Tổng quan tình hình nghiên cứu hình mẫu ả đào từ sử liệu

Journal of Science – 2015, Vol.5 (1), 92 – 100<br /> <br /> An Giang University<br /> <br /> TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU HÌNH MẪU Ả ĐÀO TỪ SỬ LIỆU<br /> Nguyễn Hoàng Anh Tuấn1<br /> 1<br /> <br /> NCS. Khoa Văn hóa học, Trường Đại học KHXH&NV, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh<br /> <br /> Thông tin chung:<br /> Ngày nhận bài: 12/05/14<br /> Ngày nhận kết quả bình duyệt:<br /> 04/11/14<br /> Ngày chấp nhận đăng: 03/15<br /> Title:<br /> Overview the patterns of A<br /> Dao from literature reviews<br /> Từ khóa:<br /> Ả đào, sử liệu<br /> Keywords:<br /> A Dao, historical documents<br /> <br /> ABSTRACT<br /> The article aimed to examine the patterns of A Dao - Vietnamese cultural pattern<br /> based on literature reviews. The findings also show the strengths and weaknesses<br /> towards the study of A đao as well as recommend suggestions to continue<br /> conducting the research on this issue.<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Bằng phương pháp sử liệu (phê khảo sử liệu), bài viết tổng kết, đánh giá việc<br /> khai thác nguồn sử liệu của những công trình nghiên cứu về ả đào - một hình<br /> mẫu văn hóa Việt Nam; kết quả nghiên cứu rút ra những ưu khuyết điểm của<br /> những công trình này, bài học kinh nghiệm trong việc tiếp cận sử liệu và những<br /> vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu về ả đào.<br /> <br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> <br /> người của lịch sử.<br /> <br /> Lâu nay, việc nghiên cứu mảng đề tài liên ngành<br /> lịch sử - nghệ thuật có hai thử thách không tránh<br /> khỏi: lĩnh vực nghệ thuật đòi hỏi khả năng cảm<br /> thụ và trải nghiệm, trong khi nghiên cứu lịch sử<br /> yêu cầu phải có phương pháp khoa học. Chính vì<br /> thế, đa số các nhà chuyên môn sử học chỉ nghiên<br /> cứu những đề tài chính trị, xã hội, bỏ ngỏ lịch sử nghệ thuật cho các nhà nghiên cứu xuất thân từ<br /> giới nghệ sỹ, nghệ nhân thừa kinh nghiệm nhưng<br /> thiếu phương pháp. Đóng góp của các tài năng<br /> biểu diễn, tài năng hùng biện trong phân tích, bình<br /> giảng tư liệu lịch sử nghệ thuật tuy có sức hấp dẫn<br /> cao nhưng chưa thật sự đáng tin cậy về mặt khách<br /> quan khoa học.<br /> <br /> 2. KHÁI NIỆM VỀ “Ả ĐÀO”, “SỬ LIỆU” VÀ<br /> PHƢƠNG PHÁP LUẬN CỦA SỬ LIỆU HỌC<br /> 2.1 Ả đào là một khái niệm để chỉ chức danh<br /> của một nữ nghệ nhân hát ca trù, còn đƣợc gọi<br /> là đào nƣơng hay cô đầu.<br /> Từ cô đầu xuất hiện muộn hơn vào khoảng cuối<br /> thế kỷ XIX, nửa đầu thế kỷ XX, có người cho là<br /> "cô đầu" là từ "cô đào" bị nói trệch đi, chữ “ả” là<br /> chữ Nho có nghĩa là “cô”, ả đào có nghĩa là cô<br /> đào. "Cô đầu" lại cũng thường được dùng để chỉ<br /> những cô ca sỹ có nhiều học trò. Cô đầu thoát thai<br /> từ ả đào. “Tiếng cô thay tiếng ả cho rõ ràng, tiếng<br /> đầu thay tiếng đào để tỏ ý tán tụng bậc danh ca”<br /> (Vũ Bằng, 1971, tr. 3-5).<br /> Diễn trình lịch sử về ả đào luôn có mối quan hệ<br /> gắn bó mật thiết với lịch sử nghệ thuật ca trù.<br /> Chính vì thế, người ta còn gọi nghệ thuật ca trù là:<br /> hát ả đào, hát cô đầu, đào nương ca (nương nương<br /> ca) - hai khái niệm này có trong các thư tịch, Ôn<br /> Như Nguyễn Văn Ngọc đã sử dụng để làm tiêu đề<br /> cho tác phẩm của mình - Đào nương ca (1932).<br /> <br /> Theo giả thiết của chúng tôi: Những vấn đề về<br /> lịch sử nghệ thuật sẽ được giải quyết một cách<br /> triệt để hơn nếu ta lựa chọn được hệ thống<br /> phương pháp luận nghiên cứu phù hợp. Bài viết<br /> này là một cuộc thử nghiệm phương pháp sử liệu<br /> (phương pháp phân tích - phê khảo sử liệu)...<br /> nhằm tìm ra một hướng tiếp cận mới trong nghiên<br /> cứu người ả đào với tư cách một kiểu mẫu con<br /> <br /> 92<br /> <br /> Journal of Science – 2015, Vol.5 (1), 92 – 100<br /> <br /> An Giang University<br /> <br /> Căn cứ vào bốn không gian diễn xướng của đào<br /> nương: cung vua, đình làng (đền thần), dinh quan<br /> (tư gia) và ca quán và phương thức biểu diễn của<br /> họ, ca trù còn được gọi là hát nhà trò (hát cửa<br /> đình), hát nhà tơ (hát nhà ty, hát cửa quyền), hát<br /> thẻ (trù); ở Thanh Hóa còn gọi là hát ca công, hát<br /> gõ,… Ca trù là một thể loại hát thính phòng xuất<br /> xứ từ hát thờ (tín ngưỡng dân gian) được bác học<br /> hóa thành hát chơi (giải trí cho tầng lớp trí thức),<br /> trong đó ả đào giữ vai chính bên cạnh kép đệm<br /> đàn đáy và quan viên cầm chầu thưởng thức.<br /> <br /> khái quát tổng hợp hóa và đôi khi phải sử dụng cả<br /> khả năng phán đoán, tưởng tượng, tư duy logic…<br /> và nhất là phải nắm vững quy luật hình thành và<br /> phản ánh của sử liệu: 1- quan điểm giai cấp của<br /> tác giả với nội dung của tư liệu, 2- ảnh hưởng của<br /> hoàn cảnh lịch sử cụ thể, của nhu cầu và mục đích<br /> ra đời của tư liệu, 3- tính đúng đắn đầy đủ của tư<br /> liệu , 4- sự phụ thuộc lẫn nhau của các tư liệu.<br /> Chính vì thế, những vấn đề đặt ra trong nghiên<br /> cứu hình mẫu ả đào từ góc nhìn sử liệu học đó là:<br /> Người ả đào được phản ánh qua những tư liệu<br /> nào? (phân loại tư liệu). Đặc điểm của thời đại ả<br /> đào (nguồn gốc xuất xứ của tư liệu trực tiếp). Cái<br /> nhìn của lịch sử về ả đào từ những phương diện<br /> giai cấp và ý thức hệ tư tưởng của xã hội (độ tin<br /> cậy của các tư liệu gián tiếp).<br /> <br /> 2.2 Lịch sử với ý nghĩa là quá khứ, là một hiện<br /> thực đã qua, không còn hiện hữu, không thể<br /> nghiên cứu thực nghiệm nhƣ các đối tƣợng<br /> nghiên cứu của khoa học tự nhiên.<br /> Vì thế, sử liệu được quan niệm “là tất cả những gì<br /> mà từ đó có thể khai thác được từ những thông tin<br /> về quá khứ” đóng vai trò trung gian duy nhất giữa<br /> lịch sử và nhà nghiên cứu (C.O. Smidt, dẫn theo<br /> Phạm Xuân Hằng, in trong Kỷ yếu, 2011, tr. 32).<br /> Trường hợp những thông tin về người ả đào như<br /> một ví dụ điển hình cho vai trò của sử liệu là<br /> giảng nghĩa về cội nguồn và khởi điểm của nghệ<br /> thuật ca trù mà qua đó nhà nghiên cứu có thể lựa<br /> lọc được một ít sự thật có thể tin cậy được.<br /> <br /> 3. SỬ LIỆU NÓI GÌ VỀ Ả ĐÀO<br /> Để phục dựng lại ả đào- một hình mẫu con người<br /> của quá khứ, cần hiểu rõ quy luật chi phối nguồn<br /> sử liệu và phương thức tái tạo nguồn sử liệu.<br /> Quy luật chi phối nguồn sử liệu về ả đào<br /> Trước hết là quy luật về quan niệm hình thành sử<br /> liệu, lịch sử Việt Nam thời phong kiến là lịch sử<br /> của các triều đại, chính sử được quan tâm hơn dã<br /> sử (Chính sử là sách sử do triều đình phong kiến<br /> tổ chức biên soạn, Dã sử là sử liệu lưu truyền<br /> trong dân gian dưới dạng truyền miệng hay ghi<br /> chép trên cơ sở tài liệu lưu truyền trong nhân dân<br /> (Phan Ngọc Liên, 2010, tr. 105). Vì thế ả đào với<br /> tư cách là một nhân vật của dã sử, đã được ghi<br /> nhận một cách đại khái, mơ hồ, khó kiểm chứng<br /> về độ xác thực của tư liệu.<br /> <br /> 2.3 Tuy nhiên, giới sử học hiện đại quan niệm<br /> không nên coi lịch sử là những gì chỉ có trong<br /> tƣ liệu nếu nhƣ vậy thì lịch sử sẽ cực kỳ nghèo<br /> nàn<br /> Nhà sử học người Pháp - Lucien Fevre (18781956) đã gọi “tư liệu thư tịch”là “những bông hoa<br /> quen thuộc” khi không có chúng, nhà sử học vẫn<br /> có thể hái mật cho mình từ tất cả những gì mà trí<br /> tuệ của anh ta đưa vào tầm ngắm”- ám chỉ chính<br /> là “những gì thuộc về con người, phụ thuộc con<br /> người, phục vụ con người, thể hiện sự hiện hữu,<br /> hoạt động, sở thích và các phương thức sinh sống<br /> của con người”. Nhà sử học kiêm triết gia người<br /> Anh R. Jh. Collingwood diễn đạt một cách đơn<br /> giản hơn: “Mọi thứ trên đời đều là chứng cứ tiềm<br /> tàng của cái gì đó” (dẫn theo Nguyễn Thị Mai<br /> Hoa, Nguyễn Văn Khánh).<br /> <br /> Thứ hai là quy luật về mối quan hệ của hai đặc<br /> tính sử liệu: sử liệu trực tiếp và sử liệu gián tiếp<br /> (Sử liệu trực tiếp là sử liệu của chủ thể trực tiếp<br /> tham gia vào quá trình của sự kiện/ đối tượng, là<br /> một bộ phận của sự kiện. Thí dụ: Những bài thơ<br /> Nôm mô tả các chầu hát ả đào của những văn<br /> nhân tham gia vào cuộc hát. Sử liệu gián tiếp là sử<br /> liệu được hình thành trên cơ sở nhận thức của chủ<br /> thể trung gian khác, ra đời sau sự kiện lịch sử. Thí<br /> dụ: Những tác phẩm biên khảo tiến trình lịch sử<br /> hát ả đào). Tuy nguồn sử liệu trực tiếp (sử liệu vật<br /> chất như các văn bia, di tích, di chỉ, di vật…) có<br /> giá trị hơn nhưng nếu không tham khảo nguồn sử<br /> liệu gián tiếp (sử liệu văn viết, sử liệu truyền<br /> khẩu) thì không thể hiểu hết được ý nghĩa tiềm ẩn<br /> trong sử liệu trực tiếp (như hiểu các ý niệm biểu<br /> <br /> Mặt khác, mỗi tư liệu có cách phản ánh khác<br /> nhau, có tư liệu phản ánh một mặt, có tư liệu phản<br /> ánh nhiều mặt, có tư liệu phản ánh được quy luật<br /> cơ bản, điển hình, có tư liệu chỉ phản ánh được cái<br /> riêng, cái đặc thù. Vì vậy, phương pháp luận của<br /> sử liệu học quan niệm nhà nghiên cứu phải biết<br /> chọn lọc từ nhiều nguồn sử liệu khác nhau, phải<br /> 93<br /> <br /> Journal of Science – 2015, Vol.5 (1), 92 – 100<br /> <br /> An Giang University<br /> <br /> trưng về hình mẫu ả đào trong các điêu khắc đình<br /> làng, trong một số địa danh…).<br /> <br /> này không phải luôn luôn có giá trị tuyệt đối.<br /> Trong nguồn sử liệu trực tiếp dưới dạng chữ viết<br /> hiện đang được lưu giữ tại Viện nghiên cứu Hán<br /> Nôm, có hai tư liệu đáng ghi nhận:<br /> <br /> Sau là quy luật biến đổi sử liệu (thực trạng sao lục<br /> dối trá “tam sao thất bản”, và thiếu ý thức bảo lưu<br /> tư liệu) đã khiến cho sử liệu thành văn bị mai một.<br /> <br /> Bài thơ Nôm Đại Nghĩ bát giáp thưởng đào giải<br /> văn (Nghĩ hộ tám giáp, làm bài văn thưởng cho ả<br /> đào) soạn trước năm 1500, là tư liệu sớm nhất có<br /> hai chữ “ả đào” và “ca trù”, trong gia phả tiến sỹ<br /> Lê Đức Mao (1462-1529). Bài thơ mô tả không<br /> khí trang nghiêm của lễ hội đầu xuân ở làng Đông<br /> Ngạc - bấy giờ có 8 giáp cùng nhau thưởng đào ở<br /> đình làng và nêu rõ vai trò của đào nương là hát<br /> các bài thơ ca ngợi thành hoàng và cầu chúc cho<br /> dân làng.<br /> <br /> Mặt khác, tuy được các nhà nghiên cứu chú ý và<br /> tin tưởng hơn cả nhưng phần lớn nguồn sử liệu<br /> thành văn cũng là chép lại, thuật lại từ sử liệu<br /> truyền khẩu.<br /> Nhà nghiên cứu phải rất vất vả để nhặt nhạnh,<br /> chắp vá từng mảnh tư liệu/sự kiện rời rạc mới<br /> phác họa được một chân dung tương đối hoàn<br /> chỉnh về con người ả đào.<br /> Phương thức tái tạo nguồn sử liệu về ả đào<br /> <br /> Bài Dạ du phỏng đào nương bất ngộ (Đêm đi<br /> chơi, tìm cô đào mà không gặp) của Hoàng Nghĩa<br /> Phú (1480-?) thì cung cấp một thông tin khác cho<br /> biết ngay thời điểm có chứng cớ xác minh ca trù<br /> ra đời (thế kỷ XV) thì hình thức ca quán đã phát<br /> triển, nhu cầu giải trí đi hát ả đào của giới văn<br /> nhân đã có. Bài thơ hé mở một giả thiết lịch sử ả<br /> đào và ca trù có lẽ còn sớm hơn những gì đã được<br /> chứng minh.<br /> <br /> Trong hoàn cảnh nguồn sử liệu về ả đào rất mong<br /> manh, để tái tạo nguồn sử liệu này cần phải có tư<br /> duy suy đoán dựa trên sự am hiểu nghệ thuật,<br /> ngôn ngữ và cả sức tưởng tượng phong phú…<br /> dưới hình thức dàn dựng/ sáng tạo lại các buổi<br /> diễn xướng của ả đào, giải mã ngôn ngữ (dịch<br /> thuật) Hán - Nôm trên các tư liệu văn viết và văn<br /> khắc.<br /> Biểu hiện cụ thể của ả đào trong các nguồn sử<br /> liệu<br /> <br /> Bên cạnh đó, công trình ghi chép về lịch sử Việt Lào, “Histoire nouvelle et curieuse des royaumes<br /> de Tonquin et de Lao” (Lịch sử mới lạ của hai<br /> vương quốc Đàng Ngoài và Lào, bản dịch từ tiếng<br /> Ý sang tiếng Pháp do Francoise Célestin Le<br /> Comte, Nxb Clouzier Paris năm 1666) của giáo sỹ<br /> Marini Romain (người Ý) có đoạn miêu tả về sinh<br /> hoạt đời thường của các đào nương như cách ăn<br /> uống và kiêng sinh hoạt vợ chồng để giữ giọng<br /> hát,… Đặc biệt, tác phẩm ghi nhận hình mẫu “đào<br /> nương thuở ấy, hễ tóc đen mườn mượt, tóc dài<br /> thậm thược thì được người yêu” (dẫn theo Trần<br /> Văn Khê, 2000, tr. 397). Nhưng tác giả không lý<br /> giải dựa trên hệ giá trị, chuẩn mực hay quan điểm<br /> nhân mỹ học nào mà người ta đã đặt ra những tiêu<br /> chí như vậy.<br /> <br /> Với nguồn sử liệu truyền khẩu về ả đào, người ta<br /> quen gọi “ả đào” (đào nương) đồng nghĩa với<br /> nghệ thuật ca trù. Bởi vì, sự xuất hiện tên gọi “đào<br /> nương” hay “ả đào” có thể xem là cột mốc để truy<br /> tìm lịch sử nguồn gốc của nghệ thuật ca trù. Trong<br /> nhiều dị bản của truyền thuyết tổ nghề ca trù, các<br /> giáo phường xưa vẫn thờ Mãn Đào Hoa công<br /> chúa - con gái Bạch Đinh Xà Đại Vương, bà là<br /> một ca nương có tư chất thông minh, có giọng hát<br /> hay và tinh thông âm luật, đã đặt ra lối hát ả đào<br /> để dạy đời. Theo Đỗ Bằng Đoàn (1962, tr. 38) thì<br /> đời nhà Lê, Đinh Lễ quê làng Cổ Đạm, huyện<br /> Nghi Xuân (Hà Tĩnh) được Lý Thiết Quải và Lã<br /> Đồng Tân cho một khúc gỗ dạy làm cây đàn. Nhờ<br /> đàn, Đinh Lễ đã chữa bệnh và cưới được Hoa<br /> nương - con quan châu Thường Xuân (Thanh<br /> Hóa). Lịch triều phong tặng Đinh Lễ là Thanh Xà<br /> Đại vương và Hoa nương là Mãn Đào Hoa công<br /> chúa.<br /> <br /> Đại Việt sử ký toàn thư (1479) đề cập đến tổ chức<br /> giáo phường (trường dạy nhạc của ả đào) từ đời<br /> Lý Thái Tổ đến Ban nữ nhạc đời Lý Thái Tông<br /> (1041) khi phong trào ca múa nhạc đã lan rộng cả<br /> nước, giới ả đào ngày thêm đông, nhân đó nói về<br /> xuất xứ tên “ả đào” là thời ấy có nàng ca nhi họ<br /> Đào xinh đẹp, hát hay, thường được vua khen<br /> thưởng nên người đời mới gọi người hát hay, xinh<br /> đẹp là đào nương hay ả đào. Điều này cho thấy từ<br /> khi khai sinh khái niệm ả đào, lịch sử đã gắn liền<br /> <br /> Với nguồn sử liệu văn viết về ả đào, (1) Cần phải<br /> có kiến thức về ngôn ngữ Hán - Nôm và am hiểu<br /> về các hình thức, chức năng của sinh hoạt hát ả<br /> đào mới có thể tiếp cận, khai thác những sử liệu<br /> này; (2) Tuy rất có giá trị, nhưng nguồn sử liệu<br /> 94<br /> <br /> Journal of Science – 2015, Vol.5 (1), 92 – 100<br /> <br /> An Giang University<br /> <br /> “ả đào” với ý niệm về hình mẫu người ca nữ xinh<br /> đẹp có tài ca múa.<br /> <br /> Ngoài ra, nguồn sử liệu vật chất - những tư liệu<br /> mỹ thuật (từ những tác phẩm điêu khắc dân gian<br /> về đề tài nhạc vũ) còn cho thấy hình tượng ả đào<br /> trong không gian kiến trúc đình làng theo khuôn<br /> mẫu nghệ thuật ca trù như đang múa Bài bông,<br /> cầm đàn đáy…[Hình 1]. Các di chỉ, di tích và di<br /> vật còn sót lại cho thấy vị trí ả đào trong văn hóa<br /> dân gian như Cồn Sênh Phách, những sắc phong<br /> cho ả đào [Hình 2], những đền thờ ả đào...<br /> <br /> Công dư tiệp ký (1775) của Vũ Phương Đề, Lịch<br /> triều hiến chương loại chí (1819) của Phan Huy<br /> Chú, Đại Nam nhất thống chí - tỉnh Hưng Yên<br /> (1882) thì cùng nêu sự tích ả đào giết giặc được<br /> lập đền thờ và được lấy tên làm tên gọi của một<br /> vùng là thôn Ả Đào. Sự kiện này góp phần bổ<br /> sung ý nghĩa tài sắc, tô điểm thêm cho ả đào như<br /> hình mẫu một trang liệt nữ. Đại Việt sử ký tiền<br /> biên, khắc in dưới thời Tây Sơn (1800) hình ảnh ả<br /> đào được ghi nhận một cách gián tiếp qua những<br /> giai thoại về các hoàng hậu, quý phi xuất thân làm<br /> ca nhi - tiền thân của ả đào như: “Triệu Đà lấy vợ<br /> là con hát ở làng Dương Thâm, quận Giao Chỉ,<br /> phong làm Trình hoàng hậu”. Sau này con cháu<br /> Trình Thị đổi ra họ Trần, vẫn giữ nghiệp ca công,<br /> nên có đền thờ, hàng năm đến ngày 11 tháng chạp<br /> thì giỗ tổ.<br /> Dựa trên hình mẫu ả đào trong lịch sử, hình tượng<br /> nhân vật ả đào được xây dựng đầu tiên trong Vũ<br /> trung tùy bút của Phạm Đình Hổ, tác phẩm văn<br /> chương bằng chữ Hán đặc sắc của thời Lê mạt<br /> (cuối thế kỷ XVIII). Trong đó, Phạm Đình Hổ gọi<br /> ca trù là tục nhạc và trình bày sơ lược về sinh hoạt<br /> ca trù thời Cảnh Hưng (1740- 1786) trong hoàn<br /> cảnh âm luật bị thất truyền, vai trò ả đào (già,<br /> nhiều kinh nghiệm) được đề cao trong việc truyền<br /> lưu các bài bản tổ truyền của nghệ thuật. Ở<br /> chương “Việc tai dị”, một đoạn kể về hồn ma ả<br /> đào, câu chuyện gắn kết hình tượng văn học nghệ<br /> thuật với màu sắc văn hóa tâm linh.<br /> <br /> Hình 2. Sắc phong Đức Bà Vƣơng làng Phƣợng Cách,<br /> Quốc Oai, Hà Tây<br /> Nguồn: Đặc khảo ca trù Việt Nam, 2006, tr. 427<br /> <br /> Đặc biệt, nguồn sử liệu văn khắc (văn bia) về ả<br /> đào đối với giới nghiên cứu hàn lâm luôn là<br /> nguồn tư liệu đáng tin cậy, bởi vì: Đó là thứ “văn<br /> bản quyền uy” được viết nên để tự giới thiệu, để<br /> kể về nguồn gốc cao quý, sự nghiệp vẻ vang của<br /> giáo phường (tổ chức ả đào) cho hậu thế; Sử liệu<br /> văn bia vừa mang giá trị vật chất (lâu bền, trường<br /> tồn theo năm tháng), vừa mang giá trị tinh thần<br /> (giá trị văn hiến) cung cấp cho chúng ta sự tưởng<br /> tượng phong phú về sinh hoạt ca trù một thời<br /> vang bóng với việc mua bán “quyền hát cửa<br /> đình”, đã góp phần khắc họa rõ nét hơn con người<br /> và hình tượng ả đào trong cộng đồng nghệ thuật<br /> và cộng đồng xã hội làng xã.<br /> 4. CÁC HỌC GIẢ ĐÃ KHAI THÁC ĐƢỢC<br /> GÌ TỪ NHỮNG SỬ LIỆU VỀ Ả ĐÀO<br /> Theo hướng nghiên cứu văn bản,<br /> Từ đầu thập niên 90 - thế kỷ XX trở về trước, các<br /> học giả chỉ khai thác được thông tin về ả đào - gắn<br /> với nghệ thuật ca trù trên từ sử liệu truyền khẩu và<br /> sử liệu văn viết.<br /> Điển hình là bài Văn chương trong lối hát ả đào<br /> (Tạp chí Nam Phong, tháng 3- 1923) của Phạm<br /> Quỳnh, ngoài việc luận về giá trị văn chương<br /> trong thể hát nói, tác giả còn dành vài trang mở<br /> <br /> Hình 1.Thiếu nữ vác đàn đáy, điêu khắc gỗ tại đình<br /> Đại Phùng, huyện Đan Phƣợng (Hà Tây)<br /> Nguồn: Đặc khảo ca trù Việt Nam, 2006, tr. 531<br /> <br /> 95<br /> <br /> Journal of Science – 2015, Vol.5 (1), 92 – 100<br /> <br /> An Giang University<br /> <br /> đầu để bàn về những chuẩn mực đạo đức của lối<br /> chơi ả đào, trong đó ông bênh vực ả đào trước<br /> những định kiến xã hội. Bài “Khảo luận về cuộc<br /> hát ả đào” (Tạp chí Nam Phong, 4/1923) của<br /> Nguyễn Đôn Phục là một khảo cứu đầy đặn về<br /> một "xã hội ả đào" trước giai đoạn suy thoái, bế<br /> tắc. Qua mô tả nề nếp sinh hoạt, từ tổ chức giáo<br /> phường, hát đình, hát đám, hát thi, tác giả đã nhấn<br /> mạnh và đề cao kỷ cương, phẩm hạnh của giới ca<br /> kỹ nước nhà.<br /> <br /> những tệ nạn mà ả đào gây ra là do cấu trúc nghệ<br /> thuật và cấu trúc xã hội bị phá vỡ (nghệ sỹ và đối<br /> tượng khán giả - tầng lớp trí thức Nho học không<br /> còn nữa).<br /> Nguyễn Xuân Khoát thì đi sâu vào âm nhạc học<br /> với bài Hát ả đào (báo Ngày nay số 214 – 219,<br /> năm 1940) và Âm nhạc lối hát ả đào (TC. Thanh<br /> Nghị 1942) đặt trong sự so sánh đối chiếu với âm<br /> nhạc Tây phương, ngoài trình bày những điểm đặc<br /> biệt về việc hoà nhạc trong lối hát ả đào, tác giả<br /> còn khẳng định giá trị của lối hát ả đào trong kho<br /> tàng âm nhạc truyền thống, đồng thời đề cao giá<br /> trị nhân cách của các ca nương.<br /> <br /> Cũng theo truyền thuyết về tổ ca trù - Đinh Lễ và<br /> Bạch Hoa, Nguyễn Đôn Phục (1923) đã thừa nhận<br /> “hát ả đào phôi thai phát triển sớm lắm. Duy âm<br /> điệu thì tản mát ở dân gian, hoặc mỗi người chế ra<br /> mỗi khúc, hoặc mỗi xứ hát ra mỗi giọng, khi xưa<br /> chưa có thống nhất. Bà Mãn Đào Hoa công chúa<br /> là một thiên tài âm nhạc, tự mình chế ra khúc hát<br /> ở các nơi, đem tu bổ san thuật lại để dạy đời”.<br /> Duy Việt trong truyện Đất tổ và Phú Sơn trên tạp<br /> chí Trung Bắc chủ nhật (1943) cũng đồng quan<br /> điểm cho rằng: “lối hát ả đào đã lâu đời rồi, dù<br /> không rõ niên đại, nhưng chắc cũng chẳng sau lối<br /> hát tuồng, chèo vốn là những lối hát phát sinh từ<br /> đời Trần sơ”.<br /> <br /> Bài viết đầu tiên của Trần Văn Khê về ả đào là bài<br /> Hát ả đào cho tạp chí Bách khoa (1960) dựa trên<br /> tư liệu Dân tộc học của giáo sỹ Marini Romain để<br /> bàn về cái đẹp ngoại hình và lối sinh hoạt hằng<br /> ngày của ả đào. Với lòng ngưỡng mộ giọng hát ả<br /> đào, Trần Văn Khê đã giới thiệu đào nương<br /> Quách Thị Hồ ra diễn đàn quốc tế bằng những<br /> buổi thuyết giảng về ca trù. Tuy nhiên, những nỗ<br /> lực khoa học của Trần Văn Khê chỉ thành công ở<br /> mẫu người Quách Thị Hồ mà chưa có độ khái<br /> quát thành “hình mẫu ả đào” để làm chuẩn mực<br /> cho việc đào tạo các thế hệ đào nương sau này.<br /> Việt Nam ca trù biên khảo của Đỗ Bằng Đoàn Đỗ Trọng Huề (1962) đã góp phần khảo cứu<br /> những tác phẩm thơ và giai thoại về đào nương,<br /> đã hệ thống hóa quá trình phát triển về bề rộng<br /> của nghệ thuật ca trù gồm 4 giai đoạn: cung vua,<br /> đền thần, dinh quan và tư gia, về chiều sâu của nội<br /> dung qua 3 giai đoạn: nhạc, thơ và sắc "theo đúng<br /> hệ thống giai tầng của xã hội Việt Nam cũ... đã<br /> khai thác tất cả những khía cạnh có thể có của một<br /> ngành nghệ thuật". Như vậy, hai tác giả này đã<br /> thừa nhận ả đào như một thành tố trong nghệ thuật<br /> (sắc) và như một thành tố trong hệ thống giai tầng<br /> xã hội.<br /> <br /> Đào nương ca (1932) của Ôn Như Nguyễn Văn<br /> Ngọc góp phần thống kê các bài hát nói theo từng<br /> chủ đề, từ đó khẳng định mối quan hệ đào - khách<br /> trong nghệ thuật “làng chơi làm sao thì nhà nghề<br /> làm vậy” có tính quyết định sự tồn tại của nghề ả<br /> đào và nghệ thuật ca trù.<br /> Trên địa hạt sáng tác lẫn nghiên cứu, tiêu biểu là<br /> tác phẩm Lục xì (1937) - thiên phóng sự của Vũ<br /> Trọng Phụng ghi nhận những nhận định về nạn<br /> phong tình của đào rượu những năm đầu thế kỷ<br /> XX. Tạp chí Trung Bắc chủ nhật năm 1942 đăng<br /> loạt bài của Vũ Tri Quang Hát ả đào ngày nay<br /> hay là một cuộc bể dâu, bài của Hồng Lam Nạn<br /> hoa liễu do các nhà cô đầu gây ra và bài của Văn<br /> Hạc Hát ả đào ngày xưa là một thú phong nhã<br /> không phải dành cho quan viên vô học… Bên<br /> cạnh giá trị thông tin thực tế từ những phóng sự<br /> này mang lại, thì mặt trái của nó là đã góp phần<br /> vào cái nhìn ác cảm đối với ả đào như một tệ nạn<br /> xã hội cần phải nhanh chóng loại trừ. Đến phóng<br /> sự của Ngô Tất Tố và Vũ Bằng thì cái nhìn về ả<br /> đào có vẻ thiện cảm hơn. Trong bài viết Lá đơn<br /> của mấy nhà cô đầu ở Ngã tư sở gửi lên cụ<br /> thượng Vi, báo Xuân Trào Thời vụ số 47,<br /> 22.7.1938, Ngô Tất Tố mượn lời văn châm biếm<br /> để nói hộ cho ả đào, tác giả cho rằng nguyên nhân<br /> <br /> Theo tư liệu của dân tộc học, Lê Văn Hảo với bài<br /> Vài nét về sinh hoạt của hát ả đào trong truyền<br /> thống văn hóa Việt Nam (tạp chí Đại học, 1963)<br /> đã đề cập đến vấn đề địa vị ả đào trong lịch sử xã<br /> hội Việt Nam qua các giai đoạn từ thế kỷ XV đến<br /> đầu thế kỷ XX; nghệ thuật và sinh hoạt của ả đào<br /> trong văn hóa và phong tục Việt Nam qua hai<br /> hình thức sinh hoạt của nghệ thuật này ở giai đoạn<br /> biến chất và đặc biệt nhấn mạnh giai đoạn phát<br /> triển lành mạnh, chính đáng của hát ả đào trong<br /> truyền thống văn hóa dân gian, nhấn mạnh nguồn<br /> gốc dân gian của hình mẫu ả đào.<br /> 96<br /> <br />