àiïìu kiïån cho nïìn vùn hoáa Tiïëp àoá, Trung têm Khoa hoåc Xaä höåi vaâ nhên Viïåt Nam phaát triïín vö têån trïn moåi phûúng vùn quöëc gia (nay laâ Viïån Haân lêm Khoa hoåc diïån, khöng tiïëng noái naâo, khöng chûä nûúác naâo xaä höåi Viïåt Nam) töí chûác Höåi thaão quöëc gia vïì maâ chûä Quöëc ngûä khöng thïí ghi êm àûúåc. Alexandre de Rhodes vaâ chûä Quöëc ngûä. Trïn cú súã kïët quaã thaão luêån cuãa giúái khoa hoåc, Böå Mêëy àïì xuêët vaâ kiïën nghõ Vùn hoáa vaâ Thöng tin àaä coá cöng vùn àïì nghõ Vêën àïì cuöëi cuâng maâ höåi thaão chuáng ta quan Haâ Nöåi nghiïn cûáu dûång tûúång àaâi Alexandre têm vaâ möåt söë baáo caáo àaä nïu lïn laâ nhûäng àïì De Rhodes úã möåt võ trñ thñch húåp. Taåi Haâ Nöåi, xuêët vaâ kiïën nghõ rêët cuå thïí. Töi xin pheáp àûúåc nùm 1941 àaä dûång bia vaâ nhaâ bia tûúãng niïåm töíng húåp vaâ nhêën maånh möåt söë àïì xuêët quan Alexandre De Rhodes, taåi búâ höì Hoaân Kiïëm, bïn troång nhêët. caånh àïìn Baâ Kiïåu. Khoaãng nùm 1957-1958, têëm Thûá nhêët, riïng àöëi vúái Bònh Àõnh, chuáng ta bia bõ àûa ra khoãi nhaâ bia röìi nhaâ bia cuäng bõ khöng coi Nûúác Mùån laâ caái nöi àêìu tiïn vaâ duy phaá àïí xêy dûång Tûúång àaâi Quyïët tûã cho Töí quöëc nhêët cuãa chûä Quöëc ngûä nhûng thûâa nhêån rùçng quyïët sinh. Haâ Nöåi àïì xuêët tûúång àaâi múái nïn àêy laâ möåt trong nhûäng trung têm chûä Quöëc dûång trong khuön viïn cuãa Thû viïån Quöëc gia. ngûä àaä phöi thai súám nhêët, ra àúâi súám nhêët. Àoá laâ àïì xuêët hay nhûng coân nhûäng yá kiïën bùn Nhû vêåy têët caã caác di tñch liïn quan àïën Nûúác khoùn, phaãn baác kïí caã trong vaâ ngoaâi nûúác nïn Mùån, àïën sûå ra àúâi cuãa chûä Quöëc ngûä cêìn àûúåc chûa triïín khai àûúåc vò luác bêëy giúâ nhêån thûác baão töìn möåt caách coá traách nhiïåm vaâ coá kïë hoaåch. vïì vai troâ cuãa Alexandre De Rhodes vaâ nhûäng Caãng thõ Nûúác Mùån àaä bõ böìi lêëp nhiïìu vaâ caác giaáo sô Doâng Tïn trûúác öng chûa thêåt roä raâng. di tñch coân laåi trïn mùåt àêët rêët ñt. Nhiïìu àoaân Töi nghô rùçng vúái nhêån thûác múái, vúái caái nhòn khoa hoåc àaä vïì àêy khaão saát vaâ àiïìu tra khaão cöng minh hún àöëi vúái nhûäng ngûúâi saáng taåo ra cöí hoåc. Trïn cú súã caác di tñch liïn quan àïën caãng chûä Quöëc ngûä, thò taåi thuã àö Haâ Nöåi khöng thïí thõ Nûúác Mùån vaâ hoaåt àöång cuãa caác giaáo sô Doâng khöng coá möåt tûúång àaâi, nhûng khöng phaãi chó Tïn àêìu tiïn àaä saáng taåo ra, chûä Quöëc ngûä nïn vinh danh Alexandre de Rhodes maâ laâ tûúång àaâi àûúåc nghiïn cûáu vaâ àûa vaâo kïë hoaåch baão töìn ghi cöng têët caã nhûäng ngûúâi àaä coá cöng saáng taåo gùæn liïìn vúái qui hoaåch chung cuãa caã vuâng. Taåi ra chûä Quöëc ngûä, trong àoá nïu roä hún tïn tuöíi àêy nïn coá möåt tûúång àaâi tön vinh nhûäng ngûúâi nhûäng ngûúâi trûúác Alexandre de Rhodes nhû coá cöng àêìu trong buöíi phöi thai cuãa chûä Quöëc Borri, Pina trong buöíi phöi thai vaâ caã Gaspar ngûä, trong àoá nöíi bêåt tïn tuöíi cuãa Christoforo de Amiral, Antonio Barbosa vúái nhûäng tûâ àiïín Borri, Francisco de Pina vaâ cên nhùæc thïm vai Annam - Böì Àaâo Nha vaâ Böì Àaâo Nha - Annam troâ cuãa Francesco Buzomi. Taåi thaânh phöë Quy àêìu tiïn. Töi nghô rùçng Höåi thaão naây do Bònh Nhún cuãa tónh Bònh Àõnh cuäng nïn coá möåt tûúång Àõnh töí chûác, nhûng vúái tû caách Höåi Khoa hoåc àaâi hay têëm bia ghi laåi võ trñ cuãa caãng thõ Nûúác Lõch sûã Viïåt Nam, chuáng töi seä àùåt laåi vêën àïì Mùån vaâ nhûäng giaáo sô coá cöng saáng taåo ra chûä naây vúái Böå Vùn hoáa, Thïí thao vaâ Du lõch vaâ vúái Quöëc ngûä taåi àoá. laänh àaåo thaânh phöë Haâ Nöåi. Thûá hai, trong höåi thaão coá àaåi biïíu àïì xuêët Cuöåc Höåi thaão cuãa chuáng ta laâ möåt trong söë nïn xêy dûång möåt Baão taâng chûä Quöëc ngûä trïn ñt cuöåc Höåi thaão coá söë lûúång baáo caáo khaá nhiïìu, phaåm vi tónh Bònh Àõnh. Àêy laâ möåt yá tûúãng hay vúái gêìn 80 baáo caáo, trong àoá coá nhûäng baáo caáo coá cêìn nghiïn cûáu vaâ nïëu àûúåc laänh àaåo tónh chêëp chêët lûúång cao, nghiïn cûáu nghiïm tuác vaâ sêu thuêån thò xêy dûång thaânh möåt kïë hoaåch trong sùæc. Khöng khñ thaão luêån rêët söi nöíi, coá nhiïìu àoá xaác àõnh àõa àiïím, àïì ra cöng viïåc sûu têìm yá kiïën khaác nhau, coá khi ngûúåc chiïìu, nhûng tû liïåu, hiïån vêåt vaâ lêåp àïì cûúng trûng baây. Nöåi àïìu rêët têm huyïët, àïìu xuêët phaát tûâ chöî muöën dung cêìn bao quaát caã quaá trònh hònh thaânh, phaát coá nhûäng nhêån thûác àuáng àùæn, khaách quan vïì triïín chûä Quöëc ngûä taåi Bònh Àõnh vaâ nhûäng saãn chûä Quöëc ngûä; àöìng thúâi coá sûå nhòn nhêån vaâ tû phêím chûä Quöëc ngûä trïn caác lônh vûåc giaáo duåc, vêën khoa hoåc cho laänh àaåo tónh Bònh Àõnh trong vùn hoåc, nghïå thuêåt cuâng tïn tuöíi nhûäng ngûúâi viïåc ûáng xûã àöëi vúái di tñch Nûúác Mùån vaâ nhûäng coá cöëng hiïën tiïu biïíu trïn caác lônh vûåc àoá nhû giaáo sô coá cöng ài àêìu trong saáng taåo chûä Quöëc thú ca, tiïíu thuyïët, sên khêëu... ngûä. Chñnh tûâ tinh thêìn àoá, cuöåc tranh luêån àaä Thûá ba, sûå ra àúâi vaâ phaát triïín cuãa chûä Quöëc dêîn àïën nhûäng kïët quaã khoa hoåc coá giaá trõ duâ ngûä thay thïë chûä Haán Nöm laâ möåt thay àöíi lúán rùçng möåt söë vêën àïì khöng coá àuã thúâi gian àïí vïì chûä viïët, aãnh hûúãng àïën toaân böå tiïën trònh ài àïën têån cuâng cuãa khoa hoåc. 12 SỐ 472 THÁNG 6 NĂM 2016
  11. TƯ LIỆU CUỘC KHỞI NGHĨA DUY TÂN 1916 qua một số tài liệu lưu trữ Lưu Anh Rô T ÀAÄ 100 NÙM QUA, DUÂ rong möåt baáo caáo gûãi vïì nghiïm troång. Coá nguöìn tin baáo Böå trûúãng Böå Thuöåc àõa cho töi biïët rùçng, coá nhûäng cuöåc COÁ NHIÏÌU HOÅC GIAÃ QUAN Phaáp, Toaân quyïìn Roume ài laåi liïn tiïëp giûäa Huïë vaâ Àaâ TÊM, NGHIÏN CÛÁ U VÏÌ cho biïët: "Tûâ thaáng 6 nùm 1915, Nùéng cuãa möåt söë ngûúâi úã Quaãng CUÖÅC KHÚÃI NGHÔA VUA dûåa trïn tin tûác àûúåc Nha Chñnh Nam, Quaãng Ngaäi. Hoå laâ nhûäng DUY TÊN NÙM 1916, SONG trõ vaâ Baãn xûá cung cêëp, töi àaä chó phaåm nhên bõ àaây ài Cön Àaão vò COÂN NHIÏÌU VÊËN ÀÏÌ TÖÌN roä vúái Khêm sûá Trung kyâ rùçng, liïn quan àïën sûå nöíi dêåy nùm NGHI CUÃ A CUÖÅ C KHÚÃ I taåi tónh Quaãng Nam, phuã Tam 1908, röìi àaä àûúåc ên xaá. Trong Kyâ, núi maâ ngûúâi ta biïët rùçng söë nhûäng ngûúâi êëy coá nhaâ phuâ NGHÔA NAÂY DÛÚÂNG NHÛ àaä diïîn ra caác cuöåc röëi loaån cuöëi thuãy vaâ àõa lyá Trêìn Cao Vên. VÊÎN CHÛA ÀÛÚÅC MINH cuâng cuãa thúâi gian trûúác, thò nay Trûúác àêy, khi laâ Cöng sûá úã Höåi XAÁ C . BÙÇ N G VIÏÅ C TIÏË P àang töìn taåi möåt öí phiïën loaån do An, töi àaä chuá yá àïën öng ta, möåt CÊÅN MÖÅT SÖË TAÂI LIÏÅU VÏÌ nhûäng keã cêìm àêìu tûâ Xiïm trúã nhên vêåt nguy hiïím vò öng ta coá CUÖÅC KHÚÃI NGHÔA VUA vïì, àïí chuêín bõ cho möåt phong aãnh hûúãng àöëi vúái dên chuáng"(3). DUY TÊN, HIÏÅ N ÀÛÚÅ C traâo phiïën loaån taåi tónh Quaãng Tuy biïët àûúåc nhû vêåy, song Nam vaâ tónh lên cêå n Quaã n g thûå c dên Phaá p vêî n chûa coá LÛU TRONG 3 HÖÅ P HÖÌ Ngaäi. Sau khi àiïìu tra taåi chöî vaâ thöng tin gò cho thêëy vua Duy SÚ TAÅI TRUNG TÊM LÛU khi maâ caác Cöng sûá àaä tòm hiïíu Tên coá liïn quan trûåc tiïëp àïën TRÛÄ QUÖËC GIA HAÃI NGOAÅI kyä, ngaâi Charles traã lúâi cho töi phong traâo naây. Sau naây, khi PHAÁ P MAÂ CHUÁ N G TÖI rùçng khöng coá dêëu hiïåu gò àïí xaác chùæp nöëi laåi thöng tin tûâ caác TIÏËP CÊÅN ÀÛÚÅC, BAÂI VIÏËT minh vïì tin àöìn àoá”(2). nguöìn, nhêët laâ caác taâi liïåu thu NAÂ Y XIN ÀÛÚÅ C TRÒNH Vaâo nhûäng ngaây cuöëi thaáng thêåp àûúåc vaâ lúâi khai cuãa nhûäng 4 àêìu thaáng 5 nùm 1916, Khêm ngûúâi trong cuöåc, ngûúâi Phaáp BAÂ Y ÀÖI NEÁ T VÏÌ VIÏÅ C sûá Charles àaä nhêån àûúåc nhûäng múái biïët àûúåc nhûäng cuöåc ài laåi, THÛÅC DÊN PHAÁP ÀAÄ PHAÁT thöng tin cho biïët, coá thïí xaãy àïën liïn laåc giûäa Thaái Phiïn – Trêìn HIÏÅ N VAÂ VÊY BÙÆ T CAÁ C möåt êm mûu gò àoá nghiïm troång Cao Vên vúái vua Duy Tên. Maäi YÏËU NHÊN CUÃA PHONG thaách thûác nïìn cai trõ cuãa ngûúâi àïën gêìn ngaây cuöåc khúãi nghôa nöí TRAÂO, TRONG ÀOÁ COÁ VUA Phaáp úã Trung kyâ. Taåi baáo caáo ra, bùçng viïåc theo doäi, caâi cùæm DUY TÊN NHÛ THÏË NAÂO(1). trao tay cho Toaân quyïìn Àöng möåt söë tay sai ngûúâi Viïåt vaâo Dûúng ngaây 8-5-1916, khi öng nöåi böå cuãa phong traâo, thûåc dên naây cho biïët: "Trong nhiïìu ngaây Phaáp bùæt àêìu nùæm bùæt roä hún qua, coá nhûäng dêëu hiïåu laâm caác thöng tin vïì cuöåc nöíi dêåy cho töi lo lùæng laâ ngûúâi ta àang naây. Möåt baáo caáo cho biïët: "Theo chuêín bõ cho möåt hoaåt àöång gò àoá haãi àiïån tñn söë 199, 1T, 2T vaâ 7T SỐ 472 THÁNG 6 NĂM 2016 13
  12. Vua Duy Tân khi mới lên ngôi cuãa caác ngaây 6, 8, 10 thaáng 5, Ngaäi àûúåc cho laâ núi coá khaã Vên vaâ nhûäng ngûúâi cêìm àêìu töi àaä baáo caáo vïì nhûäng biïën nùng thaânh cöng nhêët, búãi úã Quaãng Nam… Phong traâo cöë xaãy ra taåi Trung kyâ coá àoaån vò úã àêy coá haâng ngaân ngûúâi naây àaä àûúåc töí chûác tûâ lêu. àaáng chuá yá: "Ngaây caâng roä laâ tham gia, àûúåc sûå giuáp àúä Theo nhûäng lúâi khai baáo àaä nhaâ vua treã naây (tûác vua Duy cuãa nhûäng ngûúâi tuâ khi àûúåc thu thêåp àûúåc thò viïåc tuyïn Tên), àaä liïn laåc vúái nhûäng keã giaãi thoaát, vaâ nhûäng lñnh têåp truyïìn chó múái bùæt àêìu tûâ phiïën loaån àaä tûâ lêu, cuâng vúái hûúãng ûáng cuöåc nöíi dêåy. Theo thaáng Giïng nùm nay, vaâ chó hoå chuêín bõ cho cuöåc nöíi dêåy nhûäng tin tûác thu thêåp àûúåc, giúái haån trong möåt söë ngûúâi: àêìu tiïn úã hai tónh thûúâng coá thïí nïu lïn töí chûác cuãa nhaâ nho, lñnh têåp, haâo lyá. Chó hay laâm loaån laâ Quaãng Nam hoå nhû sau: Àïí traánh viïåc gêìn àïën ngaây nöíi dêåy múái vaâ Quaãng Ngaäi"(4). laâm phaãn, hoå töí chûác thaânh àûúåc phöí biïën röång raäi trong Nguöìn taâi liïåu chuáng töi coá tûâ n g nhoá m àöå c lêå p , ngûúâ i dên chuáng, trong möåt söë laâng àûúåc cho thêëy, thûåc dên Phaáp naâ y khöng biïë t ngûúâ i kia. thuöåc huyïån Bònh Sún…"(6). phaát hiïån ra cuöåc khúãi nghôa Viïåc chó huy do möåt söë ngûúâi Vïì cuöåc nöíi dêåy taåi kinh vua Duy Tên laâ taåi Quaãng úã àõa phûúng, nhûäng ngûúâi àö, nhêët laâ sûå kiïån vua Duy Ngaäi, tuy nhiïn luác àoá hoå nghô naây theo lïånh cuãa trïn. Khi Tên chñnh thûá c xuêë t cung noá chó nùçm goån trong tónh naây tra hoãi möåt tïn lñnh têåp, y tham gia cuöåc khúãi nghôa thò maâ thöi. Chñnh xaác thúâi àiïím chó biïët àûúåc 8 tïn do Cûã Suåy viïn Khêm sûá Charles sau bõ löå taåi Quaãng Ngaäi laâ trûa nùæm, nghôa laâ nhûäng ngûúâi naây àaä thuá nhêån rùçng, maäi ngaây 2-5-1916, möåt ngûúâi àaä naây trong cuâng nhoám cuãa y. àïën nûãa àïm ngaây 3-5, öng baáo thöng tin vïì cuöåc khúãi ng- Theo àoá , nhoá m naâ y khöng ta múái àûúåc tin baáo vïì viïåc hôa cho öng Phaåm Liïåu, thöng biïët nhoám kia. Nhûäng ngûúâi nhaâ vua àaä xuêët cung, song tin naây àûúåc öng Liïåu lêåp tûác úã Quaãng Ngaäi chó biïët nhûäng vêîn coân baán tñn baán nghi. Vò baáo cho Cöng sûá Quaãng Ngaäi. ngûúâi cêìm àêìu cuãa hoå laâ Suåy, vêåy, öng ta phaãi cho thuöåc haå Cöng sûá Quaãng Ngaäi De Ngung, Chêím (tûác laâ Nguyïîn tin cêín laâ Chaánh Vùn phoâng Tastes, àaä àûa ra nhêån àõnh Suåy, Lï Ngung, Phaåm Cao Le Fol cuâng Sogny, vaâo têån sú böå vïì cöng cuöåc chuêín bõ Chêím - TG), coân hoå hoaân toaân cung vua àïí kiïí m tra hû khúãi nghôa úã tónh naây nhû khöng biïët ai laâ ngûúâi chó huy thûåc. Khi biïët chùæc laâ nhaâ sau: "Cuöåc nöíi dêåy úã Quaãng ba öng naây, kïí caã Trêìn Cao vua àaä thûåc sûå xuêët cung, 14 SỐ 472 THÁNG 6 NĂM 2016
  13. öng ta múái àiïìu haânh viïåc trêën möåt töëp lñnh do Trûá dêîn àûúâng, tin àoá. Àêy laâ bûác àiïån maâ viïn aáp cuöåc khúãi nghôa vaâ phaát lïånh trúã laåi bïën söng Phuá Cam àïí bùæt cöng sûá Thûâa Thiïn baáo tin cho truy bùæt nhaâ vua vaâ caác thuã lônh vua Duy Tên vaâ caác võ thuã lônh Khêm sûá vïì thúâi khùæc khúãi sûå laänh àaåo phong traâo. Möåt bûác phe khúãi nghôa. Sûå viïåc trïn vaâ vua Duy Tên àaä xuêët cung, àiïån töëi khêín àûúåc àaánh ài tûâ cho thêëy, Trûá mùåc duâ àaä loåt vaâo bûác àiïån naây àûúåc gûãi ài vaâo luác Huïë, vaâo ngay trong saáng súám àûúå c haâ n g nguä nhûä n g ngûúâ i 11 giúâ 35 phuát khuya ngaây 3-5- 4-5-1916, àûúåc maä hoáa söë 98s, khúãi nghôa, nhûng y khöng àûúåc 1916: "11h 35 - Öng Voä Liïm yïu nöåi dung nhû sau: "Sau khi àaä biïët roä vïì kïë hoaåch haânh àöång cêìu töi baáo caáo lïn Ngaâi: Theo tham gia vaâo êm mûu phaãn loaån cuå thïí cuãa caác thuã lônh. Taâi liïåu nhûäng tin tûác cuöëi cuâng maâ öng bêët thaânh àïm nay úã Huïë, vua maâ chuáng töi coá àûúåc cho thêëy, ta vûâa nhêån àûúåc, viïåc têën cöng Duy Tên àaä bñ mêåt tröën chaåy Trûá àûúåc mêåt thaám Phaáp "caâi" vaâo Toâa Khêm sûá seä bùæt àêìu khoãi Hoaâng cung vaâo luác 22 giúâ vaâo cuöåc khúãi nghôa. Viïåc Trêìn vaâo luác 1 giúâ saáng. Vûâa múái àêy, maâ chûa thêëy trúã laåi. Têët caã caác Quang Trûá àûúåc vua Duy Tên, Trûá - viïn thû kyá cuä cuãa töi àïën biïån phaáp àaä àûúåc aáp duång möåt Thaái Phiïn – Trêìn Cao Vên tin baáo vúái töi rùçng chñnh mùæt anh caách khêín cêëp àïí bùæt giûä öng ta, tûúãng vaâ caác bûúác ài tiïëp theo ta àaä thêëy nhaâ vua trong möåt cuå thïí laâ kiïím tra taåi têët caã caác trong viïåc cöång taác vúái Phaáp chiïëc àoâ cuâng vúái 5 hoùåc 6 ngûúâi nhaâ ga Trung phêìn vaâ trïn caác àûúåc chñnh öng ta thuêåt laåi nhû àaân öng. Vua baão öng ta tham tuyïën söng. Cuäng àaä lïånh cho sau: "Àïí coá thïí moi hïët caác bñ gia vaâo nhoám cuãa quên nöíi dêåy. caác taâu tuêìn tra cuãa Thuïë vuå, mêåt cuãa nhûäng thuã lônh naây töi Töi àaä cêëp cho Trûá 10 tïn lñnh Cöng chaánh àang hoaåt àöång trïn cuäng phaãi tinh ranh vaâ noái vúái vaâ 1 viïn cai àïí ài tòm bùæt nhûäng caác vuâng lên cêån võnh biïín Àaâ hoå súã dô töi àùng kyá ài lñnh vò coá ngûúâi trïn chiïëc àoâ úã kïnh Phuã Nùéng, kiïím tra têët caã thuyïìn beâ aác caãm vúái sïëp cuãa töi laâ Cöng Cam. Theo Trûá baáo caáo thò chiïëc àang di chuyïín úã khu vûåc Thuêån sûá Thûâa Thiïn. Töi àaä baân vúái àoâ úã gêìn àêy, nhûng àaä mêët An. Cuäng àaä yïu cêìu caác cöng sûá nhûäng binh lñnh quï úã Quaãng hún nûãa tiïëng àöìng höì, töi vêîn phaãi àiïån khêín ngay khi thêëy coá Nam, Quaãng Ngaäi caách thûác trûâ khöng thêëy trúã vïì"(10). Nhêån àûúåc nhûäng hoaåt àöång gò coá khaã nghi khûã nhûäng binh lñnh ngûúâi Êu. bûác àiïån naây, Khêm sûá Charles trong àïm nay. Töi seä baáo caáo Khi sûå viïåc xaãy ra töi seä laánh vêîn chûa tin vua Duy Tên laåi ngay vúái ngaâi khöng chêåm trïî"(7). vaâo Saâi Goân. Thaái Phiïn noái ài theo vúái quên khúãi nghôa: Nhû chuáng ta àaä biïë t, kïë vúái töi, àuáng vêåy, búãi vò ài sang "Vaâo luác nûãa àïm, töi àûúåc biïët hoaåch khúãi nghôa vaâ ngaây giúâ Phaáp caác chiïën binh seä chïët hïët. nhaâ vua àang úã trong möåt con khúãi nghôa àaä àûúåc caác thuã lônh Hoå rêët tin tûúãng úã chuáng töi vò àoâ trïn söng Phuã Cam. Thöng vaâ vua Duy Tên thöëng nhêët êën töi noái vúái veã rêët nghiïm tuác. ngön Trûá cung cêëp caác tin tûác. àõnh vaâo àïm muâng 3 raång saáng Hoå hoãi töi coá cêìn tiïìn àïí chi cho Trûá laâ thöng ngön àûúåc àùng kyá ngaây 4-5-1916, bùæt àêìu vúái viïåc nhûäng ngûúâi lñnh tham gia vaâo laâm lñnh möå úã Tiïíu àoaân söë 16, xuêët cung cuãa vua Duy Tên vaâo cöng cuöåc naây khöng? Töi noái, laâ möåt ngûúâi rêët thöng minh vaâ 9 giúâ àïm ngaây 3-5, sau àoá àïën 1 àïën luác naâo àoá múái cêìn, coân bêy hïët loâng trung thaânh. Ngûúâi chó giúâ saáng ngaây 4-5 thò phaát hiïåu giúâ töi khöng cêìn nhiïìu. Hoå àûa huy àaä giao cho Trûá cuâng ngûúâi lïånh têën cöng vaâ nöíi dêåy cuâng cho töi túâ giêëy baåc 20 àöìng vaâ lñnh möå söë 79 ài thu thêåp tin tûác luác taåi Huïë, Quaãng Nam, Quaãng dùån chuáng töi mua rûúåu vaâ thûåc vaâo chiïìu thûá tû ngaây 3 thaáng 5. Ngaäi. Maäi àïën khuya ngaây 3-5- phêím cho nhûäng ngûúâi tham gia Ngûúâi lñnh möå söë 79 naây àaä tòm 1916, Khêm sûá Trung kyâ múái cuâng chuáng ta"(8). Sau khi gùåp thêëy nhûäng ngûúâi An Nam tûâ biïët àûúåc kïë hoaåch khúãi nghôa àûúåc vua Duy Tên, Trûá àaä: "Khi Àaâ Nùéng ra Huïë vaâo buöíi saáng taåi khùæp Trung kyâ, vaâ ngûúâi ài ngang qua nhaâ ngaâi Cöng sûá höm àoá. Hoå cuâng ài àïën chöî hoåp àûáng àêìu chñnh laâ vua Duy Tên. Thûâa Thiïn töi chaåy baåt maång cuãa caác thuã lônh cuöåc nöíi dêåy. Luác naây, Khêm sûá Trung kyâ múái àïí vaâo àaánh thûác ngaâi. Khi thûác Hoå thêëy 7 àïën 8 ngûúâi trong àoá hònh dung ra àûúåc têìm voác, quy dêåy ngaâi nghe töi baáo caáo, liïìn coá Thaái Phiïn, ngûúâi maâ Trûá mö cuãa cuöåc khúãi nghôa naây. cuâng töi ài ngay àïën àöìn khöë àaä biïët tûâ luác úã Àaâ Nùéng… Tuy Baãn baáo caáo cuãa Trêìn Quang xanh àïí lêëy lñnh tòm chùån con töi tin vaâo nhûäng chi tiïët chñnh Trûá ngaâ y 5-5-1916 cho biïë t , àoâ (chúã vua Duy Tên) vaâ àoaân xaác maâ Trûá cung cêëp song vêîn ngay khi bêët ngúâ gùåp vua Duy ngûúâi úã àoá”(9). khöng khoãi nghi ngúâ búãi vò múái Tên, khi vua àaä xuêët cung àïën Viïåc vua Duy Tên liïn laåc caách àêy chó coá 2 ngaây, chñnh bïën söng Phuá Cam, Trûá vaâ Saáu vúái phe khúãi nghôa, thûåc dên nhaâ vua àaä baây toã vúái chuáng töi Cuåt lêåp tûác trúã vïì Tiïíu àoaân 16. Phaáp khöng hïì biïët trûúác àïí nhûäng cam kïët vïì tònh hûäu nghõ Riïng Trûá àaä taách ra, àïën thùèng àïì phoâng, nïn hoå khaá bêët ngúâ àêìy caãm àöång"(11). nhaâ viïn Cöng sûá Carlotti àïí baáo khi àûúåc Trûá baáo tin vua Duy Khöng chó viïn Khêm sûá tin vïì viïåc hùæn vûâa gùåp vua Duy Tên àaä xuêët cung vaâ Khêm sûá bêët ngúâ vaâ lung tuáng nhû vêåy, Tên vaâ Carlotti àaä phaái ngay Charles àaä rêët nghi ngúâ thöng ngay caã Böå trûúãng Böå Thuöåc àõa SỐ 472 THÁNG 6 NĂM 2016 15
  14. úã Paris coân caãm thêëy söëc hún. thuyïìn maânh (buöìm) àïí liïn vaâ nhûäng tin tûác böí ñch maâ öng Bûác àiïån söë 537, gûãi tûâ Paris, laåc vúái caác bùng nhoám nöíi loaån coá thïí thu thêåp àûúåc"(13). Toaân luác 14 giúâ ngaây 6-5-1916 maâ Böå àang hoaåt àöång cuâng thúâi gian úã quyïìn Àöng Dûúng laâ Roume trûúãng Böå Thuöåc àõa gûãi cho Quaãng Nam vaâ Quaãng Ngaäi. Caác cuäng khöng quïn nhùæc nhúã caác Toaân quyïìn Àöng Dûúng nïu roä tónh khaác àïìu yïn tônh cho àïën thuöåc cêëp úã nhûäng àõa baân tuy àiïìu naây: "Töi àûúåc Böå Haãi quên nay. Vúái têët caã sûå thêån troång cêìn xa xöi, nhûng coá liïn quan vúái cho biïët taâu "Manche" úã Saâi Goân coá, öng haäy phöëi húåp vúái chó huy cuöåc biïën àöång, phaãi tùng cûúâng ài tuêìn tra búâ biïín An Nam sau Haãi quên (Haåm àöåi) triïín khai phöëi húåp àïì phoâng cao àöå. Trong vuå àaâo têíu cuãa nhaâ vua. Taåi sao nhûäng biïån phaáp sau àêy. Möåt bûác àiïån söë 1564 ngaây 4-5-1916 möåt vuå viïåc nghiïm troång nhû laâ, kiïím soaát giao thöng bùçng gûãi cho Khêm sûá úã Laâo, öng ta thïë maâ töi khöng nhêån àûúåc thuyïìn beâ, búâ biïín phña nam An nhùæc nhúã rùçng, möåt thuã lônh tin baáo àêìu tiïn? Yïu cêìu Ngaâi Nam vaâ Nam kyâ, laâ nhûäng núi haâng àêìu cuãa phe nöíi loaån laâ Tu Dich hiïån àang êí n naá u úã Xiïm, chñnh laâ ngûúâi quï úã Quaãng Nam, vò thïë phaãi tùng cûúâ n g böë phoâ n g lïn gêë p àöi biïn giúái vúái Xiïm, chùæc chùæn laâ àïí ngùn chùån Tu Dich lúåi duå n g tònh hònh buâng nöí úã Trung kyâ àïí tòm àûúâng vïì nûúác. Thûå c hiïå n sûå chó àaåo cuãa viïn Khêm sûá Trung kyâ , khuya ngaâ y 3-5 raång saáng 4-5-1916, Cöng sûá Thûâ a Thiïn laâ Carlotti àaä gûãi àïën Cêìu Hai (Phuá Löåc) bûác àiïån nhû sau: "Böën thõ vïå àaä rúâi Huïë vaâo àïm àiïån baáo cho töi biïët ngay têët maâ Duy Tên coá thïí tröën àïën. Hai nay cuâng vúái vua Duy Tên. Haäy caã tònh hònh liïn quan àïën sûå laâ, thùæt chùåt viïåc giaám saát xung bùæt ngay caác thõ vïå vaâ sùn soác viïåc naây"(12). Àoåc bûác cöng àiïån quanh hoaâng tûã Bûãu Lên. Ba cêín thêån nhaâ vua"(14). Trong luác naây, chuáng ta thêëy Böå trûúãng laâ, tùng cûúâng caãnh giaác úã Saâi àoá lûåc lûúång caãnh saát, hiïën binh Böå thuöåc àõa Phaáp àaä rêët bêët Goân vaâ caác tónh àöëi diïån vúái caác cuäng àaä triïín khai ngay viïåc ngúâ trûúác sûå kiïån naây. Xeát tñnh núi àaáng nghi. Böën laâ, haäy chuá yá truy tòm tung tñch nhaâ vua vaâ nghiïm troång cuã a tònh hònh, cêëm tuyïåt àöëi cho àïën khi coá yïët caác thuã lônh phong traâo. Hiïën Toaân quyïìn Àöng Dûúng ra lïånh thõ múái, viïåc àûa tin cöng khai binh Le Bon trong bûác àiïån baáo chñnh quyïìn thuöåc àõa úã khùæp trïn baáo Phaáp vaâ baáo baãn xûá têët caáo söë 537 ngaây 4-5-1916, cho Àöng Dûúng phaãi bùæt cho àûúåc caã moåi tin tûác liïn quan àïën caác biïët: "Coá vaâi cuöåc kñch àöång dên vua Duy Tên bùçng moåi giaá vaâ sûå kiïån trïn. Nùm laâ, ngùn chùån, chuáng àaä xaãy ra taåi Huïë vaâo ngùn chùån nhûäng cuöåc nöíi dêåy ngûâng hoaåt àöång têët caã caác àiïån chiïìu höm qua. Moåi biïån phaáp coá thïí xaãy ra. Bûác àiïån cûåc khêín tñn liïn quan àïën vêën àïì àoá, àùåc àïì phoâng àaä àûúåc tiïën haânh. Ba cuãa Toaân quyïìn gûãi cho Thöëng biïåt nhûäng àiïån tñn hûúáng nöåi. cuöåc luâng bùæt cuãa lñnh khöë xanh. àöëc Nam kyâ ngaây 5-5-1916 cho Saáu laâ, haäy liïn hïå vúái Khêm sûá Xaác nhêån vua Duy Tên àaä àaâo biïët: "Vua An Nam àaä rúâi Hoaâng An Nam àïí coá biïån phaáp phöëi têíu àuáng nhû tin àöìn. Theo lïånh cung möåt caách bñ mêåt àïm höm húåp xeát thêëy coá ñch. Haäy gûãi trûng duång cuãa Khêm sûá, haå sô kia vaâ coân chûa bõ bùæt. Ngûúâi cho töi nhûäng tin tûác vïì nhûäng hiïën binh TINES ài truy tòm ta giaã thiïët laâ öng ta àaä duâng suy nghô cuãa ngûúâi dên Nam kyâ nhaâ vua úã hûúáng Quaãng Trõ vaâ 16 SỐ 472 THÁNG 6 NĂM 2016
  15. Àaâ Nùéng"(15). Bûác àiïån tiïëp theo hûúáng àöng nam cuãa núi thúâ vaâ giaáo duåc Ngaâi?". cuãa Le Bon ngaây 5-5-1916 laåi cuáng nhûäng ngûúâi àaä hy sinh Vua: Tûác giêån àêåp tay lïn cho biïët thïm: "Töi vûâa nhêån goåi laâ Nam Giao. Caách khoaãng tay ghïë, vua noái: "Ngûúi khöng àûúåc àiïån cuãa Hiïën binh Huïë: 500m trûúá c khi àïë n vuâ n g coá biïët doâng maáu àang chaãy trong Söë 52 - Haå sô hiïën binh TINES liïn quan, nhoám ài àêìu nhêån ra huyïët quaãn cuãa ta àêu!" (Caãnh tiïën haânh sûu tra khöng kïët vua nhúâ dêëu hiïåu trang phuåc, tûúång naây xaãy ra rêët nhanh vaâ quaã, tònh hònh vêîn yïn tônh, caái aáo mêìu àoã sêåm theo kiïíu àêìy êën tûúång). hoaâng thûúång chûa tòm thêëy, Viïåt Nam thuêìn tuáy, maâu naây Vua àûúåc múâi ngöìi, nhûng chûa biïët chöî êín naáu"(16). Vaâ bûác thûúâng duâng cho y phuåc sû nûä, Ngaâi tûâ chöëi. Hoå àïì nghõ lêëy àiïån tiïëp theo cuâng ngaây baáo: vaâ àöåi khùn àen. Hiïån diïån khi kiïåu hoùåc ghïë àïí chúã caác moán "Hûúáng ài cuãa Hoaâng thûúång bùæt coá caác öng Le Fol, Chêtel, haânh lyá vaâ rûúác vua vïì. Vua laâ vïì phña Cêìu Hai. Haå sô Hiïën Lanneluc vaâ Sogny; lñnh chiïën cuäng tûâ chöëi vaâ ngaåo maån noái: binh CERUTI, cuâng 10 lñnh khöë Trûá vaâ möåt lñnh chiïën söë quên "Khi caác ngûúi àaä àõnh cùæt cöí xanh àang àuöíi theo àïí bùæt"(17). 79, möåt söë lñnh baão an, vaâ vaâi võ ta thò àûâng múâi moåc, dêng hiïën Nhû chuáng ta àaä biïët, khi quan... Khöng coá phaãn ûáng naâo gò hïët... hoùåc: Ta àaä löåi böå 13 khúãi nghôa nöí ra vaâ thêët baåi taåi tûâ phña nhaâ vua - Tûâ xa, ngûúâi cêy söë trong nuái thò ta tiïëp tuåc kinh àö, vua Duy Tên vaâ àoaân ta nhòn thêëy hònh nhû nhaâ vua ài böå àûúåc...!". tuây tuâng àaä traãi qua möåt chùång àang àúåi. Coá caãm tûúãng rùçng Ngûúâi ta yïu cêìu vua veán haâ n h trònh gian lao trong 2 nhaâ vua àang chúâ ngûúâi ta àïën aáo lïn, vò súå rùçng coá thïí vua ngaây, 3 àïm, àïën saáng ngaây 6-5 bùæt. Cêu hoãi àêìu tiïn ngay khi giêëu vêåt gò trong thùæt lûng. thò àaä bõ bùæt taåi nhaâ cuãa Àöåi Cú, toaán ài àêìu àïën núi: - Ngaâi àang Vua: "Chùæc caác ngûúi nghô dûúái chên nuái Nguä Phong. Khêm laâm gò úã àêy, thûa Bïå haå? Vua ta coá suáng luåc? Caác ngûúi phaãi sûá Trung kyâ àaä khêín trûúng baáo traã lúâi bùçng tiïëng Phaáp: - Ta biïët, nïëu ta coá suáng ta àaä haå tin naây cho Toaân quyïìn trong àang ài daåo! caác ngûúi röìi!". bûác àiïån cuâng ngaây: "Nhaâ vua Khi thêëy böën ngûúâi Têy àïën, Vua tûâ chöëi giao 2 vûúng àaä bõ bùæt giûä saáng nay, luác 9 giúâ trong àoá coá möåt ngûúâi mang êën bùçng vaâng maâ ngaâi mang rûúäi gêìn Nam Giao maâ khöng coá suáng luåc, Vua la lïn: - Ta khöng theo trong thùæt lûng vaâ nhaâ sûå khaáng cûå naâo"(18). Toaân quyïìn coá yá chöëng cûå. Thêìn dên ta àaä vua baão rùçng Ngaâi seä chó giao vui mûâng traã lúâi Khêm sûá vaâ cùn boã rúi ta. Thên ta chùèng laâ gò caã! cho Khêm sûá. dùån: "Rêët vui mûâng vò nhaâ vua Ngûúâi ta ra lïånh bùæt nhûäng Caác bïì töi vûâa bõ bùæt vaâ àaä trúã vïì. Trûúác khi töi àïën, yïu ngûúâi àaä úã trong Hoaâng cung, àang bõ dêîn àöå, coá öng Trêìn cêìu öng haäy tön troång nhaâ vua. laâ nhûäng ngûúâi phoâ taá vua xuêët Cao Vên. Öng ta coá veã bõ kñch Trûâ nhûäng biïån phaáp cêìn thiïët cung vaâ theo vua ài tröën. Trong àöång, noái nhiïìu vaâ xin tiïët àïí baão àaãm sûå an toaân, khöng coá söë àoá coá Trêìn Cao Vên, möåt löå nhûäng àiïìu giêåt gên vúái 2 möåt sûå böë trñ naâo laâm cho ngûúâi ngûúâi cêìm loång che cho vua, vaâ chñnh phuã. Coân ngûúâi àõnh ta phaán àoaán vïì nhûäng quyïët böën ngûúâi khaác trong cùn nhaâ treo cöí tûå saát thò àûúåc möåt àõnh cuöëi cuâng, vò thïë nïn khöng gêì n chuâ a . Ngûúâ i thûá 6 àõnh ngûúâi dên coäng. ngûâng sùn soác nhaâ vua"(19). Cuâng treo cöí lïn cêy vúái maãnh luåa Àïën möåt luác naâo àoá, phaãi luác àoá, hïå thöëng mêåt thaám, hiïën trùæng duâng àïí goái möåt trong hai troái tay nhûäng ngûúâi bõ bùæt binh theo doäi chùåt cheä moåi biïën thanh kiïëm vua mang theo khi thöi. àöång, cuäng kõp thúâi baáo tin vúái rúâi cung àiïån. Vua noá i : "Ta muöë n caá c cêëp trïn. Trung uáy Hiïën binh Le Trûá : Àûá n g nghiïm vaâ hoã i ngûúâi naây àûúåc àöëi xûã nhû ta". Bon laåi möåt lêìn nûäa xaác nhêån bùçng tiïëng Phaáp: "Bïå haå coá nhêån Trêì n Cao Vên àoâ i uöë n g tin naây taåi bûác àiïån söë 591 ngaây ra bïì töi cuãa Ngaâi khöng?" nûúá c . Hoå mang ngay nûúá c 6-5-1916: "Lñnh khöë xanh àaä bùæt Traã lúâ i : Cuä n g bùç n g tiïë n g cho öng ta. Vua liïìn hoãi öng àûúåc Hoaâng thûúång taåi chuâa Phaáp: "Coá chûá! Ta nhêån ra ngûúi ta bùçng tiïëng Viïåt: "Sao, öng Thiïn Thai vaâ àûa vïì Huïë"(20). maâ. Bêy giúâ thò ta hiïíu roä têëm àoâi nûúác cho dên töåc, maâ dên Viïåc bùæt giûä vua Duy Tên, loâng vaâ lúâi noái cuãa ngûúi!" töåc laåi vö tònh..." (coá thïí hiïíu àûúåc Sogny - Chaánh vùn phoâng Trûá: "Thûa Ngaâi, chuáng ta ngêìm) "Öng àoâi nûúác cho dên Súã Mêåt thaám Trung kyâ thuêåt khöng coá caách nhòn nhû nhau. töåc, möåt dên töåc nhu nhûúåc, laåi cuå thïí nhû sau: "Ngaây 6-5- Töi khöng hiïíu sao, vaâo luác maâ khöng coá yá chñ laâm nghôa vuå 1916: 8h.45. Khúãi haânh tûâ Thûâa nûúác Phaáp àang coá chiïën tranh, cuãa mònh". Thiïn. 9h.30. Àïën núi tòm vua, luác ngûúâi An Nam sùæp qua Phaáp Rêët nhaä nhùån, vua traã lúâi caách chuâa Thiïn Thai 300m úã maâ Ngaâi laåi haânh àöång nhû vêåy? vúái lúâi leä khinh bó, vúái nhûäng phña trûúác chuâa núi maâ vua àïën Àoá phaãi chùng laâ caách maâ Ngaâi tûâ ngûä nùång nïì vaâ khöng biïån àoá àûúåc khoaãng vaâi giúâ röìi. Chuâa traã ún nhaâ nûúác baão höå, hoå àaä baåch, vua toã ra cho thêëy mònh naây caách Huïë khoaãng 7-8km chi haâng triïåu àöìng àïí dêîn dùæt laâ ngûúâi cêìm àêìu cuöåc khúãi ng- SỐ 472 THÁNG 6 NĂM 2016 17
  16. hôa àïí giaãi phoáng vûúng quöëc ra böí nhiïåm vaâo nhûäng ngaåch cao Phöng Toaâ n quyïì n Àöng khoãi aách àö höå cuãa ngûúâi Phaáp. cêëp nhûäng ngûúâi coá böín phêån Dûúng, ANOM. Ài khoaãng 10 hoùåc 15 phuát töëng cöí chuáng ta ra khoãi xûá súã 6. Taâi liïåu söë 44, Höì sú thò gùåp öng Mai Khùæc Àön, thêìy cuãa hoå?"(22). 65530, Phöng Toaâ n quyïì n daåy chûä Nho cuãa nhaâ vua. Biïët Cuöåc khúãi nghôa Duy Tên Àöång Dûúng, ANOM. tin vïì sûå kiïån naây, öng Àön àïën nùm 1916 àaä bõ thûåc dên Phaáp 7. Taâi liïåu söë 116, Höì sú tòm gùåp ngûúâi hoåc troâ cuãa mònh. dòm trong biïín maáu, caác yïëu 65530, Phöng Toaâ n quyïì n Vûâa àïën gêìn, öng Àön lùn ra nhên cuãa phong traâo nhû Thaái Àöng Dûúng, ANOM. than khoác, kïu trúâi kïu àêët. Öng Phiïn – Trêìn Cao Vên bõ xûã 8. Baãn baáo caáo viïët ngay khoác to lïn, than thúã: "Khöën khöí cheám, vua Duy Tên buöåc phaãi vaâo 5/5/1916, gûãi cho cêëp trïn biïët bao! Àau khöí biïët bao!"... lûu àaây biïåt xûá, song àuáng nhû cuãa Trêìn Quang Trûá. Taâi liïåu Àûác vua tiïën àïën gêìn öng Àön, lúâi võ vua treã tuöíi naây tuyïn böë: söë 37 Höì sú 65530. quyâ xuöëng nùæm lêëy tay öng Àön "Nïëu nhû chuáng töi khöng coá 9. Baãn baáo caáo viïët ngay khi öng naây vêîn àang khoác nûác nghôa cûã cêìm àêìu cuöåc vêån àöång vaâo 5/5/1916, gûãi cho cêëp trïn núã. Vua noái trong nûúác mùæt raân êëy thò dûúái con mùæt cuãa dên töåc cuãa Trêìn Quang Trûá. Taâi liïåu ruåa, gioång àêìy xuác àöång nïn bõ töi, töi àûúåc coi nhû möåt keã heân söë 37 Höì sú 65530. ngùæt àoaån: "Àuã röìi..., àuã röìi..., nhaát, phaãn böåi xûá súã, phaãn böåi 10. Taâi liïåu 113, Höì sú Thêìy úi!"(21). cha öng töi!". Möåt vaâi taâi liïåu 65530, Phöng Toaâ n quyïì n Theo caác taâi liïåu lûu trûä cuãa vûâa dêîn trïn giuáp cho ta thêëy Àöng Dûúng, ANOM. Khêm sûá Trung kyâ, tñnh àïën roä hún nhên caách saáng ngúâi, 11. Taâi liïåu 128, Höì sú ngaây 1-6-1916, thûåc dên Phaáp têëm gûúng vò dên, vò nûúác cuãa 65530, Phöng Toaâ n quyïì n àaä bùæt giûä nhûäng ngûúâi tham vua Duy Tên cuâng hai chñ sô àêët Àöng Dûúng, ANOM. gia cuöåc khúãi nghôa nhû sau: Taåi Quaãng laâ Thaái Phiïn vaâ Trêìn 12. Taâi liïåu 234, Höì sú Quaãng Ngaäi, àaä coá 186 ngûúâi bõ Cao Vên. 9588, Phöng Toaâ n quyïì n bùæt, 72 ngûúâi bõ kïët aán, trong Àöng Dûúng, ANOM. àoá coá 10 aán tûã hònh, 27 aán traãm CHUÁ THÑCH: 13. Taâi liïåu 172, Höì sú treo; taå i Quaã n g Nam coá 155 65530, Phöng Toaâ n quyïì n ngûúâi bõ bùæt vaâ kïët aán, trong àoá 1. Trung têm Lûu trûä quöëc gia Àöng Dûúng, ANOM. coá 5 aán tûã hònh. Riïng úã Huïë 73 haã i ngoaå i Phaá p àùå t taå i Aix-en- 14. Taâi liïåu 164, Höì sú ngûúâi àaä bõ bùæt. Caác thuã lônh Provence (Archieves Nationales 65530, Phöng Toaâ n quyïì n khúãi nghôa laâ Trêìn Cao Vên, d'Outre – Mer, Aix-en-Provence, Àöng Dûúng, ANOM. Thaái Phiïn, Tön Thêët Àïì vaâ Francaise – viïë t tùæ t laâ ANOM). 15. Taâi liïåu 165, Höì sú Nguyïîn Quang Siïu bõ thêím vêën Ba höåp taâi liïåu trïn göìm: 1. Höì sú 65530, Phöng Toaâ n quyïì n liïn tiïëp trong 10 ngaây bõ giam mang kyá hiïåu ANOM_GGI_65530, Àöng Dûúng, ANOM. trong lao Höå Thaânh. Böën thuã Troubles de l'Annam 1916 (Cuöåc 16. Taâi liïåu 168, Höì sú lônh àaä bõ Toâa aán Nam triïìu àïì biïën loaån úã Trung kyâ 1916). 2. Höì 65530, Phöng Toaâ n quyïì n nghõ xûã cheám vaâo phiïn toâa ngaây sú mang kyá hiïåu ANOM_GGI_9588, Àöng Dûúng, ANOM. 16-5-1916. Taåi Quaãng Nam - quï Cour d'Annam – Complot aâ Huïë -. 17. Taâi liïåu 169, Höì sú hûúng cuãa hai laänh tuå phong Evasion et Deáposition de S.M Duy 65530, Phöng Toaâ n quyïì n traâ o Thaá i Phiïn – Trêì n Cao Tên (Triïìu àònh An nam- Cuöåc êm Àöng Dûúng, ANOM. Vên, thò Cöng sûá Quaãng Nam laâ mûu úã Huïë. – Cuöåc àaâo thoaát vaâ 18. Taâi liïåu 126, Höì sú Lerterlin than vaän rùçng: "Chuáng sûå phïë truêët Hoaâng àïë Duy Tên). 65530, Phöng Toaâ n quyïì n töi khöng coân chöî àïí giam giûä vaâ 3. Höì sú mang kyá hiïåu söë ANOM_ Àöng Dûúng, ANOM. khöng coá àuã ngûúâi àïí tröng coi GGI_4199 laâ caác Baáo caáo tònh hònh 19. Taâi liïåu 127, Höì sú hoå". Öng naây coân àùæng cay hún chñnh trõ caác quyá trong nùm 1916 65530, Phöng Toaâ n quyïì n khi nghô vïì vua Duy Tên: "Coá cuãa Khêm sûá Trung kyâ gûãi Toaân Àöng Dûúng, ANOM. thïí noái gò àêy vïì möåt võ vua tûâ quyïìn Àöng Dûúng. 20. Taâi liïåu 176, Höì sú thuúã coân mùng sûäa àûúåc chuáng 2. Taâ i liïå u 10, Höì sú 65530, 65530, Phöng Toaâ n quyïì n ta öm vaâo loâng, nêng niu chiïìu Phöng Toaân quyïìn Àöng Dûúng, Àöng Dûúng, ANOM. chuöång, trong voâng tay cuãa caác ANOM. 21. Taâ i liïå u 57, Höì sú ngûúâi thêìy àûúåc choån lûåa, cuâng 3. Taâi liïåu söë 128, Höì sú 65530, 65530, Phöng Toaâ n quyïì n möåt luác, nhaâ vua kyá bùçng khen Phöng Toaân quyïìn Àöng Dûúng, Àöng Dûúng, ANOM. Kim Khaánh cho võ Töíng tû lïånh ANOM. 22. Taâi liïåu 75 – HS quang vinh cuãa chuáng ta hay roát 4. Taâi liïåu söë 10, Höì sú 65530, 65530: Baá o caá o söë 119C möåt söë tiïìn nhoã lêëy tûâ quyä caá Phöng Toaân quyïìn Àöng Dûúng, 1/6/1916 cuãa Cöng sûá Quaãng nhên cho sûå nghiïåp chiïën tranh ANOM. Nam Lesterlin gûãi Khêm sûá cuãa chuáng ta, nhûng cuäng laåi kyá 5. Taâi liïåu söë 115, Höì sú 65530, Trung kyâ. 18 SỐ 472 THÁNG 6 NĂM 2016
  17. SÚNG THẦN CÔNG thời Nguyễn Lê Thị Toán SUÁNG THÊÌN CÖNG LAÂ TROÅNG PHAÁO, LOAÅI VUÄ KHÑ RÊËT QUAN TROÅNG TAÅO NÏN SÛÁC MAÅNH CHO QUÊN ÀÖÅI DÛÚÁI THÚÂI QUÊN CHUÃ. CAÁC TRIÏÌU ÀAÅI PHONG KIÏËN VIÏÅT NAM BIÏËT SÛÃ DUÅNG TROÅNG PHAÁO VAÂO THÚÂI ÀIÏÍM NAÂO CHÛA COÁ TÛ LIÏÅU CHÑNH XAÁC CHO BIÏËT, NHÛNG THEO ÀAÅI VIÏÅT SÛÃ KYÁ TOAÂN THÛ THÒ KHOAÃNG THÏË KYÃ XIV KHI CHÙMPA TÊËN CÖNG VIÏÅT NAM, VUA CHÙM LAÂ CHÏË BÖÌNG NGA ÀAÄ CHÏËT VÒ ÀAÅN TROÅNG PHAÁO CUÃA VIÏÅT NAM (NÙM 1390). ÀÏËN THÏË KYÃ XVII, DÛÚÁI THÚÂI NGUYÏÎN, HOÃA LÛÅC CUÃA TROÅNG PHAÁO ÀOÁNG MÖÅT VAI TROÂ RÊËT QUAN TROÅNG TRONG SÛÅ THAÂNH BAÅI CUÃA QUÊN ÀÖÅI, LUÁC NAÂY TROÅNG PHAÁO ÀÛÚÅC NGÛÚÂI VIÏÅT GOÅI LAÂ SUÁNG THÊÌN CÖNG. Suáng thêìn cöng thúâi chuáa möîi khêíu duâng 15 khöëi sùæt, 10 Trõnh. Nùm 1631, sau khi àùæp Nguyïîn cên gang, tiïìn than 3 quan 5 xong trûúâng luäy Nhêåt Lïå (Quaãng Thúâi caác chuáa Nguyïîn, hoãa tiïìn"(1). Bònh) daâ i hún 3.000 trûúå n g, lûåc cuãa àaåi baác hay troång phaáo Vúái viïåc gúãi àöìng sang Ma "möîi trûúång àùåt möåt khêíu suáng àoáng vai troâ chuã chöët àöëi vúái Cao vaâ nhúâ ngûúâi Böì Àaâo Nha Quaá sún, caách 3 hoùåc 5 trûúång quên àöåi Àaâng Trong. Troång hûúáng dêîn kyä thuêåt àuác àaåi baác lêåp möåt phaáo àaâi, àùåt möåt khêíu phaáo cuãa chuáa Nguyïîn chuã yïëu taåi chöî, chuáa Nguyïîn àaä coá möåt suáng noâng lúán. Thuöëc àaån chûáa do Ma Cao, Àaâi Loan, Böì Àaâo söë lûúång suáng àaåi baác àaáng nïí nhû nuái"(3). Nha cung cêëp, ngoaâi ra chuáa vaâo thúâi bêëy giúâ nhû Borri cho Vuä khñ àaå i baá c cuã a quên Nguyïîn coân sûã duång ngûúâi Böì biïët: "Nhaâ vua coá möåt ngaân hai àöåi Àaâng Trong phaát huy àûúåc Àaâo Nha àïí coá kyä thuêåt aáp duång trùm khêíu àaåi baác, têët caã àïìu hiïåu quaã cao nhêët vaâ luön chiïën múã loâ àuác suáng taåi chöî. Nùm bùçng àöìng, trong söë naây ngûúâi ta thùæng trong caác cuöåc àöëi àêìu vúái 1631, chuáa Nguyïîn àaä cho lêåp thêëy coá nhiïìu khêíu coá kñch thûúác hoå Trõnh laâ nhúâ caác tay suáng möåt xûúãng àuác àaåi baác úã taåi khaác nhau, mang huy hiïåu cuãa biïët sûã duång töët nhêët loaåi hoãa Phûúâng Àuác (Huïë). Têy Ban Nha vaâ Böì Àaâo Nha, lûåc naây. Viïåc àuác àaåi baác àûúåc Àaåi nhûng àùåc biïåt, coá böën khêíu àaåi Nhû Borri cho biïë t , quên Nam thûåc luåc,Tiïìn biïn cho biïët: baác nùång, daâi khoaãng 6m, mang àöåi Àaâng Trong rêët thaânh thaåo "Àùåt ty Nöåi phaáo tûúång vaâ hai huy hiïå u Àaâ n g Trong, tröng trong viïå c sûã duå n g àaå i baá c : àöåi Taã Hûäu phaáo tûúång. Lêëy dên thêåt àeåp. Niïn àaåi caác khêíu àaåi "Ngûúâi Àaâng Trong bêy giúâ àaä hai xaä Phan Xaá, Hoaâng Giang baác naây àûúåc àuác tûâ 1650 àïën thaânh thaåo trong viïåc sûã duång (thuöåc huyïån Phong Löåc) laânh 1660"(2). chuá n g àïë n àöå hoå àaä vûúå t caã nghïì àuác suáng böí sung vaâo (ty Söë lûúång suáng àaåi baác (suáng ngûúâi Chêu Êu chuáng ta: Haâng Nöåi phaáo tûúång 1 thuã húåp, 1 ty thêìn cöng) nhiïìu nhû vêåy nïn ngaây hoå têåp bùæn bia vaâ röìi hoå quan, 38 ngûúâi thúå; hai àöåi Taã àûúåc trang bõ àêìy àuã trïn caác trúã nïn hung haän vaâ dïî súå vaâ tûå Hûäu phaáo tûúång thò 12 ty quan, chiïë n thuyïì n , caá c thaâ n h luä y cao àïën àöå khi thêëy coá taâu cuãa 48 ngûúâi thúå). Viïåc àuác àaåi baác, quên sûå phoâng thuã vúái chuáa chêu Êu chuáng ta tiïën vaâo caãng SỐ 472 THÁNG 6 NĂM 2016 19
  18. Xung Tiïu bùçng àöìng. Sau àoá triïìu àònh laåi cho àuác thïm 30 khêíu Chêën Haãi bùçng àöìng nhùçm trang bõ hoãa lûåc cho caác võ trñ phoâng thuã quan troång. Khöng chó coá caác xûúãng àuác suáng taåi Kinh àö maâ úã caác tónh cuäng àûúåc lêåp, nùm Tûå Àûác thûá 14 (1833) vua "sai tónh Nghïå An àuác 500 cöî suáng thêìn cöng vaâ 2.000 suáng àiïíu thûúng"(7). Nùm 1839, theo kiïím kï cuãa Böå Cöng, caã nûúác coá 392 xûúãng phaáo, 24 kho thuöëc suáng. Triïì u àònh Huïë cho àuá c nhiïìu suáng thêìn cöng khöng chó trang cêëp cho quên àöåi, maâ coân cêëp cho möîi tónh tûâ 22 àïën 50 khêíu suáng thêìn cöng caác haång àïí giûä thaânh tónh(8), caác àöìn baão Súng thần công bằng đồng được lưu giữ tại Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế phoâng thuã, caác quên thûá thò tuây theo àoá maâ àiïìu àöång cêëp suáng thêìn cöng phuâ húåp. Vúái caác tónh cuãa hoå, nhûäng ngûúâi phaáo xaå cuãa ngoaâi caác loaåi suáng lïånh thò àêy lúán nhû Haâ Nöåi, söë suáng thêìn nhaâ vûúng daân quên vúái thaái àöå laâ khêíu suáng thêìn cöng bùçng cöng àûúåc cêëp nhiïìu hún, nùm thaách thûác…"(4). àöìng coá kñch cúä nhoã nhêët àûúåc Tûå Àûác thûá 22 (1869) vua cho Àïí àûúåc möåt ngûúâi phûúng phaát hiïån taåi khu vûåc Huïë. "chuyïín vêån suáng thêìn cöng Têy nhêån xeát nhû vêåy, chûáng Coá thïí noái chuáa Nguyïîn àaä (350 khêíu), àaån (105.000 viïn), toã vuä khñ àaåi baác thúâi caác chuáa phaát triïín troång phaáo trúã thaânh thuöëc suáng (7.000 cên) …àïën Nguyïîn àaä thûåc sûå rêët lúåi haåi, möåt loaåi vuä khñ coá hiïåu lûåc thûåc Haâ Nöåi àïí cêëp cho caác quên"(9). khöng chó laâ nöîi lo àöëi vúái hoå sûå àïí taåo ûu thïë vïì quên sûå Nùm Minh Maång thûá 14 (1833) Trõnh úã Àaâng Ngoaâi maâ coân daám chöëng laåi Àaâng Ngoaâi giuáp baão vua sai Thûâa Thiïn àiïìu àöång thaách thûác, àûúng àêìu vúái quên vïå chuã quyïìn cuãa Àaâng Trong. 80 khêíu suáng thêìn cöng vaâ àaån àöåi caác nûúác lên bang nhùçm baão dûúåc chuyïín vêån àïën quên thûá vïå chuã quyïìn cuãa Àaâng Trong. Suáng thêìn cöng thúâi vua Biïn Hoâa. Hiïån nay, taåi Huïë coá möåt Nguyïîn Nùm Tûå Àûác thûá 28 (1875) khêíu suáng thêìn cöng bùçng àöìng Sau khi trúã laåi Phuá Xuên vua coân "chuêín cho Nghïå An nhoã àûúåc möåt ngû dên vaån àoâ vaâ xûng vûúng (1802), vua Gia àuác thïm 100 khêíu suáng thêìn truåc vúát dûúái àaáy söng Hûúng Long tiïëp tuåc xêy dûång binh cöng ngùæn cêët ài àïí duâng. (Vò vaâo ngaây 5-7-2008 vaâ àaä hiïën chuãng phaáo binh vûäng maånh. suáng êëy nheå vaâ nhaåy, tiïån cho tùång cho Baão taâng. Suáng daâi Àúâi vua tiïëp theo laâ Minh Maång viïåc àaánh trêån, nùm trûúác trïn 77cm, àûúâng kñnh noâng 7,8cm, coân aáp duång kyä thuêåt quên sûå 400 khêíu, giao cho caác tónh hïët khêíu kñnh noâng 3,8cm, noâng phûúng Têy àïí chïë taåo vuä khñ caã)"(10). Suáng thêìn cöng ngoaâi suáng húi loe, quai suáng bùçng suáng thêìn cöng, thuöëc àaån theo viïåc cêëp cho caác tónh àùåt trïn àöìng, ngoaâi coá niïìn theáp vaâ chöët kiïí u Têy dûúng. Saá c h Khêm caác thaânh luäy phoâng thuã, coân theáp àïí gùæn vaâo bïå thuyïìn. Hai àõnh Àaåi Nam Höåi àiïín sûå lïå cho trang bõ cho caác chiïën thuyïìn bïn mùåt quai suáng coá khùæc chûä biïët: Söë àaåi baác bùçng àöìng, gang cuãa thuãy binh. Caác taâu lúán nhû Haán, möåt bïn àoåc àûúåc doâng àûúåc saãn xuêët laâ 1903 khêíu. Thuåy Long, Phêën Bùçng, Thanh chûä 四十斤 Tûá thêåp cên (40 cên Trong 6 nùm (1817-1822), nhaâ Loan möîi chiïëc phaãi coá àuã 100 - tûúng àûúng 24kg)(5). nûúác àaä cho àuác ñt nhêët laâ 500 thuãy binh trang bõ 100 suáng àiïíu Cùn cûá vaâo phong caách àuác khêíu àaåi baác(6). thûúng, 10 àaåi baác…(11). suáng coá thïí biïët àêy laâ loaåi suáng Nhiïìu xûúãng saãn xuêët vuä Viïåc àùåt suáng thêìn cöng trïn thêì n cöng nhoã àûúå c àuá c vaâ o khñ àûúåc thaânh lêåp, nùm 1825, caác taâu thuyïìn cuäng àûúåc quy thúâi chuáa Nguyïîn (thïë kyã XVII- Böå Binh lêåp thïm 6 xûúãng àuác àõnh rêët chùåt cheä: Nùm Minh XVIII). Loaåi suáng thêìn cöng naây suáng taåi Huïë. Nhûäng nùm cuöëi Maå n g thûá 6 (1825) chuêí n y, duâng àïí trang bõ cho caác chiïën triïìu Minh Maång, thúå quên giúái choån 72 cöî suáng caác haång bùçng thuyïìn haång nhoã. Cho àïën nay, àaä àuác àûúåc 15 khêíu àaåi phaáo (Xem tiïëp trang 30) 20 SỐ 472 THÁNG 6 NĂM 2016
  19. HOẠT ĐỘNG HỘI Hội nghị phương pháp biên soạn bộ Lịch sử Việt Nam T heo quyïët àõnh söë 509/QÀ-BKHCN ngaây 26-3-2014 Vïì phï duyïåt muåc tiïu, nöåi dung vaâ dûå kiïën saãn phêím cuãa àïì aán khoa hoåc xaä höåi cêëp quöëc gia giai àoaån 2014- 2018 "Nghiïn cûáu, biïn soaån böå Lõch sûã Viïåt Nam". Ngaây 10-11/6/2016, taåi TP. Quy Nhún, tónh Bònh Àõnh, Höåi Khoa hoåc Lõch sûã Viïåt Nam àaä töí chûác lúáp têåp huêën vïì phûúng phaáp biïn soaån böå Lõch sûã Viïåt Nam. Theo GS. Phan Huy Lï chuã nhiïåm àïì aán, böå Lõch sûã Viïåt Nam coá tñnh chêët nhû böå lõch sûã mang têìm quöëc gia maâ nhiïìu ngûúâi quen goåi laâ quöëc sûã phaãi àaãm nhiïåm sûá mïånh naây. Sûã hoåc luön luön phaát triïín nïn khöng thïí coá böå quöëc sûã chung cho moåi thúâi kyâ lõch sûã maâ möîi thúâi kyâ vaâ sau möåt thúâi gian nhêët àõnh, viïåc biïn soaån quöëc sûã àûúåc àùåt ra vúái yïu cêìu cêåp nhêåt kïët quaã nghiïn cûáu vaâ àaáp ûáng yïu cêìu múái cuãa sûå phaát triïín. Böå Lõch sûã Viïåt Nam khñ chêët Viïåt Nam, vûâa mang nhûäng dêëu êën àûúåc biïn soaån coân laâ àoâi hoãi cuãa chñnh khoa àöåc àaáo khöng lêîn vúái núi naâo khaác. Coá leä khöng hoåc lõch sûã, seä laâ möåt dêëu möëc quan troång àaánh nhiïìu vuâng àêët coá cú duyïn àùåc biïåt nhû Bònh dêëu bûúác phaát triïín múái cuãa sûã hoåc nûúác nhaâ. Àõnh: àûúåc thïí nghiïåm võ thïë hai lêìn kinh àö Cöng trònh biïn soaån böå Lõch sûã Viïåt Nam (kinh thaânh Àöì Baân cuãa vûúng triïìu Chùmpa laâ möåt Àïì aán Khoa hoåc xaä höåi cêëp Quöëc gia vaâ kinh thaânh Hoaâng Àïë cuãa vûúng triïìu Têy àûúåc tiïën haânh theo chuã trûúng cuãa Ban Bñ Sún) vaâ cuäng laâ núi tûâng "göìng gaánh" caác cuöåc thû Trung ûúng Àaãng vaâ Chñnh phuã, do Böå khaáng chiïën cûáu nûúác. Lõch sûã àaä àùåt lïn vai KH&CN chuã trò töí chûác biïn soaån vaâ àûúåc Quyä quï hûúng Bònh Àõnh nhûäng sûá mïånh vinh Phaát triïín Khoa hoåc Cöng nghïå Quöëc gia àêìu quang to lúán: núi kïët tuå vaâ saâng loåc tinh hoa voä tû. Àêy laâ möåt cöng trònh mang tñnh quöëc gia thuêåt lûu dên tûá xûá àïí àõnh danh àêët Voä Bònh vúái yïu cêìu khoa hoåc vaâ chuêín mûåc cao. Àõnh, núi ra àúâi cuãa chûä Quöëc ngûä, "thuã phuã" Nhên dõp lúáp têåp huêën töí chûác taåi TP. Quy cuãa caác cuöåc khúãi nghôa nöng dên haâo huâng Nhún, tónh Bònh Àõnh, öng Nguyïîn Thanh Truöng Mêy vaâ Têy Sún, miïìn höåi tuå cuãa vùn Tuâng, UÃy viïn TW Àaãng, Bñ thû Tónh uãy tónh chûúng vaâ khoa hoåc... Bònh Àõnh àaä coá phaát biïíu chaâo mûâng lúáp têåp Tûâ buöíi sú khai, vúái tïn goåi phuã Hoaâi Nhên huêën. sau chiïën thùæng lõch sûã cuãa vua Lï Thaánh Töng Taåp chñ Xûa&Nay trên troång trñch giúái nùm 1471, Bònh Àõnh thaânh núi quy tuå nhiïìu thiïåu. doâng chaãy dên cû xêy laâng lêåp êëp, dêìn dêìn trúã "...Trong daãi duyïn haãi miïìn Trung, Bònh thaânh troång àõa xûá Àaâng Trong. Suöët hai thïë Àõnh laâ vuâng àêët khöng röång nhûng laåi laâ möåt kyã XVI- XVII, Quy Nhún saánh vai cuâng Höåi miïìn lõch sûã - vùn hoáa vûâa thêëm àêîm linh höìn, An thu huát thuyïìn buön ngoaåi quöëc vaâ caác nhaâ SỐ 472 THÁNG 6 NĂM 2016 21
  20. truyïìn giaáo nûúác ngoaâi àïën buön baán, giao lûu àêët Hoaâi Nhún, Quy Nhún, ngûúâi dên Bònh vùn hoáa, àïí xûá súã naây súám àûúåc thïë giúái biïët Àõnh bao thïë hïå àaä khöng ngûâng kiïën taåo vaâ àïën vúái tinh thêìn hiïëu khaách vaâ tû duy kinh giûä gòn baãn sùæc quï hûúng, taåo nïn bêìu khñ tïë cúãi múã. quyïín àêìy linh ba tuá khñ hoâa quyïån vúái saãn Mùåt khaác, nhòn tûâ giaác àöå àõa – lõch sûã vaâ vêåt truâ phuá, khöng chó dûúäng nuöi voác vaåc àõa – chñnh trõ, àêët Bònh Àõnh khöng chó laâ caái vaâ têm thûác cöång àöìng, maâ coân giaâu sûác lan nöi saãn sinh, hun àuác nhûäng anh huâng kiïåt toãa, cêët tiïëng múâi goåi muön phûúng quy tuå xuêët nhû Nguyïîn Nhaåc, Nguyïîn Huïå, Nguyïîn vaâ àuâm boåc. Lûä, Buâi Thõ Xuên, Mai Xuên Thûúãng, Tùng Baåt Trong vaâi thêåp kyã trúã laåi àêy, xu thïë höåi Höí,... maâ coân laâ bïën búâ àoán nhêån vaâ goáp phêìn nhêåp toaân cêìu diïîn ra ngaây caâng maånh. nuöi dûúäng nuöi chñ lúán cuãa caác bêåc danh sû Trûúác nhûäng laân soáng va àêåp giûäa hoâa nhêåp tuyïåt thïë nhû Àaâo Duy Tûâ, Trûúng Vùn Hiïën... vaâ hoâa tan, viïåc khöi phuåc, baão töìn vaâ phaát Vaâo àêìu thïë kyã XX, yá nghôa àoá möåt lêìn nûäa huy baãn sùæc, kyá ûác dên töåc ngaây caâng trúã àûúåc khùèng àõnh qua cêu chuyïån nhaâ nho thaânh nhu cêìu cêëp thiïët. Trong moåi hoaåt Nguyïîn Sinh Sùæc àûúåc böí nhiïåm tri huyïån àöång giao lûu chñnh trõ, kinh tïë, vùn hoáa, sûå Bònh Khï, vaâ chaâng thanh niïn Nguyïîn Têët hiïíu biïët lêîn nhau vïì lõch sûã dên töåc cuãa àöëi Thaânh – sau naây laâ laänh tuå Höì Chñ Minh – taác laâ àiïìu kiïån tiïìn àïì xêy dûång sûå thêëu theo cha vaâo Bònh Àõnh. Theo nhiïìu nguöìn tû hiïíu vaâ laâ chòa khoáa khai múã caãm thöng giûäa liïåu àaáng tin cêåy, vaâo Bònh Khï, ngûúâi anh caác quöëc gia. Khoa hoåc lõch sûã böìi dûúäng tinh cuãa Nguyïîn Têët Thaânh laâ Nguyïîn Têët Àaåt thêìn yïu nûúác vaâ baãn lônh dên töåc, laâ caánh úã laåi vúái cha, coân Nguyïîn Têët Thaânh àûúåc cûãa cho möîi dên töåc àïën vúái caác nïìn vùn hoáa, gûãi xuöëng Quy Nhún hoåc thïm tiïëng Phaáp vùn minh cuãa nhên loaåi. Sûá mïånh vaâ traách vúái thêìy giaáo Phaåm Ngoåc Thoå (laâ cha cuãa nhiïåm cuãa nhûäng ngûúâi biïn soaån lõch sûã, vò baác sô Phaåm Ngoåc Thaåch). Thaáng 3-1910, cuå thïë, vö cuâng quan troång. Nguyïîn Sinh Sùæc àûúåc triïåu höìi vïì kinh àö Duâ laâ úã cêëp àöå quöëc gia hay möîi àõa Huïë, Nguyïîn Têët Thaânh vêîn úã laåi Bònh Àõnh phûúng, cöng taác nghiïn cûáu vaâ biïn soaån möåt thúâi gian àïí tiïëp tuåc viïåc hoåc têåp. "Nûúác lõch sûã giuáp chuáng ta tiïëp cêån vúái kho baáu mêët, haäy ài tòm nûúác, chúá tòm cha" – lúâi dùån kinh nghiïåm cuãa cha öng, di saãn thiïng liïng doâ cuãa cuå Nguyïîn Sinh Sùæc trong lêìn gùåp cuöëi àuác kïët tûâ loâng yïu nûúác, möì höi vaâ xûúng cuâng giûäa hai cha con taåi Bònh Àõnh, trong böëi maáu cuãa cöång àöìng. Lõch sûã àûúåc nhên dên caãnh tang thûúng cuãa nûúác nhaâ, hùèn àaä khùæc xêy dûång vaâ böìi àùæp khöng tiïëc maáu xûúng, sêu vaâo têm trñ chaâng thanh niïn Nguyïîn Têët nhûng cuöåc söëng cuãa lõch sûã khöng chó trïn Thaânh. Tònh cha con vaâ mïånh lïånh cuãa non giêëy maâ phaãi chaãy trong huyïët quaãn dên söng àaä hoâa laâm möåt. Möåt nùm ba thaáng troå töåc. Ngaânh lõch sûã laâ möåt khoa hoåc, nhûng hoåc úã Bònh Àõnh coá thïí xem laâ bûúác chuêín bõ sûác maånh cuãa noá chó thêåt sûå bùæt àêìu khi mang tñnh lõch sûã cho haânh trònh tòm àûúâng chaåm vaâo traái tim cuãa con ngûúâi, cho nïn cûáu nûúác cuãa Nguyïîn Têët Thaânh- Nguyïîn AÁi àïí chuyïín taãi trao truyïìn kinh nghiïåm cuãa Quöëc – Höì Chñ Minh. thïë hïå trûúác àïën thïë hïå sau thïë naâo cho hiïåu Trong möëi tûúng quan lõch sûã - vùn hoáa, bêìu quaã, giaâu sûác thuyïët phuåc, laâ sûá mïånh cuãa trúâi Bònh Àõnh tûâng thùng hoa nhûäng tïn tuöíi khoa hoåc lõch sûã, trong àoá coá phûúng phaáp lûâng danh cuãa nïìn thi ca tiïìn chiïën nhû Haân biïn soaån lõch sûã maâ chuáng ta seä baân àïën Mùåc Tûã, Xuên Diïåu, Chïë Lan Viïn, Quaách Têën, trong àúåt têåp huêën naây. Yïën Lan... Bûúác sang thïë kyã XXI, vúái tû caách Hy voång rùçng, tûâ lúáp têåp huêën phûúng laâ vuâng àêët àûáng chên cuãa Trung têm Quöëc phaáp biïn soaån lõch sûã lêìn naây, vúái sûå truyïìn tïë khoa hoåc vaâ Giaáo duåc liïn ngaânh do Giaáo àaåt têån tònh cuãa caác giaãng viïn, caác nhaâ khoa sû Trêìn Thanh Vên thaânh lêåp, Bònh Àõnh laåi hoåc haâng àêìu cuãa Höåi Khoa hoåc Lõch sûã Viïåt vinh dûå laâ núi höåi tuå cuãa haâng trùm nhaâ khoa Nam, àöåi nguä caán böå nghiïn cûáu, biïn soaån hoåc àïën tûâ hún 30 quöëc gia trïn thïë giúái, trong lõch sûã cuãa Bònh Àõnh vaâ caác tónh trong khu àoá coá 7 nhaâ khoa hoåc tûâng àoaåt giaãi Nobel vaâ vûåc miïìn Trung seä àûúåc tiïëp cêån vúái caác lyá sùæp túái àêy, Bònh Àõnh seä àoán thïm 7 giaáo sû thuyïët vaâ phûúng phaáp khoa hoåc; àöìng thúâi, àoaåt giaãi Nobel nûäa cuâng nhiïìu nhaâ khoa hoåc àêy cuäng laâ cú höåi töët àïí anh chõ em laâm àïën Quy Nhún tham dûå caác höåi thaão khoa hoåc cöng taác nghiïn cûáu, biïn soaån lõch sûã trong quöëc tïë. Coá thïí noái sûå xuêët hiïån cuãa caác danh khu vûåc giao lûu, hoåc hoãi, trao truyïìn kinh nhên lõch sûã, vùn hoáa trïn tûâng chùång àûúâng nghiïåm, tûâ àoá coá nhûäng bûúác trûúãng thaânh lõch sûã nûúác nhaâ àïìu goáp phêìn laâm roä võ thïë trong thûåc tiïîn, àoáng goáp hiïåu quaã hún vaâo "tuå nhên tuå thuãy" cuãa àêët Bònh Àõnh. Lônh höåi viïåc xêy dûång, biïn soaån lõch sûã caác àõa têm yá cuãa cha öng ngay tûâ thuúã ban àêìu vúái tïn phûúng...". 22 SỐ 472 THÁNG 6 NĂM 2016
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

THÔNG TIN
TRỢ GIÚP
HỖ TRỢ KHÁCH HÀNG
Theo dõi chúng tôi

Chịu trách nhiệm nội dung:

Nguyễn Công Hà - Giám đốc Công ty TNHH TÀI LIỆU TRỰC TUYẾN VI NA

LIÊN HỆ

Địa chỉ: P402, 54A Nơ Trang Long, Phường 14, Q.Bình Thạnh, TP.HCM

Hotline: 093 303 0098

Email: support@tailieu.vn

Giấy phép Mạng Xã Hội số: 670/GP-BTTTT cấp ngày 30/11/2015 Copyright © 2022-2032 TaiLieu.VN. All rights reserved.

 

Đồng bộ tài khoản
3=>0