Thờ nữ thần ở Phú Quốc: Từ tín ngưỡng thờ Bà Thuỷ đến tín ngưỡng thờ Thánh Mẫu

TAÏP CHÍ ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 20 - Thaùng 4/2014<br /> <br /> <br /> THỜ NỮ THẦN Ở PHÚ QUỐC: TỪ TÍN NGƯỠNG<br /> THỜ BÀ THUỶ ĐẾN TÍN NGƯỠNG THỜ THÁNH MẪU<br /> <br /> TRẦN THỊ AN (*)<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Sử dụng các kiến thức điền dã các ngôi dinh thờ nữ thuỷ thần ở Phú Quốc: Dinh<br /> Bà Dương Đông, Dinh Bà Hàm Ninh, Dinh Bà Ông Lang, Dinh Bà Cửa Cạn, bài viết đã<br /> chỉ ra nhu cầu mãnh liệt của người dân trong tục thờ cúng các vị nữ thần được thờ ở các<br /> Dinh Bà trên đảo, về sự đa dạng của văn hoá tộc người và sự đa dạng của văn hoá vùng<br /> miền thể hiện trong tín ngưỡng thờ Bà ở các ngôi Dinh. Từ điểm nhìn đương đại, bài viết<br /> đã chỉ ra sự vận động của tín ngưỡng thờ Bà ở các Dinh từ tục thờ bà Thủy của các cư dân<br /> ngư nghiệp (trên đảo) và người đi biển (ở trên đảo và ở các vùng khác) đến tín ngưỡng thờ<br /> Thánh Mẫu của các tầng lớp cư dân (trên đảo, trong nước và nước ngoài) với tư cách là<br /> một hệ thống mở để có thể đáp ứng nhu cầu gửi gắm niềm tin của người dân trước những<br /> biến đổi mau lẹ của đời sống hôm nay.<br /> Từ khoá: tín ngưỡng, thờ cúng, nữ thần, thờ Thánh Mẫu<br /> <br /> ABSTARCT<br /> Based on countryside knowledge of temples with naiad worship in Phu Quoc such as:<br /> Lady Duong Dong’s Temple, Lady Ham Ninh’s Temple, Lady Ong Lang’s Temple, Lady<br /> Cua Can’s Temple, the article has shown the strong demand of the people in the practice<br /> of worshipping goddesses at Ladies’ Temples on the island as well as the diversity of the<br /> ethnic culture and the regional culture shown in goddess worshipping faiths at different<br /> Ladies’ Temples. Based on the contemporary points of view, the article points out the<br /> developments of the naiad worshipping beliefs at the temples from naiad worshipping<br /> beliefs of the fishery residents (living on the island) and the seafarers (living on the island<br /> and in other regions) to “Thanh Mau” worshipping beliefs of different classes of the<br /> people (living on the island as well as in Vietnam and foreign countries) as an open system<br /> which can meet the people’s needs of relying their faiths in facing the rapid change of<br /> modern life.<br /> Keywords: belief, worship, goddess, “Thanh Mau” worship<br /> *<br /> Là một hòn đảo lớn nhất trong số 22 lí tưởng trên các chuyến hải hành hay<br /> hòn đảo của huyện đảo Phú Quốc với diện những chuyến tìm đất nên đã đón nhận<br /> tích là 574 km² (toàn huyện đảo là 593,05 nhiều đợt di dân. Bên cạnh đó, do nhiều cơ<br /> km²), đảo Phú Quốc là nơi có cảnh sắc duyên trong l ch sử, đảo Phú Quốc cũng đã<br /> thiên nhiên đẹp, đ a hình đa dạng: có núi, là nơi dừng chân, nơi trú ngụ của một số<br /> có sông, có suối và bao quanh tứ bề là biển. nhân vật l ch sử quan trọng. Những đặc<br /> Với đặc điểm này, Phú Quốc được coi là điểm đ a lý, l ch sử này khiến cho Phú<br /> một nơi trú ẩn an toàn, một nơi dừng chân Quốc trở thành nơi hội tụ nhiều luồng văn<br /> hóa và sự đan xen văn hoá của các cộng<br /> (*)<br /> PGS.TS, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam. đồng dân cư trong quá trình cộng cư và đã<br /> <br /> 5<br /> làm nên nét đặc sắc của văn hoá nơi đây. nhỏ có một bức bình phong là một gian thờ<br /> Bao quanh là biển, do vậy, để bám trụ Mẫu có tên là Thủy Long Thánh Mẫu cung.<br /> lại hòn đảo này, dù không hành nghề chài Phía trong, không gian thờ cúng gồm một<br /> lưới thì người dân nơi đây cũng phải gian thờ có ba ban: ban chính giữa thờ Mẫu<br /> thường xuyên đối diện với biển; họ đương có bức đại tự: “Vạn cổ anh linh”, ban bên<br /> nhiên phải thích ứng với biển để tồn tại, phải thờ Tiền hiền, ban bên trái thờ Hậu<br /> phải nương vào biển để sống. Sự thích ứng hiền. Ban thờ Mẫu được thiết kế gần giống<br /> ấy dẫn đến sự gắn bó sâu sắc với vùng đất với điện thờ Tứ phủ gồm có phía trên thờ<br /> đang sống; sự nương tựa đó dẫn đến một Mẫu, và phía dưới là một khám nhỏ. Nhìn<br /> lòng biết ơn và tình yêu với biển khơi. Nó vào cách bài trí này, có thể thấy ở đây sự<br /> đã được chưng cất thành những biểu tượng hội nhập giữa việc thờ Mẫu với tín ngưỡng<br /> của đời sống tâm linh con người Phú Quốc. thờ các v khai canh (tiền hiền, hậu hiền) –<br /> Một trong những biểu hiện của tính đa sắc vốn là một bước đệm cho việc xây dựng<br /> thái văn hóa, tính thích ứng và nương tựa biểu tượng của tín ngưỡng thờ thành hoàng<br /> vào biển cả của Phú Quốc là tín ngưỡng từ Trung Bộ vào Nam Bộ. Bên trái của lối<br /> thờ nữ thần, mà người dân ở đây quen gọi vào gian thờ là một tủ quần áo của Mẫu do<br /> là Bà và di tích thờ Bà được gọi là Dinh: người dân cúng Bà, tủ quần áo này giống<br /> Dinh Bà. như tủ quần áo mà ta thấy ở đền thờ bà<br /> 1. VỀ HỆ THỐNG DINH BÀ Ở Chúa Xứ (Châu Đốc, An Giang).<br /> ĐẢO PHÚ QUỐC Về nhân vật được thờ, một số tài liệu<br /> Đảo Phú Quốc có 4 ngôi Dinh Bà, đó cho biết, Dinh thờ bà Kim Giao, công chúa<br /> là: Dinh Bà Dương Đông (thờ Thủy Long của vương quốc Khmer có công khai phá<br /> Thánh Mẫu) ở th trấn Dương Đông; Dinh đảo. Dinh Bà Dương Đông và Dinh Bà<br /> Bà Ông Lang (còn gọi là Dinh Bà Lớn Cửa Cạn đều cùng thờ Bà. Trong khi đó,<br /> Tướng, thờ bà Lê Kim Đ nh) ở ấp Ông Trương Thanh Hùng lại cho rằng, dinh Bà<br /> Lang, xã Cửa Dương, Dinh Bà Hàm Ninh Dương Đông thờ Thủy Long Thánh Mẫu,<br /> (thờ Thiên Ya Na ở xã Hàm Ninh), Dinh được gọi là Dinh Bà Ngoài để phân biệt<br /> Bà Cửa Cạn (thờ bà Kim Giao) ở xã Cửa<br /> với Dinh Bà Trong thờ Kim Giao1. Điều<br /> Cạn. Phú Quốc có 5 khu dân cư chính thì<br /> này cũng được xác nhận thêm bởi ch Tư,<br /> các di tích thờ Bà trên nằm ở 3 khu dân<br /> người trông coi Dinh Bà Dương Đông<br /> cư/làng chài: th trấn Dương Đông (vốn là<br /> trong d p điền dã tháng 6/2013 của chúng<br /> một làng chài lớn của đảo), làng chài Hàm<br /> tôi. Ch Tư cho biết: Dinh Bà Dương Đông<br /> Ninh và làng chài Cửa Cạn.<br /> thờ Thủy Long Thánh Mẫu, trong Dinh<br /> 1.1. Dinh Bà Dương Đông<br /> hiện có bức cuốn thư đề Thủy Long Thánh<br /> Nổi tiếng nhất đối với du khách là<br /> Mẫu cung khẳng đ nh đây là cung điện thờ<br /> Dinh Bà Dương Đông (nằm trên đường Võ<br /> Thánh Mẫu. Hiện nay, bức cuốn thư được<br /> Th Sáu, Khu 1, Th trấn Dương Đông)<br /> trang trí rất đẹp nhưng một bức ảnh khác<br /> trông ra biển, dưới chân núi Dinh Cậu.<br /> (nguồn Internet, không rõ năm chụp) cho<br /> Dinh Bà Dương Đông thờ Thuỷ Long<br /> thấy vào năm 1970, năm chữ này chỉ mới<br /> Thánh Mẫu.<br /> được viết lên tường (phụ đề dưới cụm từ<br /> Dinh Bà Dương Đông được bài trí đơn<br /> trên là “Kỉ niệm tái thiết năm canh tuất<br /> giản: từ ngoài đường vào, qua một cái sân<br /> ngày 18-10-1970”). Bức ảnh này cho ta<br /> <br /> 6<br /> biết ít nhất là việc đ nh danh “Thủy Long Về nhân vật được thờ, Dinh Bà Ông<br /> Thánh Mẫu” đã có từ năm 1970. Hai bên Lang thờ bà Lê Kim Đ nh, tương truyền là<br /> cửa ra vào của gian thờ Thánh Mẫu (cùng vợ Nguyễn Trung Trực. Bà cùng ông tham<br /> với bức ảnh ghi năm tu sửa 1970) là đôi gia chống quân Pháp những năm cuối đời<br /> câu đối: nên được dân gian tôn vinh là bà Lớn<br /> Siêu tứ thủy dĩ vi vương công năng phối địa Tướng (người kể cho tôi biết gọi như thế<br /> Mại quần long nhi lập cực đức khả tham thiên bởi bà vừa là bà tướng, vừa là vợ ông lớn).<br /> Có nghĩa là: Cách đó khá xa, nằm ngay sát mé biển là<br /> Vượt qua bốn bể làm vương, công sánh ngôi mộ của bà. Đường đi đến mộ bà tương<br /> cùng với Đất đối khó khăn, phải vượt qua một cánh đồng<br /> Cao hơn cả đoàn rồng để lập ngôi cao, đức cát trắng, chưa có đường ô tô, qua một cái<br /> lớn ngang Trời. cầu nhỏ, đến mép biển thì mới đến mộ.<br /> Đôi câu đối này đã dùng 2 chữ “Thủy” Mặc dù nằm giữa một vùng cát khá hoang<br /> và “Long” ở 2 vế để chỉ danh xưng Thủy vu nhưng ngôi mộ của bà được xây khá<br /> Long của Mẫu và dùng những lời tán tụng khang trang.<br /> để ca ngợi công đức sánh ngang Trời, Đất 1.3. Dinh Bà Hàm Ninh<br /> của ngài. Điều này cho thấy người soạn đôi Ở làng chài Hàm Ninh có một ngôi<br /> câu đối đã bày tỏ lòng tôn kính bà Thủy dinh được gọi là Dinh Bà Hàm Ninh. Khác<br /> Long với tư cách là v vua biển mà công với hai ngôi dinh trên, Dinh Bà Hàm Ninh<br /> đức được đánh giá ở mức tuyệt đối. không nằm sát biển mà nằm sâu trong xã.<br /> 1.2. Dinh Bà Ông Lang Người dân ở đây kể lại là trước đây, ngôi<br /> Cách th trấn Dương Đông 7 km về dinh nằm sát biển nhưng do sạt lở đã được<br /> phía Tây Bắc là một ngôi Dinh Bà Ông chuyển vào v trí hiện nay. Ông Vạn (65<br /> Lang (ở ấp Ông Lang, xã Cửa Dương) là tuổi ở tổ 13, ấp Rạch Hàm, xã Hàm Ninh)<br /> một ngôi dinh nằm sát bờ biển phía Bắc và ch Phúc (47 tuổi, nhà ở ngay cạnh<br /> đảo. Nằm trong một khuôn viên rất rộng, Dinh) cho biết, khi ông Vạn về đây ở (cách<br /> nhưng Dinh cũng chỉ mới có một gian thờ đây 40 năm) và khi ch Phúc còn nhỏ, ngôi<br /> nhỏ. Theo đại tự ghi ngay cửa vào Dinh dinh đã được chuyển về đ a điểm này.<br /> thờ, Dinh được dựng năm 1946, và mới Dinh Bà Hàm Ninh có 2 gian thờ là<br /> được tu sửa lại năm 2007 với kiến trúc rất Dinh Ông Nam Hải và Dinh Bà Thuỷ; phía<br /> mới. Trong gian thờ chỉ có một ban thờ bà ngoài sân là hai khám thờ nhỏ bên trái bên<br /> Lê Kim Đ nh. Ngai thờ được bài trí bằng phải kiểu như ban thờ Cô, thờ Cậu trong<br /> một bức tượng bà mặc quần áo có màu sắc tín ngưỡng Tứ phủ. Trong Dinh Ông Nam<br /> rực rỡ và đeo vòng xuyến rất đẹp và bên Hải có một bộ xương cá Ông, trong Dinh<br /> trái là bức chân dung Nguyễn Trung Trực. Bà Thủy có hai cung thờ, cung phía ngoài<br /> Hai bên ban thờ là 2 dòng chữ đắp nổi theo chỉ có một bát hương và hai con hạc chầu<br /> hàng dọc: “Anh hùng dân tộc” và “Trung hai bên; cung trong thờ Bà, có một pho<br /> trinh liệt nữ”. Lối vào bên trái cũng có một tượng Bà khá nhỏ nhắn, cao chừng 30 cm.<br /> tủ quần áo Bà Lớn Tướng được người dân Hai bên của ban thờ Bà có 2 chiếc thuyền<br /> cúng như ở Dinh Bà Dương Đông. Ngoài gỗ và một số sản vật biển như san hô. Phía<br /> sân, phía trông ra biển có hai pho tượng trái lối vào có một tủ quần áo cúng Bà, các<br /> thờ Quan Âm Nam Hải. bộ quần áo ở đây bằng kích thước quần áo<br /> <br /> 7<br /> của người bình thường dùng để treo và một nước sâu (dân đ a phương gọi là “búng”)<br /> số bộ quần áo nhỏ để thay cho bà vào d p nên còn được gọi là Búng Dinh Bà.<br /> lễ hội (tối 22, ngày 23/3 âm l ch). Về nhân vật được thờ, các tài liệu<br /> Đặc biệt, ngay trước cửa vào gian thờ truyền ngôn cho biết, Dinh thờ Bà Kim<br /> bà Thủy là một tấm liễn nhỏ bằng gỗ, Giao, tương truyền là người Khơ Me, thuộc<br /> chính giữa khắc chữ “Tâm”. Dòng lạc dòng dõi vua Campuchia. Do vua b lật đổ<br /> khoản hai bên ghi là: Quang Tự, Quý Mão nên Bà lánh nạn sang đảo Phú Quốc. Khi<br /> niên, quý xuân nguyệt, cát đán, Hải Nam đi, Bà mang theo đàn trâu để khai phá đất<br /> tín phàm Hoàng Ứng Tinh, Khánh Vân, đai tìm đất làm ruộng. Tương truyền, Bà<br /> Đắc Lan, Quách Viễn Phiên đồng kính Kim Giao lập trại bên bờ Búng, hiện vẫn<br /> phụng (có nghĩa là: Ngày tốt đầu tháng Ba còn cánh đồng gọi là Đồng Bà và các dấu<br /> năm Quý Mão, niên hiệu Quang Tự (1903), vết cột được coi là cột buộc trâu của Bà<br /> Tín chủ là người phàm trần ở Hải Nam là xưa kia. Người dân Phú Quốc có một niềm<br /> Hoàng Ứng Tinh, Hoàng Khánh Vân, tin thiêng liêng đối với Bà – với tư cách là<br /> Hoàng Đắc Lan và Quách Viễn Phiên cùng người khai khẩn hòn đảo này.<br /> kính thờ). Đây là một thông tin hết sức Nhìn một cách tổng thể 4 di tích Dinh<br /> quan trọng. Thông tin này cho biết: đây là Bà ở đảo Phú Quốc, có thể bước đầu rút ra<br /> tấm liễn do những người ở đảo Hải Nam một số nhận xét sau: việc hình thành tín<br /> ghé lên bờ cúng. Có thể đây là những ngưỡng thờ Bà và lập Dinh để thờ là một<br /> người làm ăn trên biển (theo lời người dân quá trình khá lâu dài, thể hiện trong đó<br /> kể là Dinh Bà trước đây nằm sát bờ biển), trước hết là nhu cầu về đời sống tâm linh<br /> trên đường đi đã lên cúng ở Dinh Bà, do của người dân. Trong quá trình thích ứng<br /> được bà phù hộ nên đã trở lại lễ tạ. Nếu với vùng đất mới gồm một phức hệ đ a lý<br /> đúng là như vậy thì có thể thấy rằng, Dinh rừng, núi, sông biển, các cư dân đảo đã có<br /> Bà Hàm Ninh đã nổi tiếng là một đ a chỉ một nỗ lực không ngừng để chung sống với<br /> thiêng ít nhất vào cuối thế kỉ XIX. môi trường đ a lý-xã hội mới. Sự nỗ lực<br /> Về đối tượng được thờ, Dinh Bà Hàm thích nghi trong đời sống xã hội đã thể hiện<br /> Ninh thờ Ông Nam Hải (cá Ông) và thờ Bà rõ trong đời sống tâm linh khi mà tín<br /> Thuỷ (Thuỷ Long Thánh Mẫu). Theo lời kể ngưỡng được hình thành, được tin tưởng,<br /> của ông Vạn, Thủy Long Thánh Mẫu đây trở thành một động lực tinh thần vô giá cho<br /> là Thiên Ya Na được người dân Hàm Ninh con người lạ lẫm trước vùng đất mới và<br /> rước từ Khánh Hòa vào thờ. Ngày rước bà chơi vơi giữa biển khơi. Bên cạnh đó, tín<br /> là ngày 23/3, ngày Ông lụy cũng là ngày ngưỡng thờ Bà ở đảo Phú Quốc đã thể hiện<br /> 23/3 nên đó là ngày lễ hội của Dinh. quá trình hội nhập không ngừng của các<br /> 1.4. Dinh Bà Cửa Cạn chiều cạnh khác nhau của niềm tin, và đến<br /> Cách Dinh Bà Ông Lang chừng 5 km nay, đã hình thành một tín ngưỡng thờ Bà<br /> về phía Tây Bắc, nằm ở hữu ngạn sông trong các dinh, dù đã được đ nh v phần<br /> Cửa Cạn, là một ngôi Dinh khác, được gọi nào nhưng vẫn là một hệ thống mở để đón<br /> là Dinh Bà Cửa Cạn (thường được gọi là nhận những sắc thái mới của đời sống tâm<br /> Dinh Trong – để phân biệt với Dinh Ngoài linh người dân.<br /> thờ Thủy Long Thánh Mẫu ở Dương<br /> Đông). Dinh nằm ở cửa sông, cạnh vũng<br /> <br /> 8<br /> 2. CÁC LỚP VĂN HÓA TRONG Dinh Bà Dương Đông (như đã nói ở trên)<br /> TÍN NGƯỠNG THỜ BÀ Ở PHÚ QUỐC đã thể hiện sự ca tụng của người dân đối<br /> Qua việc giới thiệu di tích của 4 ngôi với một v vua của biển cả. Đôi câu đối ở<br /> Dinh Bà ở trên, có thể thấy các lớp văn hoá Dinh Cậu cũng thể hiện một cảm hứng<br /> đan xen trong tín ngưỡng của người dân ngợi ca như thế: Phong điều vũ thuận dân<br /> Phú Quốc như sau: an lạc, Hải yến hà thanh thế thái bình,<br /> 2.1. Tín ngưỡng thờ thần phù hộ D ch nghĩa là: Mưa thuận gió hòa, dân an<br /> ngư dân lạc, Sông yên biển lặng đời thái bình. Ước<br /> Ở 4 ngôi Dinh Bà và mộ Bà Lớn muốn về mưa thuận gió hòa, về sông yên<br /> Tướng Lê Kim Đ nh, một bộ phận lớn biển lặng là ước muốn thường trực nhất<br /> người đi lễ là ngư dân. Theo lời của người của cư dân biển, và họ đã tìm thấy nơi<br /> dân mà chúng tôi có d p phỏng vấn trong nương tựa về mặt tinh thần ở những v thần<br /> tháng 6/2013 (người hướng dẫn du l ch, linh này.<br /> người lái xe ôm, những người trông coi tại Hơn nữa, trong 4 ngôi Dinh Bà ở đảo<br /> các di tích: Dinh Bà Dương Đông, Dinh Phú Quốc thì có 2 ngôi dinh có tên là Thủy<br /> Cậu, Dinh Bà Hàm Ninh, Dinh Bà Ông Long Thánh Mẫu, riêng Dinh Bà Hàm Ninh<br /> Lang, Đình thần Nguyễn Trung Trực) thì lại có cung thờ ghi là Dinh Bà Thủy. Điều<br /> hầu hết các chủ ghe, tàu đều gửi niềm tin này cho thấy lớp tín ngưỡng thờ thần phù hộ<br /> vào sự phù hộ của các v thần được thờ ở ngư dân là rất rõ ở các Dinh Bà Phú Quốc.<br /> các di tích trên. Các chủ ghe, tàu khi đi 2.2. Tín ngưỡng thờ người mở cõi<br /> đánh cá thì có thể không lên cầu cúng ở các Trong các truyền thuyết của người dân<br /> di tích trên vì ghe, tàu nào cũng đều có ban được lưu truyền trên các trang mạng, Dinh<br /> thờ Quan Âm Nam Hải nhưng khi đi qua Bà Dương Đông và Dinh Bà Cửa Cạn đều<br /> họ đều bái vọng lên các di tích. Ông Võ thờ một v thần là Kim Giao, tương truyền<br /> Vạn, thành viên Ban quản tr Hội Dinh Bà là người khai phá đảo Phú Quốc. Các<br /> Hàm Ninh cho biết: “Dân ở đây tin dữ lắm. truyền thuyết về bà Kim Giao, như đã nói ở<br /> Vào ngày vía Bà, người dân Hàm Ninh dù trên, đều kể về một người có công khai<br /> có đánh bắt xa bờ đến đâu cũng quay về khẩn hòn đảo này và người dạy dân cách<br /> đến lễ Bà. Người dân trong xã từ nhỏ tới làm ruộng ở đây. Hiện bà Kim Giao được<br /> lớn đều rất tin… Dân ở đây làm nghề hạ thờ ở dinh Cửa Cạn, nơi còn vết tích cánh<br /> bạc, Ông Nam Hải độ cho đánh được nhiều đồng bà khai hoang và hàng loạt cột buộc<br /> cá, ghe cộ chìm thì ông đưa vô bờ. Bà phù trâu xưa kia. Còn Dinh Bà Dương Đông,<br /> hộ, độ cho cô bác ngư dân chài lưới, nghèo nơi hiện nay thờ Thủy Long Thánh Mẫu thì<br /> khổ, không con cái, buôn bán, sức khỏe, ai vẫn còn những dấu vết của tín ngưỡng thờ<br /> cầu gì được nấy” (Phỏng vấn ngày thần khai canh. Dù người trông coi Dinh<br /> 5/6/2013). Trong Dinh Bà Hàm Ninh, như Thủy Long Thánh Mẫu Dương Đông<br /> đã nói ở trên, có một gian thờ Nam Hải; khẳng đ nh, ngôi Dinh này thờ bà Thuỷ<br /> trong sân ngôi Dinh Bà Ông Lang có 2 pho Long nhưng trong hậu cung, có hai ban thờ<br /> tượng Quan Âm Nam Hải; các ngôi Dinh Tiền hiền và Hậu hiền - những người có<br /> Bà đều trông ra biển và tọa lạc ở ngay bờ công khai khẩn trong tín ngưỡng của người<br /> biển (trừ Dinh Bà Hàm Ninh do b sạt lở dân miền Trung trở vào Nam.<br /> nên chuyển sâu vào trong đảo). Câu đối ở<br /> <br /> 9<br />  2.3. Tín ngưỡng thờ nhân vật lịch sử Phú Quốc đã tạo nên sự gắn kết giữa l ch<br /> Một hiện tượng đã thành phổ biến sử chống ngoại xâm vẻ vang của dân tộc<br /> trong truyền thuyết và tín ngưỡng dân gian với đời sống của cư dân trên đảo.<br /> Việt Nam là xu hướng “l ch sử hóa truyền 3. TÍN NGƯỠNG THỜ BÀ – SỰ HỘI TỤ<br /> thuyết” và “truyền thuyết hóa l ch sử”. VÀ PHÁT TRIỂN CỦA TÍN NGƯỠNG<br /> Điều này có nghĩa là các lớp truyền ngôn THỜ MẪU<br /> thường có xu hướng được dân gian “gắn” 3.1. Tín ngưỡng thờ Bà - Cậu<br /> vào một sự kiện l ch sử nào đó để tăng tính Nói đến tín ngưỡng thờ Bà của ngư<br /> chính thống, tầm vóc và quy mô của sự dân đảo Phú Quốc không thể không nhắc<br /> kiện và nhân vật được kể trong truyền đến tín ngưỡng thờ Bà - Cậu.<br /> thuyết. Ngược lại, các nhân vật và sự kiện Bà - Cậu là ai?<br /> l ch sử nhiều khi được “ảo hóa” bằng cách Tín ngưỡng đặc biệt này đã được nhắc<br /> gán cho họ những chi tiết nhuốm màu sắc đến trong các bài viết của Huỳnh T nh Của,<br /> thần kỳ để tăng tính kỳ vĩ của nhân vật l ch Nguyễn Thanh Lợi (2004 và 2012)2,<br /> sử. Hai xu hướng này đan quyện vào nhau Dương Hoàng Lộc (2010)3 và Trương<br /> khiến cho nhiều truyền thuyết đàng hoàng Thanh Hùng (2012)4. Về vấn đề này,<br /> đi vào l ch sử và nhiều nhân vật l ch sử Trương Thanh Hùng viết: “Hầu hết người<br /> được tôn vinh như những v thánh, thần. dân hoạt động trên sông nước đều rất tin<br /> Xu hướng này có thể thấy trong tín ngưỡng tưởng “Bà Cậu”. Họ cho đó là một v thần<br /> thờ Bà Lê Kim Đ nh (được cho là phu nhân có quyền năng rất lớn, chi phối đến đời<br /> Nguyễn Trung Trực) ở ngôi Dinh Bà Ông sống, làm ăn của dân làm nghề sông biển,<br /> Lang. Đáng chú ý là, sách sử ghi chép về kể cả dân đánh bắt và giao thông. Đến nay,<br /> chiến công của Nguyễn Trung Trực đều nhiều người không hiểu Bà Cậu là ai, là<br /> không ghi chép về vợ của ông. Tuy nhiên, một người hay hai người. Chỉ biết rằng,<br /> do Nguyễn Trung Trực đã gắn bó với đảo nếu Bà Cậu độ thì làm ăn sẽ phát đạt, đánh<br /> Phú Quốc vào 2 năm cuối đời (1885-1886) bắt trúng, an toàn khi hành nghề. Hình<br /> với một tinh thần yêu nước rạng ngời nên tượng Bà Cậu đối với dân sông nước nói<br /> người dân Phú Quốc đã viết thêm một chung có thể là Bà Thiên Hậu (đối với<br /> trang sử mới về ông, nối dài cuộc đời ngắn người Hoa), Bà Chúa Liễu, Thủy Long<br /> ngủi của ông, tạo nên những vầng hào Thánh Mẫu, là một v hoàng tử con của<br /> quang lung linh khiến cuộc đời ông bất tử Long Vương, là một v thuỷ thần, sau cùng<br /> để có thể sống với người dân trong những là những người khuất mặt nào đó tế độ cho<br /> thời khắc đương đại: đó là việc thêu dệt người làm nghề sông nước… Trên ghe tàu<br /> nên truyền thuyết về bà Lê Kim Đ nh. Và có một bàn thờ Bà Cậu mà bài v được viết<br /> truyền thuyết này đã không chỉ được lưu bằng chữ Hán là “Thủy Long Thánh Mẫu”<br /> truyền trong ngôi đền thờ Nguyễn Trung hay “Thánh Mẫu nương nương”. Như vậy,<br /> Trực ở Gành Dầu (một bãi biển đẹp của chúng ta thấy rằng, Bà Cậu không còn là<br /> Phú Quốc) mà còn nhanh chóng chiếm chỗ hai v thần Bà và Cậu mà đó là một v thần<br /> trong Dinh thờ Bà và hội nhập với tín gọi là Bà Cậu. Tuy nhiên, nếu trên bờ thì<br /> ngưỡng thờ Bà Thủy nơi đây. Bằng việc lại phân biệt rõ ràng Bà và Cậu, có Miễu<br /> thờ cúng hai nhân vật (một l ch sử, một dã Bà và Dinh Cậu” (tr.90). Về nguồn gốc tục<br /> sử) này, tín ngưỡng thờ Bà của cư dân đảo<br /> <br /> 10<br /> thờ này, Trương Thanh Hùng đã dẫn ý của Hoàng Lộc (2010) đều cho rằng, cậu Tài và<br /> Huỳnh T nh Của cho rằng, “Bà - Cậu chính cậu Quý là con của Thiên Ya Na Diễn<br /> là “ba Bà, bảy Cậu” gắn với việc thờ Liễu Ngọc Phi, và ở đây Thiên Ya Na đã được<br /> Hạnh Công Chúa”.5 đồng nhất với bà Thủy. Nguyễn Thanh Lợi<br /> Bên cạnh đó, có một số ý kiến khá viết: “Bà chúa Tiên (chúa Ngọc) còn có hai<br /> thống nhất cho rằng, Bà là Bà Thủy, còn người con là Cậu Tài và Cậu Quý, là<br /> Cậu đây là Cậu Tài, Cậu Quý. Đó là các ý những v thần đặc biệt “bảo hộ” cho vùng<br /> kiến của Dương Hoàng Lộc, Nguyễn Thanh sông nước. Dân sống bằng nghề hạ bạc và<br /> Lợi và người trông coi Dinh Cậu ở Phú dân thương hồ đã đồng hoá Pô Nưgar với<br /> Quốc. Dương Hoàng Lộc cho rằng: “Đặc Thuỷ Long thánh phi, kèm theo hai người<br /> biệt, đối với các nghề liên quan đến sông con của Bà là Cậu và Bà Cậu - những v<br /> nước và biển cả ở Nam bộ, người ta thường thần cai quản các hải đảo hoặc cù lao ven<br /> vái van Bà Cậu để cầu mong độ trì qua cơn sông, biển”. Dương Hoàng Lộc viết:<br /> sóng gió. Chắc vì thế mà người ta thường “Người ta còn có quan niệm Bà Thuỷ<br /> hay gọi dân làm nghề thương hồ hạ bạc là chính là hoá thân của Thiên Ya Na. Trong<br /> “dân Bà - Cậu”. Bà Cậu chính là Bà Thủy văn bia của Phan Thanh Giản tại Tháp Bà<br /> và hai người con trai: Cậu Tài và Cậu Nha Trang, có đoạn kể về Thiên Ya Na đã<br /> Quý”. Nguyễn Thanh Lợi cũng cho biết, hoá phép nổi sóng gió nhấn chìm thuyền<br /> Bà-Cậu trong tín ngưỡng ở Bà R a – Vũng của thái tử Trung Quốc, biến chiếc thuyền<br /> Tàu là Bà Thuỷ và Cậu Tài, Cậu Quý. này thành tảng đá. Do đó, Thiên Ya Na và<br /> Trong lần điền dã buổi tối vào tháng 2 người con của Bà (Cậu Tài, Cậu Quý)<br /> 6/2013, ch Tư, người trông coi Dinh Bà được xem là v thần của sông biển, cù lao”.<br /> Dương Đông và ông Minh, người trông coi Tuy dẫn nguồn nhưng hai bài viết trên đều<br /> Dinh Cậu đều cho tôi biết, Bà là Thủy Long đã có chỗ khúc xạ: trong văn bia do Phan<br /> Thánh Mẫu và Cậu là Cậu Tài, Cậu Quý. Thanh Giản soạn năm 1856 và truyền<br /> Ông Nguyễn Văn Minh (87 tuổi, người An thuyết vùng Khánh Hòa thì 2 người con<br /> Giang, trông coi Dinh Cậu đã 27 năm) gọi của Thiên Ya Na là một trai, một gái;<br /> Cậu một cách tôn xưng là “Ông” chứ không người con trai tên Trí và người con gái tên<br /> gọi “Cậu” và không cho người khác gọi Quý. Như vậy, chúng ta thấy xuất hiện ở<br /> “Cậu”. Ông nói với tôi là: “Dân chài đi biển đây một người mới là: Cậu Tài. Danh xưng<br /> tất nhiên là phải đến, không ai không dám của Cậu, nguồn “xuất thân” của Cậu,<br /> nghe. Nếu muốn đóng ghe phải lên khai truyền thuyết không giải thích rõ; chúng ta<br /> báo, sau đó xin keo, nếu ngài không cho thì cần cắt nghĩa xem, tại sao lại có một nhân<br /> đi làm nghề khác, trồng hồ tiêu hay làm gì vật mới là “Cậu Tài” trong tất cả các<br /> đó. Đố ai dám cãi. Khi tôi hỏi, dân làm gì truyền thuyết về Bà - Cậu ở vùng Nam Bộ.<br /> đều xin Cậu phải không, ông Minh nổi Tại ngôi Dinh Cậu, ta thấy một phức<br /> giận: Dân đến đây cúng không ai dám gọi thể thú v . Tên di tích là Dinh Cậu, nhưng<br /> là ông Cậu, chỉ dám gọi là ông Cù. (Nói ban thờ chính lại ghi bài v là Chúa Ngọc<br /> đến đây, ông bỏ vào phòng trong nằm). Nương Nương (một tên gọi khác của Thiên<br /> Vậy Cậu Tài, Cậu Quý là ai? Ya Na), hai bên có 2 tượng thờ nhỏ dưới<br /> Nguyễn Thanh Lợi (2004) và Dương hai dòng chữ Nhị hiền vương Thái tử.<br /> (tương truyền là cậu Tài, cậu Quý - hai con<br /> <br /> 11<br /> của Thiên Ya Na). Tuy nhiên, khi được hỏi Quốc đều có v trí sát mép biển. Đây hẳn<br /> thì ông Nguyễn Văn Minh thì lại kể: “Hai không phải là một sự tình cờ. V trí này<br /> ông Cậu (Cậu Quý và Cậu Tài) là hai thiên chắc hẳn đã thể hiện sự đáp ứng nhu cầu<br /> thần được phái xuống, một người trông coi của ngư dân và người đi biển về một v<br /> toàn vùng biển, một người trông coi rốn thần mà họ trông chờ sự độ trì. Thực tế các<br /> biển. Hai ông là tiên, được phái xuống cuộc phỏng vấn của chúng tôi đều cho thấy<br /> 2.000 năm, nay chưa được về vì giặc dưới rằng, ngư dân rất tin tưởng vào các Bà và<br /> biển còn quậy quá. Trước đây 5-60 năm thường đến cầu xin khi ra khơi, tạ ơn khi<br /> mới có một cơn bão lớn, nay có nhiều bão trúng vụ, tham dự một cách kính cẩn ngày<br /> quá. Vì thế ông phải trông coi. Đảo Phú vía Bà hàng năm. Ở khía cạnh này, các Bà<br /> Quốc có 99 ngọn núi, ở dưới biển có 99 dải được thờ trong 4 ngôi Dinh ở đảo Phú<br /> đá ngầm, là nơi ở của các loài cá. Vì thế, Quốc xuất hiện với tư cách là các nữ thần<br /> có đánh bắt bao nhiêu cũng không hết (Bà Thuỷ, Bà Kim Giao, Bà Lớn Tướng Lê<br /> được. Ông cai quản các luồng cá ở đây”. Kim Đ nh) chở che cho những người đi<br /> Với truyền thuyết này, hai cậu đã trở thành biển được bình an vô sự, phù hộ cho ngư<br /> là người trời, dường như không có liên dân đánh bắt được nhiều tôm cá, độ trì cho<br /> quan gì đến các bà Thủy, bà Thiên Ya Na họ gặp an lành trên biển.<br /> hay bà Thủy Long Thánh Mẫu ở đây. Tuy nhiên, phạm vi phù hộ độ trì của<br /> Bên cạnh truyền thuyết cho rằng, Bà là các Bà không chỉ dừng lại ở đó. Các cuộc<br /> Thủy Long Thánh Mẫu và Cậu là Cậu Tài, phỏng vấn mà chúng tôi tiến hành ở Dinh<br /> Cậu Quý (hai con của Thiên Ya Na), Bà Hàm Ninh, Dinh Bà Ông Lang, Dinh<br /> Nguyễn Thanh Lợi (2012) lại cho biết một Bà Dương Đông, Dinh Cậu Dương Đông<br /> truyền thuyết khác: ở Côn Đảo, Bà được cho thấy rằng: người dân đến các di tích<br /> đồng nhất với đức Bà Phi Yến (Lê Th này lễ bái không chỉ là ngư dân và nội<br /> Răm), tương truyền là thứ phi của Nguyễn dung cầu cúng của họ không chỉ là cầu<br /> Ánh, mẹ của Hoàng tử Cải và Cậu được đánh được nhiều tôm cá.<br /> đồng nhất với hoàng tử Cải, v hoàng tử Ch Tư (Ngọc Lệ), người trông coi<br /> yểu mệnh b ông vua đầu triều Nguyễn Dinh Bà Dương Đông và ch Trần Th<br /> ném xuống biển khi vừa lên bốn tuổi.6 Ngân, thành viên của Hội Dinh Bà Dương<br /> Một sự thống kê và khảo sát bước đầu Đông, cho tôi biết, lượng khách thập<br /> cho thấy, các lớp truyền ngôn về Bà và Cậu phương đến Dinh cúng lễ hơn phân nửa là<br /> (danh xưng, đ a điểm thờ, cách xưng hô, những người nơi khác, gồm khách du l ch<br /> truyền tích về công trạng của ông) cho thấy và khách trong đất liền đến cầu an, giải<br /> tính động và tính lỏng của truyền thuyết về hạn. Một điều đặc biệt là, khách thập<br /> Bà - Cậu - hệ quả của một tín ngưỡng mở phương muốn đến xin cầu an, giải hạn thì<br /> mà tục thờ và truyền thuyết đã và đang tiếp chỉ đến Dinh Bà, chứ không đến Dinh Cậu,<br /> tục đón nhận những lớp đắp bồi qua thời trong khi đó, khi đi biển thì họ vái Bà-Cậu.<br /> gian và trong không gian để trở thành một Ch Tư và ch Ngân cho biết, vào đêm giao<br /> phức thể rộng hơn và thống nhất hơn. thừa và ngày mùng Một Tết âm l ch, khách<br /> 3.2. Từ tín ngưỡng thờ nữ thần biển thập phương đến lễ cầu an “đông không thể<br /> tới tín ngưỡng thờ Thánh Mẫu tưởng tượng được, người chen vô không<br /> Như đã nói ở trên, các Dinh Bà ở Phú lọt” và “các ch làm việc muốn xỉu luôn”.<br /> <br /> 12<br /> Một trong những điều mà khách thập sông. Người gặp Bà liền quỳ lạy, cầu khẩn<br /> phương muốn đến cầu an ở Dinh Bà gì cũng được. Quả nhiên, năm nào có<br /> Dương Đông, có lẽ ngoài sự thuận tiện về thuyền Bà xuất hiện thì nhân dân Phú Quốc<br /> giao thông, còn là sự ân cần của người thực làm ăn khấm khá và phát đạt. Người dân<br /> hành nghi lễ. Ch Tư cho biết, khi cúng cầu Phú Quốc tin rằng Bà là người đem lại cuộc<br /> an, có khi cả gia đình chỉ gửi lễ 10 ngàn sống an lành và sung túc cho họ.”7<br /> đồng ch vẫn cúng, không gửi lễ ch vẫn Một nội dung cầu xin khác tương đối<br /> cúng. Vì thế, người dân trên đảo và khách phổ biến ở các ngôi Dinh Bà, Dinh Cậu ở<br /> thập phương vẫn đến gửi niềm tin vào các Phú Quốc là cầu tự. Các câu chuyện của<br /> nghi thức cúng cầu an, giải hạn ở đây. chúng tôi với những người đang có mặt tại<br /> Ch Nguyễn Th Lệ, 65 tuổi (Dinh Bà, khuôn viên di tích đều dẫn tới sự thành công<br /> ấp Ông Lang, xã Cửa Dương) cho tôi biết, của một số trường hợp cầu tự nào đó. Bà<br /> khách đến Dinh Bà phần lớn là ngư dân, Hoa, một người bán vé số ở Dinh Cậu, nói<br /> nhưng càng ngày càng có nhiều người đến với tôi: “Dân ở đây đa số là đi biển, mới<br /> lễ về các nhu cầu khác trong đời sống như đây, chỉ có người ở đất liền ra là làm du l ch<br /> chữa bệnh, học hành, buôn bán. Ch cho thôi. Ở đây cầu được nhiều thứ lắm: tài lộc<br /> biết, vào tháng 5 năm 2013, có người từ (hai cậu là bộ trưởng bộ ngân khố đấy), làm<br /> Hòn Đất (Kiên Giang) đến đây kêu cầu về ăn may mắn, con cái. Cầu gì được nấy.<br /> việc bán đất; hai tuần sau khi kêu cầu và Chính mắt tôi đã trông thấy một bà Việt<br /> được Bà làm phép cho, người đàn ông này kiều Mỹ qua đây xin cho con dâu có thai.<br /> đã bán được đất và gọi điện cảm ơn người Tháng sau về cô con dâu có bầu, bà cùng<br /> trông coi Dinh. Trong tình trạng bất động con trai và con dâu quay lại tạ ơn”. Các<br /> sản đóng băng vào thời điểm này, việc cầu dòng đ a chỉ của khách thập phương được<br /> và bán được đất có thể coi là một nội dung ghi trên ghế đá tặng Dinh Cậu, Dinh Bà cho<br /> mới khẳng đ nh tính thiêng đậm màu sắc thấy sự phong phú của các lớp người, đến từ<br /> đương đại của v thần nữ được thờ cúng tại nhiều miền quê khác nhau, trong đó có<br /> ngôi dinh này. Bên cạnh đó, người dân Phú nhiều người đang sống ở nước ngoài.<br /> Quốc còn lưu truyền truyện kể rằng, trong Một hiện tượng đáng chú ý là việc tách<br /> những ngày gian khó của Nguyễn Trung riêng các đối tượng thờ như ở Dinh Bà<br /> Trực chống Pháp, Bà Lê Kim Đ nh mất Hàm Ninh (Dinh Nam Hải và Dinh Bà<br /> ngay khi sinh con và đứa con mới chào đời Thuỷ). Ở đây, theo ông Vạn, “Dân ở đây<br /> của ông bà đã mất vì khát sữa. Bà Lớn làm nghề hạ bạc, Ông Nam Hải độ cho<br /> Tướng giận người dân vùng này không cưu đánh được nhiều cá, ghe cộ chìm thì ông<br /> mang con bà nên hễ ai sinh con đều b bà đưa vô bờ biển. Bà phù hộ, độ cho cô bác<br /> “bắt chết”. Vì thế, người dân lập đền thờ và ngư dân chài lưới, nghèo khổ, không con<br /> sửa sang ngôi mộ thờ bà và thường xuyên cái, buôn bán, sức khỏe, ai cầu gì được<br /> lui tới cúng bái. Ở một truyền ngôn khác, nấy”. Ta thấy hiện tượng tương tự mối<br /> bà Lê Kim Đ nh còn được tin là một v quan hệ giữa Dinh Cậu (vốn là nơi thờ<br /> phúc thần toàn năng: “Bà rất thiêng, vào Nam Thần Biển)8 và Dinh Bà ở Dương<br /> những đêm trăng sáng, người dân thường Đông: trong khi ngư dân cầu cả Dinh Bà và<br /> thấy Bà đi thuyền từ căn cứ ra làng. Thuyền Dinh Cậu thì người giải hạn, cầu an chỉ có<br /> có che lọng xanh, lướt đi êm đềm trên mặt thể làm ở Dinh Bà. Hiện tượng này không<br /> <br /> 13<br /> chứng tỏ độ đậm nhạt của tính thiêng mà Sự phát triển từ tục thờ Bà Thủy đến<br /> thể hiện độ mở của một tín ngưỡng: với tín tín ngưỡng thờ Thánh Mẫu: Mang đặc<br /> ngưỡng thờ Long Vương hay Nam Hải, trưng của một hòn đảo, tín ngưỡng thờ nữ<br /> người dân mong chờ sự độ trì cho những thần ở Phú Quốc khởi thuỷ là tục thờ Bà<br /> chuyến đi biển thì với tín ngưỡng thờ Bà Thuỷ với mong muốn cầu xin sự an toàn<br /> Thủy, nội dung cầu cúng có một độ mở khi ra khơi vào lộng. Tuy nhiên, cùng với<br /> không ngừng trong thời gian nhằm đáp ứng thời gian, các truyền ngôn, các cách thực<br /> nhu cầu tâm linh của người dân. hành nghi lễ, các đối tượng hành lễ và các<br /> Qua đây, có thể thấy, tín ngưỡng thờ nội dung cầu cúng của người dân ngày<br /> nữ thần biển đã mở ra để trở thành một càng đa dạng, tiệm cận với tín ngưỡng thờ<br /> phức hệ tín ngưỡng mới, tín ngưỡng về Thánh Mẫu mà tính linh động và độ dung<br /> Thánh Mẫu, bởi chỉ có Mẫu mới đáp ứng hợp lớn của nó đang là một ngôi nhà mở ra<br /> được nhu cầu muôn mặt đời thường của nhiều cánh cửa để tích hợp tất cả các nội<br /> người dân. Đây cũng là một biểu hiện cho dung, thu hút nhiều tầng lớp dân cư trên<br /> tính mở của hệ thống tín ngưỡng thờ Tứ đảo cũng như khách thập phương trong và<br /> Phủ, tín ngưỡng này luôn không ngừng mở ngoài nước.<br /> ra cho mọi người dân đều có thể nương Sự đa dạng văn hóa tộc người. Các lớp<br /> tựa, mở ra để ứng hợp với nhu cầu muôn truyền ngôn và di tích ở các ngôi Dinh Bà,<br /> mặt đời thường của người dân. Cuộc hầu Dinh Cậu cùng những di tích khác liên<br /> đồng được tổ chức lần đầu tiên ở Phú Quốc quan, các đ a danh và các chứng tích văn<br /> (8/2013 tại Dinh Bà Thủy Long Thánh hoá vật thể cho thấy sự đan xen của văn<br /> Mẫu ở Dương Đông) được người dân nơi hoá các dân tộc: Việt, Hoa, Khmer, Chăm.<br /> đây đón nhận một cách nồng nhiệt9 càng Và điều quan trọng là sự đan xen này đã<br /> chứng tỏ điều đó. được quyện chặt một cách nhuần nhuyễn<br /> 4. KẾT LUẬN và trở thành tài sản chung của người dân<br /> Khảo sát bước đầu về tín ngưỡng thờ đảo Phú Quốc hôm nay.<br /> nữ thần ở Phú Quốc có thể rút ra một số Sự đa dạng văn hóa vùng miền: Dù<br /> kết luận sau: còn cần nhiều thời gian để nghiên cứu sâu<br /> Tín ngưỡng thờ nữ thần thể hiện nhu hơn, cũng có thể nhìn thấy rõ trong phức<br /> cầu mãnh liệt về đời sống tâm linh của thể tín ngưỡng Bà - Cậu của người dân đảo<br /> người dân: Khảo sát sự hình thành và phát Phú Quốc hành trang của ngư dân Nam<br /> triển của tục thờ cúng trong thời gian, khảo Trung Bộ (Quảng Ngãi, Bình Đ nh) đan<br /> sát bước đầu về cách thực hành nghi lễ của xen với tín ngưỡng của cư dân Tây Nam<br /> người dân, khảo sát sự phát triển của quy Bộ và hội nhập với tín ngưỡng Tứ Phủ của<br /> mô lễ hội tại các di tích Dinh Bà, thấy rất Bắc Bộ để trở thành một phức thể đang dần<br /> rõ nguyện vọng về nhu cầu tâm linh của dần đ nh hình thành hệ thống. Hệ thống<br /> người dân: họ thực sự khát khao được thể này đang là một hệ thống mở nên vừa có<br /> hiện đời sống ấy thông qua thiết chế di khả năng đáp ứng nhu cầu gửi gắm niềm<br /> tích, thông qua việc tổ chức lễ hội, thông tin của mọi người dân lại vừa có thể dung<br /> qua việc thực hành nghi lễ thường ngày, chứa được những biến đổi mau lẹ của nhu<br /> thông qua việc gửi gắm niềm tin vào những cầu tâm linh của họ trước tác động của sự<br /> biến đổi kinh tế - xã hội và ảnh hưởng của<br /> phép lạ qua việc thờ Bà.<br /> hội nhập hôm nay./.<br /> <br /> 14<br /> Chú thích:<br /> *<br /> Trương Thanh Hùng (2012), Văn hóa dân gian huyện đảo Phú Quốc và Lý Sơn,<br /> Nxb. Văn hóa dân tộc, H., tr. 90.<br /> 2<br /> Nguyễn Thanh Lợi (2004), Tín ngưỡng thờ nữ thần ở Bà Rịa-Vũng Tàu. Trong Tìm hiểu<br /> đặc trưng di sản văn hóa văn nghệ dân gian Nam Bộ, Nxb Khoa học xã hội, tr.146.<br /> Nguyễn Thanh Lợi (2012), Câu chuyện bà Phi Yến ở Côn Đảo, Tham luận Hội thảo<br /> khoa học.<br /> 3<br /> Dương Hoàng Lộc (2010), Tín ngưỡng thờ Bà Thủy của cộng đồng ngư dân An Thủy<br /> (Huyện Ba Tri-Tỉnh Bến Tre), Tạp chí Nguồn sáng Dân gian, số 2.<br /> 4<br /> Trương Thanh Hùng & Phan Đình Độ (2012), Văn hóa dân gian huyện đảo Phú Quốc và<br /> Lý Sơn, Nxb Văn hóa Dân tộc, H.<br /> 5<br /> Trương Thanh Hùng (2012), Sách đã dẫn, tr. 37.<br /> 6<br /> Nguyễn Thanh Lợi (2012): Câu chuyện bà Phi Yến ở Côn Đảo: “Qua khảo sát thực tế, kết<br /> hợp với các tài liệu nghiên cứu, chúng tôi cho rằng miếu Bà Phi Yến và miếu Cậu trên Côn<br /> Đảo thực chất là tín ngưỡng thờ Bà Cậu vốn rất phổ biến trong các cộng đồng của cư dân<br /> hải đảo và ven biển Trung Nam Bộ. (Hội thảo: Côn Đảo – 150 năm đấu tranh, xây dựng và<br /> phát triển, tháng 8/2012).<br /> 7<br /> Nguồn:http://mobile.vietgle.vn/detail.aspx?pid=N0RDQjBD&key=B%C3%A0+L%E1%<br /> BB%9Bn&type=A0<br /> 8<br /> Nguyễn Th Diệp Mai cho biết, GS. Trần Quốc Vượng đã khẳng đ nh Dinh Cậu vốn là<br /> một ngôi miếu thờ Long Vương; còn người dân ở Phú Quốc cho rằng, trước đây, ngôi<br /> miếu này thờ Đông Hải Long Vương. (Bài Tục thờ Bà ở Phú Quốc, tọa đàm Văn hóa tín<br /> ngưỡng Mẫu Thoải - Thủy Long và Nghi lễ Chầu văn tại Phú Quốc, 10-8-2013).<br /> 9<br /> Trình diễn nghệ thuật hát chầu văn trên đảo Ngọc, Nguồn: website của Sở Văn hóa, Thể<br /> thao và Du l ch Kiên Giang.<br /> <br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> 1. Trương Thanh Hùng (2012), Văn hóa dân gian đảo Phú Quốc, Nxb KHXH, H.<br /> 2. Nguyễn Thanh Lợi (2004), Tín ngưỡng thờ nữ thần ở Bà Rịa-Vũng Tàu, trong Tìm<br /> hiểu đặc trưng di sản văn hóa văn nghệ dân gian Nam Bộ, Nxb Khoa học xã hội,<br /> 3. Dương Hoàng Lộc (2010), Tín ngưỡng thờ bà Thủy của cộng đồng ngư dân An Thủy<br /> (huyện Ba Tri-tỉnh Bến Tre), Tạp chí Nguồn sáng dân gian, số 2<br /> 4. Cuộc khởi nghĩa Nguyễn Trung Trực (2008), Nxb QĐND.<br /> 5. Nguyễn Hữu Thông (Chủ biên, 2001), Tín ngưỡng thờ Mẫu ở miền Trung Việt Nam,<br /> Nxb Thuận Hóa, Huế.<br /> <br /> * Nhận bài ngày: 15/1/2014. Biên tập xong: 10/4/2014. Duyệt đăng: 22/5/2014<br /> <br /> 15<br />