Thời kỳ phong kiến Việt Nam - Tổ chức chính quyền: Phần 2

Chia sẻ: Lê Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:92

Thêm vào BST

Báo xấu

134
lượt xem 31
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu Tổ chức chính quyền thời kỳ phong kiến Việt Nam được biên soạn nhằm nghiên cứu mô hình tổ chức chính quyền thời kỳ phong kiến ở Việt Nam bằng phương pháp liên ngành, đặc biệt là dưới góc độ lý luận về lịch sử nhà nước và pháp luật là một cách tiếp cận mới đem lại cho chúng ta cái nhìn tổng quát về cách thức tổ chức chính quyền của cha ông ta trong lịch sử. Tài liệu gồm 2 phần, sau đây là phần 2.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Thời kỳ phong kiến Việt Nam - Tổ chức chính quyền: Phần 2

PHẦN 4 M ỡ HÌNH CHÍNH QUYẾN LƯỠNG ĐẦU THỜI K Ỳ TRỊNH - NG UYỄN p h â n t r a n h (Từnẩm 1600 đến năm 1786) 93
Phẩn 4. M ô h ìn h ch in h quyền lưỡng dầu thời kỷ Trịnh - N guyễn phân tranh (từ nâm 1600 đến năm 1786) I. VÀI NÉT VỀ THỂ CHẾ CHÍNH TRỊ LƯỠNG ĐẦU TRONG LỊCH SỬ i K hái n iệ m t h ế c h ế c h ín h trị lưỡng đ ầ u th ự c c h ấ t là để chỉ m ột mô h ì n h tò chức c h ín h q u y ề n m à có hai người cù n g đồng thời đ ứ n g đ á u N h à nước. T ro n g thời kỳ Bắc thuộc, s a u cuộc khởi n g h ĩa của H a i B à T rư n g , c h ín h q u y ến độc lậ p đ ầ u tiê n r a đòi. d ứ n g đ ầ u là hai chị e m T n í n g T rá c và T r ư n g Nhị • chê độ lường đ ầ u lần đ ầ u tiê n x u iú h iệ n ỏ Việt N am . Đ ến thỏ' ký X. c h é độ Iưõng d ầ u lại clược t h i ế t lập dưới thòi H ậ u Mgô V ương vối N a m T ấ n Viídng Ngô Xương V ă n và T h iô n S ách V ư ơ n g Ngô Xương N gập, N h ữ n g hiện tưỢng lưỡng đ a u chỉ tồ n tại tr o n g thời g ia n n g ắ n ngủi, lù h iệ n tư ợ n g c h ín h trị chưn ihự c sự ổn định- Đ ến thòi T r ầ n , vị v u a d ẩ u tiê n là T r ầ n T h á i T ông đ ả tô n c h a là T r ầ n T h ừ a làm T h á i th ư ợ n g hoàng . S a u khi làm v u a dược 32 nnm , Thiỉi T ò n g t r u y ề n ngôi cho con. lui vê' là m T h á i th ư ợ n g hoòng. T h á i th ư ợ n g hoồng giữ lại cho m ìn h m ộ t q u y ển n ã n g râ"! q u a n trọ n g là có q u y ế n phê’ bỏ ngôi v u a . N h ừ n g vị v u a k ế tụ c đ ều làm 95
Tổ CHỨC CHÍNH QUYỂN THỜI KỲ PHONG KIẾN ỏ VIỆT NAM 9 theo lệ ấ y tr o n g m ộ t thòi g ia n dài. N ế u t í n h tổ n g cõng thì thòi gian các v u a T r ổ n cai trị có T h á i thưỢng hoÃiig là 102 n ă m t r ê n tổ n g sô’ 175 n ă m tồ n t ạ i củ a n h à T;ần vối 7 đời T h ái th ư ợ n g h o à n g c ủ a 12 đòi vua. M ục cich c ủ a việc n h à v u a n h ư ờ n g ngôi cho con rồi l à m T ia i th ư ợ n g h o àn g là n h ằ m : • N g ă n c h ặ n t ừ đ ầ u sự độc đoán, b ồ n g bột h a y h a hoá c ú a H o àng đế; • G iú p n h à v u a k ế vị được là m q u e n với công 'iệc t r iề u chính; • T r á n h việc t r a n h g ià n h ngôi vua. Có t h ể nói, t ấ t cả b iể u h iệ n c ủ a mô h ì n h lưcng đ ầ u kể t r ê n đ ểu có m ộ t đặc điểm c h u n g là dự a trẽì. cơ sở huyết thống. T hực sự trở t h à n h m ộ t mỏ h in h có tín h c h ấ t ổn đ ịn h , l â u dài và đậc sắ c c ầ n t ậ p t r i n g n g h iê n cứu n h i ề u h ờ n là m ô h ì n h t ổ chứ c c h í n h q u ’ển ở Đ à n g ngoài h a y Bắc H à (1600 • 1786) - m ộ t mô h n h kh ô n g n h ữ n g ổn định, điển h ì n h v ề độ dài thòi g ũ n. về độ s â u c ủ a các y ếu tô' c â u t h à n h m ộ t t h ể c h ế lưcng đầu. m à còn không dựa trẽn cơ sở huyết thống. Từ n ã m 1533, N a m triề u được d ự n g lên. N a m t r ể u là t r iề u Lê n h ư n g q u y ể n b ín h th ự c sự lại n ằ m t r ín g 96
Phần 4. M ô hinh ch ín h quyển lương đẩu thởi ký T ịn h ■Nguyễn phân tranh (từ năm 1600 đến năm 1786) ta \ N g u v ễ n Kim. T h á n g õ n ã m A t T ỵ (1545). N guyễn Kim bị m ộ t h à n g tư ớ ng củ a n h à M ạc (tức Bắc triểu) là D u3ng C h ấ p Nhâ't bỏ th u ô c độc g iết chết. T ừ đó t ấ t cả qu;'ền b ín h c ủ a N a m t r iề u lọt vào t a y con rẽ' c ủ a Ng-avễn R im là T r ị n h Kiểm . Cục diện v u a Lé - c h ú a T rịa h b ắ t đ ầ u x u ấ t hiện. Dưới góc độ th ô n g sủ, kế t ừ k h i N g u y ễ n Kim q u a đời v à T r ị n h K iếm đ o ạ t q u y ể n , th ự c c h ấ t lúc n àv h a i dòng họ T r ị n h và N g u v ễ n đ à n ả y s in h m â u th u ẫ n , Nãni 1558, N g u y ễ n H o à n g - con t r a i c ú a N g u y ề n Kim xin v ào t r ấ n t h ủ v ù n g đ ấ t T h u ậ n H oá v à tiê n s â u vào đấi Q u á n g N a m n ã m 1570, n h ư n g th ự c c h â t là đế xáy dựng lực lượng c á t cử, m ặc d ù lúc đ ầ u họ N g u y ễ n vẫn à ih ầ n thuộ c c ủ a N a m t r iể u g iú p h ọ T r ị n h ch ó n g lại họ Mạc, n h ư n g b ên t r o n g t h ì r a sức x â y đ ự n g lực ượag c á t cứ. M â u t h u ẫ n g iủ a T r ị n h - N g u y ễ n n g ày càr.g câ n g th ẳ n g , d ẫ n đ ê n m ô t cuộc x u n g đột v ũ t r a n g kêc dài g ầ n m ộ t n ử a t h ế kỷ, từ n ă m 1627 đ ến 1672. C uìc ch iê n đ ẫ m m á u đ ă k h ô n g p h â n t h ắ n g bại n ê n lai b ên đ ã p h ả i t ạ m đ ìn h c h i ế n và lấy sòng G ia n h (Qi,ảng Bình) là r a n h giói c h ia đôi đ â t nước. ơ Đ à n g ngoài, n ă m 1600 T r ị n h T ù n g ép v u a I^é phong cho tước vương và t ừ đó con c h á u của họ T rịn h 97
T ổ C H Ứ C CHÍNH Q U Y Ể N THỜI K Ỳ P H O N G KIẾN ở VIỆT N A M đã t h ê t ậ p x ư n g vương. Khi đó, ỏ Đ à n g tro n g , m ặ c d ù k h ô n g có v u a Lê n h ư n g họ N g u y ễ n c ù n g k h ô n g d á m x ư n g đế, m à chỉ t ự xư n g vư ơng v à t h ế t ậ p t ừ đòi N g u y ễ n P h ú c K h o á t (1744), đó ng d in h ở P h ú X u â n (Huê). N h à N g u y ễ n k h a i k h ẩ n r ấ t n h i ề u đ ấ t h oang , đ ầ u t h ế kỷ XVII. t r a n h t h ủ đ ư Ợ c n h i ề u người b u ô n b á n đến là m ăn. tạ o t h à n h m ộ t v ù ĩig đ ấ t g ià u có, t r ù phú, N g u y ễ n P h ú c N g u y ê n con t r a i t h ứ c ủ a N g u y ễ n H o à n g là người có t ư c h ấ t t h ô n g m in h , đ ã th ự c th i m ột sô" c h ín h sá ch tiế n bộ đế t ạ o đ iểu k iệ n cho t à u bè nước ngoài tới Hội A n là m án . S a u k h i nội c h iế n k ế t th ú c, các c h ú a N g u y ễ n đã x ây d ự n g v à c ủ n g cô’ chín h q u y ền riêng. N á m 1744, N g u y ễ n P h ú c K h o á t xư ng vương, đúc â'n "quốc vương". P h ú X u ân , ndi đ óng các cơ q u a n đ ầ u não, được gọi là “£)ô thành". Các c h ú a N g u y ễ n đ ã tiế n h à n h x ây d ự n g c u n g điện , d i n h t h ự t h i ế t lậ p h ệ thôVig cd q u a n mới. Các ty ỏ t r u n g ương bị b ã i bỏ, t h à n h lậ p các bộ do T h ư ợ n g t h ư đ ứ n g đầu, C h ú a N g u y ễ n c ũ n g đ ặ t 6 bộ là Lại, Lễ, Hộ, H ình, Binh, Công. B ên t r ê n các cơ q u a n n à y có “T ứ trụ đại thần” được đ ặ t r a t ừ n ă m 1630 dưới th ò i c h ú a N g u y ễ n P h ú c L an là t ả nội, t ả ngoại, h ữ u nội, h ữ u ĩigoại, b ao gồm n h ữ n g người t h â n th u ộ c, t i n cậy, n h ữ n g công t h ầ n cũ c ủ a c h ú a N guyễn. 98
Phấn 4. Mô hinh chính quyển lưdng đấu thdi kỳ Trịnh - Nguyễn phản tranh (từ ''.ãm 1600 đến năm 1786) N g h iê n cứ u vê' mô h ìn h c h ín h q u y ề n lưỡng đ ầ u th ờ i vu a Lê - c h ú a T r ịn h , c h ú n g t ô i Lậ p Li u iig Iighiêxi cứu p h ư ơ n g th ứ c tổ chức quyền lực t ừ n ã m 1600 k ể từ thời điểm T r ịn h T ù n g đưỢc p h o n g tước vương, đến thòi đ iểm n ã m 1786 k h i N g u y ễ n H u ệ x u ấ t q u â n ra Bắc, đ á n h b ạ i q u â n T rịn h , tiến đ á n h T h ă n g Long"'. II. MÔ HỈNH TỐ CHỨC CHÍNH QUYỂN LƯỠNG ĐẨU THỜI KỲ TRỊNH • NGUYỄN PHÁN TRANH 1. Tổ chức chính quyền ở trung ương T ìn h t r ạ n g v u a L ê - c h ú a T r ị n h là s ả n p h ẩ m c ủ a c h ế độ q u â n c h ủ V iệt N a m ớ chế kỷ XVI - XVII. T ìn h l ì n h p h á t t r i ể n x ă hội c h ư a tạo t h ế cho sự r a đòi của m ộ t t ậ p đ o à n thôVig tr ị mới có đ ủ uy t í n t ậ p h ợ p lực ư ợng x u n g q u a n h m ìn h để xoá bỏ mọi t à n dư c ủ a triể u đại cũ. T ìn h t r ạ n g v u a Lê - c h ú a T r ị n h th ự c c h ấ t là sự Thực chất triều Lẽ chỉ bị phế bỏ hoàn toàn vào nám 1789 l»át đ á u t ừ s ự k i ệ n c u ố i n ã m 178«, V u a liê C h iê u T h ố n g rư ó c quản Thanh xâm lược nước la. Nhặn được tin đó, Nguyễn lĩuệ 6 Phú Xuân lên ngôi Hoàng đế ciẩn quân ra Bắc đánh tan quân Thanh năm 1789 và phế bỏ hản ti'iểu Lê. 99
T ố C H Ứ C CH ÍN H Q U Y Ề N THỜI K Ỳ P H O N G KIẾN ỏ VIỆT NAM t ậ p t r u n g quyển h à n h vể p h ủ c h ú a , là sự t h ô n g trị c ủ a m ột t ạ p đoàn q u â n c h ủ mới t r ê n v ù n g d ấ t đn t h u hẹ'j, dưới cái vỏ t riề u đ ìn h cũ. Hinh 9: Tổ chức chính quyền lưdng đầu thời vua Lê - chúa Trịnh Vua Q u ả n lý C h ú a T rỊn h Lê trẽ n d a n h n g h ĩa ch ỉ huy quản sự Luc Q u ả n lý P h ù líẻ u bộ 1 trẽ n d a n h n g h ĩa g iả i q u y ẽ t c/v 6 b ộ ỉ Về địa ưỊ p h á p lý của vua và chúa: b ấ t đ ầ u t ừ n ả m 1600 trớ đi, v u a phải phong vương cho chúa, vương ở đ âv k h ô n g p h ả i là vua. n ó c h ỉ là m ộ t tước vị cao n h ất, vì t r ê n d a n h n g h ĩa , chỉ có H o à n g đê mới được coi là vị v u a độc tôn d u y n h â ”t v à có n iê n h iệu , t r o n g k h i đó vương chi là bể tôi c ú a n h à v u a . v ề h ì n h th ứ c c ủ n g có sự p h á n biệt: v ậ t tư ợ n g t r ư n g cho u y q u y ề n c ủ a v u a là báo â*n, bảo k iếm , còn v ậ t tư ợ n g t r ư n g cho quyển 100
P h ần 4. Mò hinh chinh quyến lưỗng dầu th òi kỳ T rin h - Nguyên phân tranh {tư nam 1600 đến năm 1786) h à n h cù n c h ú a T r ịn h !n chón Tìgọc và b ú a v à n g được v u a b a n . vể y phục th ì y pliục c ù a v u a m à u vàng, củcỉ c h u a là m àu tía. S n u này. trong tấ t cá cãc bài chiếu lên ngôi c ủ a vua Lê đ ê u có một kết luận: n h à vun k ê th ừ a sự ng h iệp của tô tông. lên ngôi b áu đ ể gìn íĩiù tô n g m iế u xã tấc. p h á t hu>’ i ứ c độ. th ừ a hư ớng và bao tồ n uy ph ú c c ủ a tổ tiên. Còn việc trị quôc a n dán. n h à v u a h o àn to à n nhờ cậy Trịnih Vương giúp giập, trò n g coi. T ro n g lỉnh vực lập pháp, có m ột điểm đặc biệt là k h ô n g chí có vua Lê m à cá c h ú a T r ị n h c ũ n g có q u y ể n ậ p p h á p , n h à v u a chi b a n h à n h n h ữ n g v ă n b ả n có tin h c h ấ t đ ịn h k h u n g , quy d ịn h n h ữ n g n g u y ê n tắc c h u n g , dưới hình th ứ c d ụ h a y sá c d ụ (nếu về v ấ n để q u a n trọng) hoặc chi. chiếu. C h ú a được b a n h à n h ệ n h - lệ d ụ (nếu có t ín h c h ấ t n g â n cấm , k h u y ê n báo), chi h o ặ c chi tr u y ề n (vể t h ế lộ. quy tắc h o ạ t động của các cơ q u a n n h ả nước), N h ư vậy. xét v ề t í n h c h ấ t v àn b a n p h á p l u ậ t thòi kỷ n à y cho ta th ấ y , giữ a c h ú n g k liô n g có s ự x un g đột h a y ch ồ n g rhéo, sự p h à n đ ịn h t h ổ m q u y ền đã tư ơ n g đôi rõ ràiig. sự q u v đ ịn h n h ư v ậ y c ũ n g cho th â y r ấ t l õ tinh chất đ ế quyền của nhà vua, và tinh chất thực quyén cứa chúa, hay nói cách k h á c vua Lé trị vi vã chúa Nguyễn cai trị. 101
T ổ C H Ứ C CHÍNH Q U YỂN THỜI K Ỳ P H O N G K IẾN ỏ VIỆT NAM Về m ặ t hành chinh, 'à t r u n g ương, cơ q u a n h à ĩih chính cao n h â t là N g ũ p h ủ (do các chức T h ự p h ủ và T h ự p h ủ s ự h ọ p lại) và P h ủ liêu gọi t ắ t là P h ủ ch u a . P h ủ c h ú a c h ia làm 3 p h iên , t r ô n g coi mọi việc q u â n sự. t h u t h u ế t r o n g k in h và ô các t r ấ n ; vể s a u lại đổi t h à n h 6 phiên, n ấ m q u y ể n chi phô i mọi m ặ t h o ạ t đ ộ n g c ủ a n h à nưóc q u á n chủ. T ro n g khi đó. t r i ề u đ ì n h v u a L ê v ầ n giữ n g u y ê n lệ th ô n g q u a n lại cũ, vdi các chức t a m t h á i , t a m th iế u và các th ư ớ n g t h ư c ủ a 6 bộ (Lại, Hộ, Lễ, B inh, H ìn h , Công). B ên c ạ n h các bộ, có N g ự s ử đ ài đo các N gự sử p h ụ trá c h . N g ự sử đ à i có n h i ệ m v ụ g iá m s á t và t h a n h t r a q u a n lại các c ấ p để t â u P h ủ c h ú a , q u y ế t đ ịn h việc t h ă n g th ư ở n g , đ ề b ạ t, k ỷ l u ậ t , đ ồ n g th ờ i Ngự sử đ à i là cỡ q u a n cao n h ấ t x ét x ử các á n k iệ n về tư p háp. V à o n ả m 1718, k h i T r ị n h Cương t h i ế t lập ở P h ủ c h ú a các cơ q u a n tối c a o tồ n t ạ i so n g so n g vỏi các bộ gọi là p h iê n (6 p h i ê n là: Lại, Bộ, Lễ, B in h , H ìn h , Công), các p h i ê n n ắ m t o à n bộ q u y ề n h à n h , lụ c bộ chỉ là h ư đ a n h . Mỗi p h i ê n có m ộ t T ri p h i ê n và m ộ t P h ó tri p h iên , v ể q u a n võ, có các chức q u a n đ ứ n g đ ầ u 5 phủ, tức 5 cơ q u a n cai q u ả n ở k i n h t h à n h (các q u â n T ru n g , Đ ông, Tây, N a m , Bắc) gồm có C h ư ởn g p h ú sự, Q u y ể n p h ủ sự, T h ự p h ủ sự . Các chức n à y c ù n g với 102
Ph án 4. MÒ hình chinh quyền lương dẩu thởỉ kỳ Trịnh - Nguyền phản tranh (iưnăm 1600 đến nâm 1786) th u m tụ n g , Bồi t ụ n g (cỏn ^'01 là q u a n p h ủ liêu) hợp t h à n h N g ũ p h ủ, N g ũ liôu có q u y ề n h à n h cao n h ấ t do c h ú a T r ị n h đ iểu khiến'", Trong lĩnh vực tư phá p. Xgự s ử đ à i là cơ q u a n x é t xử p h ú c t h á m . N ế u dương r!ự v ẫ n còn thâV o a n ức m u ô n chòVig á n th ì có q u y ển đề n g h ị P h ủ c h ú a x é t xử lại. N h ư vậy. n g av cà lĩnh vục t ư p h á p c ũ n g cho t h â y tín h c h ấ t thự c q u y ền ớ P h u chúa. P h ủ chúa sé là cơ quan có quyển xét xứ cao nhát, quyết đ ịn h xét xử của Phú chúa có giá trị chung thảm. Về quán sự. c h ú a T r ịn h là ngưòi đ ứ n g đ ầ u q u â n đội t r o n g c à nước, có q u y ến tu yển d ụ n g , bổ n h iệ m các tư ớ ng lĩnh, điều đ ộng q u â n dội, giữ g ìn a n n in h t r ậ t tự t r o n g nước. C h ú a T rịn h thực sự là ngưòi tổ n g chỉ h u y q u â n đội. n ắ m to à n quyền vê' đ iể u dộng tư ớ ng lĩnh, ấ n d ịn h c h ín h sá ch quóc phòng. V u a Lê chỉ đóng vai t r ò c h ủ to ạ n g h i lề cho th ê m p h ầ n t r a n g tr ọ n g để độ ng viên tin h t h ầ n q u â n sĩ. chứ t h ự c s ự q u v ể n h à n h chỉ còn tồ n tạ i t r ê n d a n h nghĩa. Vé tôn giáo, trong lình vực này n h à vu a vẫn là người ' Vù Tliị Phụng. Giáo trĩnh Lịch sử n h á nước vá p h á p lu ậ t Việt N a m , Nxb Dại học (ỉiiôi- KÌa. H 2003. tr. 116. 103
T ố C H Ứ C CHÍNH Q U Y Ể N THỜI K Ỷ P H O N G KIẾN ỏ VIỆ T NAM đử n g đ ầ u bách t h ầ n tro n g cả nước, có to à n quyển phong sắ c ch o th ầ n th á n h , có q u y ề n là m c h ủ lễ t ế N a m G ia o . N h ư n g s a u khi m ộ t vị t h ầ n được p h o n g sắc và cho phép m ột x ã n ào đó được th ò p h ụ n g th ì P h ủ chúa có quyến ban lệnh dụ cấp p h á t tiền cho xả đó và ra ỉệnh cho các quan địa phương kiêm soát việc thờ p h ụ n g theo đúng quy tắc của triều đ ình . Xét dưỏi góc độ t â m ìinh. có thế’ t h ấ y đ ây v ẫ n là m ộ t lĩnh vực r ấ t n h ạ y c ả m , trong xã hội b ấ y giò uy t h ế c ủ a n h à Lê trư ớ c n h â n d ầ n còn r ấ t lớn. do vậy, c h ú a T r ị n h đ ă k h ô n g c a n th iệ p n h iề u vào vai tr ò c ủ a n h à v u a tr o n g lĩn h vực này. Về tài chính, th u ế khoá, ngoại giao, tro n g cơ câ'u c ủ a lục p h iê n có H ộ p h iê n là cờ q u a n được r a đdi đế tr ô n g coi việc t h u t h u ế tr o n g cả nước và việc chi t;êu của P h ủ Liêu. T hực c h ấ t là p h ả i t ừ n ă m 1718 P h ủ L:êu mởi có được q u v ề n â n định mọi ch i tiê u và c h í n h sách tà i c h ín h quốc gia. trư ó c đó, tiề n t h u t h u ế p h ả i nộp v ề cho Bộ Hộ v à c h ịu sự kiểm s o á t c ủ a t r i ề u đình'". Điều n à y cho th ấ y , t ừ n ă m 1718, c h ú a T r ị n h đ ã n ắ m trọ n q u y ể n về tà i c h ín h , t h u ế khoá. Xom thêm Lẽ triều chiếu lệnh thiện c h in h . Nhà sách Bnh Minh, Sài Gòn, 1961, tr. 133. 104
Phẩn 4. Mõ hinh chính quyến lưỡng đầu thời kỳ Trịnh - Nguyễn phân tranh (tư năm 1600 đến năm 1786) N h ư vậy, soiig song tồn tại bc'ii c ạ n h t r i ề u đ ìn h của v u a Lê là p h ủ c h ú a T rịn h , N h à v u a chì đưỢc hư ơng các nghi thử c d ế vù ó n g khi t h i ế t triề u , ngoài r a kh ô n g có q u y ền h à n h gi khác. Đ ấ t nước được diều h à n h bdi bộ m áv q u â n sự. m ện h lệnh của v u a chí là h ìn h thức, v u a k h ô n g có c ủ a cái'"... i ạ n chê lớn n h ấ t của mô h ì n h n à y là p h ả i d ự a vào q u â n đội. vì vậy. nó dă sụ p d ố vì k h ô n g có cơ sở k in h tế, x ã hội để duy trì. Vé lu ật pháp, dưỏi thòi Lê T r u n g H ư n g trỏ đi có t h ê m h ì n h p h ạ t c h ặ t c h á n t a y và đ àv đi các c h â u xa. C h ú a T r ị n h Cương'-' kh i cầm q u y ề n đã b ã i bỏ các h ìn h "'Bôi cảnh nước Oại Viộl dầu ihô ký XVII khõng cho phép chúa Trịnh có thế phế truất vua l-ii'- (ỉvõ Trung Hưng) vì chính ihựi: tê thất bại, có lập cùa nhà Mạo và thực tế ihắng Lhê cùa Iigọii cò Lé Trung Hưng đ ã là n i chúa 'rrịnh h i ể u u y t í n to lớn không gì lav chuyển nôi của nhà 1-ẽ, nhà Lô là khuôn mầu của nhà nước phong kicn Việt Nam Trịnh Cương (1686 -1792) là vị chúa ró tài. là nhà chính Lrị. Iihà quàn lý hành chính giỏi. Dưới ihời này, nhân dán ca ngợi: |)háp luậ! dượr (|uy dịnh liii rõ rnnị', nhíln dạo. x
T ổ C H Ứ C CH ÍN H Q U Y Ể N THỜI K Ỳ P H O N G KIẾN ỏ VIỆT N A M _ p h ạ t n à y v à đ iể u c h in h lạ i c h o p h ù hỢp. 2. Tổ chức chính quyển địa phương thời vua Lè •chúa Trịnh (hay tổ chức chính quyển địa phương Đàng ngoài) Đ ầ u t h ế ký XVIII, c h ú a T r ị n h đổi 13 x ứ t h ừ a tiy ồ n t h à n h 13 t r ấ n . S a u đó. t r â n lại được đối lại t h à n h xứ n h ư trưốc đáy. C h ín h q u y ề n ở mỗi t r ấ n (xứ) v ẫ n là ?an ì ty. n h ư n g t r o n g dó Đô ty được đổi t ê n t h à n h T rấi. ty. Đ ứ n g đ ẩ u T r ấ n ty là chức T r ấ n th ủ , r i ê n g các xứ 3 ao B ằng, L ạ n g Sơn và N g h ệ An, T r â n t h ủ được gọi là Đôc tr ấ n , ỏ xử T h a n h Hoá thì T r ầ n t h ủ được gọi là L ư u '.hủ. Dưới t r â n v ẫ n là các c ấ p p h ủ , h u y ệ n (hoặc c ỉâ u ) và xã, đ ử n g đ ầ u v ẫ n là T r i p h ủ , T ri h u v ệ n {hoặc T ri c h â u ) và các Xã trưở ng. 3. Tổ chức chính quyến địa phưdng thòỉ chúa Ngiyễn (hay tổ chức chính quyền địa phương Đàng ỉrong) C h ín h q u v ền đ ịa p h ư ơ n g Đ à n g t r o n g được tố ciứ c t h à n h bôn câp. Ỡ giai đoạn đáu, c h ú a N g u y ê n c h ia Đ à n g tD ĩỉg à m 6 dinh, tro n g đó c h ín h q u y ền t r u n g ương củ a c i ú a N g u y ề n đóng ở c h í n h d in h (dinh Ái T ử th u ộ c Q uirig 106
P h ầ n 4. Mò hinh chính quyền lưdng đẩu thời kỳ Trịnh - Nguyễn phân tranh (tử năm 1600 đẽn năm 1786) Trị, s a u dời vào P h ú Xuân), còn lại là õ đin h địa phương. ở chính dinh, b ên cạ n h c h ú a có bôn viên q u a n cao cấp v à các ty. T rong các ty có b a ty cơ b ả n ĩà; T y xá sai với chứ c n ă n g chủ y ếu là q u á n lý h à n h ch ín h , t ư p h á p , (lo Đô t r i đ ứ n g đầu; Ty tướng t h á n c h ủ y ếu q u ả n lý tà i c h ín h , do Cai b ạ đ ứ n g dầu: T y lệnh sử p h ụ t r á c h n g h i ễ, t ế tự , do N h a ú y đ ứ n g đ ầ u . D in h địa p h ư ơ n g được tô chức phỏ n g theo mò h ìn h của c h ín h d inh, n h ư n g dược g iả n lược hóa. Có d in h chỉ có m ộ t t y l à Ty lệ n h ?ử, h oặc có h a i ty: T y lệ n h sử và Ty x á sa i h oặc T}' xá sa i và T y tư ớ n g th ầ n . D ưới d in h là p h ủ . do Tri p h ủ đ ứ n g đầu- Dưới p h ủ là huyện, do T ri h u y ệ n đ ứ n g đầu. Cấp cơ sở là xã. Xả được chia r a l à m n h iề u loại, tu ỳ th e o sô’ lượng ngưòi (có lẽ là sò’ d â n đinh). C h ín h q u y ể n ớ cấp xã gồm: Xã trư ờ n g và T ư ớ n g t h ầ n (gióng Iihư K h á n t h ư - là người tr ô n g coi t r ậ t tự a n n in h t r o n g xã, s a u n à y công việc cú a K h á n t h ư được ch u y ển p an g cho Trương t u ầ n , m ột p h ầ n cho P h ó lý trư ở n g d ả m t r á c h để q u á n lý xã thôn, th u t h u ế , p h ụ c địch). Xã dưới 1.000 người có mưòi Lám T ư ớ n g t h ầ n v à Xả trư ớ n g ; x à từ 400 người trò xuông có t á m Tướng t h ầ n và Xã trư ơ n g: xã dưới 200 người có h a i T ướ ng t h ầ n và 107
T ổ C H Ứ C CHÍNH Q U Y Ể N THỜI K Ỳ P H O N G KIẾN ỏ VIỆT N AM Xã trưởng; xã t ừ 70 ngưòi trò xuõVig có một Tướng t h ầ n hoặc Xã ti*ưỏng. V ào thời kỳ này. c h ế độ m u a bán chức tước đặc biệt p h á t tr iể n và trở t h à n h p h ư ơ n g thiỉc chủ yếu để tu y ể n chọn q u a n lại. Lê Q uý Đ ôn cho biêt, th eo quy địn h n ã m Ấ t Tỵ. đòi T h á i Bảo (L725). giá m ột T ưốn g t h ổ n là 49 q u a n v à m ộ t Xã t r ư ơ n g là 41 q u a n , "do đó m à mọi người tranh nhau nộp tiền lình bằng, đến nay đã có chồ m ột xã có đến 16 hay 17 Tưởng thần, hơn 20 Xã trưởn^'^". Bộ m áy h à n h chính càng ngày c à n g p h ìn h to, t h a m ó n h ũ n g n h iễu , tìm mọi cách dục khoét, vơ vét c ủ a d ân. n h à nước k h ô n g t h ế nào q u á n lý được. T ừ năm 1732, "việc đật X ã trưởng đều do ở dán" và n h ư thế, theo P h a n H u y C h ú “chức Xã trướng không được coi trọng nữa"'-'. S ự b ấ t lực củ a n h à nước phong kiến trong việc q u ả n lý các Xã trương, p h ó m ặc cho là n g tự q u y ết d in h người l ã n h đạo c ủ a m ìn h , x ét về m ặ t h ìn h th ứ c là sự m ơ rộ n g q u y ề n tự trị c ủ a l à n g xã, n h ư n g tro n g thực tế, đ â y là sự bỏ m ặc cho b ọ n c ư ò n g hào h o à n h h à n h gây r a vô v à n tệ n ạ n ở đ ịa phương. ỉjè Q iivD ỏn tnàn lập, T ậ p 1, N x li. K h o a h(X" X í i h ộ i. H . I fi7 7 , tr. 148. Phan Huy Chú. Lich triều hiến chương loại chí, Tập í. Ir. 480. 108
P h ần 4. M ô hỉnh chính quyén iưdng đầu thòi ký Trịnh - Nguyên phân tranh (tưnâm 1600 đến năm 1786) Đ ôn nảm 1 7 4 4 . c h ú a N ị í u > ’C i i c h i a D à n g t r o n g t h à n h các d i n h nhó, gồm 12 dinh và 1 t r ấ n . Đ ứ n g đ a u d in h à Đô đô’c, đứ ng đ ầ u t r ấ n là T rấ n th ủ . D in h được chia n i t h à n h các huyện, đ ứ n g dnu h u y ệ n v ẫ n là Tri h u y ệ n (cùng có d in h lại ch ia t h à n h các p h ủ đo T u ầ n p h ủ đ ứ n g đ ầ u , rồi p h ủ lại được chia t h à n h các h u y ệ n - vi dụ: d i n h Q u á n g Ngãi) D ư ó i h u y ệ n v ẫ n là c ấ p xã. 0 m iề n n ú i v à v e n b iể n , đơn vị cơ sỏ có các tê n gọi khác n h a u (xã. phường, n ậ u , m an), đặc biệt, giữ a các dơn vị n ày và các c h â u th ì có cũc thuộc, d ử n g đ ầ u thu ộc là Cai thuộc, Ký thuộc, tu ỳ th e o th u ộ c lớn nhỏ“'. Tóm lọi. cù n g với việc mó rộng l ã n h th ô v ề p h ía N a m , t r à i q u a hơn 200 n ã in chia c ắ t t ừ n ă m 1572 đ ến lế t thòi Lô. mặc d ù có nhiổu t h a y đôi, xuâ”t. n h ậ p , c h ú n g t a vồn th ấ y xu hư ớng ch u n g c ủ a N h à nư âc các thời Ngô ■Đ in h - tiể n Lê ■Lý • T rá n ■Hồ - Lê là đã từ n g buốc s á p đ ạ t các đơn vị h à n h chính v à x ây d ự n g một bộ in á v n h à nước q u â n c h ủ với hộ t h ô n g c h ín h quvền (?hủ yếu gốm -ị càp: t r u n g ương, tra n - lộ ■dinh, h u y ện • ' ÌOinli (ỉia Trinh. S ơ thản lịch sử .Whà nước và p h á p quyền Việt N a m , Tậ|) I . Nxb. Khoa học xà hội, n. 1968, tr. 206. 109
T ổ C H Ứ C CH ÍN H Q U Y Ề N THỜI K Ỳ P H O N G KIẾN ở VIỆT NAM c h â u , là n g - xã. N g o à i r a còn có đạo, p hủ, tổ n g đưọc q u a n n iệm n h ư m ộ t c ấ p t r u n g gian , tr o n g đó p h ủ là cấ p phức t ạ p n h ấ t. Vào t h ế k ỷ XVIII: Đ à n g t r o n g lâ m v ào k h ủ n g lo ả n g đo t ầ n g lớp q u ý tộc Đ à n g t r o n g ă n chơi x a xi. M â u t h u ẫ n x ã hội n g ày c à n g p h á t triển . B uô n b á n trê n biên Đ ông bước vào thời kỳ s u y th o á i, d ẫ n đ ế n khởi n g h ĩa T á y Sơn (1771) p h á t t r i ể n m ạ n h , n h a n h . C h ín h q u y ền T â y S ơn c ũ n g là c h ín h q u y ề n q u â n sự. Q u a n g T r u n g cai tr ị đ ấ t nước c h ủ yếu b ằ n g m ệnh ệnh. T r ê n th ự c tế, c h ư a b a o giờ c h í n h q u y ể n T â y Sơn đưỢc xáy dựng tro n g điều kiện h oà bình. Đậc điểm chung n h ấ t c ủ a c h ín h q u y ể n q u â n sự là p h ầ n lốn h o ạ t động c ủ a n ó có h iệ u q u ả tức thòi. Tuy nh iên , nó có h ạ n c h ê n h ấ t đ ịnh: k h ô n g t h ể có m ộ t mô h ì n h q u ả n lý tr o n g xã hội thời b ìn h , nó c h ứ a đ ự n g một k h u y n h hướng cực đoan, q u â n phiệt, bóc lột d â n chúng, k h ô n g có giới h ạ n q u y ể n lực. 110
P h ầ n 4. M ô hinh chính quyến lưỡng đầu thdi ký Trịnh ■N guyên phán tranh (từ nám 1600 đến năm 1786) triểu đ ạ i Q uang Trung (Tây Sơn) (1788 -1802) Vê' cơ b á n . Q u a n g T ru n g vẫn giữ các đơn vị h à n h c h ín h đà có t ừ trước. ở c ấ p t r ấ n , đ ứ n g đ ẩ u là T r ấ n t h ủ ( q u a n võ), hai q u a n v ă n là Hiệp t r ấ n v à T h a m t r ấ n g iú p T r ấ n th ủ q u ả n lý h à n h chính, t ư pháp. Dưới t r ấ n là p h ủ. huy ện. Đ ứ n g đ ầ u mỗi phú, h u y ệ n có P h â n tr i {quan vãn) và P h â n xuâ't ( q u a n võ) do n h à v u a b ổ nhiệm . Dưới h u y ệ n là tổng. Mỗi tổng q u á n lý vài xã. đứ ng đ á u là Tống trưởng. ớ giai đ o ạ n này, xã v ẫ n là đơn vỊ h à n h c h ín h cơ sớ. do Xă t r ư ở n g đ ứ ng đầu. N h in chung, triều đại Q uang T r u n g do tồn tại trong thời g ia n n g ắ n và p h á i t ậ p t r u n g vào m ộ t sõ’ công việc có ý n g h ĩa sô n g còn n h ư khôi phục k in h tế, ch ó n g lại cuộc t ấ n công của N g u y ễ n Ánh, do vậy, c h ư a có điều {iộn b ắ t t a y vào việc cải tò bộ mấiy n h à nước c ũ n g n h ư cải cách tố chứ c c h ín h quyển địa phương. Tổ’ chức c h ín h q u y ể n đ ịa p h ư ơ n g triếu đại Q u a n g T r u n g về l ì n h thứ c, cơ b ản p h ỏ n g theo t h ể u Lê sơ, n h ư n g vể t í n h c h â t th ì m a n g n ặ n g tin h q u â n sự- 111
T ổ C H Ứ C CHÍNH Q U Y Ế N THÒI K Ỳ P H O N G K IẾ N ỏ V IỆT N AM Hình 10: Tổ chức chính quyển địa phương thời k ỳ n ộ i ch iế n Mạc Đàng ngoài 1 12