Tinh thần phật giáo trong tiểu thuyết Đội gạo lên chùa của Nguyễn Xuân Khánh

Phùng Phƣơng Nga và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 118(04): 205 - 212<br /> <br /> TINH THẦN PHẬT GIÁO TRONG TIỂU THUYẾT ĐỘI GẠO LÊN CHÙA<br /> CỦA NHÀ VĂN NGUYỄN XUÂN KHÁNH<br /> Phùng Phƣơng Nga1*, Lƣu Thị Hồng Vân1, Đoàn Đức Hải2<br /> 1<br /> <br /> Trường Đại học Khoa học – ĐH Thái Nguyên, 2Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Nguyễn Xuân Khánh là nhà văn đƣơng đại có sự quan tâm đặc biệt đến Phật giáo. Một trong<br /> những tác phẩm tiêu biểu của ông về đề tài này là tiểu thuyết Đội gạo lên chùa. Dấu ấn Phật giáo<br /> trong tác phẩm không chỉ đƣợc ghi nhận bằng sự xuất hiện của ngƣời nhà Phật, của hình ảnh Phật,<br /> ngôn từ đậm chất Phật, giáo lý nhà Phật qua từng câu chuyện mà hơn thế tác giả còn có sự đối<br /> thoại với tƣ tƣởng Phật giáo. Sự phối trộn nguồn sử liệu, truyền thuyết với sự hƣ cấu của tiểu<br /> thuyết để tạo nên một cảm quan Phật giáo gần gũi, chân thực nhƣng cũng đầy nghệ thuật là một<br /> thách thức lớn đã đƣợc Nguyễn Xuân Khánh vƣợt ải thành công.<br /> Từ khóa: Đội gạo lên chùa, Nguyễn Xuân Khánh, Phật giáo, vô minh.<br /> <br /> Tƣ tƣởng Phật giáo chiếm giữ một vị trí quan<br /> trọng trong nguồn chảy văn hóa Việt. Suốt<br /> nhiều thế kỉ qua, tinh thần nhà Phật đã ăn sâu<br /> vào tâm thức mỗi ngƣời dân Việt và ngày<br /> càng bắt rễ sâu vào đời sống của dân tộc, trở<br /> thành nguồn động lực và an ủi tâm hồn con<br /> ngƣời trƣớc những khổ đau. Với văn học Việt<br /> Nam, Phật giáo không chỉ là đề tài mà còn là<br /> chủ đề của các sáng tác. Dù vậy, không phải<br /> ngƣời nghệ sỹ nào cũng đủ trí lực, tầm vóc,<br /> niềm tin và cơ duyên để có thể “hành hƣơng”<br /> trên cánh đồng văn chƣơng bằng tinh thần<br /> Phật giáo. Trong số những sự se duyên ít ỏi,<br /> nhà văn Nguyễn Xuân Khánh và tiểu thuyết<br /> Đội gạo lên chùa là một trƣờng hợp đặc biệt.<br /> Ngay từ tên tác phẩm đã toát lên màu sắc nghi<br /> thức Phật giáo, đó là hành động thể hiện niềm<br /> tin, sự biết ơn của con ngƣời ở nơi cửa Phật,<br /> gắn liền với lối sống nông nghiệp, nông thôn<br /> Việt Nam. Đặc biệt trong Đội gạo lên chùa,<br /> bên cạnh các triết lí, sự suy ngẫm, đánh giá về<br /> nỗi khổ đau của con ngƣời trong kiếp nhân<br /> sinh đƣợc đề cập tới thì tinh thần nhập thế<br /> Phật giáo Thiền tông và Tịnh độ tông đƣợc<br /> thể hiện sắc nét.*<br /> Đời ngƣời là cõi vô thƣờng.<br /> "Trước đây và ngày nay ta chỉ lí giải và nêu<br /> ra cái chân lí về nỗi đau khổ và sự giải thoát<br /> khỏi nỗi đau khổ"."Cũng như nước đại dương<br /> chỉ có một vị là mặn, học thuyết của ta chỉ có<br /> một vị là cứu vớt". ( Phật Thích Ca).<br /> *<br /> <br /> Tel: 0915 141514, Email: phungphuongnga@gmail.com<br /> <br /> Con ngƣời khi sinh ra vốn đã mang trong<br /> mình mầm mống của cái khổ, Theo Phật, con<br /> ngƣời có tám nỗi khổ (bát khổ). Vì đau khổ<br /> không thể giải thoát đƣợc khỏi nó mà con<br /> ngƣời tìm đến tôn giáo, mong đƣợc sự an ủi<br /> cho tâm hồn vơi bớt nỗi đau, tạm quên đi<br /> phong ba của trần thế, rũ bỏ bụi trần dơ bẩn,<br /> gột sạch tâm hồn, mong muốn có cuộc sống<br /> ổn định, yên tĩnh. Nhƣng mấy ai hiểu đƣợc<br /> nguyên nhân khiến cho "đời là bể khổ". Mà<br /> mọi nỗi khổ của con ngƣời đều bắt nguồn từ<br /> vô minh, từ lòng ham muốn, từ sự si mê, từ<br /> thù hận. Hiểu đƣợc nguồn cơn của nỗi khổ thì<br /> mới mong đạt đạo, mới mong đƣợc giải thoát<br /> khỏi trần ai.<br /> Đội gạo lên chùa đƣợc nhà văn Nguyễn<br /> Xuân Khánh viết bằng sự chiêm nghiệm 79<br /> năm sống trên cõi nhân gian và cơ duyên với<br /> Phật pháp. Bằng vốn am hiểu Phật giáo của<br /> mình, mở đầu tiểu thuyết Đội gạo lên chùa<br /> ông đã đề cập ngay đến nỗi khổ đau của con<br /> ngƣời giữa kiếp vô thƣờng. Mà điều đặc biệt<br /> ở đây ông đặt con ngƣời với nỗi khổ đau ở<br /> ngay bối cảnh thời loạn lạc, thời "mạt pháp",<br /> lúc cái ác lên ngôi làm cho con ngƣời điêu<br /> đứng lâm vào đƣờng cùng của sự bế tắc: "Con<br /> cắn cỏ van xin cụ mở lòng từ bi cho chị em<br /> con đƣợc nƣơng nhờ cửa Phật. Chị em con đã<br /> đến bƣớc đƣờng cùng". Sƣ cụ thở dài. Cụ mở<br /> mắt nhìn khuôn mặt đẫm lệ của cô con gái,<br /> rồi lại nhìn khuôn mặt trái xoan với đôi mắt<br /> sáng u buồn sâu thẳm và nƣớc da xanh của<br /> cậu bé An, cụ hiểu nỗi đau đớn của hai sinh<br /> 205<br /> <br /> Phùng Phƣơng Nga và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> linh bé bỏng này thật là to lớn, nỗi sợ hãi họ<br /> vừa trải qua cũng khủng khiếp vô cùng."<br /> [3,17]. Cái thở dài của ngƣời nhìn thấy rõ<br /> nguồn cơn của mọi khổ đau mà con ngƣời<br /> phải gánh chịu bởi lẽ "con ngƣời sinh ra là<br /> thế. Ai cũng khổ [3,661].<br /> Cái khổ do vô minh. Trong Đội gạo lên chùa<br /> ngay cả anh Tây lai Barnarrd Matinot - một<br /> anh chàng bị "da vàng hóa", cũng bị rơi vào<br /> cảnh tâm lý lƣỡng phân, "Ngƣời ta giải thích<br /> rằng: Khi một ngƣời lính đi xâm chiếm phối<br /> kết với một ngƣời đàn bà thuộc địa, thì đứa<br /> con sinh ra là một bãi chiến trƣờng cho cuộc<br /> chiến tranh chấp giữa dòng máu nội và dòng<br /> máu ngoại. Nếu phía ngƣời mẹ thắng, ngƣời<br /> con sẽ đứng về phía ngoại. Nhiều ngƣời lai đã<br /> trở thành những chiến sĩ chống thực dân kiên<br /> quyết nhất. Nếu phía ngƣời cha giành giật<br /> đƣợc, đứa con sẽ trở thành kẻ chống đối lại<br /> bầu sữa đã nuôi nấng nó một cách điên cuồng.<br /> Hắn cố phủ nhận ngƣời mẹ. Và để lấy lòng<br /> ngƣời cha, hắn sẽ không từ một thủ đoạn nào.<br /> Hắn ghê tởm dòng máu ngƣời mẹ mà hắn<br /> mang trong huyết quản. Hắn cực kì nguy<br /> hiểm, bởi vì hắn từ lòng mẹ chui ra, hắn đã<br /> thuộc lòng những gì thuộc về ngƣời mẹ.<br /> Barnard thuộc trƣờng hợp này. Phải nói rằng<br /> có lúc hắn đã ngả về phía ngƣời mẹ. Nhƣng rồi<br /> hoàn cảnh chiến tranh đƣa đẩy, hắn đã chối từ<br /> phía mẹ và đi về phía ngƣời cha. Chối từ bằng<br /> những lí lẽ biện minh đàng hoàng" [3,70].<br /> Do tâm lý lƣỡng phân kết hợp với những chấn<br /> thƣơng sâu sắc, hắn mang vào cuộc chiến nỗi<br /> hận thù tàn khốc của kẻ từng chịu những chấn<br /> thƣơng nặng nề về tâm lý. Nỗi hận thù đó bắt<br /> rễ từ chính lòng tham sân: Cuộc cách mạng<br /> tháng Tám thành công làm tan nát trong<br /> Barnard niềm kiêu hãnh của kẻ chinh phục.<br /> Từ chính sự si mê, si mê cái vô thƣờng, cái<br /> vốn không tồn tại mãi mãi làm dấy lên trong<br /> con ngƣời ta sự ân hận. Từ sự chấp trƣớc vào<br /> cái vô thƣờng và bản ngã. Con ngƣời ta sinh<br /> ra rồi mất đi, mọi vật đều chịu tác động của<br /> quy luật sinh – lão - bệnh - tử, sinh - trụ, dị diệt. Vì cái chết của ngƣời mẹ và ngƣời cậu<br /> của viên sĩ quan đã làm cho sự thù hận của<br /> hắn càng lúc càng sâu sắc, "sự thù hận có tính<br /> lây lan". "Bà Thu chết, Barnard nghĩ dù bà<br /> 206<br /> <br /> 118(04): 205 - 212<br /> <br /> không chết trực tiếp vì tay Việt Minh, nhƣng<br /> Việt Minh phải chịu trách nhiệm gián tiếp.<br /> Bởi vì không có cái chết của ông lý Cẩm, thì<br /> bà Thu không héo hon đi nhƣ thế. Cái chết<br /> của ngƣời cậu và ngƣời mẹ trở thành cái hận<br /> thứ ba trong lòng viên trung úy phòng nhì"<br /> [3,66]. "Đức Phật bảo sân hận là một trong<br /> những nguyên nhân tạo thành đau khổ thế<br /> gian. Hận thù nối tiếp hận thù muôn đời muôn<br /> kiếp không tan. Cái vòng luẩn quẩn nhƣ thế<br /> chẳng bao giờ dứt" [3,615].<br /> Cái sự thù hận của Barnard nó đã bị đầy lên<br /> tột đỉnh và bộc lộ rõ qua quan niệm sống "kẻ<br /> nào nhân đạo, kẻ ấy đang tự sát" [3,45]. Và<br /> minh chứng cho sự hung bạo thảm khốc ấy là<br /> những hình ảnh tàn sát dã man, kinh hoàng<br /> biểu lộ rõ qua hành động của hắn.<br /> Nỗi khổ đau của con ngƣời nó muôn hình vạn<br /> trạng. Con ngƣời ta đau khổ bởi vô minh,<br /> lòng tham, sự thù hận, sự si mê. Nhƣng thế<br /> chƣa đủ, con ngƣời còn đau khổ bởi vô<br /> thường. Đức Phật dạy rằng: "Chẳng có gì<br /> sinh ra, chẳng có gị mất đi. Gặp duyên thì tụ<br /> thì sinh. Hết sinh thì tán thì diệt" [3,552].<br /> Nhƣng con ngƣời không hiểu nó, cứ chấp<br /> trƣớc vào nó bởi vậy vô thƣờng nó chi phối<br /> kiếp nhân sinh nhƣ một định luật chung của<br /> sinh tồn. Quy luật ấy đƣợc tác giả phác họa rõ<br /> nét chính ở số phận của con ngƣời trong chiến<br /> tranh. Nguyệt và An phút chốc mất hết cha<br /> mẹ, nhà cửa phải lƣu lạc đến ở ngôi chùa. Bà<br /> vãi Thầm trở thành ngƣời phụ nữ bơ vơ, điên<br /> điên dại dại ngay sau cái đêm chồng bà chết<br /> giữa đồng. Bà Thu đang có cuộc đời hạnh<br /> phúc bỗng rơi vào khổ đau khi chồng tử trận.<br /> Khoan Độ là tay giang hồ nhƣng sau khi vợ<br /> hắn bị rắn cắn chết hắn trở thành ông sƣ<br /> nguyện cả đời đi theo và bảo vệ Phật pháp.<br /> Trong ngày vui của lễ đính hôn Nguyệt vẫn<br /> luôn bị ám ảnh bởi lời nói của mẹ.: " Đời<br /> ngƣời con gái chỉ nhƣ hạt mƣa sa... Chớ thấy<br /> hanh vàng đã tƣởng nắng to. Cái vui chƣa tan,<br /> cái buồn đã tới" [3,160].<br /> Rồi trong cải cách ruộng đất, những gia đình<br /> bình lặng bỗng lâm cảnh vợ ngồi ghế quan tòa<br /> kết tội chồng, con phải chứng kiển cảnh mẹ tố<br /> tội và kết án cha, một chủ tịch xã hết lòng vì<br /> dân phải chốn chạy và bị chết giữa sông<br /> <br /> Phùng Phƣơng Nga và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> Hồng. Một cô gái xinh đẹp, trong trắng nhƣ<br /> Rêu phải nhảy xuống giếng tự vẫn... Tất cả<br /> các hình ảnh trên minh chứng cho quy luật<br /> vô thƣờng. Cũng chính sự nhận thức đƣợc cái<br /> vô thƣờng mà nhân vật trong Đội gạo lên<br /> chùa luôn mang trong mình sự bất an khi<br /> sống giữa cõi nhân gian.<br /> Nghiệp duyên mối giải thoát đời ngƣời.<br /> Đạo Phật chủ trƣơng rằng, đời sống của con<br /> ngƣời cũng nhƣ của tất cả mọi sự vật hiện<br /> tƣợng (vạn pháp) đều không phải do một<br /> đấng sáng thế nào sinh ra tất cả đều theo<br /> Nhân - Duyên mà thành. Nhân là cái hạt, cái<br /> cốt lõi để sinh ra sự vật hiện tƣợng. Duyên là<br /> những thứ liên quan đến, tƣơng trợ đến để<br /> cho Nhân có thể trổ Quả. Dân gian có câu<br /> "Gieo Nhân nào, gặt Quả nấy". Gieo Nhân tốt<br /> đẹp thì đƣợc hƣởng quả báo tốt, gieo Nhân<br /> xấu thì đƣợc quả báo xấu. Nhân tốt, xấu do<br /> chính con ngƣời tạo ra bằng Nghiệp. Cũng do<br /> vậy, điều làm nên sự khác biệt của con ngƣời<br /> Nghiệp mà họ mang lấy.<br /> Daisetz Teitaro Suzuki viết: "Tất cả chúng<br /> sinh đều có tƣ sản là Nghiệp của mình, chúng<br /> là những kẻ thừa tự của Nghiệp, chúng sinh ra<br /> từ Nghiệp. Nghiệp là nơi trú ẩn của chúng,<br /> Nghiệp ban cho chúng sinh sự sang hay hèn"<br /> [10,292] Thiền Phật giáo (Zen Buddhist) cho<br /> rằng muốn đạt đến Niết bàn (Nirvana) con<br /> ngƣời phải tự giải thoát cho mình khỏi những<br /> vô minh và thoát khỏi Nghiệp mà mình đã<br /> gieo. Tƣ tƣởng này đƣợc Nguyễn Xuân<br /> Khánh thể hiện một cách sâu sắc trong tác<br /> phẩm Đội gạo lên chùa thông qua các nhân<br /> vật của mình.<br /> "Con chớ ăn nói báng bổ nhƣ vậy. Chẳng qua<br /> là nghiệp chƣớng. Kiếp trƣớc, mẹ đã làm<br /> nhiều tội ác. Cả cha con cũng vậy. Không chỉ<br /> có cậu, mẹ còn lo cả cho con.” [3,65]. Bà lo<br /> sợ con mình rồi cũng nhƣ ngƣời cha, ngƣời<br /> cậu bởi vì họ gieo nhân ác nên gặp quả ác.<br /> Cũng chính cái nhân duyên của kiếp trƣớc nó<br /> còn tồn tại sang đến cả kiếp sau lên bà Thu<br /> phải gánh chịu cái Nghiệp chƣớng do mình<br /> tạo ra không thể giải thoát đƣợc.<br /> Hay nhƣ nhân vật Nguyệt và Hạ. Ngƣời ta<br /> bảo kiếp trƣớc Nguyệt là một anh chàng thƣ<br /> <br /> 118(04): 205 - 212<br /> <br /> sinh lấy cô vợ xấu xí, sau khi thi đậu đi học<br /> xa. Ngƣời vợ ở nhà làm nghề giết lợn để<br /> chồng ăn học, sau bị ngƣời chồng phản bội<br /> nên cô ta mới theo anh đến kiếp này đòi nợ:<br /> "Kiếp này cô ta là đàn ông. Cả đứa con trong<br /> bụng cô ta cũng sang kiếp này đòi nợ. Kiếp<br /> trƣớc, để nuôi chàng nho sĩ, cô gái xấu xí kia<br /> làm nghề giết lợn. Cho nên sang kiếp này, cô<br /> ta vẫn không đƣợc hƣởng phúc. Lại vẫn là<br /> con ngƣời có tƣớng mạo dữ tợn xấu xí"<br /> [3,335]. Nhƣ vậy, cũng do gieo Nhân từ kiếp<br /> trƣớc và do duyên nghiệp mà sang đến kiếp<br /> này Nguyệt lấy Hạ làm chồng.<br /> Thiền sƣ Vô Uý là ngƣời có duyên với cửa<br /> Phật, nguyện cắt tóc đi tu không phải với nỗi<br /> chán đời mà ông rất yêu thƣơng trần thế, ông<br /> yêu thƣơng trần thế đến xót xa. Ông hiểu thấu<br /> Nghiệp, nên trong suốt cuộc đời tu hành ông<br /> vẫn phải gánh hết cái Nghiệp của mình. Ông<br /> không sợ Nghiệp mà ngƣợc lại ông quyết làm<br /> trọn Nghiệp của mình để đƣợc giải thoát. Cái<br /> Nghiệp của ông là "Phải giữ chùa vào thời<br /> loạn lạc, phải chịu gánh nhiều tai nạn"<br /> [3,190]. Nhiều lần ông bị chính quyền thực<br /> dân dọa nạt, cƣỡng ép, bị bắt vào trại giam, bị<br /> tra tấn nhƣng ông không than phiền, không sợ<br /> hãi. Đứng trƣớc những tình cảnh nhƣ thế ông<br /> chỉ một cách ứng xử duy nhất là niệm Phật:<br /> "Bị đánh đau, sƣ cụ kêu to nhƣng hết đánh lại<br /> niệm Phật" [3, tr.189]. Ông tin rằng mình sẽ<br /> vƣợt qua cái Nghiệp ấy và giữ vững đƣợc<br /> chùa làng qua cơn bão tố. Ông biết rằng: "trốn<br /> nghiệp không bao giờ thoát nghiệp, con ngƣời<br /> ta chỉ thoát nghiệp khi làm trọn nghiệp". Hiểu<br /> đƣợc vậy nên thầy vẫn giữ vững niềm tin:<br /> "Cái nghiệp của thầy là vậy. Thầy còn phải<br /> chịu đựng nhƣng không sao. Thầy biết, rồi<br /> thầy sẽ khỏi" [3,247]. Sự chịu đựng, nhẫn nại<br /> đó nó hun đúc ý chí, luyện tính khí nhƣ<br /> Suzuki nhận xét: "Thiền, trƣớc hết, là một tôn<br /> giáo nhƣng cũng là một nghệ thuật luyện tánh<br /> khí" [11,27].<br /> "Giữa ngƣời mê và ngƣời ngộ, Nghiệp tác<br /> động không giống nhau. Ngƣời mê coi<br /> Nghiệp là tai ách, gặp hoàn cảnh khó khăn<br /> đau khổ, họ buồn tủi, than vãn. Còn với ngƣời<br /> ngộ, khi đã vô phân biệt giữa khách và ta,<br /> 207<br /> <br /> Phùng Phƣơng Nga và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> giữa ngoài và trong, họ biết mình vẫn có<br /> Nghiệp nhƣ ai, nhƣng không cảm thấy Nghiệp<br /> là nặng. Ngộ không hề có nghĩa là vứt bỏ<br /> Nghiệp, mà là vô ngại đối với Nghiệp" [3,253].<br /> Theo nhƣ trong giáo lý Đại thừa, cái Nghiệp<br /> của sƣ cụ Vô Úy là "cộng nghiệp" tức là cái<br /> Nghiệp chung của cả kiếp ngƣời rộng lớn, sƣ<br /> cụ nguyện hi sinh bảo vệ cho "pháp" (vạn<br /> vật). Thầy nhƣ một vị Bồ tát sống ngay giữa<br /> thế gian này để cứu độ cho chúng sinh. "Đối<br /> với ta, khi niệm Phật, lòng sân hận trong ta sẽ<br /> không dấy động, còn đối với kẻ kia, ta cũng<br /> cầu mong cho họ đừng nhúng tay vào cái ác<br /> để tránh nghiệp quả" [3,248]. Với thầy "mỗi<br /> khó khăn ở đời là một bƣớc để ta tôi rèn, để đi<br /> đến gần Đạo hơn" [3,607].<br /> Thiền Tông là pháp môn tu tập căn bản và<br /> chính thống của đạo Phật. Cốt lõi của Thiền<br /> tông là giác ngộ (sambodhi) và giải thoát.<br /> Thiền sƣ D.T.Suzu ki trong bộ Thiền luận nổi<br /> tiếng của mình nhận định: "Không Thiền<br /> không có Ngộ, không Ngộ chẳng phải Thiền.<br /> Ngộ là chữ đầu và chữ chót của quyển sách<br /> thiền vậy" [10,276]. Và nhƣ vậy con ngƣời ta<br /> ngộ đạo khi đã trả xong hết nghiệp trần gian<br /> Thiền hay còn gọi là tĩnh lực, chủ trƣơng tập<br /> trung trí tuệ để tìm ra chân lý. Ngộ (Giác ngộ)<br /> là hiểu rõ đạo lý, giải thích khoa học "ngộ là<br /> ngộ bằng trí huệ và trí huệ phát ra từ ý chí - ý<br /> chí muốn tự tri giác, và tự thực hiện trong<br /> chính nó" [10, 159]. Giác ngộ là mục đích cao<br /> nhất con ngƣời đạt đến, nhờ có tập trung trí<br /> tuệ tìm ra chân lý của muôn vật thì con ngƣời<br /> mới hiểu và giải quyết vấn đề và "Ngộ có thể<br /> định nghĩa là một trực giác phóng thẳng vào<br /> bản thể của muôn vật, khác với sự hiểu biết<br /> bằng phân tách, bằng lí luận... Hễ ngộ rồi thì<br /> muôn vật quanh ta sẽ hiện ra dƣới một quan<br /> điểm hoàn toàn mới lạ chẳng ngờ" [3,276].<br /> Phật giáo Thiền Tông chủ trƣơng "giáo ngoại<br /> biệt truyền, bất lập văn tự, trực chỉ nhân tâm,<br /> kiến tánh thành Phật". Thiền Tông luôn chủ<br /> trƣơng tự lực, không dựa vào tha lực. Để giác<br /> ngộ con ngƣời phải dựa vào lực của bản thân<br /> mình. Thiền sƣ Thích Vô Úy dạy: "Ngƣời tu<br /> Phật phải thấu hiểu rằng muốn tìm đƣợc con<br /> đƣờng Phật đạo, ta không đƣợc dựa vào bất<br /> cứ ai. Ta phải dựa vào chính bản thân mình"<br /> 208<br /> <br /> 118(04): 205 - 212<br /> <br /> [3,772]. "Trên đƣờng đời dài dằng dặc, một<br /> ngƣời con của Phật hay một con ngƣời cũng<br /> vậy, đều phải biết tự đi bằng đôi chân của<br /> mình... phải biết độc hành con ạ... (..)Muốn<br /> tìm đƣợc đạo phải biết độc hành. Không có ai<br /> tìm hộ cho con đâu. Bản thân trải qua cảnh<br /> khổ, chính lúc ấy ta mới hiểu thế nào là khổ<br /> đế" [3,598]. Chính lối sống thiền này đã làm<br /> nên đặc điểm văn hóa riêng của Phật giáo<br /> Thiền Tông là "bất ly thế gian" nhƣng lúc nào<br /> cũng phải giữ cho bên trong tâm bất loạn, bên<br /> ngoài tâm ly tƣớng (thiền định) bởi đã "là<br /> ngƣời chân tu phải lúc nào cũng tu. Đi cũng<br /> thiền. Ăn cũng thiền. Uống cũng thiền. Nói<br /> cũng thiền. Từng giây từng phút đều thiền"<br /> [3,25]. Nhờ thiền mà khi con ngƣời ta "gặp<br /> nghịch cảnh chẳng oán hận. Gặp thuận chiều<br /> chẳng vui mừng. Ngƣời thiền, khi vui cũng<br /> thiền, khi đau khổ cũng thiền" [3,583].<br /> Khi ngƣời tu hành đã đạt đến Giác Ngộ thì họ<br /> đã đƣợc giải thoát khỏi những khổ đau, vô<br /> thƣờng của thế gian mà đến cảnh giới Niết<br /> bàn. Không giống nhƣ cách nói trong các<br /> kinh, lục Phật giáo, ở đó, Phật pháp là một<br /> chân lí hiển nhiên, và ngôn ngữ chỉ là một sự<br /> gợi ý. Ở đó, ngƣời ta nói nhiều bằng vô ngôn,<br /> lời viết ra chỉ là điểm gợi ý, một điểm kích<br /> thích để sự giác ngộ đột nhiên bùng nổ. Phật<br /> giáo Thiền tông chủ trƣơng "bất ly thế gian"<br /> tìm Niết bàn ngay giữa cõi nhân gian này, nó<br /> làm nên một nét đặc sắc riêng của Phật giáo.<br /> Điều này thể hiện qua những lời dạy của sƣ<br /> cụ Vô Úy: "Sống ở cõi nhân gian tức là sống<br /> giữa những đau khổ. Không sợ hãi, mới tìm<br /> đƣợc Niết bàn. Niết bàn chẳng ở đâu xa. Nó ở<br /> ngay cõi trần gian này" [3,204]. Niết Bàn và<br /> Địa Ngục nằm ngay trong cuộc đời này. Một<br /> hành động từ bi, một giây chánh niệm, lập tức<br /> Niết Bàn mở ra với ta. Còn trái lại, một phút<br /> giây sau, ta lại sa hỏa ngục. Con ngƣời sống<br /> giữa trần gian nhƣ một cuộc hành hƣơng tìm<br /> đạo, Niết bàn là một chốn linh thiêng, và để<br /> đến đƣợc chốn linh thiêng con ngƣời ta không<br /> nên đi đƣờng thẳng mà phải đi đƣợc vòng. "Ý<br /> nghĩa của cuộc hành hƣơng là để biến đổi sự<br /> nhận biết tầm thƣờng của thế gian. Đừng sợ<br /> gian khổ. Hành hƣơng càng gian khổ, càng<br /> tốt, ý nghĩa của hành hƣơng là ý nghĩa của<br /> con ngƣời đi tìm đạo ở trần gian. Ngƣời đi<br /> <br /> Phùng Phƣơng Nga và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> đƣờng thẳng ít tới đƣợc chốn thiêng. Đi<br /> đƣờng vòng sẽ gặp nhiều nghịch cảnh. Hãy<br /> dùng nghịch cảnh để biến thành sức mạnh và<br /> thành đạt tinh thần" [3,270]. Vậy nên đừng đi<br /> tìm Phật ở đâu xa, hãy trải nghiêm thực tế và<br /> tri giác nó, đừng quá chấp vào sách vở "tu<br /> đạo mà sách vở quá nhiều, chấp trƣớc vào<br /> sách vở quá mức thì càng lúc càng xa đạo"<br /> [3,333]. Đức Phật ở giữa cõi đời và trong<br /> chính mỗi ngƣời, do vậy, ngƣời tu đạo hãy<br /> hòa nhập vào cuộc sống trần thế bằng chính<br /> cái tâm tự tại của mình "trực chỉ tại tâm, kiến<br /> tính thành Phật".<br /> Tinh thần nhập thế - đƣờng đi tìm đạo<br /> giữa trần gian<br /> Thiền Tông là sản phẩm Trung Hoa tinh chế<br /> ra từ giáo lý Giác Ngộ. Tƣ tƣởng Phật giáo<br /> Ấn Độ hết sức siêu hình không phù hợp với<br /> óc thực tiễn của Trung Hoa nên họ đã phát<br /> triển và biến đổi tƣ tƣởng ấy sao cho nó phù<br /> hợp với thực tiễn hơn nên ngƣời ta sáng tạo ra<br /> Thiền Tông. Khi Thiền Tông truyền bá vào<br /> Việt Nam lại tiếp tục biến đổi đặc biệt vào<br /> thời Trần. Năm 1299 vua Trần Nhân Tông đã<br /> hợp nhất các dòng thiền ở Việt Nam lập lên<br /> Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử và trở thành<br /> dòng thiền của riêng Việt Nam." Phật giáo<br /> Trúc Lâm là một nền Phật giáo độc lập uy tín,<br /> tinh thần của nó là uy tín tinh thần quốc gia<br /> Đại Việt. Nó là xƣơng sống của một nền văn<br /> hóa Việt Nam độc lập. Nền Phật giáo này tuy<br /> có tiếp nhận những ảnh hƣởng của Phật giáo<br /> Trung Hoa, Ấn Độ và Tây Tạng nhƣng vẫn<br /> giữ cá tính đặc biệt của mình" và tiếp tục phát<br /> triển cho đến nay. Trong Đội gạo lên chùa<br /> "cá tính đặc biệt" ấy đƣợc tác giả Nguyễn<br /> Xuân Khánh kiến giải một cách sâu sắc khi<br /> ông đặt nó trong bối cảnh Phật giáo suy vi,<br /> đất nƣớc trong thời kì "mạt pháp". Các nhân<br /> vật cảm mến đạo Phật, xuất gia đƣợc giác ngộ<br /> giáo lý uyên thâm của Phật rồi lại nhập thế<br /> hòa mình vào cuộc đấu tranh bảo vệ đất nƣớc<br /> khẳng định tinh thần dân tộc, gắn đạo với đời,<br /> đạo là vì đời...<br /> Thời Lý, thời Trần, dân ta ai cũng theo đạo<br /> Phật. Năm trăm năm thờ Phật, nên trong hồn<br /> ngƣời Việt, ai cũng có hạt giống Phật. Trải<br /> qua nhà Hồ rồi hai chục năm lệ thuộc nhà<br /> <br /> 118(04): 205 - 212<br /> <br /> Minh, đạo Phật đã phôi pha ít nhiều. Đến đời<br /> nhà Lê, các vua đề cao đạo Nho. Các vua nhà<br /> Lê không ai nhắc đến đạo Phật, vì nhắc đến<br /> đạo Phật là nhắc đến đức Trần Nhân Tông - vị<br /> vua đã chiến thắng quân Nguyên, chiến thắng<br /> lừng lẫy, rồi lại tự mình xây dựng lên Thiền<br /> Phái Trúc Lâm làm rạng rỡ văn hóa Việt. Các<br /> vua Lê sợ dân nhớ đến nhà Trần, nên mặc cho<br /> chùa để hoang. Đạo phải có lúc hiện lúc ẩn.<br /> Thuận thì hiện, không thuận thì ẩn. Tuy<br /> nhiên, ẩn chứ không dứt. Đạo vẫn ở trong<br /> nhân gian" [3,92]. Điều khiến cho đạo Phật<br /> luôn luôn tồn tại trong suốt bao nhiêu thế kỉ<br /> qua của dân tộc chính là nhờ sức hấp dẫn của<br /> nó. Sức hấp dẫn đó đƣợc biểu hiện ở tính tùy<br /> duyên lạc đạo (ngƣời tu phải bất ly thế gian,<br /> tùy duyên ở cảnh đời nào cũng vui với đạo).<br /> Đạo Phật ở Việt Nam từ xƣa tới nay, luôn<br /> luôn đồng hành với dân tộc. Nƣớc thịnh thì<br /> đạo Phật thịnh. Nƣớc suy đạo Phật cũng suy<br /> theo. Trong bối cảnh đất nƣớc bị thực dân<br /> Pháp xâm lƣợc, chúng thi hành chính sách<br /> khai hóa văn minh, tiêu diệt cộng sản, áp bức<br /> ngƣời vô tội bằng những hành động vô cùng<br /> độc ác...Và nhà sƣ cũng phải biết cầm súng,<br /> biết cầm đao. Đạo Phật tồn tại trong hoàn<br /> cảnh suy vi ấy, với tính tùy duyên và tƣ tƣởng<br /> cứu vớt, giải thoát con ngƣời khỏi khổ đau<br /> bộc lộ rõ tinh thần dân tộc Đại Việt. Tinh thần<br /> ấy đƣợc Nguyễn Xuân Khánh tái hiện và kiến<br /> giải sâu sắc tiêu biểu qua hai nhân vật An, sƣ<br /> thúc Vô Trần. Cuộc đời họ là cuộc hành<br /> hƣơng đi tìm đạo giữa trần gian trong thời<br /> mạt pháp.<br /> Là một cậu bé mới lên chín tuổi, mồ côi cha<br /> mẹ sau một trận càn dữ dội của giặc Pháp,<br /> phiêu bạt đến ngôi chùa Sọ, nhờ có duyên với<br /> nhà Phật mà An đƣợc sƣ cụ Vô Úy đón nhận<br /> và cƣu mang. An tự nguyện xuất gia trở thành<br /> một chú tiểu ngày đêm học tập gõ mõ, tụng<br /> kinh. Sau cải cách ruộng đất lại trở thành một<br /> anh bộ đội, xuất ngũ anh còn lấy vợ. Cũng<br /> nhƣ thế, sƣ thúc Vô Trần là ngƣời thông<br /> minh, lanh lợi, hoan hỉ xuất gia, nhƣng rồi lại<br /> lấy vợ và trở thành nhà cách mạng. Trong<br /> thời đại mới này, "dù là sƣ, vẫn là công dân<br /> của nƣớc Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Mà<br /> đã là công dân thì ai cũng có quyền lợi và<br /> nghĩa vụ công dân. Quyền lợi tức là có quyền<br /> 209<br /> <br />