Thực trạng và giải pháp triển khai kế toán môi trường tại các doanh nghiệp Việt Nam

DIỄN ĐÀN KHOA HỌC<br /> <br /> THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP TRIỂN KHAI<br /> KẾ TOÁN MÔI TRƯỜNG TẠI CÁC DOANH NGHIỆP VIỆT NAM<br /> NGUYỄN THỊ THÙY LINH - Đại học Tài chính Quản trị Kinh doanh<br /> <br /> Thời gian qua, hàng loạt vụ việc doanh nghiệp sản xuất gây ô nhiễm môi trường đã gióng lên hồi<br /> chuông báo động về vấn đề ô nhiễm môi trường trong phát triển kinh tế ở nước ta. Việc đẩy mạnh tái<br /> cấu trúc và thúc đẩy nền kinh tế tăng trưởng nhanh và bền vững đặt ra cho Việt Nam nhiều thử thách<br /> đối với vấn đề môi trường. Bài viết đánh giá tầm quan trọng của kế toán môi trường trong phát triển<br /> kinh tế, thực trạng áp dụng kế toán môi trường tại các doanh nghiệp và đưa ra những đề xuất nhằm<br /> hoàn thiện kế toán môi trường tại Việt Nam thời gian tới.<br /> Từ khóa: Kế toán quản trị,môi trường, chi phí, thuế môi trường<br /> <br /> Tầm quan trọng của kế toán<br /> môi trường trong phát triển kinh tế<br /> Những năm gần đây, vấn đề phát triển bền<br /> vững, cân bằng giữa tăng trưởng kinh tế với<br /> tiến bộ xã hội và bảo vệ môi trường trở thành<br /> xu hướng và mục tiêu chung của hầu hết các<br /> quốc gia trên thế giới. Hiện thực hóa mục tiêu<br /> trên, Chính phủ các nước đã đặt ra các yêu cầu<br /> về bảo vệ môi trường ngày càng chặt chẽ, buộc<br /> các doanh nghiệp (DN) phải thay đổi cách nhìn<br /> nhận về vấn đề môi trường khi tiến hành các hoạt<br /> động đầu tư hoặc sản xuất kinh doanh. Chính<br /> sách này đòi hỏi các DN: thể hiện trách nhiệm<br /> bảo vệ môi trường như phải hạn chế chất thải,<br /> làm sạch chất thải hoặc phải bồi thường thiệt hại<br /> khi gây ra sự cố về môi trường...<br /> Trong bối cảnh đó, kế toán môi trường ra đời<br /> nhằm hỗ trợ các DN thực hiện nghĩa vụ với môi<br /> trường trong quá trình sản xuất kinh doanh. Như<br /> vậy, ngoài sản xuất các sản phẩm để thỏa mãn<br /> nhu cầu thị trường, các DN còn phải tạo ra các<br /> sản phẩm thân thiện với môi trường và đảm bảo<br /> quá trình xử lý các đầu ra khác theo đúng quy<br /> định. Theo đó, các DN cần có sự tiếp cận mới về<br /> phương pháp kế toán, qua đó xác định rõ chi phí<br /> môi trường trong quản lý và sản xuất, đánh giá<br /> được đầy đủ các chi phí môi trường nhằm cân đối<br /> thu chi nội bộ và phân bổ vào từng sản phẩm.<br /> Mặc dù, chưa có một định nghĩa thống nhất về<br /> kế toán môi trường nhưng theo Liên đoàn Kế toán<br /> quốc tế: Kế toán môi trường là một thuật ngữ có<br /> nghĩa rộng mang nhiều hàm ý như việc đánh giá<br /> <br /> và công bố thông tin môi trường kết hợp thông tin<br /> tài chính trong kế toán và báo cáo tài chính; Đánh<br /> giá và sử dụng thông tin liên quan môi trường<br /> dưới hình thức đơn vị tiền tệ và đơn vị vật chất<br /> trong kế toán môi trường; Việc ước tính chi phí<br /> và tác động môi trường bên ngoài DN, thường<br /> liên quan kế toán chi phí đầy đủ; Kế toán nguồn<br /> lực và dòng luân chuyển của các tài nguyên thiên<br /> nhiên dưới dạng đơn vị tiền tệ và đơn vị vật chất<br /> (kế toán tài nguyên thiên nhiên)…<br /> Về cơ bản, kế toán môi trường tìm kiếm và<br /> cung cấp các thông tin quan trọng, cần thiết về<br /> chi phí và doanh thu có liên quan đến môi trường;<br /> Hướng dẫn các DN, các chủ dự án trong các quyết<br /> định kinh tế; Khuyến khích họ nỗ lực trong việc<br /> sử dụng tài nguyên, kể cả tài nguyên thiên nhiên<br /> do con người tạo ra một cách có hiệu quả và hạn<br /> chế tối đa sự hủy hoại môi trường, hạn chế rác<br /> thải và sự ô nhiễm, thay đổi các hành vi đối xử với<br /> môi trường sống. Kế toán môi trường tập trung<br /> vào việc hạch toán những vấn đề có liên quan đến<br /> môi trường mà cụ thể là hạch toán dòng vật liệu,<br /> hạch toán chi phí, thu nhập liên quan đến môi<br /> trường, phân tích chu kỳ sống sản phẩm, đánh<br /> giá trách nhiệm trong việc quản lý môi trường,<br /> đánh giá hiệu quả của việc quản lý và bảo vệ môi<br /> trường… nhằm cung cấp thông tin chủ yếu cho<br /> các nhà quản trị trong nội bộ DN.<br /> Như vậy, kế toán môi trường không chỉ thông<br /> qua vai trò có tính truyền thống là ghi chép và báo<br /> cáo các thông tin tài chính, mà còn phải thể hiện<br /> được vai trò của kế toán như là một công cụ trợ<br /> giúp hữu hiệu cho các nhà quản lý trong quản trị<br /> 69<br /> <br /> DIỄN ĐÀN KHOA HỌC<br /> <br /> các vấn đề môi trường trong phạm vi từng đơn<br /> vị kinh tế. Việc áp dụng những biện pháp bảo vệ<br /> môi trường và kế toán môi trường sẽ làm tăng chi<br /> phí nhưng lại giúp DN thu được một số lợi ích<br /> như: thu nhập tăng từ tiết kiệm nước, năng lượng,<br /> nguyên liệu sử dụng, giảm chất thải, giảm chi phí<br /> xử lý chất thải. Nói cách khác, việc áp dụng những<br /> biện pháp bảo vệ môi trường và áp dụng kế toán<br /> môi trường sẽ dẫn đến tiết kiệm chi phí nguyên<br /> liệu, năng lượng, nước, tiết kiệm chi phí xử lý chất<br /> thải, giúp cho các DN đưa ra quyết định thay đổi<br /> về kỹ thuật, về hệ thống tổ chức quản lý, về chiến<br /> lược sản phẩm theo hướng sản phẩm xanh, về sử<br /> dụng nguyên liệu thân thiện với môi trường... Từ<br /> đó, nâng cao hiệu quả hoạt động kinh doanh gắn<br /> với hiệu quả của bảo vệ môi trường.<br /> <br /> Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, kế toán môi<br /> trường thường được áp dụng tại các doanh<br /> nghiệp có quy mô lớn có nguồn tài chính dồi<br /> dào và chính sách hoạt động nghiêm ngặt. Do<br /> vậy, đối với các doanh nghiệp Việt Nam, trong<br /> giai đoạn đầu, nên thử nghiệm công tác kế<br /> toán môi trường tại một dây chuyền hoặc một<br /> bộ phận trước khi tiến hành áp dụng đại trà.<br /> Tình hình triển khai kế toán<br /> môi trường tại các doanh nghiệp Việt Nam<br /> Trước bối cảnh hội nhập và phát triển kinh tế<br /> quốc tế sâu rộng, vấn đề bảo vệ môi trường và<br /> phát triển bền vững cũng đã được Việt Nam quan<br /> tâm và chú trọng triển khai. Cụ thể, Quốc hội đã<br /> ban hành Luật Môi trường lần đầu vào năm 1993<br /> và Luật Bảo vệ môi trường sửa đổi vào năm 2005.<br /> Tiếp đó, ngày 15/11/2010, Luật Thuế bảo vệ môi<br /> trường (Luật số 57/2010/QH12) đã được Quốc hội<br /> thông qua tại Kỳ họp thứ 8 Quốc hội khóa XII.<br /> Trên cơ sở đó, ngày 08/08/2011, Chính phủ ban<br /> hành Nghị định 67/2011/NĐ-CP quy định về đối<br /> tượng chịu thuế, căn cứ tính thuế, khai thuế, tính<br /> thuế, nộp thuế và hoàn thuế bảo vệ môi trường;<br /> Bộ Tài chính ban hành Thông tư 152/2011/TT-BTC<br /> (ngày 11/11/2011) hướng dẫn thi hành Nghị định<br /> 67/2011/NĐ-CP. Ngày 28/09/2012, Bộ Tài chính<br /> ban hành Thông tư 159/2012/TT-BTC sửa đổi,<br /> bổ sung Thông tư 152/2011/TT-BTC; Thông tư<br /> 156/2013/TT-BTC (ngày 6/11/2013) hướng dẫn thi<br /> hành một số điều của Luật Quản lý thuế, Luật sửa<br /> đổi, bổ sung một số điều của Luật Quản lý thuế<br /> và Nghị định 83/2013/NĐ-CP ngày 22/7/2013 của<br /> Chính phủ.<br /> 70<br /> <br /> Theo nhiều chuyên gia, mục tiêu kỳ vọng đạt<br /> được của quy định về thuế môi trường là tạo<br /> nguồn thu cho ngân sách nhà nước. Nghĩa là, lấy<br /> từ người gây ô nhiễm và thiệt hại cho môi trường<br /> để bù đắp cho các chi phí xã hội như: Gây quỹ<br /> tài trợ cho các hoạt động để xử lý hoặc đền bù<br /> ô nhiễm; Thúc đẩy thay đổi mặt hàng, cách sản<br /> xuất, khuyến khích các hoạt động bảo vệ môi<br /> trường. Thuế môi trường được tính dựa trên các<br /> nguyên tắc hướng vào mục tiêu phát triển bền<br /> vững và chính sách kinh tế của Nhà nước, dựa<br /> vào kế hoạch môi trường cụ thể của mỗi quốc gia.<br /> Mức thuế và biểu thuế phải căn cứ vào các tiêu<br /> chuẩn môi trường của quốc gia và các thông lệ<br /> quốc tế.<br /> Dù cơ quan quản lý đã quan tâm đến việc bảo<br /> vệ môi trường trong phát triển kinh tế, song theo<br /> các chuyên gia kế toán, Việt Nam hiện chưa ban<br /> hành chế độ kế toán có liên quan đến việc tổ chức<br /> kế toán môi trường trong DN. Chế độ hiện hành<br /> chưa có các văn bản hướng dẫn DN trong việc<br /> bóc tách và theo dõi chi phí sản xuất kinh doanh,<br /> chưa có các tài khoản cần thiết để hạch toán các<br /> khoản chi phí môi trường cũng như doanh thu<br /> hay thu nhập trong trường hợp DN có hệ thống<br /> xử lý chất thải bán quyền thải ra môi trường cho<br /> các DN cùng ngành (nếu có).<br /> Các khoản chi phí và thu nhập này cũng chưa<br /> thể hiện trên báo cáo kết quả hoạt động kinh<br /> doanh và chưa giải trình cụ thể trên thuyết minh<br /> báo cáo tài chính, nên việc đánh giá hiệu quả<br /> kinh doanh của DN là chưa đầy đủ, chưa chính<br /> xác. Ngoài ra, rất nhiều chi phí liên quan đến<br /> môi trường đang phản ánh chung trong các tài<br /> khoản chi phí quản lý, khiến các nhà quản lý kinh<br /> tế khó phát hiện quy mô và tính chất của chi phí<br /> môi trường nói chung và từng khoản chi phí môi<br /> trường nói riêng.<br /> Ngay cả trên các tài khoản kế toán cũng chưa<br /> ghi nhận các chi phí đáng kể liên quan đến môi<br /> trường như: Chi phí sửa chữa, đền bù, chi phí<br /> khắc phục sự cố và chi phí dọn dẹp, xử lý trong<br /> các vụ tai nạn, hủy hoại môi trường sinh thái, môi<br /> trường sống. Điều này dẫn đến thực trạng rất<br /> đáng báo động ở Việt Nam là DN “thoải mái” gây<br /> ô nhiễm môi trường trong quá trình sản xuất kinh<br /> doanh, bởi thực tế vẫn chưa có cơ sở cụ thẻ để xác<br /> định rõ trách nhiệm của DN đối với môi trường<br /> và đời sống của người dân xung quanh.<br /> Thực tế cũng cho thấy, việc áp dụng kế toán<br /> môi trường ở Việt Nam hiện đang gặp phải không<br /> ít khó khăn. Về phía quản lý nhà nước, Việt Nam<br /> <br /> TÀI CHÍNH - Tháng 12/2016<br /> chưa có được các công cụ hữu hiệu trong quản lý<br /> môi trường như: Thuế tài nguyên, phí ô nhiễm;<br /> Các văn bản pháp lý và các tiêu chuẩn về môi<br /> trường trong hoạt động của DN còn thiếu và chưa<br /> đồng bộ; Các quy định về việc DN, tổ chức, cá<br /> nhân gây ô nhiễm buộc phải chi trả theo nguyên<br /> tắc người gây ô nhiễm phải trả chi phí nhưng việc<br /> triển khai thực hiện không mấy dễ dàng; Chế tài<br /> xử phạt tuy đã được ban hành, song vẫn “nhẹ tay”<br /> so với nhiều quốc gia trong khu vực và thế giới.<br /> Công tác đào tạo về kế toán môi trường ở nước<br /> ta vẫn còn hạn chế, chưa xây dựng được một đội<br /> ngũ kế toán viên chuyên nghiệp về lĩnh vực môi<br /> trường. Trong khi đó, Hiệp hội nghề nghiệp về kế<br /> toán chưa phối hợp được với các cơ quan, tổ chức<br /> về môi trường để xây dựng nên một quy trình,<br /> phương pháp riêng đối với kế toán môi trường.<br /> Việt Nam hiện cũng chưa xây dựng được một<br /> ngân hàng dữ liệu về môi trường quốc gia (tài<br /> nguyên nước, khoáng sản, rừng; các công nghệ xử<br /> lý chất thải; các bộ tiêu chuẩn môi trường trong<br /> từng ngành, lĩnh vực...) làm cơ sở cho quá trình<br /> hạch toán...<br /> Về phía DN, chỉ quan tâm đến các lợi nhuận,<br /> lợi ích ngắn hạn mà chưa có tầm nhìn vĩ mô trong<br /> các hoạt động sản xuất nhằm giữ gìn môi trường<br /> để đạt tới sự phát triển bền vững. Nhận thức về<br /> trách nhiệm xã hội của DN, tổ chức đối với cộng<br /> đồng còn ở trình độ thấp. Nhân tố môi trường hầu<br /> như chưa được tính đến trong các phương án sản<br /> xuất kinh doanh của các DN…<br /> <br /> Yêu cầu đặt ra đối với việc<br /> áp dụng kế toán môi trường thời gian tới<br /> Kế toán môi trường tuy đã phổ biến trên thế<br /> giới song còn quá mới mẻ với Việt Nam. Để kế<br /> toán môi trường phát huy được vai trò trong hoạt<br /> động của DN trong thời gian tới, cần chú trọng<br /> một số yêu cầu sau:<br /> Về phía Nhà nước<br /> <br /> Một là, tiếp tục hoàn thiện hệ thống các văn<br /> bản luật liên quan đến môi trường và bảo vệ<br /> môi trường một cách đồng bộ với sự tham gia<br /> và phối hợp chặt chẽ của các cơ quan chức năng,<br /> các tổ chức bảo vệ môi trường, các hiệp hội nghề<br /> nghiệp. Chính phủ cũng cần phối hợp với hiệp<br /> hội nghề nghiệp để ban hành những chuẩn mực<br /> về kế toán môi trường, quy định những thông tin<br /> môi trường trình bày trong báo cáo cung cấp cho<br /> bên ngoài DN, nhằm đảm bảo sự thống nhất quản<br /> lý về môi trường.<br /> <br /> Hai là, đẩy mạnh việc đưa môn học kế toán môi<br /> trường, kế toán quản trị môi trường vào hệ thống<br /> giáo dục nghề nghiệp. Tại Việt Nam hiện nay, xét về<br /> khía cạnh giáo dục và đào tạo, kế toán môi trường<br /> được đưa vào giảng dạy một cách sơ sài trong<br /> chương trình của ngành Quản lý môi trường. Kế<br /> toán môi trường cần được xem xét đưa vào chương<br /> trình đào tạo tại các trường kinh tế, đặc biệt là<br /> chuyên ngành Kế toán - kiểm toán ở các bậc đại học,<br /> cao học, từ đó giúp chúng ta xây dựng được một đội<br /> ngũ nguồn nhân lực chất lượng cao, góp phần nâng<br /> cao hiệu quả bảo vệ môi trường, mang đến sự phát<br /> triển bền vững cho DN Việt Nam.<br /> Về phía doanh nghiệp<br /> <br /> Một là, thay đổi nhận thức và trách nhiệm xã<br /> hội của mình đối với vấn đề môi trường. Các nhà<br /> quản trị DN cần thường xuyên quan tâm cập nhật<br /> và thực hiện kế toán môi trường trong các DN,<br /> nhất là đối với các DN sản xuất; Chú trọng đầu<br /> tư nguồn lực tài chính và nhân lực cho bộ máy kế<br /> toán, trong đó có kế toán môi trường.<br /> <br /> Mục tiêu kỳ vọng đạt được của quy định về<br /> thuế môi trường là tạo nguồn thu cho ngân<br /> sách nhà nước. Nghĩa là, lấy từ người gây ô<br /> nhiễm và thiệt hại cho môi trường để bù đắp<br /> cho các chi phí xã hội.<br /> Hai là, có thể lựa chọn vận dụng từ kinh nghiệm<br /> kế toán quản trị môi trường từ các nước Mỹ, Đức,<br /> Nhật Bản, Hàn Quốc cho phù hợp với điều kiện<br /> hoạt động của DN mình. Kinh nghiệm quốc tế cho<br /> thấy, kế toán môi trường thường được áp dụng tại<br /> các DN có quy mô lớn có nguồn tài chính dồi dào<br /> và chính sách hoạt động nghiêm ngặt. Do vậy, đối<br /> với các DN Việt Nam, trong giai đoạn đầu, nên<br /> được thử nghiệm công tác kế toán môi trường tại<br /> một dây chuyền hoặc một bộ phận trước khi tiến<br /> hành áp dụng đại trà cho toàn bộ DN.<br /> Tài liệu tham khảo:<br /> 1. Q uốc hội,(2010), Luật Thuế Bảo vệ môi trường (Luật số 57/2010/<br /> QH12) ngày 15/11/2010;<br /> 2. Chính phủ, (2011), Nghị định 67/2011/NĐ-CP ngày 8/8/2011 quy định chi<br /> tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Thuế Bảo vệ môi trường;<br /> 3. PGS., TS. Phạm Đức Hiếu, PGS., TS Nguyễn Thị Kim Thái, Kế toán môi<br /> trường trong doanh nghiệp, NXB Giáo dục, 2012;<br /> 4. Trần Phước Hiền, Định hướng xây dựng kế toán quản lý môi trường ở<br /> Việt Nam, Luận Văn thạc sĩ, TP. Hồ Chí Minh, 2014;<br /> 5. Nguyễn Chí Quang, 2003, Cơ sở hạch toán môi trường.<br /> 71<br /> <br />