Tính chất tự thuật trong tiểu thuyết gia đình bé mọn của Dạ Ngân

TÍNH CHẤT TỰ THUẬT<br /> TRONG TIỂU THUYẾT GIA ĐÌNH BÉ MỌN CỦA DẠ NGÂN<br /> LÊ THỊ THUÝ HẰNG<br /> Trường Đại học Phú Xuân, Huế<br /> Tóm tắt: Gia đình bé mọn của Dạ Ngân là một trong những tiểu thuyết<br /> mang tính chất tự thuật của văn xuôi Việt Nam cuối thế kỷ XX, đầu thế kỷ<br /> XXI. Ở đó gia đình và những phận đời phụ nữ cũng như sự hoá thân của nhà<br /> văn được bộc lộ rõ nét và sâu sắc qua nhân vật Mỹ Tiệp. Không cầu kỳ, hoa<br /> mỹ mà chỉ bằng những điều muốn nói, Dạ Ngân đã sử dụng ngôn ngữ, cách<br /> kể chuyện mang nét rất riêng xây dựng nên cuốn tiểu thuyết mà đọc nó<br /> chúng ta thấy thấp thoáng bóng dáng cuộc đời mình. Thành công của Gia<br /> đình bé mọn góp phần khẳng định vai trò cũng như xu hướng phát triển của<br /> thể loại tiểu thuyết tự thuật trong nền văn xuôi Việt Nam đương đại.<br /> <br /> 1. Trong Hội thảo về tiểu thuyết tổ chức tại Trường Đại học Strasbourg năm 1970 đã có<br /> một số bản báo cáo đề cập đến vai trò và triển vọng của tiểu thuyết tự thuật trong việc<br /> đổi mới thể loại tiểu thuyết. Các nhà lý luận đều cho rằng đi vào tự thuật là một hướng<br /> có triển vọng và có thể đổi mới tiểu thuyết theo hướng ấy. Tuy nhiên, vẫn có nhiều ý<br /> kiến phân biệt rạch ròi giữa tự thuật và tiểu thuyết. Đặc trưng của tiểu thuyết là hư cấu,<br /> còn đặc trưng của tự thuật là sự thật về bản thân mình. Jacques Petit, một trong những<br /> người hướng theo sự phân định này, cho rằng không thể đổi mới tiểu thuyết bằng tự<br /> thuật. Đây là một hướng không có triển vọng. Theo ông, “nhà tiểu thuyết làm sao tránh<br /> khỏi lúng túng khi kể về bản thân mình, vì nếu kể trung thực thì không phải là tiểu<br /> thuyết, chừng nào không có xây dựng lại thì không có tiểu thuyết thực sự, mà nếu xây<br /> dựng lại thì còn đâu là tính trung thực của tự thuật” [3, tr. 130]. Mặc dù mỗi tác giả đều<br /> có những luận giải chứng minh cho ý kiến của mình, nhưng văn học với những ngả<br /> đường khác nhau lại không đi theo một khuôn thước định sẵn. Sự thật cho những nhận<br /> định về thể loại tiểu thuyết đi ngược lại với những gì mà các tác giả của thế kỷ XX đoán<br /> định. Nhà văn không còn băn khoăn mình đang viết tiểu thuyết hay viết tự thuật mà có<br /> thể thấy, từ tiểu thuyết, người đọc cảm nhận được bóng dáng nhà văn và nhà văn cùng<br /> những tác phẩm ấy dung chứa cả nỗi bi hài của cuốn tiểu thuyết đời người và đời mình.<br /> Như một sự trải nghiệm của bản thân trong hành trình kiếm tìm cội nguồn sáng tạo, M.<br /> Kundera từng đúc kết: “Tất cả mọi tiểu thuyết của thời đại đều chăm chú vào bí ẩn của<br /> cái tôi” [1, tr. 27]. Những bí ẩn đó trước hết là việc khám phá thế giới khác nhau của<br /> mỗi cá nhân trong xã hội và cả những bức xạ của mỗi cá nhân qua những quan niệm của<br /> anh ta trước cuộc đời. Nhà văn chính là người làm được và làm tốt thiên chức của mình<br /> trong hành trình kiến tạo tác phẩm.<br /> Ở phương Tây, xu hướng tự thuật phát triển vào thế kỷ XVIII. Đặc biệt từ thập niên 80<br /> của thế kỷ XX trở lại đây, hàng loạt tiểu thuyết tự thuật (hay mang dáng dấp tự thuật) ra<br /> đời của những nhà văn thuộc nhiều thế hệ khác nhau: Dối mà thật của Louis Aragon<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 04(16)/2010: tr. 64-69<br /> <br /> TÍNH CHẤT TỰ THUẬT TRONG TIỂU THUYẾT GIA ĐÌNH BÉ MỌN...<br /> <br /> 65<br /> <br /> (1980), Nathalie Sarraute với Tuổi thơ (1983), Người tình của M. Duras (1984), Điền<br /> viên (1981) và Cây keo (1989) của Claude Simon…<br /> Ở Việt Nam cuối thế kỷ XX đầu thế kỷ XXI, nhiều cuốn tiểu thuyết có tính chất tự thuật<br /> xuất hiện. Một số cuốn tiểu thuyết “chăm chú vào bí ẩn của cái tôi”, lấy chất liệu từ<br /> cuộc đời riêng tư của tác giả: Ba người khác (Tô Hoài), Chuyện kể năm 2000 (Bùi Ngọc<br /> Tấn), Thượng đế thì cười (Nguyễn Khải), Một mình một ngựa (Ma Văn Kháng)… Hòa<br /> trong xu hướng viết như giãi bày đó, Gia đình bé mọn là một trong những cuốn tiểu<br /> thuyết mang tính tự thuật của Dạ Ngân.<br /> 2. Đọc Gia đình bé mọn, độc giả không khỏi cưỡng lại ý muốn quy chiếu hiện thực tác<br /> phẩm vào hiện thực đời sống của nhà văn. Tìm hiểu những câu chuyện về cuộc đời tác<br /> giả, có thể khẳng định, Gia đình bé mọn lấy chất liệu từ chính đời riêng của nữ văn sỹ<br /> đầy nỗi truân chuyên này. Tuy vậy, gạt bỏ những quy chiếu cuộc đời tác giả vào tác<br /> phẩm, Gia đình bé mọn được tiếp nhận trước hết là một tiểu thuyết – tiểu thuyết có tính<br /> chất tự thuật.<br /> 2.1. Gia đình và những phận đời phụ nữ<br /> Tác phẩm xoay quanh cuộc đời của nữ nhà văn Tiệp trong các mối quan hệ giữa quá<br /> khứ / hiện tại, cá nhân / gia đình. Gia đình bé mọn là cuốn tiểu thuyết kể chuyện gia<br /> đình hay những gia đình với những mảnh đời, số phận gắn kết chặt chẽ với nhân vật<br /> chính tạo nên sự hô ứng, đan bện độc đáo. Chung quanh cuộc đời Mỹ Tiệp là đại gia<br /> đình ba thế hệ toàn phụ nữ goá chồng, không chồng hoặc bỏ chồng, lặp lại đến mức<br /> ngột ngạt.<br /> Gia đình (1): Nơi Tiệp sinh ra và lớn lên với những người đàn bà goá chồng, không<br /> chồng. Gia đình luôn phải gồng mình lên gánh chịu bất hạnh và cả sự kiêu hãnh của một<br /> mái nhà thiếu hơi ấm đàn ông mà vẫn xem văn hoá truyền thống là nền tảng.<br /> Gia đình (2): Gia đình hạt nhân, Tiệp – Tuyên, mỗi người là một mảnh rời rạc, chẳng có<br /> chút kết dính, vì thế tan vỡ là tất yếu.<br /> Gia đình (3): Gia đình Tiệp – Đính, người đàn ông cùng Tiệp đi qua mười một năm khổ<br /> nạn, yêu đương trong cảnh kẻ Nam người Bắc, trong cái nghèo khổ một thời và trong cả<br /> những điều tiếng tàn nhẫn của dư luận xã hội.<br /> Con đường đời của Tiệp là đi từ gia đình 1 đến gia đình 3, con đường chênh chao, đắng<br /> đót mà Tiệp phải gắng gỏi vun vén để có được hạnh phúc với Đính - người đàn ông lý<br /> tưởng của cô. Tiệp chấp nhận từ bỏ sự yêu thương, chăm sóc của gia đình lớn, ly hôn<br /> với Tuyên, lìa xa hai đứa con đang độ tuổi khôn lớn cần sự chăm sóc, dìu dắt của người<br /> mẹ để đến nơi có cái gọi là hạnh phúc, là “chính danh” cho người đàn bà nửa đời phải<br /> sống trong dư luận. Nơi đó chỉ có Đính - người đàn ông định mệnh của đời nàng và một<br /> “mái nhà tranh hai trái tim vàng” theo đúng nghĩa. Nhưng Tiệp chấp nhận tất cả, chấp<br /> nhận trong nỗi đau nhiều hơn là niềm cảm thông, chia sẻ.<br /> Những tưởng mọi sự sẽ trở nên suôn sẻ với Tiệp. Song một trận bão bao giờ cũng bắt<br /> đầu khi trời im ắng nhất. Đứa con gái của Tiệp học hành đứt quãng, lập gia đình chóng<br /> <br /> 66<br /> <br /> LÊ THỊ THÚY HẰNG<br /> <br /> vánh, có con và đau đớn thay, tức tưởi trong tiếng khóc: “Mẹ ơi, con cần mẹ, con khổ<br /> quá. Chồng con ảnh có người khác, người ta còn gọi điện đòi con nhường chồng<br /> nữa…” [2, tr. 292]. Vòng tròn của sự bất hạnh, khổ đau cứ siết chặt, vây hãm lấy Tiệp<br /> và bất kỳ lúc nào cũng chờ đợi để thắt chặt vào những người nàng yêu thương. “Bù và<br /> trừ, lẽ nào cuộc đời lại nhẫn tâm với nàng như vậy? Đây là cái giá nữa cho sự đèo<br /> bòng của nàng? Tại vì nàng bỏ rơi con hay vì thế giới bổng lộc của ba nó làm cho nó<br /> buông thả, uất ức, quát mắng, tiêm nhiễm và đã đến lúc chính nó phải trả giá?” [2, tr.<br /> 294]. Lời tự vấn của Tiệp? Lời biện minh? Hay đó là số phận luôn đeo bám người phụ<br /> nữ đa đoan này?<br /> Bao bọc quanh Tiệp là những lo toan, nặng gánh gia đình. Gia đình mẹ nàng, gia đình<br /> nàng và gia đình của đứa con gái nhỏ một lần nữa làm nàng gần như kiệt sức. “Một<br /> người mẹ như nàng thì bao xa nữa mới đi hết con đường mẫu tử của mình… Hình như<br /> con đường ấy quá dài, nó trải ra, thác ghềnh, sông ngòi, biển cả và tận cùng chắc chắn<br /> sẽ là một nắm đất, nhưng cho dù có là một nắm đất mệt nhoài đi nữa thì hành trình ấy<br /> chắc gì đã kết thúc” [2, tr. 294]. Người mẹ mãi mãi vẫn là người dõi theo, lo lắng và<br /> vun vén cho hạnh phúc của những đứa con mình.<br /> 2.2. Hình tượng nhân vật trung tâm - sự hoá thân của nhà văn<br /> Gia đình bé mọn thu hút người đọc không phải bằng hệ thống nhân vật đông đúc, với<br /> nhiều mảnh đời khác nhau mà hạt nhân câu chuyện là Tiệp - sự hoá thân của nhà văn.<br /> Cuộc đời nhân vật/nhà văn hiện rõ qua các mối quan hệ gia đình: Tuyên (chồng Tiệp),<br /> Viết Đính (người đàn ông định mệnh của đời Tiệp), Thu Thi, Vĩnh Chuyên (con Tiệp),<br /> cô Tư Ràng (cô Tiệp). Các nhân vật không tách biệt mà gắn kết với nhau dù vẫn có sự<br /> gắn kết không hoàn hảo.<br /> Nhân vật Mỹ Tiệp hiện lên là người phụ nữ mẫn cảm, mạnh mẽ và yêu hết mình. Cuộc<br /> sống gia đình Tiệp được bắt đầu từ quyết định lấy Tuyên trong ranh giới sự sống và cái<br /> chết mỏng manh của thời buổi chiến tranh và cuộc hôn nhân không tình yêu này là căn<br /> nguyên cho mọi dang dở của tình duyên, gia đình, con cái. Bước ra từ trong khốc liệt<br /> của chiến tranh, hơn ai hết, Tiệp thấu hiểu thế nào là nỗi đau mất người thân, gia đình ly<br /> tán, dân tộc chìm trong bom đạn. Nhưng cuộc chiến không tiếng súng của thời hoà bình<br /> cũng âm ỉ, nhức buốt, trở thành nỗi ám ảnh trong lòng những người từng đi qua thời<br /> loạn lạc. Đó là hiện thực của thời kỳ bao cấp và con người dần dần bị băng hoại chân<br /> giá trị trong cái rối ren của xã hội. Giữa cái khốc liệt ấy, Tiệp đã chèo lái gia đình nuôi<br /> hai đứa con. Tuyên, chồng Tiệp, chỉ biết chạy theo những bản báo cáo thành tích, hư<br /> danh và thăng chức. Bản năng khao khát được che chở cũng như sự mẫn cảm của người<br /> đàn bà đã không cho phép Tiệp tiếp tục sống với người đàn ông thiếu tình thương, sự<br /> quan tâm, chia sẻ. Hai lần sinh con, ba lần vỡ kế hoạch, Tiệp cũng “tự chiến đấu với<br /> mọi công đoạn” [2, tr. 51] mà không có chồng bên cạnh, những chuyến công tác hay<br /> những hành động xu nịnh cấp trên của Tuyên là sự tích tụ của những hạt cát lâu ngày<br /> trở nên nặng nề. Tiệp không còn đủ sức mang vác. Trút bỏ nó đồng nghĩa với việc Tiệp<br /> thách thức với họ hàng, với Tuyên, với bản thân mình và với cả xã hội. Chia tay là cái<br /> kết tất yếu của tình yêu bị đánh cắp.<br /> <br /> TÍNH CHẤT TỰ THUẬT TRONG TIỂU THUYẾT GIA ĐÌNH BÉ MỌN...<br /> <br /> 67<br /> <br /> Tiệp đã bỏ lại sau lưng tất cả những cố gắng vá víu, hàn gắn của gia đình, những van<br /> xin và doạ nạt của Tuyên, sự trù dập của cơ quan và cả những ánh mắt xoi mói, mỉa mai<br /> của xã hội để đến với Đính. Bên cạnh Tiệp là Viết Đính ngang tàng, cá tính, sống vì tình<br /> yêu thương xuất hiện và gắn bó với nàng suốt nửa sau của cuộc đời. Viết Đính hiện lên<br /> qua cách Tiệp miêu tả về người đàn ông định mệnh, “vẻ ngoài không giống ai ở cái xứ<br /> heo hút nầy, anh ta khoảng bốn lăm hay bốn bảy gì đó, tóc muối tiêu để dài ngổ ngáo,<br /> áo bludông màu kem sờn sờn, quần phăng suông sẫm màu, dép nhựa Lào thịnh hành và<br /> túi giả da vàng vàng đeo vai hư khoá thò từ trong ra ống điếu thuốc lào như một họng<br /> súng” [2, tr. 33]. Chính cái lạ lạ, bất cần, không giống ai của Đính có sức thu hút mạnh<br /> mẽ đối với Tiệp. Và cứ nối tiếp những lần ra Bắc vào Nam, những nhớ thương, chia cắt<br /> chỉ được bù đắp chóng vánh, vội vã, vụng trộm khi cả hai được bên nhau.<br /> Chỉ bên Đính, cảm giác yêu đương ở Tiệp mới thực sự được đánh thức. “Những câu<br /> chuyện thì thầm cùng da thịt nguyên sơ… Nàng trôi trên người Đính, như ban nãy Đính<br /> đã cẩn trọng với từng xăng – ti – mét thịt da nàng. Nàng thấy mình đúng như trong<br /> tưởng tượng, thoả mãn một cách hài hoà, sâu sắc” [2, tr. 157]. Và cũng chỉ khi bên<br /> Đính Tiệp mới thực sự thấy mình được thương yêu, chiều chuộng và được sống theo<br /> đúng nghĩa. Yếu tố tính dục được nhà văn thể hiện một cách tự nhiên. Tuy nhiên, sự<br /> phản ánh con người bản năng, tính dục trong Gia đình bé mọn không gây cho người đọc<br /> cảm giác nhà văn đang quá lạm dụng nó mà chỉ là cách người viết muốn tự mổ xẻ cả<br /> phần con và phần người trong một con người.<br /> Ngoài vai trò của người vợ, người mẹ với những vướng bận gia đình, Tiệp còn là một<br /> nhà văn. Kiểu nhân vật – nhà văn khiến cho tính chất tự thuật của tác phẩm càng đậm<br /> nét. Đây cũng là xu hướng phổ biến của tiểu thuyết Việt Nam đầu thế kỷ XXI. Đời văn<br /> Dạ Ngân và khát vọng văn chương của Tiệp – nhân vật – tác giả trùng khít với nhau.<br /> Khát vọng ấy được Dạ Ngân tâm sự khi trả lời phỏng vấn trên Báo Văn nghệ Công an<br /> (Số 25 năm 2005): “Tôi là tạng nhà văn cái gì không ngấm vào mình, không được trải<br /> qua thì không thể viết sâu sắc” [4]. Tiệp cũng đã sống chết với sự lựa chọn nghiệp viết<br /> khi từ chối vai trò cán bộ nguồn và cái lợi được thăng chức bởi: “Văn chương đã mon<br /> men rủ rê nàng từ hồi con nhỏ Tiệp cuộn tròn cuốn tập học trong tay bước đi dưới vòm<br /> cây trong vườn, rồi nó biến thành sự nghiêm cẩn thường trực khi nàng làm một bài văn<br /> trong lớp hay lúc ôm một cuốn sách bất ngờ bắt được, cuối cùng nó chiếm lĩnh toàn bộ<br /> nàng, thiết kế số phận và đẩy nàng đi, đi mãi” [2, tr. 196]. Cũng có lúc Tiệp thấy “văn<br /> chương thật phù phiếm và vô tăm tích” [2, tr. 199] vì nó chẳng giúp gì cho sự đơn độc<br /> nặng như một ngọn núi khi nàng bị cô Ràng từ bỏ và ánh mắt né tránh của bạn bè.<br /> Nhưng văn chương cũng là định mệnh của đời Tiệp. Những sóng gió của Tiệp bắt đầu<br /> từ hệ luỵ của nghề văn, cả tình yêu với Đính cũng vậy. Tiệp quyết liệt, cực đoan, đắm<br /> đuối đến thế cũng bởi Tiệp là nhà văn - một nhà văn mẫn cảm và giàu cảm xúc.<br /> Nhân vật Tiệp - sự hoá thân của nhà văn đã bộc lộ được hết nét tính cách cũng như con<br /> người Dạ Ngân. Tìm được tình yêu khi là một thiếu phụ ba mươi tuổi, lúc về với nhau<br /> đã gần hết tuổi xanh, mười một năm yêu đương kẻ Nam, người Bắc… chính là Dạ Ngân<br /> còn chưa đi hết trên con đường đời. Bi kịch cho tình yêu bị đánh cắp chóng vánh trong<br /> <br /> 68<br /> <br /> LÊ THỊ THÚY HẰNG<br /> <br /> chiến tranh được bù đắp bằng hạnh phúc muộn màng nhưng vẫn chưa trọn vẹn. Mỹ<br /> Tiệp vẫn tiếp tục trong hành trình bên Gia đình bé mọn: “Tình duyên lận đận, học hành<br /> dở ương, con cái nhỏ dại, cái vòng tròn của nàng chưa khép lại mà vòng tròn của con<br /> gái nàng đã chồng lên, cái bóng của nàng, cái bi kịch của nàng và đó cũng là cái phần<br /> thiếu hụt mà nàng luôn cảm thấy khi đi còn chưa hết con đường mẫu tử của mình” [2,<br /> tr. 295]. Kết thúc để ngỏ của cuốn tiểu thuyết cho thấy dòng đời của một con người, một<br /> gia đình vẫn mải miết trôi.<br /> 2.3. Nghệ thuật kể chuyện “đánh tráo” điểm nhìn<br /> Khác với tiểu thuyết tự truyện, người kể chuyện thường ở ngôi thứ nhất, Gia đình bé<br /> mọn được trần thuật ở ngôi thứ 3, kể về Mỹ Tiệp, tạo sự khách quan, và một chút giấu<br /> mình của nhà văn. Có lúc người kể chuyện (đứng ngoài câu chuyện của nhân vật Tiệp)<br /> – từ điểm nhìn bên ngoài để nhìn nhận về Tiệp: “Nàng không thể cùng lúc lên giường<br /> với Tuyên mà vẫn thậm thụt đi dâng hiến cho người khác, đó là sự rạch ròi tối thiểu của<br /> một người đàn bà tự trọng, mà tự trọng là đàng hoàng. Vậy thì nàng sẽ bảo toàn lòng tự<br /> trọng đó và danh dự cũng từ lòng tự trọng mà ra” [2, tr. 79]. Tuy vậy, nhiều chỗ trong<br /> tác phẩm, người kể chuyện ngôi thứ ba đã chuyển điểm nhìn, trao quyền kể cho nhân<br /> vật. Cách đánh tráo chủ thể trần thuật giúp tác giả ẩn giấu được cái tôi tự thuật, tạo ra<br /> tính lưỡng phân cho tác phẩm.<br /> Từ điểm nhìn nhân vật, Tiệp không ngại miêu tả những đam mê xác thịt với Đính: “Tiệp<br /> thấy mình bạo dạn và lão luyện, sự dịu dàng của thịt da đằm thắm, ngọt ngào” [2, tr.<br /> 157]; thẳng thắn trong cách lột tả nét tính cách của Tuyên: “Chợt thấy tai chồng mình<br /> nhỏ như tai chuột, theo nhân tướng học, nó cho thấy một sự nghiệp long đong dù người<br /> đó có hy sinh cả những mối quan hệ nhân nghĩa riêng tư cho nó, có thể lắm vì tính cách<br /> phẳng lỳ, nhạt nhẽo và ba phải của Tuyên” [2, tr. 59]; và triết lý về tình mẫu tử: “Không<br /> đứa con nào có thể thay thế đứa nào trong lòng mẹ, tình mẫu tử không chật nhưng nó<br /> nhiều ngăn, các đứa con bình đẳng nhau trong những cái ngăn đó mà nếu có một cái<br /> ngăn bỗng chốc trống đi thì nó sẽ sụp xuống thành một nấm mồ chứ không thể lấp đầy<br /> bằng ai khác” [2, tr. 137-138]. Có lúc người kể chuyện ngôi ba trao vai, chuyển điểm<br /> nhìn cho đứa con gái mới 14 tuổi đặt ra câu hỏi mang chính nỗi băn khoăn của Tiệp/tác<br /> giả như: “Ba có cô Tàm gì đó rồi sao ba chưa chịu ký đơn với mẹ?” [2, tr. 79]; “Mẹ ơi,<br /> bộ mẹ và ba Đính xục xịch hai đầu hoài sao? Mẹ con mình cứ tạm bợ hoài vậy sao?” [2,<br /> tr. 202]. Nhân vật - người kể chuyện lúc này không đơn thuần là kẻ toàn tri, “biết tuốt”,<br /> có quyền điều khiển câu chuyện nữa mà chính người kể chuyện cũng có dịp nhìn lại<br /> mình qua suy nghĩ, lời nói, hành động của các nhân vật khác trong truyện.<br /> Nghệ thuật kể chuyện tự nhiên như chắt ra từ ruột gan, ngôn từ giản dị, không cầu kì biến<br /> tiểu thuyết Gia đình bé mọn thành câu chuyện đời tự kể. Những “nầy”, “nì”, “thiệt”,<br /> “giỡn”… đã làm nên nét nhấn nhá rất duyên cho tác phẩm. Nhà văn trở nên linh hoạt<br /> trong cách sử dụng ngôn ngữ, lối miêu tả các trạng thái cảm xúc và cảm giác. Khi là sự<br /> thấu hiểu, xa xót nao lòng: “Đứa con lắc đầu không nói nhưng trông nó già như một bà<br /> cụ trong nỗi đau khổ giữa mớ bùng nhùng ba mẹ và những mối dây từ đó mà ra” [2, tr.<br /> 25]; Khi bi hài trong hoàn cảnh nhẽ ra không có gì đáng cười: “Đàn bà con gái đi thử thai<br /> <br />