intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE
 » 
 » 

Tạp chí Xưa và Nay: Số 491/2018

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:64

Thêm vào BST
Báo xấu
16
lượt xem 4
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tạp chí Xưa và Nay: Số 491/2018 tổng hợp các bài viết: Nagara Vijaya trong lịch sử Madala Champa; 460 năm Nguyễn Hoàng vào Thanh Hóa (1558-2018); Quốc hiệu nhà Lý; Hình tượng voi trong nghệ thuật Đông Sơn; Về bộ sử Tư trị thông giám; Tranh thờ của người Dao;...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tạp chí Xưa và Nay: Số 491/2018

  1. Số 380 (5 - 2011) NĂM THỨ MƯỜI TÁM Số 491868 ISSN (1 -- 331X 2018) NĂM THỨ HAI MƯƠI LĂM ISSNChủ nhiệm 868 - 331X PHẠM MAI HÙNG Tổng biên tập Chủ nhiệm DƯƠNG TRUNG QUỐC PHẠM MAI HÙNG Phó Tổng biên tập Tổng biên tập ĐÀO HÙNG - NGUYỄN HẠNH DƯƠNG TRUNG QUỐC Thư ký Tòa soạn Phó ĐÀOTổngTHẾ biên ĐỨCtập NGUYỄN HẠNH Trưởng cơ quan đại diện phía Nam NGUYỄN THÁI NHÂN THỊHÒAHẬU Trưởng cơ quan đại Trị sựdiện phía Nam LÊ HỒNG TRẦN HỒNG LIÊM ĐỨC HộiTrình đồng biên bày tập TRẦN ChủHỒNG tịch HĐ KỲ GS. Giấy NGND. phépPHAN HUY LÊ xuất bản 363/GPXBPhó Bộ chủ VHTTtịch ngày HĐ 8-3-1994 DƯƠNGTòa TRUNG soạn QUỐC Tháp Po Klaung Garai Ninh Thuận 216 Trần và các uỷKhải, Quang viên Hà Nội GSTSKH. ĐT: 38256588 VŨ MINH - Tài khoản GIANG số: 030.01.01.000781.9 Nagara Vijaya trong lõch sûã Madala Champa..................4 NgânGSTS. hàng NGUYỄN Thương mạiQUANGCổ phầnNGỌC Hàng hải ÀÖÎ TRÛÚÂNG GIANG PGSTS. ChiPHAN nhánh HàXUÂN Nội BIÊN 460 nùm Nguyïîn Hoaâng vaâo Thanh Hoáa (1558-2018).......9 PGSTS. Cơ quan NGUYỄN VĂNNam đại diện phía NHẬT TRÊÌN VIÏËT NGAÅC PGSTS. 181 TỐNG Đề Thám TRUNG - Q.1 TÍN - TP.HCM Töëng Sún Quêån chuáa Ngoåc Vaån – Huyïìn Trên cöng chuáa... ....14 ĐT: 38385117 PGSTS. TRẦN ĐỨC - 38385126 CƯỜNG NGUYÏÎN HÛÄU HIÏËU Email: GSTS. xuanay@yahoo.com NGUYỄN VĂN KIM Quöëc hiïåu nhaâ Lyá.............................................................19 Tài khoản số: TS.1600.311.000.483 LÊ HỒNG LIÊMNgân hàng ÀINH VÙN TUÊËN Nông nghiệp & NGUYỄN TS. Phát triển Nông THỊ HẬUthôn Việt Nam Chi nhánh Coá thûåc ngûúâi Trung Hoa nùm 1790... ...................................22 Trình Sài bàyGòn In tại Công ty in BáoHỒNG TRẦN Nhân KỲ Dân TP.HCM NGUYÏÎN THANH TUYÏÌN Tổng Giấy phát phép hành xuất bản Hònh tûúång voi trong nghïå thuêåt Àöng Sún... ...................26 363/GPXBCôngBộtyVHTT Trường Phát ngày 8-3-1994 PHAÅM QUÖËC QUÊN 179 Lý Chính Thắng, TòaP.9, soạnQ.3, ĐT: 39351751 Vïì böå sûã Tû trõ thöng giaám... ..........................................32 216Phát Trầnhành Quangnước Khải,ngoài Hà Nội PHAN VÙN CAÁC Công ty XUNHASABA - 25A - B ĐT: 38256588 - Tài khoản số: 030.01.01.000781.9 Trêån têën cöng vaâo toâa àaåi sûá Myä úã Saâi Goân.....................37 Nguyễn Email:Bỉnh Khiêm, Q.1, TP.HCM tapchixuanay@gmail.com NGUYÏÎN HÛÄU THAÁI ĐT: Ngân 38241320 - 38292900 hàng Thương - Fax: mại Cổ phần84.38.8241321 Hàng hải Nguyïîn Vyä chûáng nhên vùn hoáa möåt thúâi......................39 Chi nhánh Hà Nội PHAN MAÅNH HUÂNG Cơ quan đại diện phía Nam Giá: 8.000đ Quaãng Ngaäi thúâi múã àêët 1402-1602................................43 181 Đề Thám - Q.1 - TP.HCM LÏ HÖÌNG KHAÁNH ĐT: 38385117 - Fax: 38385126 Email: xuanay@yahoo.com Möåt söë tû liïåu múái vïì nghïì möåc Kim Böìng úã Höåi An.........46 Tài khoản số: 1600.311.000.483 Ngân hàng PHAÅM PHÛÚÁC TÕNH Nông nghiệp & Phát triển Nông thôn Việt Nam Tranh thúâ cuãa ngûúâi Dao.................................................48 Chi nhánh Sài Gòn NGUYÏÎN TRI ÊN In tại Công ty in Báo Nhân dân TP.HCM Ngûå Haâ con söng xûa giûäa thaânh nöåi Huïë.......................55 Tổng phát hành TÖN THÊËT THOÅ Công ty Trường Phát Di tñch àïì thaáp Hoâa Lai...................................................58 179 Lý Chính Thắng, P.9, Q.3, ĐT: 39351751 ÀÖÍNG THAÂNH DANH Phát hành nước ngoài Àôa “Nguä Haåc Tïì Phi”......................................................62 Công ty XUNHASABA - 25A - B TRÊÌN ANH TUÊËN Nguyễn Bỉnh Khiêm, Q.1, TP.HCM Vïì tñnh xaác thûåc cuãa bûác tranh chên dung... ...................65 ĐT: 38241320 - 38292900 - Fax: 84.38.8241321 Ebook TRÊÌN VÙN CHAÁNH http://sachbaovn.vn/sach/cung-tac-quyen/ Töåc hoå Dûúng... ...............................................................66 Tap-chi-Xua-_-Nay-24 VÔNH THÖNG Giá: 20.000 đ
  2. NGHIÊN CỨU Tháp Dương Long, huyện Tây Sơn, Bình Định NAGARA VIJAYA trong lịch sử MANDALA CHAMPA Đỗ Trường Giang DO SÛÅ THIÏËU HUÅT VÏÌ MÙÅT TÛ LIÏÅU, Sûå tröîi dêåy cuãa Nagara Vijaya vaâ LÕCH SÛÃ CHAMPA GIAI ÀOAÅN TÛÂ SAU THÏË bûúác ngoùåt trong lõch sûã mandala KYÃ X ÀÏËN THÏË KYÃ XV – ÀÛÚÅC BIÏËT ÀÏËN Champa thïë kyã XII NHÛ LAÂ GIAI ÀOAÅN CUÃA VÛÚNG TRIÏÌU Nhûäng nghiïn cûáu trûúác àêy, hêìu hïët dûåa vaâo cöng trònh nöíi tiïëng cuãa G.Maspero, VIJAYA - HIÏÅN ÀANG COÂN LAÂ MÖÅT “KHOAÃNG àïìu cho rùçng vaâo cuöëi thïë kyã XX, cuâng vúái sûå TRÖËNG” VAÂ CÊÌN COÁ NHÛÄNG NGHIÏN CÛÁU chêëm dûát cuãa vûúng triïìu Àöìng Dûúng, àaä CHUYÏN SÊU ÀÏÍ GOÁP PHÊÌN PHUÅC DÛÅNG diïîn ra möåt sûå “dúâi àö” tûâ vuâng Quaãng Nam LAÅI MÖÅT LÕCH SÛÃ TROÅN VEÅN CUÃA VÛÚNG vïì Bònh Àõnh vúái kinh àö múái àùåt taåi thaânh QUÖËC CHAMPA TÛÂ KHI HÒNH THAÂNH ÀÏËN Àöì Baân. Sûå thay àöíi trung têm chñnh trõ àoá KHI LUÅI TAÂN. BAÂI VIÏËT DÛÚÁI ÀÊY MONG cuäng dêîn túái sûå suy taân cuãa thûúng caãng Höåi An vaâ tûâ àêy thûúng caãng Thi Naåi àaä thay MUÖËN GIÚÁI THIÏÅU MÖÅT SÖË VÊËN ÀÏÌ NÖÍI BÊÅT thïë Höåi An trúã thaânh trung têm ngoaåi thûúng ÀANG NHÊÅN ÀÛÚÅC NHIÏÌU SÛÅ QUAN TÊM VAÂ vaâ giao lûu vùn hoáa chñnh cuãa Champa. Àoá laâ TRANH LUÊÅN CUÃA CAÁC HOÅC GIAÃ TRONG VAÂ caách diïîn giaãi cuãa caác hoåc giaã ngûúâi Phaáp tûâ NGOAÂI NÛÚÁC VÏÌ MÖÅT GIAI ÀOAÅN LÕCH SÛÃ àêìu thïë kyã XX vaâ àûúåc chêëp nhêån nhû laâ caách QUAN TROÅNG TRONG TIÏËN TRÒNH LÕCH SÛÃ hiïíu “chñnh thöëng” vïì sûå ra àúâi cuãa “vûúng CHAMPA NOÁI RIÏNG, CUÄNG NHÛ LÕCH SÛÃ triïìu Vijaya” àûúåc cho laâ keáo daâi tûâ cuöëi thïë kyã X cho àïën nùm 1471 khi vua Lï Thaánh CUÃA VIÏÅT NAM NOÁI CHUNG. Töng têën cöng lêìn cuöëi cuâng vaâo thaânh Àöì Baân. Luêån giaãi cuãa G.Maspero vïì sûå “dúâi àö” cuãa Champa tûâ Àöìng Dûúng vïì Vijaya (Bònh Àõnh) laâ dûåa trïn quan niïåm cho rùçng 4 SỐ 491 THÁNG 1 NĂM 2018
  3. Champa laâ möåt quöëc gia thöëng caác àöåi quên Khmer trong sûå mònh, thò Amaravati bõ àùåt nhêët giöëng nhû Trung Hoa hay tröîi dêåy cuãa Vijaya thïë kyã XII. vaâo möåt böëi caãnh khoá khùn vaâ Àaåi Viïåt àûúng thúâi, vaâ vò thïë Kïí tûâ thúâi àiïím naây, Vijaya àaä dïî daâng bõ têën cöng, kiïím soaát trong möîi thúâi kyâ lõch sûã chó coá trúã thaânh möåt nagara coá tñnh tûå búãi caác àöåi quên nûúác ngoaâi hún möåt trung têm quyïìn lûåc duy trõ cao, vaâ röìi nhanh choáng vûún bao giúâ hïët. Trong khi àoá úã phña nhêët úã Champa, vaâ theo àoá lïn thoaát khoãi têìm aãnh hûúãng nam, viïåc Vijaya trúã thaânh tiïìn caác vua Champa àaä “dúâi àö” tûâ cuãa caác nagara huâng maånh úã caãng cuãa ngûúâi Khmer vaâ tranh Amaravati vïì Vijaya vaâo cuöëi phña bùæc (Amaravati) vaâ phña giaânh võ thïë thöëng trõ vúái maång thïë kyã X(1). nam (Kauthara). Khöng lêu lûúái söng Thu Böìn, àaä trúã thaânh Tuy nhiïn, dûåa trïn nhûäng sau àoá, Vijaya àaä trúã thaânh àöëi möåt àöëi thuã caånh tranh trûåc tiïëp nguöìn tû liïåu múái vaâ goác nhòn thuã caånh tranh vúái caác nagara cuãa Amaravati, trong àoá Vijaya khu vûåc múái, caác nghiïn cûáu gêìn Champa truyïìn thöëng vaâ vûún coá lúåi thïë tröåi vûúåt, búãi ngoaâi sûå àêy cuãa giúái hoåc giaã quöëc tïë coá lïn nùæm võ thïë thöëng trõ cuãa hiïån diïån cuãa ngûúâi Khmer, thò xu hûúáng nhòn nhêån laåi nhûäng toaân thïí mandala Champa tûâ Vijaya coân coá caã möåt bïå àúä quan kiïën giaãi vaâ àaánh giaá àaä àûúåc cuöëi thïë kyã XII. Dûåa trïn nhûäng troång úã phña têy àoá laâ nguöìn viïët búãi G.Maspero vïì giai àoaån nghiïn cûáu múái vïì vùn khùæc cöí haâng vaâ nguöìn nhên lûåc cho saãn lõch sûã nhiïìu biïën àöång naây cuãa Champa, M.Vickery gúåi yá rùçng xuêët vaâ chiïën trêån úã vuâng cao Champa. Quan àiïím “dúâi àö” vïì chuáng ta cêìn tûâ boã quan àiïím nguyïn [qua àeâo An Khï], àiïìu phña nam cuãa G.Maspero àún nïu lïn búãi G.Maspero cho rùçng maâ Amaravati khöng coá àûúåc(5). thuêìn chó àïën tûâ möåt thöng tin àaä coá sûå “dúâi àö” cuãa Champa tûâ ngùæn duy nhêët xuêët hiïån trong Amaravati vïì Vijaya vaâo cuöëi Mö hònh töí chûác chñnh trõ Töëng sûã cuãa Trung Hoa, trong àoá thïë kyã X vaâ tûâ àêy Amaravati cuãa Champa nhòn tûâ Nagara ghi nhêån rùçng möåt nhên vêåt tûâ mêët vai troâ lõch sûã cuãa mònh(4). Vijaya Champa túái triïìu àònh nhaâ Töëng Ngûúâi Khmer trong giai Trong quan àiïím nghiïn cûáu vaâ thöng baáo rùçng trûúác nhûäng àoaån thõnh vûúång nhêët cuãa àïë truyïìn thöëng vïì Champa, àûúåc aáp lûåc cuãa ngûúâi Viïåt tûâ phña chïë Angkor àaä nöî lûåc khöng khúãi nguöìn tûâ caác hoåc giaã Phaáp bùæc, hoå àaä phaãi rúâi khoãi núi cû ngûâng nghó trong viïåc múã àûúâng vaâ àûúåc nhiïìu thïë hïå caác hoåc giaã nguå cuãa mònh vaâ chuyïín àõa baân hûúáng ra biïín Àöng vaâ thiïët lêåp sau naây kïë thûâa, Champa àûúåc sinh söëng xa vïì phña Nam. Dûåa nhûäng möëi liïn hïå trûåc tiïëp vúái nhòn nhêån nhû laâ möåt vûúng trïn thöng tin àoá trong sûã Trung caác caãng thõ vuâng Nam Trung quöëc thöëng nhêët vúái laänh thöí Hoa, G.Maspero àaä boã qua têët caã Hoa. Chñnh trong böëi caãnh àoá, truyïìn thöëng traãi daâi tûâ nam caác tû liïåu vùn khùæc vaâ khaão cöí ngûúâi Khmer bùæt àêìu hûúáng túái Àeâo Ngang cho àïën nam Bònh hoåc khaác cuãa Champa(2). caác caãng thõ Champa nhû möåt Thuêån, vúái möåt hïå thöëng haânh Michael Vickery àaä chó ra sûå thay thïë cho tuyïën àûúâng chñnh thöëng nhêët tûâ trung ûúng rùçng, tûâ giûäa thïë kyã XII, xuêët qua vuâng Nghïå Tônh cuãa Àaåi àïën àõa phûúng, toaân böå vûúng hiïån àöìng thúâi nhiïìu vùn khùæc Viïåt, vaâ bùæt àêìu thïí hiïån tham quöëc àûúåc àùåt dûúái sûå trõ vò cuãa cöí quan troång cuãa Champa voång chiïëm cûá caác caãng biïín möåt quöëc vûúng coá quyïìn uy töëi nhû vùn khùæc C.17 hay C.101 Champa möåt caách roä rïåt thïí cao(6). Caách nhòn nhêån àoá, do caác úã nhiïìu khu vûåc àõa lyá khaác hiïån qua cuöåc chiïën tranh vaâ hoåc giaã àaä aáp duång möåt mö hònh nhau tûâ Amaravati, Vijaya, sau àoá laâ thúâi gian thöëng trõ lêu cuãa Trung Hoa vaâ Àaåi Viïåt àöëi Kauthara, Panduranga... gùæn daâi cuãa Khmer úã Vijaya. Nhû vúái trûúâng húåp Champa, coá leä liïìn vúái danh tiïëng cuãa võ vua thïë coá thïí thêëy rùçng, Vijaya nöíi àaä chûa phaãn aãnh chên xaác baãn nöíi tiïëng Jaya Harivarman, lïn trûúác hïët vaâ quan troång nhêët chêët thûåc sûå cuãa hïå thöëng chñnh möåt ngûúâi coá nguöìn göëc tûâ vuâng laâ búãi sûå trúå giuáp vaâ hiïån diïån trõ - kinh tïë - vùn hoáa vaâ töåc ngûúâi Vijaya/uran bhumi Vijaya vaâ cuãa ngûúâi Khmer trong möåt nöî cuãa vûúng quöëc cöí Champa, hay sau àoá àaä trúã thaânh vua cuãa lûåc biïën Vijaya trúã thaânh möåt mandala Champa. nagara Champa(3). Sûå xuêët hiïån tiïìn caãng kïët nöëi àïë quöëc Angkor Caác taâi liïåu cöí sûã cuãa Trung cuãa möåt nhoám vùn khùæc cuãa vúái thõ trûúâng Trung Hoa cuäng Hoa viïët vïì Champa trong Jaya Harivarman I vaâo giûäa thïë nhû maång lûúái haãi thûúng quöëc giai àoaån naây thûúâng nhùæc túái kyã XII cuäng chñnh laâ thúâi àiïím tïë qua vuâng biïín cuãa Champa. Champa nhû möåt nhaâ nûúác àaánh dêëu sûå tröîi dêåy khöng Nagara Amaravati luác naây thöëng nhêët úã vuâng Nam Dûúng. ngûâng cuãa nagara Vijaya, möåt nùçm àöìng thúâi dûúái hai goång Tuy thïë, caác taâi liïåu naây cuäng khu vûåc maâ hiïëm khi àûúåc nhùæc kòm úã phña nam vaâ phña bùæc: úã cung cêëp cho chuáng ta nhûäng túái trong caác vùn khùæc Champa phña bùæc laâ caác cuöåc têën cöng thöng tin vïì möåt söë khña caånh trûúác giai àoaån naây. Caác vùn cuãa ngûúâi Viïåt, sau khi àaä saáp khaác liïn quan túái lõch sûã cuãa khùæc naây àöìng thúâi cuäng cho nhêåp möåt phêìn laänh thöí phña vûúng quöëc naây. Chùèng haån biïët vïì vai troâ quan troång cuãa bùæc Champa vaâo laänh thöí cuãa nhû, phêìn viïët vïì Chiïm Thaânh SỐ 491 THÁNG 1 NĂM 2018 5
  4. (Zhancheng) trong Töëng sûã cho riïng biïåt, nhûng lïå thuöåc vaâo thúâi cöí trung àaåi, khöng coá möåt biïët rùçng phña nam cuãa vûúng vûúng quöëc Champa(9). Àïën thúâi tiïíu quöëc Champa naâo coá thïí quöëc naây laâ Thi Bõ chêu, phña nhaâ Minh, tû liïåu ghi cheáp trong giaânh àûúåc sûå thöëng trõ lêu daâi têy laâ Thûúång Nguyïn chêu, caác chuyïën haãi trònh cuãa Trõnh àöëi vúái caác tiïíu quöëc khaác(12). Sûå vaâ phña bùæc laâ Ö Lyá chêu(7). Möåt Hoâa cuäng phên biïåt roä giûäa thûâa nhêån rùçng coá nhiïìu trung taâi liïåu quan troång khaác cuäng Chan-cheng kuo (Chiïm Thaânh/ têm laâm phûác taåp nhiïåm vuå cuãa àûúåc viïët dûúái thúâi Töëng laâ Chû Champa) vúái ñt nhêët laâ ba chñnh caác sûã gia, tuy nhiïn noá cuäng Phiïn Chñ (Zhufanzhi) cuäng noái thïí khaác biïåt laâ Pin-t’ung-lung giaãi thoaát chuáng ta khoãi caái yïu rùçng kinh àö cuãa Chiïm Thaânh kuo (Panduranga), Ling-shan cêìu tñch húåp têët caã caác nguöìn tû vaâo thúâi àiïím àoá laâ Tên Chêu (Cape Varella) vaâ K’un-lun- liïåu àa daång vaâo möåt cêu chuyïån (Xinzhou), vaâ coá ñt nhêët 10 tiïíu shan (Pulau Condore)(10). Nhû duy nhêët(13). quöëc chû hêìu (shuguo) dûúái thïë, duâ luön nhòn nhêån Champa Mandala Champa laâ sûå quyïìn cuãa Chiïm Thaânh, bao nhû möåt chñnh thïí thöëng nhêët úã taåo thaânh cuãa nhiïìu tiïíu quöëc göìm Jiuzhou, Wuli, Rii, Yue Li, vuâng Nam Dûúng, caác ghi cheáp (nagara) vaâ vai troâ thöëng trõ Weirui, Bintonglong, Wuma- cuãa ngûúâi Trung Hoa cuäng àaä hay chi phöëi trong mandala ba(?), Longrong or Nonglong(?), cho chuáng ta nhûäng nhêån thûác liïn tuåc thay àöíi vaâ chuyïín vêån Puluoganwuliang(?) and quan troång vïì sûå phên taách cuãa tûâ tiïíu quöëc naây sang tiïíu quöëc Baopiqi(8). Töëng höåi yïëu Chi caão caác tiïíu quöëc trïn búâ biïín miïìn khaác. Trong nhûäng nhên töë aãnh (Song Huiyao Jigao) lûu yá rùçng Trung Viïåt Nam ngaây nay(11). hûúãng túái võ thïë cuãa caác nagara khu vûåc phña nam – Bin-tuo-luo Trong khoaãng hai thêåp kyã nhû thïë, sûå thõnh vûúång vïì kinh (Panduranga) laâ möåt tiïíu quöëc gêìn àêy thò dûúâng nhû àaä coá tïë vaâ thûúng maåi àûúåc xem nhû möåt nhêån thûác múái möåt trong nhûäng nhên töë quan mang tñnh phöí quaát troång haâng àêìu. Viïåc chiïëm lônh trong giúái nghiïn cûáu àûúåc nhûäng vuâng àöìng bùçng truâ àoá laâ Champa khöng phuá, nhûäng nguöìn haâng lêm saãn phaãi laâ möåt vûúng quöëc thiïët yïëu, nhûäng thûúng caãng thöëng nhêët, maâ laâ möåt phöìn vinh àûúåc xem nhû nhûäng nhoám caác tiïíu quöëc traãi yïëu töë thuác àêíy sûå caånh tranh daâi trïn búâ biïín miïìn giûäa caác nagara. Tûâ giûäa thïë kyã Trung Viïåt Nam ngaây XII, nagara Vijaya coá thïí àûúåc nay. Tûâ thïë kyã thûá VIII xem nhû tiïíu quöëc thöëng trõ trúã ài, caác bùçng chûáng trong mandala Champa búãi sûå vïì sûå hiïån diïån cuãa möåt tröåi vûúåt vïì nhiïìu phûúng diïån, têåp húåp caác tiïíu quöëc trong àoá àùåc biïåt laâ sûå vêån haânh Champa caâng trúã nïn roä hiïåu quaã vaâ kïët nöëi cuãa möåt raâng hún. Caác tiïíu quöëc maång lûúái giao thûúng nöåi àõa naây coá thïí laâ àaä chia seã vúái maång lûúái haãi thûúng khu möåt nïìn vùn hoáa chung vûåc, thïí hiïån qua sûå phöìn vinh àoá laâ vùn hoáa Chùm cuãa thûúng caãng Thi Naåi. Cuäng “ÊËn Àöå hoáa”, cho duâ coá chñnh búãi võ trñ quan troång cuãa thïí coá nhûäng khu biïåt mònh, maâ thûúng caãng Thi Naåi mang tñnh àõa phûúng. vaâ vuâng Vijaya trúã thaânh muåc Möîi tiïíu quöëc àûúåc biïët tiïu têën cöng thûúâng xuyïn vaâ àïën búãi möåt danh xûng lêu daâi cuãa khöng chó caác nagara Sanskrit vaâ àûúåc liïn laáng giïìng, maâ coân búãi caác nûúác hïå vúái möåt khu vûåc àõa laáng giïìng khaác trong khu vûåc lyá cuå thïí. Taåi nhûäng laâ Àaåi Viïåt vaâ Angkor. thúâi àiïím maâ hai hay Vuâng haåt nhên (Core Area) nhiïìu caác tiïíu quöëc coá giûä võ thïë laâ trung têm cuãa chñnh nhûäng mêu thuêîn lêîn thïí, núi têåp trung nhûäng trung nhau khi maâ möåt öng têm chñnh trõ, tön giaáo vaâ kinh vua cuãa tiïíu quöëc naây tïë chñnh yïëu cuãa nagara naây. cöë gùæng múã röång aãnh Möåt vaânh àai baão vïå (protecting hûúãng cuãa öng ta bùçng circle) àaä àûúåc hònh thaânh àïí viïåc xêm chiïëm caác tiïíu möåt mùåt thuác àêíy caác liïn kïët quöëc khaác. Tuy nhiïn, kinh tïë giûäa vuâng haåt nhên vúái roä raâng laâ trong suöët caác maång lûúái vuâng lên cêån, àöìng 6 SỐ 491 THÁNG 1 NĂM 2018
  5. thúâi giûä vai troâ baão vïå chñnh thïí Trung Hoa, Arab trïn búâ biïín naây, vaâ cuäng chñnh nhûäng nhên trung têm khoãi sûå têën cöng tûâ Champa vaâ Vijaya. Duy trò sûå töë naây àaä taác àöång khöng nhoã àïën phña caác àöëi thuã (Maång lûúái trao höåi nhêåp vaâo vaânh àai naây taåo àúâi söëng chñnh trõ-kinh tïë cuãa caác àöíi liïn vuâng kïët nöëi Vuâng haåt cho Champa sûå öín àõnh vïì chñnh nhaâ nûúác naây. nhên vúái caác trung têm khaác, trõ, uy tñn vïì ngoaåi giao (àùåc biïåt Viïåc tòm hiïíu möëi quan hïå hay laâ caác maång lûúái trao àöíi laâ tûâ phña Trung Hoa), nguöìn phûác taåp giûäa Champa vaâ Àaåi ven söng khaác nhû khu vûåc Cao thu vïì kinh tïë (thûúng nhên Viïåt trong nhiïìu thïë kyã laâ möåt Nguyïn phña têy, hïå thöëng trao Trung Hoa vaâ Arab). nhiïåm vuå khoá khùn, àùåc biïåt nïëu àöíi ven söng úã Quaãng Ngaäi vaâ chuáng ta giaã sûã rùçng Àaåi Viïåt coá Phuá Yïn (têët caã taåo lêåp nïn möåt Vijaya-Champa trong caác thïí àaä phaãi giaãi quyïët vaâ thêåm maång lûúái cuãa nagara Vijaya). möëi tûúng taác quyïìn lûåc khu chñ laâ coá chiïën tranh vúái nhiïìu Trong böëi caãnh chñnh trõ chung vûåc hún möåt vûúng quöëc Champa. cuãa thïë giúái Àöng Nam AÁ cöí Búâ biïín Àöng dûúâng nhû àaä trúã Caác böå sûã cuãa Viïåt Nam thûúâng xûa, nagara Vijaya cuäng thûúâng thaânh möåt trong nhûäng muåc tiïu coá xu hûúáng àùåt ngûúâi Chùm úã xuyïn àöëi mùåt vúái caác cuöåc têën quan troång cêìn phaãi chiïëm àoaåt võ trñ thêëp hún so vúái mònh, nhùæc cöng cuãa nhûäng tiïíu quöëc laáng àûúåc àöëi vúái caã ba chñnh thïí lúán àïën hoå nhû laâ nhûäng “phaái àoaân giïìng, nhûäng tiïíu quöëc cuäng àaä laâ Champa, Àaåi Viïåt vaâ Angkor. triïìu cöëng” so saánh vúái nhûäng kiïën lêåp möåt maång lûúái liïn kïët Àöëi vúái Champa, vêën àïì baão vïå phaái àoaân maâ Àaåi Viïåt àaä gûãi túái riïng cuãa mònh vaâ cuäng luön tòm caác vuâng laänh thöí, caác haãi caãng Trung Hoa. Tuy nhiïn, trïn thûåc caách àïí múã röång caác maång lûúái vaâ caác nguöìn haâng quan troång tïë thò, khöng coá veã gò laâ ngûúâi àoá, àöìng thúâi laâm suy yïëu caác chñnh laâ lyá do dêîn àïën viïåc xung Chùm cêìn vaâ muöën giûä möåt vai àöëi thuã caånh tranh lên cêån cuãa àöåt vúái hai quöëc gia laáng giïìng. troâ nhû laâ “chû hêìu” cuãa Àaåi mònh. Trong yá nghôa àoá, chuáng ta Àöëi vúái Àaåi Viïåt, àoá laâ nhûäng Viïåt. Dûúâng nhû àaä coá möåt sûå coá thïí thêëy möåt Vaânh àai nhûäng haânh àöång thïí hiïån võ thïë cuãa cên bùçng tûúng àöëi vïì sûác maånh nagara caånh tranh vêy quanh möåt quöëc gia àang lïn, laâ nhu cêìu àõa chñnh trõ cho túái cuöëi thïë kyã nagara Vijaya nhû Amaravati tòm kiïëm caác vuâng laänh thöí múái, XIV. Tuy nhiïn, vaâo àêìu thïë kyã vaâ Panduranga. Vijaya trong caác vuâng àêët canh taác múái trûúác XV, ngûúâi Chùm caãm nhêån roä nhiïìu thïë kyã àoáng vai troâ laâ möåt aáp lûåc dên söë cuãa vuâng àöìng bùçng raâng sûå àe doåa vaâ àaä nhûúång laåi trung têm liïn vuâng quan troång chêu thöí söng Höìng, nhûng àöìng phêìn àêët phña nam àeâo Haãi Vên. trïn búâ biïín Àöng, vaâ àïí duy trò thúâi cuäng thïí hiïån tham voång dûå Taåi thúâi àiïím naây phêìn laänh thöí võ thïë àoá, baãn thên noá cêìn thiïët nhêåp vaâo maång lûúái haãi thûúng thuöåc Amaravati roä raâng laâ àaä phaãi kiïën lêåp vaâ duy trò maång khu vûåc thöng qua viïåc chiïëm rúi vaâo tay Àaåi Viïåt. Ngûúâi Viïåt lûúái trao àöíi vúái caác trung têm lônh vaâ baão trúå caác tuyïën thûúng giúâ àêy àaä hiïån diïån taåi phña nam liïn vuâng vaâ liïn thïë giúái khaác maåi vuâng, caác nguöìn haâng vaâ àùåc àeâo Haãi Vên – möåt barrier quan trong khu vûåc, hay laâ nhûäng biïåt laâ caác thûúng caãng ven biïín. troång àaä caãn trúã caác cuöåc chiïën trung têm chñnh trõ, tön giaáo vaâ Àöëi vúái Angkor, àoá laâ tham voång quên sûå trïn böå cuãa hoå, chuêín bõ kinh tïë lúán cuãa caác mandala lúán chiïëm lônh caác tuyïën giao thûúng cho möåt cuöåc viïîn chinh quên sûå trong khu vûåc: (Vên Àöìn, Thùng caã trïn böå vaâ trïn biïín nhùçm múã lúán chöëng laåi Vijaya sau àoá. Nùm Long, Siemreap, Vatphu, Java, ra con àûúâng nöëi kïët trûåc tiïëp vúái 1400, do àoá, àaä àaánh dêëu möåt Philipine), têët caã taåo thaânh möåt thõ trûúâng nam Trung Hoa vaâ bûúác ngoùåt trong quan hïå chiïën vaânh àai thûá 4: Àan xen caác xu caác tuyïën haãi thûúng chuyïín vêån lûúåc giûäa Viïåt Nam vaâ Champa. hûúáng caånh tranh, xung àöåt vaâ trïn biïín Àöng. Dûúâng nhû, chia Möëi quan hïå giûäa ngûúâi liïn minh (vïì kinh tïë, chñnh trõ seã nhiïìu nhên töë aãnh hûúãng cuäng Chùm vúái ngûúâi Khmer diïîn ra vaâ quên sûå). Cuöëi cuâng, àoá laâ sûå nhû biïíu hiïån chung cuãa möåt kyã trong böëi caãnh caã hai cuâng chia cêìn thiïët phaãi thiïët lêåp möëi liïn nguyïn thûúng maåi súám úã Àöng seã nhûäng giaá trõ chung vïì mùåt hïå giûäa Vijaya vúái caác trung têm Nam AÁ (900-1300), haãi thûúng vùn hoáa “ÊËn Àöå hoáa”. Möëi quan kinh tïë, chñnh trõ lúán cuãa thïë giúái ngaây caâng trúã nïn quan troång hún hïå giûäa hai töåc ngûúâi naây bùæt àêìu àïí àaãm baão sûå öín àõnh vaâ thõnh àöëi vúái caác chñnh thïí nùçm trïn búâ tûâ thúâi tiïìn Angkor, vaâ trïn thûåc vûúång cuãa tiïíu quöëc caã vïì mùåt biïín Àöng, cho duâ àoá laâ chñnh tïë tïn goåi “Champa” àaä lêìn àêìu chñnh trõ vaâ kinh tïë. Chñnh nhu thïí troång thûúng (trade-oriented tiïn xuêët hiïån trong caác caác bia cêìu àoá àaä thuác àêíy sûå dûå nhêåp polity) nhû laâ Champa, hay chñnh kyá trïn laänh thöí cuãa ngûúâi Chùm cuãa Vijaya vaâo maång lûúái giao thïí troång nöng (agriculture-based vaâ ngûúâi Khmer cuâng thúâi àiïím thûúng quöëc tïë, kïët nöëi Vijaya polity) nhû Àaåi Viïåt vaâ Angkor. vaâo thïë kyã thûá VII. Àùåc biïåt laâ khi vúái caác chñnh thïí trung têm Caác vuâng biïín, caác haãi caãng, caác maâ caác tiïíu quöëc Champa phña cuãa luåc àõa AÁ Êu: Trung Hoa, nguöìn haâng vaâ caác tuyïën haãi nam phaát triïín, àaä xaãy ra nhûäng ÊËn Àöå, Arab... Sûå hiïån diïån cuãa thûúng ngaây caâng trúã thaânh möëi sûå àöëi àêìu vaâ caånh tranh vúái caác thûúng nhên vaâ phaái àoaân quan têm lúán cuãa caác chñnh thïí ngûúâi Khmer trong viïåc chiïëm SỐ 491 THÁNG 1 NĂM 2018 7
  6. giûä caác tuyïën giao thûúng cuäng royaume de Champa, rev.ed. Paris hay thu heåp laåi theo caách thûác naây. nhû laâ laänh thöí. Caác cuöåc xung and Brussels: Van Oest, 1928; Theo O.W. Wolters thò möîi mandala àöåt quyïët liïåt nhêët àaä diïîn ra vaâo R.C.Majumdar, Champa – History bao göìm möåt söë chñnh quyïìn chû hêìu thïë kyã XII, coá thïí laâ búãi caác xu and culture of an Indian colonial (tributary rulers), nhûng möîi chû hûúáng baânh trûúáng tûâ phña caác kingdom in the Far East, 2nd-16th hêìu nhû vêåy coá thïí tûâ boã àõa võ chû hoaâng àïë Angkor. Nhû phêìn trïn century A.D, P. Gyan Publishing hêìu cuãa hoå khi coá cú höåi vaâ nöî lûåc chuáng töi àaä nhêån àõnh, sûå tröîi House, New Delhi, 1927. xêy dûång möåt maång lûúái chû hêìu cuãa dêåy cuãa nagara Vijaya tûâ giûäa 7. Momoki Shiro, “Mandala riïng hoå, theo: O.W.Wolters, History, thïë kyã XII khöng thïí khöng nhùæc Champa” seen from Chinese Culture and Region in Southeast túái vai troâ vaâ tham voång múã röång Sources”, in trong The Cham of Asian Perspectives, Institute of quyïìn lûåc, laänh thöí vaâ caác maång Vietnam, sàd, tr.128. Southeast Asian Studies, 1982. Coá lûúái cuãa àïë quöëc Angkor. Sûå hiïån 8. Momoki Shiro, “Mandala thïí tham khaão thïm: Àöî Trûúâng diïån cuãa möåt loaåt caác àïìn thaáp coá Champa”, tlàd, tr.128. Dûåa trïn caác Giang, Mandala trong nhêån thûác vaâ aãnh hûúãng nghïå thuêåt Khmer úã thöng tin naây, giaáo sû Momoki Shiro caách nhòn cuãa caác hoåc giaã quöëc tïë, taåp trung têm nagara Vijaya (Bònh cho rùçng “möåt hònh aãnh vöën àûúåc thûâa chñ Nghiïn cûáu Àöng Nam AÁ, söë 2, Àõnh) laâ minh chûáng söëng àöång nhêån lêu nay rùçng Champa laâ têåp 2009. Bïn caånh àoá, caác nhaâ nghiïn cho sûå giao thoa vaâ liïn hïå chùåt húåp cuãa böën hay nùm khu vûåc/tiïíu cûáu cuäng àaä sûã duång nhiïìu thuêåt cheä giûäa Champa vaâ Angkor tûâ quöëc lúán laâ Indrapura, Amaravati, ngûä coá göëc baãn àõa khaác àïí chó vïì sûå sau thïë kyã XII(14). Vijaya, Kauthara vaâ Panduranga hònh thaânh caác nhaâ nûúác, caác trung cêìn phaãi àûúåc tûâ boã”, tham khaão: têm vaâ cêëu truác quyïìn lûåc cuãa thïë CHUÁ THÑCH: Momoki Shiro, “Mandala Champa”, giúái Àöng Nam AÁ vaâ coi caác chñnh tlàd, tr.131. thïí töìn taåi trong lõch sûã cöí trung 1. Georges Maspero. Le royaume 9. Geoff Wade, “The ‘Account of àaåi nhû laâ nhûäng chñnh thïí thiïn de Champa, rev.ed. Paris and Champa’ in the Song Huiyao Jigao”, haâ (galactic polity), chñnh thïí mùåt Brussels: Van Oest, 1928; Majumdar. in trong The Cham of Vietnam, sàd, trúâi (solar polity), hay caác negara, Champa – History and culture of tr.141. tham khaão caác cöng trònh nghiïn cûáu an Indian colonial kingdom in the 10. Hsing-ch’a Sheng-lan – The nhû: Geertz, Clifford. Negara: The Far East; George Coedeâs. Les eátats overall Survey of the Star Raft by Theatre State in 19th Century Bali. hindouiseás d’Indochine et d’Indoneásie Fei Hsin, chuyïín ngûä sang tiïëng Anh Princeton: Princeton University (Paris: E. de Boccard, 1964). búãi J.V.G.Mills, Harrassowitz Verlag Press. 1980; vaâ Lorraine Gesick (ed.) 2. Michael Vickery, “Champa – Wiesbaden, 1996. Phêìn viïët vïì Centres, Symbols, and Hierarchies: revised” in trong The Cham of Chiïm Thaânh tûâ trang 33 àïën trang Essays on the Classical States of Vietnam – History, Society and 39. Southeast Asia, Monograph No. Art, edited by Tran Ky Phuong and 11. Vïì tiïíu quöëc Panduranga coá 26, New Haven, Connecticut: Yale Bruce M.Lockhart. (Singapore: NUS thïí tham khaão cöng trònh nghiïn University Southeast Asia Studies. Press, 2011). cûáu cuãa Po Dharma, Le Panduranga 13. Xem thïm: A New History 3. Vùn khùæc C.17 Batau Tablah/ 1822-1835, tlàd; bïn caånh àoá coá of Southeast Asia cuãa nhoám taác Àaá Neã úã Panduranga/Ninh Thuêån, thïí tham khaão chuyïn khaão vïì giaã: M. C. Ricklefs, Bruce Lockhart, niïn àaåi 1160/1161; Vùn khùæc C.101 Panduranga trong lõch sûã Champa Albert Lau, Portia Reyes, Maitri Myä Sún thïë kyã XII. cuãa Finot L. V. Pênduranga in Aung Thwin (Basingstoke: Palgrave 4. M.Vickery, “Champa revised” trong Bulletin de l’Ecole française Macmillan), 2010. in trong The Cham of Vietnam – d’Extrïme-Orient. Tome 3, 1903, 14. Àöî Trûúâng Giang, “Champa History, Society and Art, edited tr.630-648. and the East Asian Maritime by Tran Ky Phuong and Bruce 12. Giaáo sû O.W. Wolters laâ ngûúâi Commerce from the 10th to the 13th M.Lockhart. (Singapore: NUS Press, àêìu tiïn àaä giaãi thñch mandala nhû centuries”, in trong Advancing 2011); tham khaão thïm Àöî Trûúâng laâ möåt thuêåt ngûä duâng àïí diïîn taã möåt Southeast Asian Archaeology 2013: Giang, “Höåi An – Champa trong kyã hïå thöëng chñnh trõ kinh tïë àaä àûúåc Selected papers from the First nguyïn thûúng maåi súám cuãa Àöng phaát hiïån taåi hêìu hïët caác quöëc gia cöí SEAMEO-SPAFA International Nam AÁ (900-1300)”, in trong Nghiïn úã Àöng Nam AÁ. Thuêåt ngûä mandala Conference on Southeast Asian cûáu Lõch sûã Xûá Quaãng, söë 7 (1-2016). cuäng àûúåc sûã duång àïí miïu taã möåt Archaeology, Bangkok: SEAMEO 5. Àöî Trûúâng Giang, “Biïín vúái luåc traång thaái chñnh trõ riïng biïåt vaâ SPAFA Regional Centre for àõa Thûúng caãng Thõ Naåi (Champa) thûúâng laâ khöng öín àõnh trong möåt Archaeology and Fine Arts: 373- trong hïå thöëng thûúng maåi Àöng AÁ khu vûåc àõa lyá àûúåc xaác àõnh mú höì 409; Àöî Trûúâng Giang, “Diplomacy, thïë kyã X-XV”, in trong Nguyïîn Vùn vò khöng coá nhûäng àûúâng ranh giúái cöë Trade and Networks: Champa in the Kim (cb.), Ngûúâi Viïåt vúái Biïín, Nxb. àõnh, taåi àoá nhûäng trung têm nhoã hún Asian Commercial Context (7th-10th Thïë Giúái, tr.285-314. vò lyá do an ninh nïn coá xu hûúáng vûún centuries)”, in trong Moussons 27 6. Xem: Georges Maspero, Le ra moåi phña. Caác mandala seä múã röång (2016): 59-82. 8 SỐ 491 THÁNG 1 NĂM 2018
  7. NHÂN VẬT 460 năm Nguyễn Hoàng vào Thanh Hóa (1558-2018) Trần Viết Ngạc Nguyïîn Phuác töåc thïë phaã Nguyïîn Uöng, Nguyïîn Hoaâng Tuy àaä lúán tuöíi (77 tuöíi) cheáp vïì Nguyïîn Hoaâng coá vúái Trõnh Kiïím. Nguyïîn Kim chûa kõp chuêín bõ àoaån: 1. Nùm 1533, khi Nguyïîn Kim àõa võ thûâa kïë cho con trûúãng thò “Nùm ÊËt Tyå (1545) àûác Triïåu àûa Lï Ninh lïn laâm vua úã nuái àaä chïët àöåt ngöåt. Coá leä Nguyïîn Töí mêët, luác naây ngaâi 21 tuöíi, àûúåc rûâng Thanh Hoa (Trang Töng) Uöng khöng bùçng loâng vúái chûác têåp phong tûúác Haå Khï Hêìu... cuäng chñnh laâ luác taâi nùng quên tûúác têåp êëm laâ Laäng Xuyïn hêìu Àúâi Lï Trang Töng, ngaâi àûúåc sûå Trõnh Kiïím vïì vúái Nguyïîn cuâng vúái em laâ Haå Khï hêìu trong têën phong tûúác Àoan Quêån cöng, Kim vaâ àûúåc Nguyïîn Kim gaã con luác Trõnh Kiïím àûúåc vua Lï khi Trõnh Kiïím chuyïn quyïìn, gaái laâ trûúãng nûä Ngoåc Baão. phong laâm “Tiïët chïë caác xûá thuãy aám haåi Laäng Quêån cöng Nguyïîn Nùm àoá, Nguyïîn Kim àaä böå chû linh, tûúác Lûúng Quöëc Uöng (anh cuãa ngaâi), ngaâi nghe 65 tuöíi, Trõnh Kiïím úã vaâo tuöíi cöng, àûúåc quyïìn nùæm giûä viïåc mûu cuãa cêåu laâ Nguyïîn Û Kyã, lêåp than (ba mûúi), chñn chùæn, binh vaâ töíng taâi chñnh trõ, trõ dên, caáo bïånh giûä mònh. Hiïíu yá cêu sau möåt thúâi gian lang baåt, coân daåy ngûúâi, tuyïn böë uy àûác...”(3). noái cuãa Traång Trònh Nguyïîn Nguyïîn Hoaâng múái 8 tuöíi, anh Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû ghi: Bónh Khiïm “Hoaânh Sún nhêët laâ Nguyïîn Uöng chùæc cuäng chûa “Thaáng 5 ngaây 20 ÊËt Tyå, àaái, vaån àaåi chung thên” vaâ theo àïën hai mûúi! (Trûúãng nûä Ngoåc Nguyïîn Kim mêët... vua Lï phong lúâi khuyïn cuãa cêåu, ngaâi nhúâ chõ Baão, theo Àaåi Viïåt Lï triïìu àïë Trõnh Kiïím laâm Àö tûúáng Tiïët Ngoåc Baão xin vúái Trõnh Kiïím vûúng trung hûng thêåt luåc, luác chïë caác dinh thuãy böå kiïm Töíng (chöìng cuãa baâ Ngoåc Baão) cho vaâo kïët hön vúái Trõnh Kiïím coân laâ nöåi ngoaåi Bònh chûúng quên trêën àêët Thuêån Hoáa”(1). con gaái treã(2)). quöëc troång sûå, Thaái sû Lûúång Àaåi Nam liïåt truyïån tiïìn biïn, Caác nguöìn taâi liïåu àïìu cho Quöëc cöng. Moåi binh quyïìn ngoaâi Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû (trong lúâi biïët trûúác khi Nguyïîn Kim mêët, khöín, cöng viïåc trong nûúác, truâ chuá cuãa dõch giaã) vaâ nhûäng taác Nguyïîn Uöng vaâ Nguyïîn Hoaâng tñnh mûu lûúåc, phong tûúác böí giaã viïët vïì chuáa Nguyïîn, triïìu chûa tham gia chiïën trêån cuâng quan xa gêìn àïìu àûúåc tuây mònh Nguyïîn àïìu viïët vúái nöåi dung cha vaâ anh rïí, trong khi Trõnh quyïët àõnh röìi sau múái têu tûúng tûå. Kiïím àaä tñch cûåc giuáp Nguyïîn vua.”(4). Tuy nhiïn, Àaåi Viïåt sûã kyá Kim àaánh àöng deåp bùæc, gêìy Toaân thû vaâ Àaåi Viïåt thöng toaân thû (chñnh vùn), Phuã biïn dûång thïë lûåc Nam triïìu ngay tûâ sûã khöng noái gò vïì sûå kiïån tranh taåp luåc, Àaåi Viïåt thöng sûã àïìu buöíi àêìu. Nùm 1539, Trõnh Kiïím chêëp quyïìn haânh àûa àïën caái khöng noái àïën sûå kiïån Trõnh àaä àûúåc phong tûúác Quêån cöng. chïët cuãa Nguyïîn Uöng. Kiïím aám haåi Nguyïîn Uöng vaâ caã Hún Nguyïîn Hoaâng nhûäng 22 Nguyïîn Phuác töåc thïë phaã cho cêu chuyïån Nguyïîn Hoaâng nhúâ tuöíi, laâ anh rïí vaâ àaä coá sûå nghiïåp, laâ “Trõnh Kiïím tranh àoaåt quyïìn chõ Ngoåc Baão xin vaâo trêën Thuêån Trõnh Kiïím vaâ Nguyïîn Hoaâng haânh “nïn aám haåi öng”(5) viïët nhû Hoáa theo lúâi khuyïn cuãa Nguyïîn chùèng phaãi laâ àöëi tûúång tranh thïë chùèng húåp lyá chuát naâo! Uöng Bónh Khiïm. giaânh àõa võ vaâ quyïìn binh cuãa laâm gò coá quyïìn haânh àïí Trõnh Nay ta thûã tòm hiïíu vïì sûå kiïån nhau. Coá chùng laâ vúái Nguyïîn Kiïím tranh àoaåt. Nguyïîn Kim taåm goåi laâ nghi aán Nguyïîn Uöng Uöng, trûúãng nam cuãa Nguyïîn chïët, Trõnh Kiïím àûúng nhiïn trong möëi quan hïå Nguyïîn Kim, Kim. nùæm hïët quyïìn vaâ vua Lï chó SỐ 491 THÁNG 1 NĂM 2018 9
  8. cöng nhêån thûåc tïë êëy maâ thöi. Coá möåt àiïìu khoá hiïíu laâ caác taâi bõ giïët quan troång nhû thïë (àöëi Nguyïîn Uöng trïn danh liïåu cuãa nhaâ Nguyïîn duâ khùèng vúái hoå Nguyïîn) laåi thiïëu minh nghôa laâ keã thûâa kïë lyá thuyïët vò àõnh laâ Uöng chïët möåt caách baåch? Taåi sao nhên thên cuãa laâ trûúãng nam cuãa Nguyïîn Kim, khöng minh baåch (do aám haåi), Nguyïîn Uöng laåi àûúåc chñnh sûã nhûng Nguyïîn Kim àang coân vaâ quaã quyïët laâ do Trõnh Kiïím nhaâ Nguyïîn ghi nhêån möåt caách lo àaánh Maåc cuâng Trõnh Kiïím, nhûng khöng thïí noái roä Uöng àaä sú saâi vaâ thiïëu soát nhû thïë? Têët chûa chuêín bõ gò cho viïåc thûâa kïë bõ “aám haåi” nhû thïë naâo, vaâo nùm nhiïn, sûå suy àoaán naâo cho duâ (nïëu coá) cuãa Nguyïîn Uöng. naâo. Tiïíu sûã cuãa Nguyïîn Uöng húåp lyá thò cuäng khöng thïí laâ sûå Coá thïí nghô rùçng Nguyïîn trong Nguyïîn Phuác töåc thïë phaã thûåc lõch sûã! Ta chó coá ghi nhêån Uöng khöng bùçng loâng vua Lï vaâ trong Àaåi Nam liïåt truyïån möåt vaâi àiïím: vò àaä khöng nghô àïën cöng lao tiïìn biïn rêët sú saâi. Caã hai nguöìn - Khöng coá tranh chêëp giûäa tön lêåp vaâ gêìy dûång Nam triïìu tû liïåu chñnh thöëng àoá khöng cho Trõnh Kiïím vaâ Nguyïîn Hoaâng. cuãa cha mònh. Nöîi bêët maän cuãa biïët nùm sinh, nùm mêët, thên - Trõnh Kiïím khöng tranh Nguyïîn Uöng coá thïí àaä àûúåc möåt mêîu, vúå vaâ caác con cuãa Nguyïîn àoaåt quyïìn haânh vúái Nguyïîn söë tuây tûúáng cuãa Nguyïîn Kim Uöng. Chó coá möåt chi tiïët hiïëm Uöng vò quyïìn haânh cuãa Trõnh chia seã. hoi laâ Nguyïîn Uöng coá möåt ngûúâi Kiïím laâ do Trõnh Kiïím àûúåc Lï Quyá Àön, trong Phuã biïn con laâ Nguyïîn Uyïn àaä theo nùæm giûä sau caái chïët àöåt ngöåt taåp luåc, heá löå möåt söë chi tiïët: “Boån Nguyïîn Hoaâng vaâo Thuêån Hoaá cuãa Nguyïîn Kim. Coá chùng laâ Laäng quêån cöng ngúâ vua coá mûu nùm 1558. Nguyïîn Uöng muöën giaânh quyïìn gò, toan laâm loaån. Thïë töí [Trõnh Coá möåt sûå kiïån naâo àoá dêîn àïën vúái Trõnh Kiïím vò Nguyïîn Uöng Kiïím] bêëy giúâ laâm àaåi tûúáng caái chïët cuãa Nguyïîn Uöng maâ laâ keã thûâa kïë theo huyïët thöëng quên Dûåc quêån cöng rûúác vua sûã chñnh thöëng cuãa nhaâ Nguyïîn maâ thöi. àïën baãn dinh, xin hïët sûác giuáp khöng muöën nhùæc àïën chùng ? Vò vêåy, ta chó coá thïí kïët luêån àúä. Laåi hiïíu duå boån Laäng quêån Nguyïîn Kim coá ba baâ vúå vaâ ba laâ caái chïët cuãa Nguyïîn Uöng vaâ cöng boã hïët hiïìm khñch”(6). nguúâi con. caã nhên thên cuãa Nguyïîn Uöng Sau sûå kiïån “toan laâm loaån - Baâ vúå chñnh Nguyïîn Thõ Mai laâ khöng roä raâng, thiïëu chûáng cûá naây” Nguyïîn Uöng coân àûúåc (àûúåc phong laâ Tônh Hoaâng hêåu) (maâ àaáng ra phaãi coá) vaâ nïn xem phong àïën tûúáng Quêån cöng. chó sinh möåt ngûúâi con laâ Nguyïîn sûå kiïån êëy laâ möåt nghi aán lõch sûã Trong khoaãng thúâi gian 1549 àïën Hoaâng. Baâ Mai coá möåt nguúâi em maâ thöi. 1556, Phuã biïn taåp luåc chó àïì cêåp gaái laâ Nguyïîn Ngoåc Dûúng laâ vúå Nïëu Nguyïîn Uöng khöng àïën Nguyïîn Hoaâng nhúâ lêåp quên cuãa Maåc Caãnh Huöëng. phaãi do Trõnh Kiïím ra tay aám cöng maâ àûúåc thùng Àoan quêån - Baâ vúå thûá (thûá phu nhên) haåi thò taåi sao Nguyïîn Hoaâng cöng maâ khöng noái gò vïì Nguyïîn laâ Àöî Thõ Tñn, sinh ra truúãng nûä phaãi laánh thên vaâo Thuêån Hoáa Uöng. Do àoá, ta coá thïí phoãng Nguyïîn Thõ Ngoåc Baão, vúå cuãa nùm 1558? àoaán Uöng chïët trong khoaãng Trõnh Kiïím. Cêu hoãi naây khöng khoá thúâi gian tûâ 1546 àïën nùm 1549. - Baâ thûá ba, khuyïët danh, traã lúâi: Uöng àaä chïët nhû thïë naâo, vaâo sinh ra Nguyïîn Uöng laâ con Sau caái chïët cuãa Nguyïîn Kim, nùm naâo? Khöng coá taâi liïåu naâo truúãng cuãa Nguyïîn Kim. Nguyïîn Hoaâng luác àoá àûúåc 20 cho biïët. Taåi sao sûå kiïån Nguyïîn Uöng tuöíi, àûúåc têåp phong laâ Haå Khï 10 SỐ 491 THÁNG 1 NĂM 2018
  9. hêìu vaâ àûúåc cêìm quên chöëng thöng sûã laâ thûåc hiïån möåt chiïën moåi viïåc lúán nhoã úã Thuêån Hoáa, Maåc. Lêåp àûúåc chiïën cöng, chó lûúåc cuãa Trõnh Kiïím: Trõnh Kiïím toã ra khöng phaãi laâ ba nùm sau, Hoaâng àûúåc thùng “Xûá Thuêån Hoáa laâ möåt kho möåt ngûúâi nhoã nhen, biïët xïëp Àoan Quêån cöng (1548). Tûâ sau tinh binh trong thiïn haå, buöíi àùåt cöng viïåc àïí Nam triïìu thïm khi Nguyïîn Uöng chïët, chuáng ta àêìu quöëc triïìu ta bùæt àêìu gêìy vûäng chùæc vaâ thûåc hiïån cöng viïåc khöng coá chûáng cûá gò viïåc Nguyïîn dûång cú nghiïåp cuäng àaä duâng chöëng Maåc thaânh cöng. Hoaâng úã vaâo tònh thïë khoá khùn dên xûá êëy àïí deåp yïn giùåc Ngö. Têët nhiïn viïåc Nguyïîn vúái anh rïî laâ Trõnh Kiïím. Sûå Xûá êëy, àõa thïë hiïím trúã, dên khñ Hoaâng vaâo Thuêån Hoáa laâm cho kiïån Nguyïîn Hoaâng cho ngûúâi cûúng cûúâng, laåi coá nhiïìu nguöìn Trõnh Kiïím yïn têm, khöng phaãi hoãi yá kiïën Nguyïîn Bónh Khiïm lúåi trïn rûâng dûúái biïín, laâ vuâng lo “lõch sûã nùm 1545 lùåp laåi”. (nïëu coá) chó coá thïí xaãy ra sau khi troång yïëu khöng xûá naâo hún. Chuyïën ài cuãa Nguyïîn Hoaâng Nam triïìu laâm chuã àûúåc Thuêån Gêìn àêy, quan quên kinh vaâo Thuêån Hoáa khöng phaãi laâ Hoáa (1554). ÚÃ thúâi àiïím naây, lûúåc haâng mêëy chuåc nùm trúâi múái chuyïën ài cuãa möåt ngûúâi cuâng sûå coá mùåt cuãa Nguyïîn Hoaâng úã lêëy àûúåc. Vêåy nïn hïët sûác baão vïå, àûúâng tòm chöî dung thên. Trõnh Thanh Hoa coá thïí gêy ra möëi lo àïí laâm möåt bûác bònh phong vûäng Kiïím àaä cho pheáp caã möåt àoaân cho Trõnh Kiïím. Taåi sao? chùæc. thaáp tuâng võ tên trêën thuã: Vaâo nùm 1554, Trõnh Kiïím ... Haå thêìn xeát thêëy con trai “Hûúng khuác huyïån Töëng àaä ngoaâi 50 tuöíi vaâ Nguyïîn thûá cuãa Chiïu Huên Tônh cöng Sún vaâ nghôa doäng Thanh Hoaâng sùæp bûúác vaâo tuöíi maâ laâ Nguyïîn Hoaâng, laâ möåt ngûúâi Hoa..., möåt söë quan quên hai Trõnh Kiïím theo vïì vúái Nguyïîn trêìm tônh, cûúng nghõ, laåi coá trêën Thanh Hoa vaâ Nghïå An Kim (ba múi). Trõnh Cöëi vaâ Trõnh mûu lûúåc, àöëi vúái quên sô coá àöå cuäng tònh nguyïån theo vaâo. Caác Tuâng coân quaá nhoã (Trõnh Tuâng lûúång khoan dung, giaãn dõ. Vêåy öng Nguyïîn Û Kyã,... Maåc Caãnh sinh nùm 1550). Nïëu chùèng xin böí öng laâm trêën thuã, àïí trõ Huöëng àïìu àem con em vaâ gia may Trõnh Kiïím gùåp naån nhû an núi biïn thuây vaâ chöëng giùåc quyïën vaâo Nam vúái Àoan Quêån Nguyïîn Kim thò sûå nghiïåp Nam úã miïìn Bùæc keáo vaâo; vaâ laåi cuâng cöng”(8). triïìu chùæc chùæn seä rúi vaâo tay Trêën Quêån Cöng [Buâi Taá Haán] Töíng söë nhûäng ngûúâi vaâo Nguyïîn Hoaâng nhû trûúâng húåp úã xûá Quaãng Nam, cuâng laâm thïë Thuêån Hoáa cuâng vúái Nguyïîn Trõnh Kiïím thûâa hûúãng quyïìn cûáu viïån lêîn nhau. Hïët thaãy caác Hoaâng lïn àïën caã ngaân ngûúâi. binh cuãa Nguyïîn Kim trûúác àêy. viïåc to nhoã úã àõa phûúng êëy, xin Àêy laâ lûåc lûúång noâng cöët cuãa Nguyïîn Hoaâng coá mùåt úã Nam àïìu àïí öng tuây nghi àõnh àoaåt, laåi Nguyïîn Hoaâng khi vaâo àïën AÁi triïìu vaâo giai àoaån naây laâ möåt xin uãy cho öng thu caác sùæc thuïë, Tûã. Chùèng nhûäng thïë, Töëng möëi lo cho Trõnh Kiïím. Nguyïîn nöåp vïì triïìu àònh àuáng kyâ haån, àïí Phûúác Trõ (Luên Quêån Cöng) Û Kyã vaâ nhûäng ngûúâi phoâ taá thïm vaâo sûå chi tiïu trong nûúác. àang laâ trêën thuã Thuêån Hoáa Nguyïîn Kim buöíi àêìu cuäng hiïíu Nhû vêåy, thò möåt vuâng Ö cuâng nhên sûå tam ty àïìu úã laåi nhû thïë. Tranh giaânh quyïìn vúái Chêu, khoãi phaãi àïí yá lo túái, haå theo giuáp Nguyïîn Hoaâng. Trõnh Kiïím laâ àiïìu khöng thïí, thêìn seä khoãi phaãi phên têm, maâ Viïåc Nguyïîn Hoaâng trúã ra vêåy töët nhêët laâ laánh thên möåt chó döëc hïët yá chñ vïì viïåc àöng Têy Àö nùm 1569 cuâng laâm cho thúâi gian àïí Trõnh Kiïím yïn têm chinh: bùæt àêìu kinh lyá úã xûá Sún ta tin rùçng Nguyïîn Uöng chïët sùæp àùåt keã kïë thûâa. Nam vaâ xûá Sún Têy röìi thûá àïën khöng phaãi laâ do Trõnh Kiïím trûâ Trõnh Kiïím chêëp thuêån cho khöi phuåc kinh àö cuä, tiïíu trûâ khûã. Lêìn naây, Nguyïîn Hoaâng Nguyïîn Hoaâng vaâo Thuêån Hoáa thoaán nghõch. Nghiïåp trung sau khi yïët kiïën vua Lï úã cung nhû ta àaä thêëy khöng phaãi laâ hûng seä coá thïí súám thaânh cöng”. An Trûúâng, àaä “àïën phuã Thûúång vúái daä têm nhû caác sûã gia nhaâ Vua Anh Töng thi haânh theo tûúáng laåy mûâng, giaäi baây tònh Nguyïîn suy diïîn laâ àûa em vúå yá kiïën naây, tûâ àêëy Maåc Phuác caãm anh em, rêët thûúng yïu quyá vaâo chöî “xa xöi, lam chûúáng” vaâ Nguyïn khöng daám doâm ngoá túái mïën nhau”(9). mûúån tay nhaâ Maåc àïí loaåi trûâ hai xûá Thuêån Quaãng(7). Tuy nhiïn, lêìn höåi ngöå sau 11 möåt keã “àöëi lêåp”! Nïëu muåc àñch chó àêíy öng em nùm anh em xa caách naây laåi laâm Cuäng nhû sûå kiïån Nguyïîn vúå ài vaâo chöî hiïím nguy, Trõnh cho Trõnh Kiïím lo ngaåi. Uöng bõ giïët, Àaåi Viïåt thöng sûã Kiïím khöng nhoåc cöng trònh baây Trõnh Kiïím vaâo luác naây àaä 66 cuäng nhû Phuã biïn taåp luåc, Àaåi vúái vua laâ möåt kïë hoaåch toaân diïån tuöíi, traãi qua 36 nùm xöng pha Viïåt sûã kyá toaân thû khöng hïì vaâ lêu daâi nhû thïë. Kïë hoaåch àoá chiïën trûúâng trong cuöåc xung àöåt coá thöng tin gò vïì viïåc Nguyïîn trïn thûåc tïë cho thêëy ngûúâi kïë Nam Bùæc triïìu. Trõnh Kiïím biïët Hoaâng “tòm chöî dung thên”, nhiïåm Trõnh Kiïím àaä thûåc hiïån vêån söë cuãa mònh sùæp hïët vaâ nïëu traánh viïåc Trõnh Kiïím coá thïí saát thaânh cöng. chùèng may khi buöng tay tûâ boã haåi. Nïu nhûäng àûác tñnh cuãa quyïìn binh maâ Nguyïîn Hoaâng Sûå kiïån phaái Nguyïîn Hoaâng Nguyïîn Hoaâng vaâ cho Nguyïîn coân hiïån diïån úã Thanh Hoa thò vaâo Thuêån Hoáa theo Àaåi Viïåt Hoaâng àûúåc tuây nghi àõnh àoaåt lõch sûã 25 trûúác seä lùåp laåi: Nguyïîn SỐ 491 THÁNG 1 NĂM 2018 11
  10. Hoaâng seä laâ ngûúâi thûâa kïë thûåc tïë Phuã Tû Nghôa laänh ba huyïån: Quaãng Nam àïí àûa lûu dên vaâo vaâ húåp lyá. Nguyïîn Hoaâng 45 tuöíi Böìng Sún, Phuâ Ty, Tuy Viïîn. khai thaác phêìn àêët huyïån Tuy trong khi Trõnh Cöëi, Trõnh Tuâng Huyïån Tuy Viïîn khöng phaãi Viïîn bïn kia àeâo Cuâ Möng. úã vaâo traåc tuöíi Nguyïîn Hoaâng luác chó laâ phêìn laänh thöí têån cuâng Túâ thõ êëy hiïån nay coân àûúåc Nguyïîn Kim mêët. phña nam, giúái haån búãi àeâo Cuâ lûu giûä úã Àïìn thúâ Lûúng Vùn Phaãi àûa Nguyïîn Hoaâng mau Möng nhû nhiïìu nhaâ nghiïn cûáu Chaánh úã Tuy Hoâa, Phuá Yïn. trúã vïì Thuêån Hoáa. Muöën vêåy, nhêån àõnh maâ traãi daâi àïën têån Nöåi dung túâ thõ nhû sau: Trõnh Kiïím àaä têu vua Lï cho àeâo Àaåi Laänh laâ phêìn laänh thöí Phiïn êm: Nguyïîn Hoaâng kiïm luön trêën maâ Lï Thaánh Töng trong cuöåc Thõ Phuâ Nghôa hêìu Lûúng thuã Quaãng Nam (ruát Nguyïîn nam chinh nùm 1471 chiïëm àûúåc Vùn Chaánh nùng toâng quên nhêåt Baá Quyánh vïì trêën thuã Nghïå An) vaâ àùåt tïn laâ thûâa tuyïn Quaãng cûãu hûäu cöng, quyïìn Tuy Viïîn Nguyïîn Hoaâng àûúåc thïm àêët laåi Nam. huyïån, An Biïn trêën, vùn: cúãi boã àûúåc sûå kiïìm chïë úã phña “Nuái Thaåch Bi [nuái Àaá bia] Liïåu suêët Baâ Thï xaä truåc Nam. Võ töíng trêën vui veã maâ trúã úã phuâ Phuá Yïn laâ chöî tiïn triïìu haång nhên söë tñnh khaách höå caác vïì Thuêån Quaãng vaâ Trõnh Kiïím phên àõnh àõa giúái Chiïm Thaânh, thön phûúâng toâng haânh ûáng vuå, yïn têm nhùæm mùæt. nuái àïën rêët xa, tûâ àêìu nguöìn liïn nhûng suêët thuã chiïët biïåt khaách Nguyïîn Hoaâng ra Thanh Hoa laåc àïën búâ biïín. Nuái naây cao hún höå nhên dên tûåu Cuâ Möng, Baâ vaâo thaáng 6 nùm Kyã Tyå (1569), caác nuái khaác Thaánh Töng àaánh Àaâi, Baâ Diïín, Àaâ Niïíu àùèng xûá, trúã vïì thaáng Giïng nùm Canh àûúåc Chiïm Thaânh [1471], lêëy thûúång chñ nguöìn àêìu, haå chñ haãi Ngoå vúái chiïëc êën Töíng trêën tûúáng àêët àùåt xûá Quaãng Nam, lêåp doâng khêíu, kïët lêåp gia cû àõa phêån, quên. doäi vua Chiïm Thaânh cuä, phong khai canh hoang àiïìu nhaân thöí Ngaây 18 thaáng 2 nùm Canh cho àêët tûå nuái êëy trúã vïì phña têy, àïí thuåc naåp thuïë nhû lïå. Nhûúåc Ngoå (1570) Trõnh Kiïím mêët. taåc àónh nuái lêåp bia laâm àõa giúái, chuã sûå nhiïîu dên, khaám àùæc xûã xoay lûng vïì phña bùæc, mùåt vïì töåi. Túâ thõ cuãa Töíng Trêën phña nam...”(11). Tûå thõ. Thuêån Quaãng nùm 1597 Nùm 1592, Trõnh Tuâng thu Quang Hûng, nhõ thêåp niïn, Chñnh quyïët àõnh cho phuåc àûúåc Àöng Kinh trong tay nhõ nguyïåt sú luåc nhêåt Nguyïîn Hoaâng kiïm nhiïåm chûác nhaâ Maåc. Nguyïîn Hoaâng luác bêëy ÊËn: TÖÍNG TRÊËN TÛÚÁNG thêën truã Quaãng Nam cuãa Trõnh giúâ àaä 68 tuöíi vêîn nöëi chñ cha, hïët QUÊN CHI ÊËN Kiïím àaä laâm cho sûå nghiïåp cuãa loâng uãng höå viïåc khöi phuåc nhaâ Dõch nghôa: Nguyïîn Hoaâng thïm raång rúä, taåo Lï, àem tûúáng sô, voi ngûåa, binh Daåy Phuâ Nghôa hêìu Lûúng àiïìu kiïån cho Nguyïîn Hoaâng múã thuyïìn àïën kinh àö mûâng vua Vùn Chaánh àaä giûä viïåc quên lêu mang thïm vuâng biïn viïîn tûâ Lï. Öng naây cuäng naåp söí saách ngaây, coá cöng traång, quyïìn coi àeâo Haãi Vên cho àïën têån Àeâo Caã binh lûúng, cuãa caãi, vaâng baåc, huyïån Tuy Viïîn, trêën an Biïn sau khi àaä xêy dûång Thuêån Hoáa chêu baáu vaâ kho taâng hai trêën rùçng: thaânh möåt vuâng àêët hûáa: Thuêån, Quaãng. Vua Lï phuã uãy: Haäy liïåu àem söë ngûúâi truåc “Cai trõ hún mûúâi nùm, chñnh “Öng trêën thuã hai xûá, dên nhúâ vaâo dên cuãa laâng Ba Thï vaâ caác sûå khoan hoâa, viïåc gò cuäng thûúâng àûúåc yïn, cöng êëy lúán lùæm”, röìi thön phûúâng khaách höå toâng haânh laâm ún cho dên, duâng pheáp cöng têën phong laâm Trung quên àö ûáng vuå, röìi lêëy riïng söë dên khaách bùçng, rùn giûä baãn böå, cêëm àoaán àöëc phuã àö àöëc, chûúãng phuã sûå, höå àûa àïën caác xûá Cuâ Möng, Baâ keã hung dûä. Quên dên hai xûá Thaái uáy Àoan Quöëc cöng”(12). Àaâi, Baâ Diïín, Baâ Niïíu, trïn tûâ thên yïn tñn phuåc, caãm nhêån Nguyïîn Hoaâng àaä giuáp Trõnh àêìu nguöìn dûúái túái cûãa biïín, kïët mïën àûác, dúâi àöíi phong tuåc, chúå Tuâng àaánh quên Maåc úã Sún lêåp àõa phêån gia cû khai canh khöng hai giaá, ngûúâi khöng ai Nam, Haãi Dûúng, miïìn Bùæc thò ruöång àêët boã hoang túái khi thaânh tröåm cûúáp, cûãa ngoaâi khöng phaãi àaánh Thaái Nguyïn, miïìn Têy thò thuåc, naåp thuïë nhû lïå thûúâng. àoáng, thuyïìn buön ngoaåi quöëc àaánh Tuyïn Quang, höå giaá rûúác Nïëu lo viïåc maâ nhiïîu dên, khaám àïìu àïën mua baán, àöíi chaác phaãi vua àïën Nam Quan úã Laång Sún ra seä bõ xûã töåi. giaá, quên lïånh nghiïm trang, ai àoá giaãng hoâa vúái quan tam ty Nay daåy cuäng cöë gùæng, trong coäi àïìu an cû nûúác Àaåi Minh àïìu coá cöng(13). Quang Hûng, nùm thûá hai laåc nghiïåp”(10). Trong thúâi gian bõ Trõnh Tuâng mûúi, ngaây möìng saáu thaáng hai Trêën Quaãng Nam bêëy giúâ lûu laåi úã Thùng Long khöng [1597] nhû tïn goåi laâ vuâng àêët phña nam muöën cho vïì, luác naâo öng cuäng ÊËn: TÖÍNG TRÊËN TÛÚÁNG söng Thu Böìn traãi daâi àïën têån nghô àïën Thuêån Quaãng núi öng QUÊN CHI ÊËN Àaåi Laänh, göìm 3 phuã, 9 huyïån. àaä boã cöng sûác gêìy dûång. Nùm Hònh thûác vaâ nöåi dung túâ thõ Phuã Thùng Hoa laänh ba 1597, öng sai Lûúng Vùn Chaánh trïn cho chuáng ta hiïíu thïm huyïån: Lï Giang, Haâ Àöng, Hy trúã laåi nhiïåm súã cuä laâ huyïån Tuy nhiïìu àiïìu. Giang. Viïîn, thuöåc phuã Tû Nghôa trêën 1. Lûúng Vùn Chaánh cuâng ra 12 SỐ 491 THÁNG 1 NĂM 2018
  11. Thùng Long vúái Nguyïîn Hoaâng cuãa huyïån Tuy Viïîn chûa thiïët Möåt cöng viïåc quan troång nùm 1593, lêåp nhiïìu cöng traång lêåp laâng maåc, dên cû coân thûa nhû thïë àûúåc giao traách nhiïåm trong viïåc àaánh Maåc nïn àaä àûúåc thúát nïn möåt söë ruöång vûúân cho Phuâ Nghôa hêìu Lûúng Vùn phong Phuå Quöëc Thûúång Tûúáng cuãa ngûúâi Chùm trûúác àêy coân Chaánh trong möåt tònh thïë rêët quên Tham àöëc Thêìn Vuä tûá vïå, boã hoang. Söë ruöång, vûúân maâ àùåc biïåt: Võ Töíng trêën àang bõ tûúác Phuâ Nghôa hêìu(14). Trong túâ vùn baãn goåi laâ hoang àiïìn nhaân Trõnh Tuâng giûä laåi úã Thùng Long thõ, Nguyïîn Hoaâng khöng duâng thöí chùæc chùæn khöng phaãi laâ àa chûa biïët àûúåc ngaây naâo “höí laåi chûác tûúác múái cuãa mònh vaâ cuãa phêìn diïån tñch cuãa vuâng naây, vïì rûâng”. Nùm 1600 laâ nùm maâ Lûúng Vùn Chaánh. Phaãi chùng àûúåc phên böë raãi raác khùæp núi tûâ Trõnh Tuâng bùæt àêìu xûng vûúng, chûác tûúác múái chó laâ chiïëc löìng son Cuâ Möng, Baâ Àaâi, Baâ Diïín, Àaâ cha truyïìn con nöëi cuäng laâ nùm muöën cêìm giûä Nguyïîn Hoaâng vaâ Niïíu... vaâ tûâ àêìu nguöìn xuöëng Nguyïîn Hoaâng bùçng mûu lûúåc caác böå tûúáng nïn Nguyïîn Hoaâng àïën haãi khêíu. àaä thoaát àûúåc vïì Thuêån Hoáa. muöën tûâ khûúác? Túâ thõ cuäng cho thêëy söë dên Túâ thõ àaä caách chuáng ta 416 Vúái chûác vuå trûúác nùm huy àöång vaâo canh taác khöng nùm, nhûng chiïëc êën “Töíng trêën 1593, Töíng trêën Thuêån Quaãng nhiïìu. Àiïìu àoá cho thêëy, trûúác tûúáng quên chi êën” àoáng trïn túâ Nguyïîn Hoaâng àaä ra lïånh cho nùm 1597, dên cû trïn phêìn àêët thõ caách chuáng ta àïën 443 nùm, thuöåc cêëp cuä cuãa mònh laâ Lûúng Tuy Viïîn chûa thiïët lêåp laâng gêìn nûãa thiïn niïn kyã. Vùn Chaánh, quyïìn huyïån Tuy maåc naây cuäng khaá àöng. Hoå laâ Viïîn trúã laåi nhiïåm súã cuä àïí àöëc ngûúâi Chùm úã laåi vaâ laâ ngûúâi CHUÁ THÑCH: xuêët quên vaâo khai phaá ruöång Viïåt di dên vaâo. Coá thïí suy àoaán hoang àêët nhên úã bïn kia àeâo laâ àêët röång ngûúâi thûa, hoå choån 1. Höåi àöìng trõ sûå Nguyïîn Phuác Caâ Möng àïën àeâo Àaåi Laänh, lûåa nhûäng núi canh taác thuêån lúåi töåc thïë phaã do Vônh Cao, Vônh thiïët lêåp laâng maåc. vïì nguöìn nûúác, vïì giao thöng vaâ Duäng, Tön Thêët Hanh, Vônh Khaánh 2. Cuäng cêìn chuá yá êën Töíng àêët àai tûúng àöëi maâu múä. Àoá laâ Tön Thêët Löåc, Vônh Quaã, Vônh Thêìn Trêën tûúáng quên àûúåc àoáng ngay möåt quaá trònh quêìn tuå dên cû, biïn soaån, Nxb. Thuêån Hoáa, Huïë dûúái niïn hiïåu nhû caách àoáng canh taác àêët àai, tûâ cuöëi thïë kyã 1955, tr.105. êën cuãa nhaâ vua. Nïëu caách thûác XV àïën cuöëi thïë kyã XVI. 2. Lï Quyá Àön, Àaåi Viïåt thöng àoáng êën triïåu dûúái triïìu Lï cuäng Àïën nhûäng nùm cuöëi thïë kyã sûã, baãn dõch Ngö Thïë Long, Nxb. tûúng tûå nhû dûúái triïìu Nguyïîn XVI, tònh hònh àaä chñn muöìi àïí Khoa hoåc Xaä höåi, Haâ Nöåi, 1978, sau naây, thò Nguyïîn Hoaâng àaä di dên tùng thïm nguöìn nhên tr.281. tûå xem mònh àûáng àêìu möåt coäi lûåc canh taác àêët àai coân thûâa àïí 3. Lï Quyá Àön, Àaåi Viïåt thöng nhû caác chuáa Nguyïîn vïì sau. ài àïën viïåc thiïët lêåp laâng maåc. sûã, baãn dõch Ngö Thïë Long, Nxb. 3. Theo lïånh sai phaái naây Thúâi gian di dên, khai thaác Khoa hoåc Xaä höåi, Haâ Nöåi, 1978, Lûúng Vùn Chaánh àaä trúã laåi Tuy ruöång àêët boã hoang chó chûa tr.281. Viïîn vaâo khoaãng muâa xuên nùm àêìy möåt thïë hïå vò àïën nùm 4. Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû, baãn Quang Hûng thûá 20 (1597). Nhû 1611, mûúâi böën nùm sau lïånh dõch cuãa Hoaâng Vùn Lêu, Ngö Thïë vêåy viïåc àûa dên vaâo khai canh cho Lûúng Vùn Chaánh, Nguyïîn Long, têåp III, Nxb. Khoa hoåc Xaä höåi, hoang àiïìn nhaân thöí àaä bùæt àêìu Hoaâng àaä cho thiïët lêåp phuã Phuá Haâ Nöåi, 1993, tr.124. vaâo giûäa nùm 1597. Yïn vúái hai huyïån Àöìng Xuên 5. Nguyïîn Phuác Löåc thïë phaã, 4. Tònh traång dên cû trong vaâ Tuy Hoâa. Stà, tr.108. vuâng phña Nam àeâo Cuâ Möng 5. Lïånh coân nghiïm cêëm 6. Lï Quyá Àön, Phuã biïn taåp luåc, cho àïën Thaåch Bi Sún Àaåi Laänh “khöng àûúåc nhiïîu dên, nïëu Àaâo Duy Anh hiïåu àñnh, Nxb. Khoa nhû thïë naâo? khaám ra seä bõ xûã töåi”. Ngûúâi hoåc Xaä höåi, Haâ Nöåi, 1977, tr.49. Trûúác hïët lïånh cuãa Nguyïîn dên múái vaâo àûúåc canh taác 7. Àaåi Viïåt thöng sûã, sàd, tr.305 Hoaâng cho Lûúng Vùn Chaánh trïn caác hoang àiïìn, nhaân - 306. cho thêëy vuâng àêët tónh Phuá Yïn thöí vaâ khöng àûúåc xêm phaåm 8. Phan Khoang, Viïåt sûã xûá ngaây nay, trûúác nùm 1597 laâ àêët àai cuãa nhûäng ngûúâi àang Àaâng Trong, Nxb. Khai Trñ, Saâi vuâng àêët cuãa Àaåi Viïåt. Chùèng canh taác cuäng nhû khöng 1970, tr.135. nhûäng thïë, tònh hònh rêët öín àûúåc laâm xaáo tröån àúâi söëng 9. Toaân thû, Sàd, tr.137. àõnh. Àaåi Nam Nhêët thöëng chñ nhên dên àaä àõnh cû trûúác àoá. 10. Phuã biïn taåp luåc, sàd, tra.50. cuäng cho rùçng vuâng àêët phña Bùæc Chñnh saách múã mang kinh tïë 11. Phuã biïn laåp luåc, Sàd, tr.121. Thaåch Bi Sún àaä laâ laänh thöí Àaåi nöng nghiïåp trïn phêìn àêët 12. Viïåt sûã xûá Àaâng Trong, Sàd, Viïåt kïí tûâ nùm 1471. Tuy nhiïn, múái phaãi phuâ húåp vúái chêm haâng 149-150. “... tûâ Cuâ Möng vïì phña Nam ngön maâ Nguyïîn Hoaâng àaä 13. Phuã biïn taåp luåc, Sàd, tr.51. coân thuöåc vïì ngûúâi Man ngûúâi àùåt ra àïí “dung thên muön 14. Sùæc phong naây coân nguyïn veån Laåo”(4). Lûúng Vùn Chaánh àûa àúâi” laâ thu phuåc nhên têm, (H.1) hiïån lûu giûä taåi Àïìn Thúâ Lûúng dên vaâo canh taác trïn phêìn àêët chiïu hiïìn àaäi sô. Vùn Chaánh, Tuy Hoâa, Phuá Yïn. SỐ 491 THÁNG 1 NĂM 2018 13
  12. Tống Sơn Quận chúa Ngọc Vạn - Huyền Trân công chúa của phương Nam Nguyễn Hữu Hiếu TRÛÚÁC NAY KHI BAÂN ÀÏËN CÖNG LAO ÀIÏÌU KIÏÅN TÛ LIÏÅU, NÏN TIÏÍU SÛÃ CUÃA MÚÃ ÀÊËT VÏÌ PHÛÚNG NAM DÛÚÁI THÚÂI VÕ CÖNG NÛÄ ÀAÄ TÛÂNG LAÂ THAÁI HÊÅU CUÃA CHUÁA NGUYÏÎN, MOÅI NGÛÚÂI ÀÏÌU ÀÏÌ CÊÅP VÛÚNG QUÖËC CHÊN LAÅP, CHÛA ÀÛÚÅC ÀÏËN CÖNG LAO CUÃA CÖNG NÛÄ NGOÅC VIÏËT ÀÊÌY ÀUÃ. CHÓ BIÏËT BAÂ KÏËT HÖN VÚÁI VAÅN, AÁI NÛÄ CUÃA CHUÁA SAÄI NGUYÏÎN QUÖËC VÛÚNG CHÊN LAÅP VÏÌ OUDÖNG TÛÂ PHÛÚÁC NGUYÏN, NGÛÚÂI COÁ TÊÌM NHÒN NÙM 1620, ÀÏËN NÙM 1628, QUÖËC VÛÚNG CHIÏËN LÛÚÅC SÊU SÙÆC TRONG CÖNG QUA ÀÚÂI, BAÂ ÀÛÚÅC TÖN LAÂM THAÁI HÊÅU CUÖÅC THÛÅC HIÏÅN DI NGÖN CHAÁNH TRÕ VAÂ TRONG NHÛÄNG NÙM CUÖËI ÀÚÂI BAÂ VÏÌ CUÃA CHUÁA TIÏN NGUYÏÎN HOAÂNG, QUA SAÂI CÖN (TÏN GOÅI CUÄ CUÃA SAÂI GOÂN), RÖÌI CUÖÅC HÖN NHÊN VÚÁI QUÖËC VÛÚNG LÏN NUÁI CHÛÁA CHAN (BIÏN HOÂA) DÛÅNG CHÊN LAÅP CHEY CHETTA II. NHÛNG DO CHUÂA ÊÍN TU CHO ÀÏËN LUÁC QUA ÀÚÂI. G êìn àêy, úã khu vûåc hai laâng Daä Lï Chaánh vaâ àûúåc nhiïìu sûã gia phûúng Têy vaâ Viïåt Nam quan Daä Lï Thûúång (thõ xaä Hûúng Thuãy, Thûâa têm: Thiïn – Huïë) möåt söë tû liïåu liïn quan àïën - Christophoro Borri (trong Höìi kyá Xûá Àaâng cöng nûä Ngoåc Vaån àûúåc phaát hiïån (möì maä, miïëu Trong, nùm 1621, bïn caånh mö taã caãnh àûa àoán thúâ vúái sùæc phong, bia möå, baâi võ...) cuâng têåp tuåc dêu, coân viïët: ...“Chuáa Nguyïîn luön luyïån têåp thúâ cuáng Töëng Sún Quêån chuáa Nguyïîn Thõ Ngoåc binh sô vaâ gúãi quên àöåi giuáp vua Cao Miïn, tûác Vaån do dên chuáng hai laâng baão lûu, gòn giûä vaâ tïë chaâng rïí chöìng cuãa con chuáa. Chuáa viïån trúå cho lïî thûúâng niïn. vua Cao Miïn thuyïìn beâ, binh lñnh àïí chöëng laåi Phöëi kiïím tû liïåu múái phaát hiïån kïët húåp vúái vua Xiïm...”(1). tû liïåu coá tûâ trûúác, chuáng ta coá thïí böí sung thïm - Niïn giaám Hoaâng gia Cao Miïn: möåt söë neát cú baãn vaâo bûác chên dung cuãa cöng “Nùm 2169, tûác nùm 1623 Dûúng lõch, möåt sûá nûä Ngoåc Vaån chûa hoaân chónh. Àiïìu naây giuáp giaã cuãa vua Annam dêng lïn vua Cao Miïn möåt chuáng ta thêëy roä hún cöng lao àöëi vúái dên töåc cuãa phong thû, trong àoá vua Annam ngoã yá “mûúån” cuãa möåt liïåt nûä, àûúåc mïånh danh laâ Huyïìn Trên cöng nûúác Cao Miïn xûá Prey Nokor vaâ xûá Kas Krobey chuáa cuãa phûúng Nam! àïí àùåt laâm núi thêu quan thuïë. Vua Chey Chetta II sau khi tham khaão yá kiïën cuãa triïìu thêìn àaä Nöëi kïët caác nguöìn tû liïåu chêëp thuêån lúâi yïu cêìu trïn vaâ phuác thû cho vua Tû liïåu vaâ nhêån àõnh coá trûúác àêy Annam biïët. Vua Annam beân ra lõnh cho quan Möëi quan hïå giûäa Àaâng Trong vaâ Chên Laåp chûác àùåt súã thêu thuïë taåi Prey Nokor vaâ Kas qua cuöåc hön nhên Ngoåc Vaån - Chey Chetta II Krobey vaâ tûâ àoá bùæt àêìu thêu quan thuïë” tr.369). 14 SỐ 491 THÁNG 1 NĂM 2018
  13. - Nguyïîn Phûúác töåc thïë phaã (1994): Àïí toã tònh thên thiïån vúái lên bang, nùm Canh Thên (1620) Ngaâi (Nguyïîn Phûúác Nguyïn) gaã cöng chuáa (nûä ) Ngoåc Vaån cho vua Chên Laåp laâ Chey Chetta II. Nùm Quyá Húåi (1623), möåt phaái böå miïìn Nam ài sûá qua Chên Laåp xin vúái vua Chey Chetta II nhûúâng laåi möåt dinh àiïìn úã Mö Xoaâi gêìn Baâ Rõa ngaây nay, vua Chên Laåp phaãi bùçng loâng. Ngoaâi ra, vua coân cho ngûúâi Viïåt àïën canh taác taåi vuâng àoá (tr.113). - Lï Hûúng vúái Sûã Cao Miïn (1969) vaâ nhiïìu cöng trònh nghiïn cûáu cuãa sûã gia phûúng Têy vaâ Viïåt Nam quan têm àïën vêën àïì naây, nhû G. Maspeáro (1904) trong L’ Empire Khmer, Moura (1883) trong Royaume du Cambodge, Henri Russier (1914) trong Histoire sommaire du Royaume de Cambodge, A. Dauphin Meunier (1965) trong Histoire du Cambodge, Nguyïîn caách laâng Daä Lï Thûúång chûâng 7km vïì phña têy Vùn Quïë (1932), trong Histoire des Pays de bùæc. Möå vêîn giûä nguyïn kiïíu caách hònh yïn ngûåa L’union Indochinoise, Christopher Buyers, trong (maä liïåp) àùåc trûng tûâ thúâi xa xûa(3). Trïn möå bia The Varman Dynasty, Cl. Madroller (1926) trong phêìn chñnh vùn ghi “Hoaâng triïìu caáo thuå Töëng L’Indochine du Sud, Andreá Migot trong Les Sún Quêån chuáa Nguyïîn Thõ Ngoåc Vaån quyá nûúng Khmers... hêìu hïët caác taác giaã àïìu coá cuâng nhêån Dûåc baão Trung hûng tön thêìn chi möå”. Tûúng àõnh nhû Phan Khoang trong Viïåt sûã xûá Àaâng truyïìn, ngaây xûa ngöi möå êëy coá khuön viïn rêët Trong, vïì nguyïn nhên dêîn àïën cuöåc hön nhên lúán vaâ àûúåc triïìu àònh cûã lñnh àïën canh giûä. Ngoåc Vaån – Chey Chetta II vaâ hïå luåy cuãa noá: - Sùæc phong: trong töíng söë 28 sùæc phong hiïån “Cuöåc hön nhên naây coá aãnh hûúãng lúán lao àïën àûúåc lûu giûä taåi laâng Daä Lï Thûúång thò coá 2 sùæc vêån maång Chên Laåp sau naây. Baâ hoaâng hêåu àem phong cho Töëng Sún Quêån chuáa Nguyïîn Thõ Ngoåc nhiïìu ngûúâi Viïåt àïën, coá ngûúâi àûúåc giûä chûác hïå Vaån: möåt laâ sùæc phong riïng cho baâ vaâo ngaây 18/3 troång trong triïìu, baâ laåi lêåp möåt xûúãng thúå vaâ nùm Khaãi Àõnh thûá 2 (1917) vaâ hai laâ sùæc phöëi nhiïìu nhaâ buön gêìn kinh àö. phong vaâo ngaây 25/7 nùm Khaãi Àõnh thûá 9 (1924) Àïën nùm 1623, möåt sûá böå cuãa chuáa Nguyïîn cuâng nhiïìu võ thêìn khaác. Hai sùæc phong naây vêîn àïën Oudong yïu cêìu àûúåc lêåp cú súã úã Prey Kör coân nguyïn veån, coá chiïìu daâi 125cm, chiïìu röång tûác Saâi Goân ngaây nay vaâ àûúåc úã àêëy möåt súã thu laâ 50cm, thïí hiïån trïn giêëy long àùçng àùåc trûng thuïë haâng hoáa. Vua Chey Chetta chêëp thuêån vaâ phöí biïën cuãa thúâi Khaãi Àõnh. triïìu àònh Thuêån Hoáa khuyïën khñch ngûúâi Viïåt Dõch nghôa: di cû àïën àêëy laâm ùn röìi lêëy cúá àïí giuáp chñnh Sùæc cho xaä Daä Lï Thûúång huyïån Hûúng Thuãy quyïìn Miïn gòn giûäa trêåt tûå, coân phaãi möåt tûúáng phuã Thûâa Thiïn thúâ phuång Töëng Sún Quêån chuáa lônh àïën àoáng úã Prey Kör nûäa. Khi Chey Chatta Nguyïîn Thõ Ngoåc Vaån quyá nûúng tön thêìn phoâ mêët, vuâng àêët tûâ Prey Kör trúã ra Bùæc àïën biïn nûúác giuáp dên linh ûáng roä rïåt. Luyïën nay, trêîm giúái Chiïm Thaânh (tûác laâ Saâi Goân, Baâ Rõa, Biïn kïë thûâa thaánh nghiïåp, mïën nghô àïën cöng àûác to Hoâa ngaây nay), àaä coá nhiïìu ngûúâi Viïåt àïën úã vaâ lúán cuãa thêìn, beân röång phong laâ Trinh Uyïín Dûåc khai thaác àêët”(2). Baão Trung Hûng tön thêìn, chuêín cho [dên laâng Nhû vêåy, vïì àaåi thïí cöng lao múã àêët vïì Daä Lï Thûúång] thúâ phuång. Nhûäng mong thêìn phûúng Nam cuãa cöng nûä Ngoåc Vaån thöng qua haäy cuâng cöng àûác töët àeåp êëy àïí baão vïå dên ta. cuöåc hön nhên vúái Chey Chetta II laâ vêën àïì Khêm tai! khöng coân tranh luêån nûäa; coá chùng laâ möåt söë Ngaây 18 thaáng 3 nùm Khaãi Àõnh thûá 2 (1917) sûå kiïån tiïíu tiïët bïn trong liïn quan àïën haânh [êën son: sùæc mïånh chi baão]. traång cuãa cöng nûä. - Miïëu Baâ: trong khuön viïn àònh laâng Daä Lï Vïì tû liïåu múái phaát hiïån: Chaánh, vúái tïn goåi Quêån chuáa miïëu (郡主廟 laâ ÚÃ laâng Daä Lï (nay thaânh hai laâng Daä Lï möåt ngöi miïëu nhoã àùåt trang troång, àöìng haâng Chaánh vaâ Daä Lï Thûúång) thuöåc thõ xaä Hûúng caác ngöi miïëu khaác cuãa nhûäng võ khai cú, vúái Thuãy (Thûâa Thiïn - Huïë), coá möåt söë tñch vaâ taâi baâi võ ghi: “Phuång vi hiïín linh Töëng Sún Quêån liïåu liïn quan àïën nhên vêåt àûúåc tön vinh laâ chuáa Nguyïîn Thõ Ngoåc (Vaån) quyá nûúng, thuåy Töëng Sún Quêån chuáa Nguyïîn Thõ Ngoåc Vaån: Tûâ Hoan, phaáp hiïåu Diïåu Àûác trung àùèng thêìn” - Ngöi möå: àûúåc goåi laâ möå Baâ quêån úã vuâng nuái 奉為顯灵宋山郡主阮氏玉萬貴娘謚慈歡法号妙德中 Bùçng Laäng, xaä Thuãy Bùçng, thõ xaä Hûúng Thuãy; 等神”. Theo caác chûác sùæc cuãa laâng Daä Lï Chaánh, SỐ 491 THÁNG 1 NĂM 2018 15
  14. Sắc phong Tống Sơn Quận chúa Ngọc Vạn năm Khải Định thứ 2 (1917) miïëu thúâ baâ àûúåc dên laâng kñnh troång goåi laâ nûä Ngoåc Vaån sau khi quöëc vûúng Chey Chetta “Miïëu Baâ Vaâng” (möåt caách kiïng goåi thùèng tïn II bùng haâ. cuãa baâ Ngoåc Vaån). Quyá danh cuãa baâ luön àûúåc xûúáng danh trong caác lïî tïë cuãa laâng tûâ xûa àïën Sûå tranh chêëp quyïìn lûåc giûäa con chaáu nay. Dûúái thúâi quên chuã, möîi lêìn túái lïî tïë baâ Chey Chetta II sau khi öng bùng haâ vaâ sûå quêån, triïìu àònh coá cêëp tiïìn mua heo, mua nïëp. taác àöång cuãa cöng nûä Ngoåc Vaån vaâo viïåc - Baãng danh muåc: möåt loaåi giêëy túâ liïåt kï cöng triïìu chñnh cuãa Chên Laåp trong cuöëi thïë kyã viïåc cuãa laâng Daä Lï Thûúång àûúåc sao laåi vaâo XVII nùm Caãnh Hûng thûá 6 (1745), trong àoá coá liïåt Sau khi Chey Chetta II mêët, cöng nûä Ngoåc kï túâ trònh cuãa Quöëc cö baâ Quêån (tûác baâ Ngoåc Vaån söëng trong cuöåc tranh chêëp quyïìn lûåc cuãa Vaån) gúãi chuáa Nguyïîn Phûúác Têìn xin cho laâng triïìu àònh Chên Laåp. Khúãi àêìu laâ cuöåc tranh àûúåc lïå thuöåc vaâo Nöåi phuã: “Nùm Àinh Tyå (1677), quyïìn giûäa Giaám quöëc Preáa Outey (em ruöåt cuãa böín thön coá cöng, Quöëc cö baâ quêån Vaån àaä trònh Chey Chetta II) vúái hai ngûúâi em hoå laâ Chau (túâ) thên vúái Àûác Triïët vûúng (tûác chuáa Nguyïîn Ponheáa To (úã ngöi: 1618-1630) vaâ Ponheáa Nu (úã Phûúác Têìn) cho xaä thön àûúåc lïå thuöåc vaâo Nöåi ngöi: 1630-1640). Nhiïìu cöng trònh cho rùçng hoå phuã”. laâ con cuãa cöng nûä Ngoåc Vaån, nhûng khöng húåp Ngoaâi ra baâ coân àûúåc thúâ úã chuâa Linh Sún lyá, vò nhiïìu lyá do(5). vúái thêìn chuã cuãa tön thêìn Töëng Sún Quêån chuáa Nùm 1640, Phuå chñnh Outey àûa con mònh Nguyïîn Thõ Ngoåc Vaån úã chuâa Linh Sún viïët laâ: lïn ngöi tûác Quöëc vûúng Ang Non I. Nhûng Ang “Phuång vi hiïín linh Töëng Sún Quêån chuáa Nguyïîn Non I cuäng chó laâm vua àûúåc hai nùm (1640- Thõ Ngoåc (Vaån) quyá (nûúng), thuåy Tûâ Hoan, phaáp 1642) thò bõ ngûúâi con trai khaác cuãa Chey Chetta hiïåu Diïåu Àûác nhêët võ kim linh”. II laâ Chau Ponhea Chan (con baâ hoaâng hêåu ngûúâi Qua àöëi chiïëu, so saánh, di tñch vaâ tû liïåu liïn Laâo) giïët chïët hïët caã gia àònh Preáah Outey giaânh quan àïën Töëng Sún Quêån chuáa Ngoåc Vaån liïåt laåi ngöi vua, tûác Nùåc Öng Chên. kï úã trïn, hai nhaâ nghiïn cûáu Lï Nguyïîn Lûu Sau khi lïn ngöi, Nùåc Öng Chên cûúái möåt – Huyânh Àònh Kïët khùèng àõnh trong cöng trònh cöng chuáa ngûúâi Maä Lai, theo àaåo Höìi (àaåo cuãa ÊËn chûúng Viïåt Nam tûâ thïë kyã XVI àïën cuöëi thïë vúå), boã quöëc giaáo, biïåt àaäi ngûúâi Maä Lai, ngûúâi kyã XIX trong dên gian vuâng Huïë: “Baâ cöng nûä Chùm (vò nhûäng ngûúâi naây giuáp öng ta lïn ngöi), nöëi goát Huyïìn Trên êëy, chûa ai xaác àõnh àûúåc àaân aáp Phêåt giaáo vaâ ngûúâi Viïåt... gêy bêët bònh tïn cö naâo trong hai cö, nhûng ta coá thïí biïët chùæc trong hoaâng töåc vaâ dên chuáng Chên Laåp. Trûúác laâ Ngoåc Vaån, vò cuöëi àúâi, baâ vïì nûúác, truá taåi laâng tònh huöëng naây, hoaâng hêåu Ngoåc Vaån, àûa hai Daä Lï Chaánh... vaâ sau khi qua àúâi (lùng möå taåi con vïì êín thên úã vuâng Mö Xoaâi - Baâ Rõa(6). laâng Bùçng Laäng) do coá cöng àûác àûúåc dên laâng Nùm 1658, Hoaâng thên Ang Sur (Sö)(7) vaâ Ang thúâ phuång taåi àònh laâng Daä Lï Thûúång vaâ chuâa Tan con quan Phuå chñnh Outey dêëy binh chöëng laâng Linh Sún... Nhû thïë khöng coân gò phaãi nghi Nùåc Öng Chên, nhûng thêët baåi... Nghe lúâi khuyïn ngúâ”(4). cuãa thaái hêåu Ngoåc Vaån, Ang Sur vaâ Ang Tan cêìu Chùæp nöëi caác nguöìn tû liïåu, chuáng ta hoaân cûáu chuáa Nguyïîn. Chuáa Hiïìn Nguyïîn Phuác Têìn chónh thïm möåt bûúác vïì haânh traång cuãa cöng liïìn sai Phoá tûúáng dinh Trêën Biïn (Phuá Yïn) laâ 16 SỐ 491 THÁNG 1 NĂM 2018
  15. Nguyïîn Phûúác Yïën dêîn 3.000 quên àïën thaânh lúán cuãa baâ khöng thua gò cöng chuáa Huyïìn Trên Hûng Phûúác (bêëy giúâ laâ Möîi Xuy, tûác Baâ Rõa), àúâi Trêìn, àaä mang vïì cho dên töåc möåt vuâng phaá àûúåc thaânh röìi tiïën vaâo bùæt Nùåc Öng Chên àêët phûúng Nam bao la, möåt vûåa luáa khöíng löì àem vïì giam úã Quaãng Bònh. nuöi söëng dên töåc, nïn nhên dên àõa phûúng Àïën nùm 1660, Nùåc Öng Chên chïët, chuáa dûång miïëu thúâ úã thön Daä Lï, xaä Thuãy Phûúng Nguyïîn phong cho Ponheáa So, con cuãa thaái hêåu àûúåc chuáa Nguyïîn cho “lïå thuöåc vaâo Nöåi phuã”, Ngoåc Vaån laâm vua Chên Laåp, tûác hiïåu laâ Barom coá nghôa laâ xaä Thuãy Phûúng àûúåc phuã chuáa Reachea vaâ chaáu laâ Ang Non (Nùåc Öng Nöån) quaãn lyá trûåc tiïëp giöëng nhû möåt àún võ haânh laâm Nhõ vûúng àoáng àö úã Prei Norkor(8). Sûã Cao chñnh trûåc thuöåc nöåi phuã. Maäi àïën nùm Khaãi Miïn viïët, nhúâ ngûúâi Viïåt múái àûúåc laâm vua, nïn Àõnh thûá 2 (1917) baâ múái àûúåc phong Töëng Sún Barom Reachea kyá hoâa chêëp nhêån triïìu cöëng Quêån chuáa Ngoåc Vaån. haâng nùm cho Àaâng Trong. Tûâ àoá, lûu dên Viïåt àïën Gia Àõnh, Möîi Xuy (Baâ Rõa), Biïn Hoâa ngaây Möåt chuát nhêån xeát caâng àöng khai hoang múã àêët...(9). Hún 50 nùm úã ngöi thaái hêåu, sau khi chöìng Nhû vêåy, qua sûå can thiïåp cuãa cöng nûä Ngoåc laâ quöëc vûúng Chey Chetta II qua àúâi, mùåc duâ Vaån, ngûúâi Viïåt chñnh thûác xaác lêåp chuã quyïìn khöng chñnh thûác coá quyïìn lûåc can dûå vaâo cöng cuãa ngûúâi Viïåt Nam trïn xûá Thuãy Chên Laåp, cuöåc trõ nûúác cuãa triïìu àònh Chên Laåp luön àöìng thúâi baâ cuäng giuáp vûúng quöëc Chên Laåp khöng bõ rúi vaâo tay cuãa nûúác Xiïm La àang baânh trûúáng vïì phña Àöng. Nùm 1672, vua Barom Reachea bõ con rïí vûâa laâ chaáu, laâ Chey Chetta III giïët chïët; em laâ Nùåc Öng Tên theo lúâi khuyïn cuãa thaái hêåu Ngoåc Vaån, chaåy sang Saâi Cön nûúng naáu. Nhûng ngay sau àoá Chey Chetta III cuäng bõ saát haåi. Ang Chei, con trai àêìu cuãa vua Barom Reachea lïn ngöi (1673-1674) tûác Nùåc Öng Àaâi. Öng Àaâi cho àùæp thaânh luäy úã àõa àêìu Möîi Xuy, nhúâ Xiïm cûáu viïån àïí chöëng laåi chuáa Nguyïîn. Quên cuãa Ang Tan bõ quên Xiïm àaánh àuöíi, Ang Tan cuâng chaáu laâ Ang Nan (Nùåc Öng Nöån) chaåy sang Saâi Cön kïu cûáu chuáa Nguyïîn. Nùm 1674, chuáa Hiïìn Nguyïîn Phuác Têìn sai Cai cú Nguyïîn Dûúng Lêm vaâ Tham mûu Nguyïîn Àònh Phaái chia quên laâm hai caánh cuâng tiïën lïn Chên Laåp. Nùåc Öng Àaâi boã thaânh Nam Vang chaåy vaâo rûâng, àïí röìi bõ thuöåc haå àêm chïët. Sau khi Nùåc Öng Àaâi mêët, em laâ Ang Sor ra haâng. Àïí giaãi quyïët tònh traång “nöìi da xaáo thõt” dai dùèng naây, chuáa Nguyïîn daân xïëp, àïí Ang Sor lïn laâm Chñnh vûúng tûác Nùåc Öng Thu, àoáng àö úã Phnöm Pïnh, coân Nùåc Öng Nöån tiïëp tuåc laâm Nhõ vûúng, àoáng àö úã Saâi Cön (khu vûåc goâ Cêy Mai, nay thuöåc Thaânh phöë Höì Chñ Minh)... Tuy nhiïn, hai phe vêîn khöng tûâ boã yá àõnh loaåi trûâ nhau. Nhûng caã hai àïìu phaãi triïìu cöëng xûng thêìn vúái chuáa Nguyïîn taåi Kim Long. Phoá vûúng Nùåc Öng Nöån mêët nùm 1691 thò toaân quyïìn cai trõ taåi àêy thuöåc vïì chuáa Nguyïîn. Nùm 1674, khi Nùåc Öng Nöån laâm Nhõ vûúng vïì àoáng úã Saâi Cön, baâ Ngoåc Vaån theo vïì nguå úã àêy möåt thúâi gian, sau àoá baâ vïì nuái Chûáa Chan (Biïn Hoâa) lêåp chuâa êín tu trïn nuái Gia Laâo. Khoaãng nùm 1677, coá khaã nùng baâ trúã vïì söëng trïn àêët Hoáa Chêu, cû nguå úã xaä Daä Lï, núi baâ àaä tûâng söëng trûúác khi vïì laâm dêu Chên Laåp(10) vaâ qua àúâi taåi àêy. Biïët àûúåc cöng lao to SỐ 491 THÁNG 1 NĂM 2018 17
  16. biïën àöång, nhûng trïn thûåc tïë do uy tñn vaâ aãnh 3. Theo Trêìn Viïët Àiïìn (https://khoahocnet. hûúãng caá nhên cuãa baâ àöëi vúái triïìu àònh vaâ thêìn com/2017/10/30/tran-viet-dien-kien-giai-moi-ve-hau- dên Chên Laåp, sûå can thiïåp cuãa thaái hêåu Ngoåc su-cua-cong-nu-nguyen-thi-ngoc-van/) Coá thïí àêy laâ Vaån thûúâng àoáng vai troâ mang tñnh quyïët àõnh ngöi möå caãi taáng, vò úã gêìn chuâa Giao Laâo, núi Baâ Ngoåc trong möåt söë cuöåc tranh ngöi baáu giûäa hoaâng Vaån êín tu, coá ngöåi möå cuãa Baâ àûúåc dên àõa phûúng goåi thên hoaâng tûã Cao Miïn vúái muåc tiïu cuãng cöë laâ Miïëu Cö hay Lùng Cö (nay thuöåc xaä Xuên Trûúâng, möëi quan hïå thên hûäu hoâa bònh giûäa hai nûúác. Xuên Löåc, Àöìng Nai). Cuöëi cuâng chñnh quyïìn Àaâng Trong àûúåc àïìn 4. http://baothuathienhue.vn/bi-an-ve-mot-cong- àaáp xûáng àaáng bùçng àêët àai tûâ phña phe thùæng nu-duoc-menh-danh-huyen-tran-cong-chua-thu- thïë; àöìng thúâi giuáp cho Chên Laåp thoaát khoã êm 2-a41988.html. mûu Àöng tiïën cuãa ngûúâi Xiïm. Chñnh vò thïë, 5. Lï Nguyïîn Lûu – Huyânh Àònh Kïët (2011), ÊËn maâ sau khi baâ qua àúâi ñt lêu, nùm 1698 chuáa chûúng Viïåt Nam tûâ thïë kyã XVI àïën cuöëi thïë kyã XIX Nguyïîn sai Thöëng suêët Nguyïîn Hûäu Caãnh vaâo trong dên gian vuâng Huïë, Nxb.Thuêån Hoáa, Huïë, tr.85. Nam kinh lûúåc, xaác lêåp chuã quyïìn cuãa ngûúâi 6. Ngûúâi Long Höì (2011), “Àêët Phûúng Nam 1”, Viïåt vúái hai trêën múái Trêën Biïn vaâ Phiïn Trêën https://huynhhuuduc.blogspot.com/p/blog-page_53. àïën têån búâ söng Tiïìn. html, Giaám quöëc Outey, laâ ngûúâi ài àoán baâ Ngoåc Vaån Vaâ cûá theo kïë saách tùçm ùn dêu naây, àïën nùm vaâ laâ ngûúâi hïët loâng baão vïå Ngoåc Vaån vaâ öng tiïëp 1757 toaân böå àêët Nam böå, möåt phêìn ba diïån tuåc theo àuöíi chñnh saách thên Viïåt Nam, chöëng Xiïm. tñch àêët nûúác hoâa nhêåp cûúng vûåc cuãa Töí quöëc Öng àaä àûa hai em hoå lïn ngöi. Luác àoá con baâ Ngoåc Viïåt Nam, laâ cöng lao trúâi biïín cuãa bao thïë hïå Vaån chûa àïën tuöíi trûúãng thaânh àïí vaâo chuâa tu tûâ tiïìn nhên; trong àoá coá phêìn goáp cöng khöng nhoã möåt àïën ba nùm àïí traã ún cha meå. ÚÃ àêy coá sûå nhêìm cuãa bêåc anh thû taâi trñ “Töëng Sún Quêån chuáa lêîn giûäa hai ngûúâi em hoå cuãa Chey Chetta vaâ hai Ngoåc Vaån” suöët caã àúâi quïn mònh hy sinh cho sûå ngûúâi con cuãa Ngoåc Vaån, vò tïn cuãa hoå giöëng nhau laåi nghiïåp múã mang àêët nûúác bïìn vûäng cho dên töåc. khöng coá hoå. Coá thïí noái rùçng, têìm nhòn chiïën lûúåc cuãa Traång 7. Ngûúâi Long Höì (2011) “Àêët Phûúng Nam 1”, trònh Nguyïîn Bónh Khiïm “Hoaânh Sún nhêët àaái, https://huynhhuuduc.blogspot.com/p/blog-page_53. vaån àaåi dung thên” àaä giuáp cho Nguyïîn Hoaâng coá html. àûúåc sûå khúãi àêìu thuêån lúåi vaâ vúái “Di ngön chñnh 8. Cuäng coá thöng tin Ang Sur (Sö) laâ con cuãa Giaám trõ” àïí laåi cho àúâi sau. Chuáa Saäi Nguyïîn Phûúác quöëc Outey, nhûng àûúåc baâ Ngoåc Vaån nhêån laâm con Nguyïn, ngûúâi khúãi àêìu thûåc hiïån di ngön naây, nuöi, múái thoaát àûúåc cuöåc thaãm saát do Nùåc Öng Chên àïí “xêy dûång cú nghiïåp muön àúâi”. Sûå dêën thên thûåc hiïån vaâo nùm 1642. trong sûå nghiïåp cuãa mònh, Saäi vûúng àaä àûúåc aái 9. Nt vaâ Trêìn Nhêåt Vy (2015) “Cöng nûä Ngoåc nûä Ngoåc Vaån chia seã vaâ àöìng haânh vúái ûáng phoá Vaån”, http://www.vanhoahoc.vn/nghien-cuu/van-hoa- thöng minh saáng taåo trûúác moåi tònh huöëng vaâ viet-nam/van-hoa-co-trung-dai-o-viet-nam/2798-tran- möåt àûác hy sinh cao caã. nhat-vy-cong-nu-ngoc-van.html. Söë tû liïåu múái phaát hiïån, mùåc duâ coá nhiïìu 10. Lï Hûúng (1969) Sûã Cao Miïn, Nhaâ saách Khai àiïím cêìn tiïëp tuåc xaác minh, nhûng vúái ngöi möå Trñ, Saâi Goân xb, tr.160. (cuäng coá thïí laâ möå caãi taáng), miïëu thúâ vúái thêìn 11. Trêìn Viïët Àiïìn, https://khoahocnet. chuã vaâ nhêët laâ sùæc phong vúái danh hiïåu Töëng Sún com/2017/10/30/tran-viet-dien-kien-giai-moi-ve-hau- Quêån chuáa, dûát khoaát laâ daânh cho cöng nûä Ngoåc su-cua-cong-nu-nguyen-thi-ngoc-van/. Vaån chúá khöng ai khaác. Tiïëc thay cho àïën nay trong caã nûúác, nhêët TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO: laâ Nam böå, maãnh àêët do cöng nûä Ngoåc Vaån goáp phêìn khai múã, ngoaåi trûâ ngöi phïë thaáp Phöí Àöìng 1. Lï Hûúng (1969), Sûã Cao Miïn, Nhaâ saách Khai (úã chuâa Kim Cang, xaä Tên Phûúác, thõ xaä Vônh Trñ, Saâi Goân. An, tónh Àöìng Nai), chûa coá möåt cöng trònh tûúãng 2. Cristophoro Bori (1997), Xûá Àaâng Trong nùm niïåm tûúng xûáng naâo khùæc ghi cöng lao to lúán cuãa 1621, baãn dõch Höìng Nhuïå, Nguyïîn Khùæc Xuyïn, baâ, goåi laâ àïìn ún àaáp nghôa, àïí hêåu thïë tri ên vaâ Nguyïîn Nghõ, Nxb.TP. Höì Chñ Minh. chiïm baái. 3. Phan Khoang (1969), Xûá Àaâng Trong (1558- 1777), Nhaâ saách Khai Trñ, Saâi Goân. CHUÁ THÑCH: 4. Quöëc Sûã quaán (1961), Àaåi Nam thûåc luåc tiïìn biïn, baãn dõch Viïån Sûã hoåc, Nxb. Sûã hoåc, Haâ Nöåi. 1. Christophoro Borri (1997), Xûá Àaâng Trong nùm 5. Quöëc Sûã quaán (1997), Àaåi Nam Liïåt truyïån, têåp 1621, baãn dõch Höìng Nhuïå, Nguyïîn Khùæc Xuyïn, I, Nxb Thuêån Hoáa, Huïë. Nguyïîn Nghõ, Nxb. TP. Höì Chñ Minh. tr.84. 6. Niïn giaám Hoaâng gia Cao Miïn. 2. Phan Khoang (1969), Xûá Àaâng Trong (1558- 7. Höåi àöìng Trõ sûå Nguyïîn Phûúác töåc (1994) Nguyïîn 1777), Nhaâ saách Khai Trñ, Saâi Goân, tr.401-402. Phûúác töåc thïë phaã. 18 SỐ 491 THÁNG 1 NĂM 2018
  17. TRAO ĐỔI Quốc hiệu NHÀ LÝ Đinh Văn Tuấn T heo Àaåi Viïåt sûã kyá toaân àaä laâ bùçng chûáng quan troång Tiïn Hoaâng cuäng khöng thêëy thû, vaâo nùm 1054, sau àïí phuã nhêån àõnh kiïën xûa nay nhùæc àïën. Seä coá ngûúâi cho laâ do khi lïn ngöi, vua Lyá vïì quöëc hiïåu ÀAÅI VIÏåT do Lyá tñnh chêët “sú lûúåc” cuãa taác phêím Thaánh Töng àùåt ra quöëc hiïåu Thaánh Töng àùåt ra. Sûå thêåt laâ nïn caác soaån giaã àaä boã qua. Luêån laâ ÀAÅI VIÏåT (建國號曰大越)(1), nhaâ Lyá chó duâng laåi tïn nûúác cuä àiïím naây khöng thuyïët phuåc vò vaâ tûâ àoá vïì sau àûúåc caác triïìu tûâ thúâi Àinh – Tiïìn Lï maâ thöi. sûå kiïån quan troång laâ àùåt quöëc àaåi Trêìn, Hêåu Lï, Lï Trung Baâi viïët naây seä tiïëp tuåc múã hiïåu múái cuãa nûúác nhaâ àöëi vúái Hûng, chuáa Trõnh – Nguyïîn röång vaâ ài sêu hún vaâo vêën àïì sûã gia laâ khöng thïí xem thûúâng vêîn sûã duång laåi quöëc hiïåu naây naây àïí xaác àõnh möåt lêìn nûäa vïì röìi boã qua àûúåc vaâ trong möåt (quöëc hiïåu Àaåi Viïåt chó bõ giaán quöëc hiïåu ÀAÅI VIÏåT khöng phaãi taác phêím sûã - àõa duâ laâ sú lûúåc àoaån khi nhaâ Höì caãi quöëc hiïåu do Lyá Thaánh Töng àùåt ra lêìn laåi caâng phaãi chuá troång nïu ra, laâ Àaåi Ngu vaâ chêëm dûát vaâo thúâi àêìu tiïn trong lõch sûã. bùçng chûáng laâ quöëc hiïåu “Vaån nhaâ Nguyïîn vúái quöëc hiïåu múái Xuên” cuãa Lyá Bñ, Nam Viïåt àïë laâ Viïåt Nam). Hêìu nhû moåi sûã Taâi liïåu khaão cöí, thû àaä àûúåc Àaåi Viïåt sûã lûúåc ghi gia, hoåc giaã trong vaâ ngoaâi nûúác tõch liïn quan àïën quöëc nhêån. Ngay caã saách Viïåt àiïån u Viïåt Nam tûâ xûa àïën nay àïìu hiïåu ÀAÅI VIÏåT thúâi Lyá linh(5) chuyïn cheáp caác thêìn linh tin tûúãng khöng chuát hoaâi nghi Hai taâi liïåu sûã - àõa thuöåc nhûng khi viïët vïì Lyá Nam Àïë laâ quöëc hiïåu ÀAÅI VIÏåT do vua haâng súám nhêët laâ Àaåi Viïåt sûã vêîn khöng quïn ghi nhêån quöëc Lyá Thaánh Töng lêìn àêìu tiïn àùåt lûúåc(3) vaâ An Nam chñ lûúåc(4) hiïåu “Vaån Xuên”. Chó coá thïí giaãi ra. Tuy nhiïn, trong baâi viïët (khoaãng àúâi Trêìn), thêåt àaáng thñch húåp lyá laâ thúâi Àinh vaâ Lyá “Nhêån thûác múái vïì quöëc hiïåu ngaåc nhiïn, laåi khöng hïì ghi thêåt sûå khöng chñnh thûác àùåt nhaâ Àinh”(2), chuáng töi àaä gúåi cheáp gò vïì sûå kiïån troång àaåi vaâo ra quöëc hiïåu múái nïn caác soaån yá, nhêån àõnh nhû sau: Sûå xuêët nùm 1054, Lyá Thaánh Töng àùåt giaã àaä khöng ghi nhêån. Sau hiïån quöëc hiïåu ÀAÅI VIÏåT trïn ra quöëc hiïåu ÀAÅI VIÏåT. Quöëc àêy laâ caác bùçng cûá chûáng minh viïn gaåch thúâi Àinh úã Hoa Lû hiïåu “Àaåi (Cuâ) Viïåt” cuãa Àinh lyá giaãi naây: Trong vùn khùæc bia 8. Lûúng Vùn Lûåu (1973), Biïn Hoâa sûã lûúåc html. toaân biïn, Taác giaã xb. 13. Trêìn Nhêåt Vy (2015 ) “Cöng nûä Ngoåc Vaån”, 9. Lï Nguyïîn Lûu – Huyânh Àònh Kïët (2011), http://www.vanhoahoc.vn/nghien-cuu/van-hoa- ÊËn chûúng Viïåt Nam tûâ thïë kyã XVI àïën cuöëi thïë kyã viet-nam/van-hoa-co-trung-dai-o-viet-nam/2798- XIX trong dên gian vuâng Huïë, Nxb. Thuêån Hoáa. tran-nhat-vy-cong-nu-ngoc-van.html. 10. Voä Vinh Quang - Nguyïîn Àònh Àñnh “Töëng http://www.royalark.net/Cambodia/camboa4. Sún Quêån chuáa Nguyïîn Thoå Ngoåc Vaån, qua sùæc htm. phong, lùng möå vaâ tñn ngûúäng thúâ úã Huïë”, Taåp chi 14. http://tintuc.hues.vn/bi-an-ve-mot-cong-nu- Nghiïn cûáu vaâ Phaát triïín söë 9 (126), 2015, tr.54-61. duoc-menh-danh-huyen-tran-cong-chua-thu-2/. 11. Àònh Àñnh (2015), http://baothuathienhue. 15. Trêìn Viïët Àiïìn (2017), https://khoahocnet. vn/bi-an-ve-mot-cong-nu-duoc-menh-danh-huyen- com/2017/10/30/tran-viet-dien-kien-giai-moi-ve- tran-cong-chua-thu-2-a41988.html. hau-su-cua-cong-nu-nguyen-thi-ngoc-van/. 12. Ngûúâi Long Höì (2011) “Àêët Phûúng Nam 1”, 16. http://www.royalark.net/Cambodia/camboa4. https://huynhhuuduc.blogspot.com/p/blog-page_53. htm. SỐ 491 THÁNG 1 NĂM 2018 19
  18. àaá àúâi Lyá coá 1 têëm bia àaä khùæc laâ biïån phaáp kyå huáy hay khöng? chó laâ VIÏåT vaâ caác chûä úã àêìu quöëc hiïåu ÀAÅI VIÏåT àoá laâ bia Chùæc chùæn laâ khöng vò àoá laâ khi nhû Àaåi, Cûå, Nam chùèng qua Àaåi Viïåt quöëc àûúng gia àïå tûá quên phaåm thûúång. Theo yá töi, laâ tiïëng thêåm xûng (lúán) hay tûâ àïë Suâng Thiïån Diïn Linh thaáp sûå xuêët hiïån caách viïët khaác nhau chó võ trñ (phûúng Nam) maâ thöi. bi (大越國當家第四帝崇善延齡塔 vïì quöëc hiïåu nhû trïn chó chûáng Khöng chó úã àúâi Lyá, tïn nûúác 碑)(6) do Nguyïîn Cöng Bêåt soaån, toã, thêåt ra vaâo àúâi Lyá, khöng coá goåi laâ VIÏåT maâ trûúác àoá vaâo àúâi niïn àaåi Thiïn Phuâ Duïå Vuä 2 möåt quöëc hiïåu chñnh thûác do vua Àinh - Tiïìn Lï cuäng vêåy, bùçng (1121), tuy nhiïn cuäng khoaãng ban böë thi haânh. Vua Lyá Thaái chûáng laâ nhûäng viïn gaåch thúâi àúâi Lyá, laåi coá têëm bia khöng Töí trong Chiïëu dúâi àö (遷都詔) Àinh – Tiïìn Lï úã Hoa Lû coá dêëu khùæc quöëc hiïåu ÀAÅI VIÏåT maâ laåi (9) àaä goåi tïn nûúác laâ VIÏåT trong êën nöíi Àaåi Viïåt quöëc quên thaânh laâ Cûå Viïåt (巨越), àoá laâ úã bia Cûå Viïåt bang (越邦) vaâ theo Vùn chuyïn (大越国軍城塼)(11) vaâ theo Viïåt quöëc Thaái uáy Lyá cöng thaåch hiïën thöng khaão (文獻通考) àúâi Àaåi Viïåt sûã lûúåc, vua Àinh Tiïn bi minh tûå (鉅 越 國 太 尉 李 公 Nguyïn do Maä Àoan Lêm biïn Hoaâng phong cho thaái tûã Àinh 石 碑 銘 序)(7), khuyïët danh, niïn soaån àaä dêîn taâi liïåu àúâi Töëng laâ Liïîn laâ “Nam Viïåt vûúng”, vûúng àaåi khoaãng nùm 1159 vaâ vùn Quïë Haãi ngu haânh chñ, (桂海虞 hiïåu naây àaä àûúåc Àinh Liïîn cho khùæc chuöng àöìng Thiïn Phuác 衡志) do Phaåm Thaânh Àaåi (1126 khùæc vaâo cöåt kinh Phêåt bùçng àaá tûå höìng chung minh vùn (天福 -1193) biïn soaån vaâ sau àïën Tuåc úã Hoa Lû(12) vaâ qua àúâi Tiïìn Lï(13) 寺洪鐘銘文), cuäng viïët tïn nûúác tû trõ thöng giaám (續資治通鑑)(10) cuäng thïë, nhaâ Töëng phong cho laâ Cûå Viïåt (巨越) úã àoaån vùn: cuäng àaä ghi nhêån nhaâ Lyá tûâng Lï Hoaân laâ Nam Viïåt vûúng(14). Thiïìn sû Àaåo Haånh ài laåc quyïn sûã duång êën “Nam Viïåt quöëc êën” Roä raâng tïn nûúác thúâi Àinh, Tiïìn trong nûúác Cûå Viïåt (道行禪師化 (南越國印) trïn vùn thû ngoaåi Lï laâ VIÏåT vaâ chûä Àaåi hay Nam 緣巨越國)(8). Quöëc hiïåu Cûå Viïåt giao Töëng – Viïåt. Tuy sûã Viïåt chó laâ phuå thïm. Sûå xuêët hiïån chûa tûâng àûúåc ghi nhêån trong khöng noái àïën êën naây, nhûng hai chûä ÀAÅI VIÏåT trïn gaåch thúâi caác taâi liïåu sûã hoåc xûa nay, vêåy nguöìn taâi liïåu úã trïn coá thïí tin Àinh(15), trûúác hïët laâ bùçng chûáng taåi sao laåi laâ Cûå Viïåt? Chûä Haán cêåy vò bùçng chûáng laâ An Nam phuã nhêån quöëc hiïåu “Àaåi (Cuâ) cûå 鉅 vaâ 巨 laâ hai chûä àöìng êm, chñ lûúåc tûâng xaác nhêån vua Töëng Viïåt” thúâi Àinh do Àaåi Viïåt sûã àöìng nghôa: lúán. Chûä àaåi 大 coá àaä truy phong cho Lyá Cöng Uêín kyá toaân thû ghi cheáp(16) vaâ cuäng nghôa laâ lúán, nïn coá thïí duâng 鉅 laâ Nam Viïåt vûúng vaâ cuöëi àúâi phuã nhêån luön thöng tin do Àaåi vaâ 巨 (lúán) àïí viïët thay. Nhûng, Lyá, baâi Chiïëu nhûúâng ngöi (禪位 Viïåt sûã kyá toaân thû khùèng àõnh liïåu ÀAÅI VIÏåT, nïëu àuáng laâ möåt 詔)) cuãa Lyá Chiïu Hoaâng cuäng vïì Lyá Thaánh Töng àùåt quöëc hiïåu quöëc hiïåu chñnh thûác àûúåc àùåt ra àaä tûâng goåi nûúác ta laâ Nam Viïåt laâ Àaåi Viïåt. vaâo ban böë vaâo àúâi vua Lyá Thaánh quöëc (南越國). Nhûäng tïn goåi Toám laåi, vúái caác bùçng chûáng Töng vaâ caác àúâi vua Lyá sau vêîn nûúác vaâo àúâi Lyá nhû Viïåt, Àaåi thû tõch, di vêåt khaão cöí thò tûâ sûã duång coá àûúåc pheáp viïët khaác Viïåt, Cûå Viïåt, Nam Viïåt àaä cho àúâi Àinh, Tiïìn Lï àïën àúâi Lyá àaä chûä, duâ laâ chûä àöìng nghôa hoùåc thêëy tïn goåi nûúác phöí biïën nhêët xaác àõnh möåt sûå thêåt lõch sûã: Chó coá tïn goåi nûúác phöí biïën laâ VIÏåT vaâ àûáng trûúác chûä VIÏåT coá thïí tuây yá duâng caác chûä nhû Àaåi, Cûå, Nam. Thöng tin tûâ Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû khùèng àõnh vua Lyá Thaánh Töng lêìn àêìu tiïn àùåt ra quöëc hiïåu ÀAÅI VIÏåT laâ möåt ngöå nhêån vaâ sûå ngöå nhêån naây coá nhiïìu khaã nùng do tin tûúãng vaâo thû tõch Trung Hoa. Taâi liïåu cöí Trung Hoa liïn quan àïën quöëc hiïåu ÀAÅI VIÏåT àúâi vua Lyá Thaánh Töng, súám nhêët hiïån biïët laâ saách Möång Khï buát àaâm (夢溪筆談)(17) do Thêím Quaát biïn soaån khoaãng 1088, àêy laâ taâi liïåu cuâng thúâi Lyá Thaánh Töng, saách coá àoaån: “Àïën Nhêåt Tön (tûác Lyá Thaánh Töng), beân tiïëm xûng laâ “Phaáp Thiïn ÛÁng Vêån Suâng Nhên Chñ Àaåo Khaánh Thaânh Long Tûúâng 20 SỐ 491 THÁNG 1 NĂM 2018
  19. Anh Vuä Duïå Vùn Tön Àûác Kïët luêån Trung têm Vùn hoáa ngön ngûä Àöng Thaánh Thêìn Hoaâng Àïë”, tön Kïí tûâ khi Àaåi Viïåt sûã kyá toaân Têy. 2009. (Lyá) Cöng Uêín laâ “Thaái Töí Thêìn thû khùèng àõnh vïì sûå kiïån vua 5. Viïåt àiïån u linh, Töíng têåp vùn Vuä Hoaâng Àïë”, quöëc hiïåu laâ Àaåi Lyá Thaánh Töng vaâo nùm 1054 hoåc Viïåt Nam, têåp 3b, Nxb. Khoa Viïåt. (至日尊, 乃僭稱 法天應運崇 àaä àùåt ra quöëc hiïåu ÀAÅI VIÏåT laâ hoåc Xaä höåi, Haâ Nöåi, 1994. 仁至道慶成龍祥英武睿文尊德聖 tûâ àoá vïì sau, moåi sûã gia, hoåc giaã 6. Phaåm Thõ Thuây Vinh, “Vïì tû 神皇帝,尊公蘊為太祖神武皇帝, trong vaâ ngoaâi nûúác cho àïën nhaâ liïåu vùn khùæc Haán Nöm thúâi Lyá”, 國號大越). Sau àoá àïën böå Töëng biïn soaån saách giaáo khoa, nhaâ Taåp chñ Haán Nöm, söë 6 (121). sûã (宋史)18, saách naây àûúåc Thoaát giaáo àïìu tin tûúãng khöng chuát 7. Trõnh Khùæc Maånh, “Bûúác àêìu Thoaát vêng lïånh vua Nguyïn hoaâi nghi rùçng àoá laâ möåt sûå thêåt tòm hiïíu nhûäng giaá trõ cuãa vùn bia biïn soaån laåi vaâo khoaãng nùm lõch sûã vaâ vêîn mùåc nhiïn lûu Viïåt Nam àöëi vúái viïåc nghiïn cûáu tû 1343 cuäng ghi cheáp àaåi yá nhû truyïìn, giaãng daåy phöí biïën cho tûúãng chñnh trõ xaä höåi nûúác ta thúâi vêåy: Nhêåt Tön (Lyá Thaánh Töng) caác thïë hïå sau. Thïë nhûng, qua phong kiïën”, Taåp chñ Haán Nöm söë tûå xûng Àïë úã nûúác naây, tiïëm tòm hiïíu vaâ khaão chûáng tûâ thû 2-1998 xûng laâ Phaáp Thiïn ÛÁng Vêån tõch cöí Viïåt-Hoa vaâ caác chûáng 8. Nguyïîn Hûäu Vinh (dõch vaâ Suâng Nhên Chñ Àaåo Khaánh tñch khaão cöí, chuáng töi phaát hiïån giúái thiïåu), Thñch Thiïån Niïåm (àñnh Thaânh Long Tûúâng Anh Vuä ra möåt sûå thêåt lõch sûã khaác, coá chñnh), “Thiïìn sû Tûâ Àaåo Haånh vaâ Duïå Vùn Tön Àûác Thaánh Thêìn giaá trõ khoa hoåc àaä chûáng minh vùn khùæc chuöng chuâa Thiïn Phuác”, Hoaâng Àïë, tön (Lyá) Cöng Uêín thöng tin cuãa Àaåi Viïåt sûã kyá nguöìn: trangnhahoaihuong.com laâm “Thaái Töí Thêìn Vuä Hoaâng toaân thû vïì quöëc hiïåu àúâi Lyá laâ 9. Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû (sàd). Àïë”, quöëc hiïåu laâ Àaåi Viïåt 日 möåt sûå ngöå nhêån vò àaä suy diïîn 10. 文獻通考, nguöìn: http://ctext. 尊自帝其國,僭稱法天應運崇仁 lïåch laåc tûâ thû tõch Trung Hoa: org/library.pl?if=en&file=8386&pag 至道慶成龍祥英武睿文尊德聖神 Vaâo khoaãng àúâi Àinh, duâ Àinh e=75#%E5%8D%97%E8%B6%8A% 皇帝,尊公蘊爲太祖神武皇帝, 國 Böå Lônh sau khi thöëng nhêët àêët E5%9C%8B%E5%8D%B0. 號大越). Hai thöng tin trïn àaä nûúác, xûng àïë nhûng vêîn khöng 11. 續資治通鑑, nguöìn: https:// xaác àõnh dûä kiïån lõch sûã: Bùæt àùåt ra quöëc hiïåu múái laâ Àaåi (Cuâ) books.google.comvnbooks?id=XNBk àêìu tûâ Lyá Thaánh Töng múái tûå Viïåt maâ chó duâng tïn goåi nûúác BAAAQBAJ&pg=PT1859&lpg=PT xûng àïë chûá trûúác àoá Lyá Thaái cuä, phöí biïën (súám nhêët coá thïí 1859&dq=%22%E5%8D%97%E8% Töí, Lyá Thaái Töng khöng xûng bùæt àêìu tûâ Lñ Bñ vúái àïë hiïåu Nam B6%8A%E5%9C%8B%E5%8D%B0 àïë vaâ thúâi àiïím naây trong nûúác Viïåt àïë) laâ VIÏåT nhû Àaåi VIÏåT %22&source=bl&ots=TqgdS3BSQL coá hay àang duâng quöëc hiïåu laâ vaâ Nam VIÏåT. Tiïëp sau àïën nhaâ &sig=WXlRFNCzFTNtLow0HEES ÀAÅI VIÏåT chûá khöng xaác àõnh Tiïìn Lï, tïn nûúác cuäng thûúâng UzprS-I&hl=vi&sa=X&redir_esc=y quöëc hiïåu múái àùåt ra. Caác sûã gia goåi laâ Àaåi VIÏåT, Nam VIÏåT. Khi #v=onepage&q=%22%E5%8D%97 cuãa böå Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû, nhaâ Lyá khúãi nghiïåp, tûâ àúâi Lyá %E8%B6%8A%E5%9C%8B%E5%8 chùæc chùæn àaä tham khaão caác taâi Thaái Töí àïën Lyá Chiïu Hoaâng, D%B0%22&f=false. liïåu trïn vaâ tûå suy diïîn bùçng trong nûúác vêîn thûúâng xûng 12. Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû (sàd). àoaån vùn: “Àùåt quöëc hiïåu laâ Àaåi tïn nûúác laâ VIÏåT, Àaåi VIÏåT, Cûå 13. Nguyïîn Vùn Àoaân, “Khai Viïåt (建國號曰大越)”, caách duâng VIÏåT, Nam VIÏåT. Sûå thêåt laâ quêåt di tñch cöë àö Hoa Lû nùm 2009 chûä kiïën (建) nghôa laâ dûång lïn, vua Lyá Thaánh Töng chûa tûâng – 2010: Kïët quaã vaâ vêën àïì”, Taåp chñ àùåt ra nhû muöën khùèng àõnh laâ àùåt quöëc hiïåu múái laâ ÀAÅI VIÏåT Khaão cöí hoåc söë 3/2010. Lyá Thaánh Töng lêìn àêìu tiïn àùåt vaâo nùm 1054 nhû Àaåi Viïåt sûã 14. Haâ Vùn Têën, “Tûâ möåt cöåt ra quöëc hiïåu ÀAÅI VIÏåT. Nhûng, kyá toaân thû àaä tûâng ghi cheáp. kinh Phêåt nùm 973 vûâa phaát hiïån úã nhû trïn àaä luêån chûáng, trûúác Hoa Lû”, Taåp chñ Nghiïn cûáu Lõch Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû, saách CHUÁ THÑCH sûã, söë 76, 1965. Theo dêëu caác vùn Àaåi Viïåt sûã lûúåc vaâ An Nam chñ hoáa cöí, Nxb. Khoa hoåc Xaä höåi, 1997. lûúåc àïìu khöng nhùæc àïën sûå kiïån 1. Viïån Khoa hoåc Xaä höåi, Àaåi 15. ÚÃ truyïån Soác Thiïn Vûúng Lyá Thaánh Töng àùåt ra quöëc hiïåu Viïåt sûã kyá toaân thû, Nxb. Khoa hoåc (Tyâ sa mön vûúng) úã saách Lônh ÀAÅI VIÏåT vaâ quan troång nhêët, Xaä höåi, Haâ Nöåi, 1993. Nam chñch quaái (tuåc biïn) àaä dêîn sûå phaát hiïån gaåch Hoa Lû vaâo 2. Àinh Vùn Tuêën, “Nhêån thûác Thiïìn uyïín têåp anh àïí ghi nhêån tïn thïë kyã X coá dêëu êën ÀAÅI VIÏåT àaä múái vïì Quöëc hiïåu nhaâ Àinh”, Taåp chñ nûúác thúâi vua Lï Àaåi Haânh goåi laâ chûáng minh àúâi Lyá Thaánh Töng Xûa&Nay söë 368, 369. “Cûå Viïåt quöëc” (巨越國) (theo “Lônh thêåt ra cuäng chó duâng laåi tïn goåi 3. 越史略, nguöìn: Http://ctext.org/li- Nam chñch quaái bònh giaãi”, nguöìn: nûúác cuä laâ ÀAÅI VIÏåT maâ thöi brary.pl?if=en&file=86874&page=2&by_ https://trandinhhoanh.wordpress. vaâ khöng thïí coá àiïìu nghõch lyá title=%E8%B6%8A%E5%8F%B2%E7% com/2010/07/03/linh-nam-chich- rùçng, Lyá Thaánh Töng lêëy tïn 95%A. quai-truy%E1%BB%87n-soc-thien- nûúác cuä cuãa nhaâ Àinh röìi ban böë 4. Lï Tùæc, An Nam chñ lûúåc, Trêìn v%C6%B0%C6%A1ng/, do Nguyïîn thaânh möåt quöëc hiïåu múái! Kinh Hoâa (dõch), Nxb. Lao Àöång – Hûäu Vinh, Trêìn Àònh Hoaânh biïn SỐ 491 THÁNG 1 NĂM 2018 21
  20. Có thực người sang Trung Hoa năm 1790 là hoàng đế Quang Trung? (vài trao đổi với học giả Nguyễn Duy Chính) Nguyễn Thanh Tuyền N ùm 2016, Nhaâ xuêët baãn Duy Chñnh àaä daânh nhiïìu têm yá thûác tòm vïì cöåi nguöìn, duång Vùn hoáa – Vùn nghïå sûác tòm hiïíu, laâm roä möåt söë têm soi saáng caác vêën àïì lõch sûã Thaânh phöë Höì Chñ Minh khña caånh cuãa lõch sûã Viïåt Nam bùçng nhûäng nguöìn taâi liïåu múái cho ra mùæt baån àoåc quyïín saách thúâi trung àaåi, àùåc biïåt laâ giai vaâ hiïëm quyá. nhan àïì Giúã laåi möåt nghi aán àoaån cuöëi thïë kyã XVIII liïn Trúã laåi quyïín saách noái trïn. lõch sûã “Giaã Vûúng nhêåp cêån” – quan àïën vûúng triïìu Têy Sún. Thöng qua nhan àïì, taác giaã àaä Coá thûåc ngûúâi sang Trung Hoa Quaá trònh tòm hiïíu, khaám phaá nïu roä duång yá muöën nhòn nhêån laâ vua Quang Trung giaã hay sûã Viïåt cuãa öng àûúåc cuå thïí hoáa laåi möåt vêën àïì lúán trong lõch sûã khöng? cuãa hoåc giaã Nguyïîn Duy thaânh nhiïìu baâi viïët àùng trïn vûúng triïìu Têy Sún dûúái thúâi Chñnh. Taác giaã laâ ngûúâi rêët àam Taåp chñ Xûa&Nay, àûúåc xuêët Quang Trung, möåt vêën àïì coá yá mï khaám phaá lõch sûã Viïåt Nam baãn thaânh nhiïìu àêìu saách khaác nghôa àöëi vúái nïìn hoâa bònh vaâ thúâi cöí. Vúái vöën ngoaåi ngûä (Anh, nhau. Àoá laâ àiïìu àaáng trên sûå phaát triïín àêët nûúác sau cuöåc Phaáp) thaânh thaåo vaâ khaã nùng troång vïì möåt ngûúâi àêìy têm vïå quöëc chöëng Thanh thùæng lúåi, Haán hoåc vûäng vaâng, Nguyïîn huyïët vúái khoa hoåc lõch sûã, coá möåt vêën àïì àaä àûúåc nhêët loaåt soaån). Trong saách naây coá Lúâi hêåu Cuäng coá ngûúâi cho gaåch naây xuêët giúái khaão cöí hoåc Quaãng Chêu, baåt (baåt cuöëi saách) – Lônh Nam xûá tûâ nûúác Àaåi Viïåt cuãa Lûu Trung Quöëc chûa thêëy phaát hiïån, chñch quaái liïåt truyïån quyïín 3 (tuåc Nham. Dûúái àúâi nhaâ Àûúâng – cöng böë gaåch Àaåi Viïåt quöëc quên loaåi) cuãa Àoaân Vônh Phuác, ghi nùm Hêåu Lûúng, Lûu Nham mûu àöì thaânh chuyïn úã Quaãng Chêu, maâ hoaân thaânh laâ àêìu nùm Quang Baão lêåp quöëc, xûng àïë úã Phiïn Ngu leä ra phaãi coá rêët nhiïìu tûâ loâng àêët. (1554), trong khi baãn Thiïìn uyïín (Quaãng Chêu) vaâ àùåt quöëc hiïåu laâ Dô nhiïn, gaåch Àaåi Viïåt quöëc quên têåp anh xûa nhêët coân laåi laâ baãn Vônh “Àaåi Viïåt” vaâo nùm 917 nhûng vaâo thaânh chuyïn àûúåc saãn xuêët taåi Thõnh thûá 11(1715) khöng coá Cûå nùm 918, laåi àöíi quöëc hiïåu laâ Àaåi Hoa Lû nûúác Àaåi Viïåt thúâi nhaâ Viïåt quöëc, coá leä àaä àûúåc nhuêån sùæc Haán, sûã saách coân goåi laâ Nam Haán. Àinh laâ húåp lyá hún. laåi. Vêåy thúâi Tiïìn Lï àaä tûâng goåi tïn Trong khoaãng thúâi gian ngùæn nguãi 18. Xem Nhêån thûác múái vïì Quöëc nûúác laâ “Cûå Viïåt” coá àuáng hay khöng naây, coá thïí gaåch Àaåi Viïåt quöëc hiïåu nhaâ Àinh (àaä dêîn). cêìn phaãi tòm thïm chûáng cûá khaác. quên thaânh chuyïn àûúåc saãn xuêët 19. 夢溪筆談, “Tûá khöë toaân thû”, 16. An Nam chñ lûúåc (sàd). úã Quaãng Chêu nhûng sau àoá nhaâ nguöìn: http://ctext.org/library.pl?if 17. Cho àïën nay chûa coá nhaâ Àinh (khúãi nghiïåp tûâ nùm 968) àaä =en&file=5192&page=28#%E5%A khaão cöí, sûã hoåc trong vaâ ngoaâi sûã duång (mua laåi gaåch cuä úã Quaãng 4%A7%E8%B6%8A. nûúác naâo àaä phuã nhêån möåt caách Chêu hay duâng laåi söë gaåch àaä nhêåp 20. 宋史, “Tûá khöë toaân thû”, thuyïët phuåc vïì xuêët xûá, thúâi àaåi tûâ trûúác) gaåch Àaåi Viïåt naây àïí xêy nguöìn: http://ctext.org/library.pl?i ra àúâi cuãa gaåch Àaåi Viïåt quöëc thaânh Hoa Lû? Nhûng yá kiïën naây f=en&file=76228&page=204#%E5 quên thaânh chuyïn úã Hoa Lû. khöng thuyïët phuåc vò cho àïën nay %A4%A7%E8%B6%8A. 22 SỐ 491 THÁNG 1 NĂM 2018
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

THÔNG TIN
TRỢ GIÚP
HỖ TRỢ KHÁCH HÀNG
Theo dõi chúng tôi

Chịu trách nhiệm nội dung:

Nguyễn Công Hà - Giám đốc Công ty TNHH TÀI LIỆU TRỰC TUYẾN VI NA

LIÊN HỆ

Địa chỉ: P402, 54A Nơ Trang Long, Phường 14, Q.Bình Thạnh, TP.HCM

Hotline: 093 303 0098

Email: support@tailieu.vn

Giấy phép Mạng Xã Hội số: 670/GP-BTTTT cấp ngày 30/11/2015 Copyright © 2022-2032 TaiLieu.VN. All rights reserved.

 

Đồng bộ tài khoản
2=>2