692
PHÂN TÍCH ĐỊNH LƯỢNG CÁC VẤN ĐỀ KINH TẾ VÀ XÃ HỘI TRONG MÔI TRƯỜNG SỐ LẦN THỨ 3
SỰ PHÁT TRIỂN CỦA TRÍ TUỆ NHÂN TẠO TÁC ĐỘNG ĐẾN THỊ TRƯỜNG
LAO ĐỘNG: NHẬN THỨC CỦA GEN Z VÀ GIẢI PHÁP
Nguyễn Hồng Ngọc Ánh, Phạm Thị Thanh Trúc, Nguyễn Tiến Đạt,
Ngô Thị Thu Hiền, Trương Quốc Bảo, Nguyễn Quang Hưng
Trường Đại học Kinh tế - Luật, Đại học Quốc gia TP.HCM
Email: anhnhn21411@st.uel.edu.vn, trucptt21411@st.uel.edu.vn,
datnt22406c@st.uel.edu.vn, hienntt22411ca@st.uel.edu.vn,
baotq23411@st.uel.edu.vn, hungnq@uel.edu.vn
Tóm tt: Sự phát triển của trí tuệ nhân tạo (AI) đã làm thay đổi đáng kể đời sống con
người với sự cập nhật và đổi mới của công nghệ ứng dụng trong nhiều lĩnh vực. Tại thị trường
lao động Việt Nam - nơi chất lượng lao động còn tồn tại một số hạn chế nhất định, tiềm năng
tự động hóa những công việc lặp đi lặp lại của AI đã làm thay đổi cơ cấu lao động và đặt ra vấn
đề về chuyên môn hóa nguồn nhân lực. Đặc biệt, đối với Gen Z - thế hệ gắn liền với sự phát
triển công nghệ, đã và đang gia nhập vào thị trường lao động cần nhận thức đúng đắn và có các
giải pháp hòa nhập cụ thể. Bài nghiên cứu thảo luận về nhận thức của Gen Z dưới sự tác động
của trí tuệ nhân tạo trên thị trường lao động, những thách thức, cơ hội mà AI đặt ra cho thế hệ
lao động mới. Bên cạnh đó, nhóm nghiên cứu cũng đề xuất những giải pháp cấp thiết để thế hệ
Z thích ứng với những sự thay đổi mới liên tục của công nghệ trí tuệ nhân tạo. Dữ liệu được
thu thập sơ cấp để phục vụ cho bài nghiên cứu này. Hơn 400 người thuộc thế hệ Z đã tham gia
khảo sát và được tổng hợp và phân tích bằng mô hình nghiên cứu do nhóm đề xuất. Kết quả
nghiên cứu chỉ ra rằng nhận thức của Gen Z về những khía cạnh của con người mà AI không
thể tái tạo hoặc thay thế đã tác động lên phản ứng và hành động của Gen Z. Thêm vào đó, nhận
thức của về cơ hội và thách thức mà AI tạo ra trong thị trường lao động là nguồn động lực mạnh
mẽ để Gen Z phát triển hơn trong lĩnh vực này.
Từ khóa: Trí tuệ nhân tạo, Nhận thức của Gen Z, Cơ hội, Thách thức, Thị trường lao
động.
1. Giới thiệu
Sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ đã làm thay đổi nhiều mặt của thế giới. Thị trường
lao động cũng không ngoại lệ, công nghệ đã xóa sổ không ít công việc, khiến một số ngành
nghề trở nên lỗi thời nhưng cũng tạo ra rất nhiều cơ hội nghề nghiệp mới (A. M. Tomescu. và
A. C. Boeru, 2023). Có thể thấy rằng sự thích nghi của con người vẫn là một yếu tố mang vai
trò then chốt trong thế giới luôn thay đổi. Nhận thức rõ điều đó, nghiên cứu này ra đời như một
đóng góp trong việc phân tích các tác động mà sự phát triển của trí tuệ nhân tạo mang lại cho
Gen Z - thế hệ đang bước vào giai đoạn vàng và nắm vai trò quan trọng trong thị trường lao
động.
Tại Việt Nam, Gen Z là một trong những thế hệ gắn liền và chịu ảnh hưởng trực tiếp
bởi sự phát triển như vũ bão của công nghệ thông tin. Thời điểm Internet du nhập vào Việt Nam
chính là lúc những đứa trẻ đầu tiên của Gen Z ra đời. Sự trưởng thành của Gen Z song hành và
gắn liền với cách mà công nghệ len lỏi vào đời sống. Và hiện nay, khi những người thuộc thế
693
PHÂN TÍCH ĐỊNH LƯỢNG CÁC VẤN ĐỀ KINH TẾ VÀ XÃ HỘI TRONG MÔI TRƯỜNG SỐ LẦN THỨ 3
hệ Z đang dần bước vào thị trường lao động thì công nghệ thông tin nói chung hay trí tuệ nhân
tạo nói riêng nổi lên như một yếu tố không thể thiếu trong mọi ngành nghề.
Trí tuệ nhân tạo có thể giúp con người vẽ ra một tương lai tươi sáng nhưng đồng thời
cũng rất phức tạp và đặt ra nhiều thách thức đáng lo ngại (Nguyễn T. T. và các cộng sự, 2018).
Dù có những thách thức tiềm ẩn nhưng trí tuệ nhân tạo vẫn sẽ là một công nghệ mang tính “dẫn
đường”, và giúp một quốc gia phát triển mạnh mẽ. Chúng ta cần có nhận thức đúng đắn và
những chính sách phù hợp để tận dụng những lợi ích ưu việt mà trí tuệ nhân tạo mang lại.
Hiện nay, tại Việt Nam, dù đã có nhiều nghiên cứu về trí tuệ nhân tạo trong nhiều thập
kỷ qua nhưng vẫn chưa có một nghiên cứu định lượng chính thức về nhận thức và hành động
của Gen Z đối với sự tác động của trí tuệ nhân tạo trong bối cảnh thời đại công nghệ số. Nhận
thấy tính cấp thiết của đề tài, nhóm tác giả đã tiến hành nghiên cứu và đề xuất một số giải pháp
phù hợp với tình hình chính trị và bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội của nước nhà.
2. Phương pháp luận
2.1. Cơ sở lý thuyết
Trí tuệ nhân tạo: J. McCart là một trong những người đầu tiên đưa “trí tuệ nhân tạo” -
Artificial Intelligence thành một khái niệm để nghiên cứu trong khoa học. Theo ông và các cộng
sự, nghiên cứu Trí tuệ nhân tạo nhằm mô tả chính xác các khía cạnh của xử lý trí tuệ và học (để
có được tri thức) và từ đó tạo ra được các hệ thống, máy mô phỏng hoạt động học và xử lý trí
tuệ.
Qua nhiều thập kỷ nghiên cứu và phát triển, có rất nhiều khái niệm về Trí tuệ nhân tạo
được ra đời. Russell và P. Norvig (2010) cũng đã đóng góp vào nghiên cứu triển khai Trí tuệ
nhân tạo với định nghĩa về Trí tuệ nhân tạo theo hai chiều: (tư duy – hành vi), (như con người
–hợp lý).
GenZ: Theo Sarah Sladek và Alyx Grabingerc trong báo cáo về Gen Z vào năm 2014,
Gen Z là thế hệ bao gồm những người sinh từ năm 1996 đến năm 2009, đây là thế hệ đầu tiên
của thế kỷ 21, nổi tiếng là những người am hiểu công nghệ vì được sinh ra vào thời kỳ bùng nổ
của công nghệ và Internet. Theo Wood và Morgan (2013) định nghĩa, thế hệ Gen Z là những
cá nhân sinh ra trong thập kỷ sau sự bùng nổ rộng rãi của World Wide Web, từ giữa những năm
1990 đến đầu những năm 2000. Đây là thế hệ công dân hiện đại, được định nghĩa có trình độ
học vấn, hiểu biết về công nghệ, đổi mới và sáng tạo rất cao (Nendick, 2019). Lenhart (2019)
đã chỉ ra rằng thế hệ Gen Z đặc biệt hơn so với thế hệ trước ở chỗ họ lớn lên ở thời kỳ đỉnh cao
công nghệ và bùng nổ Trí tuệ nhân tạo, họ có tiềm năng tức thời và liên tục truy cập vào tất cả
các kỹ thuật trên nhiều nền tảng (Sparks, 2019). Chuẩn bị bước vào thị trường lao động trong
bối cảnh Trí tuệ nhân tạo phát triển mạnh mẽ, Gen Z là thế hệ có đủ cơ hội nhưng cũng đối mặt
nhiều thách thức để thích ứng và tạo ra giá trị riêng biệt trong thị trường lao động mới này.
Thị trường lao động: Khác với các loại hình thị trường khác, thị trường lao động có
những đặc điểm riêng biệt, liên quan tới con người, liên quan tới nguồn lực phát triển của đất
nước. Thị trường lao động không chỉ mang tính kinh tế mà còn liên quan tới các vấn đề chính
trị, xã hội của mỗi quốc gia, đòi hỏi Nhà nước phải có sự quản lý đặc biệt đối với thị trường
này (Đỗ T. K. và cộng sự, 2017). Đặc biệt, trong cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, với sự ra
đời của trí tuệ nhân tạo, thị trường lao động đã trở nên phức tạp hơn. Trí tuệ nhân tạo không chỉ
tác động đến việc tự động hóa các công việc truyền thống mà còn tạo ra nhu cầu mới cho các
694
PHÂN TÍCH ĐỊNH LƯỢNG CÁC VẤN ĐỀ KINH TẾ VÀ XÃ HỘI TRONG MÔI TRƯỜNG SỐ LẦN THỨ 3
kỹ năng và ngành nghề mới. Điều này cần sự can thiệp từ phía chính phủ để tạo ra các chính
sách giáo dục và đào tạo phù hợp, cũng như đảm bảo rằng mọi người có cơ hội tiếp cận với các
công việc mới được tạo ra bởi sự phát triển của trí tuệ nhân tạo.
2.2. Phương pháp nghiên cứu
2.2.1. Giả thuyết nghiên cứu:
Dưới sự phát triển của AI, trong khi các tác nhân xã hội trên thị trường việc làm đang
thích ứng với yêu cầu được đặt ra thì Gen Z hiện đang nghiên cứu và chuẩn bị cho những công
việc còn chưa được phát minh. Nhưng có vẻ như việc đối mặt với những hoàn cảnh bất ngờ sẽ
dẫn đến việc đón nhận những điều chưa biết bằng niềm tin bởi một thế hệ được nuôi dưỡng và
tiếp xúc với công nghệ. (A. M. Tomescu và A. C. Boeru, 2023)
Các ngành công nghiệp đang chứng kiến sự xuất hiện của nhiều nhân sự mới song song
với đó các trường đại học đón nhận sinh viên thuộc thế hệ mới nhất đều nhận thấy sự thay đổi
trong hành vi và thái độ của họ. Dễ hiểu điều khiến sự quan tâm gia tăng đối với việc nghiên
cứu về Thế hệ Z - một thế hệ hiện đang định hình cấu trúc mới ở trường đại học, thị trường lao
động và xu hướng xã hội hiện nay. Điều này đặt ra câu hỏi về cách nhận thức của họ đang ảnh
hưởng đến các xu thế trong giáo dục và xã hội đặc biệt là thị trường lao động.
● Nhận thức của Gen Z về cơ hội mà AI tạo ra trong thị trường lao động.
TTNT là một phát triển công nghệ đột phá, mang tính xây dựng và góp phần định hình
lại cách thế giới hoạt động. Sự vươn lên mạnh mẽ của AI giúp con người nâng cao năng suất
làm việc (Yiwen Hu, 2023), hỗ trợ việc phát triển kỹ năng mới (Sofia Morandini và các cộng
sự, 2023) cũng như làm tăng nguồn cầu lao động chất lượng cao (Liudmila Alekseeva và các
cộng sự, 2020). Đồng thời, Trí tuệ nhân tạo cũng mở ra nhiều cơ hội làm việc hơn trong đa
dạng các lĩnh vực (Koen Van Laer và các cộng sự, 2021).
H1: Gen Z nhận thức sự phát triển của AI mang lại cơ hội.
● Nhận thức của Gen Z về thách thức mà AI tạo ra trong thị trường lao động.
Bên cạnh những lợi ích và cơ hội, AI cũng đặt ra không ít thách thức mà Gen Z cần phải
đối mặt trong thời đại của công nghệ và sự phát triển. Daron Acemoglu và các cộng sự (2018)
đã cho biết sự phát triển không ngừng của AI có thể gây ra sự thay đổi liên tục của cơ cấu thị
trường lao động, làm giảm nguồn cầu lao động trong một số vị trí và lĩnh vực, đồng thời sự thay
thế của AI cũng làm giảm mức lương trong ngành. Kiểm chứng của Uta Wilkens (2020) thì cho
rằng, AI có thể tạo ra những sai lệch/ không công bằng trong kết quả công việc.
Do đó AI đòi hỏi Gen Z phải liên tục cập nhật, tiếp thu, mở rộng kiến thức về công nghệ
này (Angelique R., 2016) không chỉ để tránh sự đào thải mà còn giúp thích nghi và tận dụng,
ứng dụng loại hình công nghệ mang tính đột phá này.
H2: AI đặt ra nhiều thách thức cho Gen Z trong bối cảnh thị trường lao động hiện nay
● Gen Z nhận thức về những yếu tố khiến con người không thể bị thay thế bởi AI.
Dù đã và đang phát triển rất mạnh mẽ, nhưng vẫn có những khía cạnh AI không thể hoàn
toàn thay thế con người. Những tố chất này góp phần tạo ra những sự thay đổi lớn đến hiệu quả
công việc và quyết định sự phát triển của thế giới. Con người có các tố chất tiêu biểu như: tính
sáng tạo đa hoàn cảnh, làm việc nhóm và kỹ năng giao tiếp xã hội, tư duy phản biện, năng lực
lãnh đạo và tư duy chiến lược, đạo đức và giá trị nhân văn…
695
PHÂN TÍCH ĐỊNH LƯỢNG CÁC VẤN ĐỀ KINH TẾ VÀ XÃ HỘI TRONG MÔI TRƯỜNG SỐ LẦN THỨ 3
H3: Gen Z nhận thức có những yếu tố khiến con người không thể bị thay thế bới AI.
2.2.2. Mô hình nghiên cứu
Hình 1. Mô hình nghiên cứu đề xuất
(Nguồn: Nhóm tác giả đề xuất)
Bảng 1: Giải thích các biến trong mô hình
Biến
Giải thích
Y
đại diện cho phản ứng của Gen Z đối với sự phát triển của AI
X1.
đại diện cho nhận thức của Gen Z về cơ hội mà AI tạo ra cho Gen Z trong
bối cảnh thị trường lao động hiện nay
X2
đại diện cho nhận thức của Gen Z về thách thức mà AI đặt ra cho Gen Z
trong bối cảnh thị trường lao động hiện nay
X3
đại diện cho các yếu tố khiến cho con người không thể bị thay thế bởi AI
β0, β1, β2,
β3
các hệ số hồi quy tương ứng
Ɛ
đại diện cho thuật ngữ lỗi ngẫu nhiên
2.2.3. Thang đo
Bảng câu hỏi khảo sát bao gồm 3 phần chính: (1) thu thập các thông tin về nhân khẩu học,
(2) khảo sát thông tin tổng quát về lĩnh vực và mức độ nhận biết đối với AI của người tham gia
khảo sát và (3) khảo sát, đánh giá mức độ tác động và phản ứng của Gen Z đối với sự phát triển
mạnh mẽ của trí tuệ nhân tạo với các câu hỏi được thiết kế theo thang đo Likert 5 mức độ.
Likert là thang đo được dùng để đo lường thái độ và ý kiến, được phát triển bởi Rensis
Likert vào năm 1932. Thang đo Likert thường có 5, 7 hoặc 9 cấp độ và trong bài nghiên cứu
này, nhóm tác giả lựa chọn sử dụng thang đo Likert 5 cấp độ từ (1) là hoàn toàn không đồng ý
đến (5) là hoàn toàn đồng ý.
696
PHÂN TÍCH ĐỊNH LƯỢNG CÁC VẤN ĐỀ KINH TẾ VÀ XÃ HỘI TRONG MÔI TRƯỜNG SỐ LẦN THỨ 3
Bảng 2: Bảng câu hỏi khảo sát - phần (3)
STT
Nhân tố
Tài liệu tham khảo
1. Những cơ hội mà AI mang lại cho Gen Z trong bối cảnh thị trường lao động hiện nay
1.1
AI hỗ trợ nâng cao hiệu suất công
việc
Yiwen Hu (2023)
1.2
AI hỗ trợ việc phát triển kỹ năng mới
(ví dụ: lập trình AI, xử lý ngôn ngữ tự
nhiên, quản lý dữ liệu lớn,...)
Sofia Morandini, Federico Fraboni,
Marco De Angelis, Gabriele Puzzo,
Davide Giusino, Luca Pietrantoni
(2023)
1.3
Mở rộng cơ hội nghề nghiệp thông
qua việc đa dạng hóa các lĩnh vực
ngành nghề khác nhau
Koen Van Laer, Marijke
Verbruggen, Maddy Janssens
(2021)
1.4
Cầu về nhân sự trong lĩnh vực có kiến
thức về AI tăng cao
Liudmila Alekseeva, José Azar,
Mireia Gine1, Sampsa Samila
(2020)
1.5
AI hỗ trợ khả năng làm việc từ xa
S. Tayal, K. Rajagopal and V.
Mahajan (2023)
2. Những thách thức mà AI đặt ra cho Gen Z trong bối cảnh thị trường lao động hiện
nay
2.1
Mức độ cạnh tranh việc làm tăng cao
Tamitra G. Cole (2022)
2.2
Cầu về lao động giảm đáng kể trong
một số lĩnh vực nghề nghiệp
Daron Acemoglu, Daron
Acemoglu, Daron Acemoglu,
Pascual Restrepo (2018)
2.3
Sự thay thế của AI làm giảm mức
lương trong ngành
2.4
Sự phát triển không ngừng của AI
liên tục làm thay đổi cơ cấu thị trường
lao động
2.5
AI có thể tạo ra sai lệch/ không công
bằng trong kết quả công việc
Uta Wilkens (2020)
2.6
Đòi hỏi Gen Z phải liên tục cập nhật,
tiếp thu, mở rộng kiến thức về AI
Angelique Robbertse (2016)
3. Các yếu tố khiến cho con người không thể bị thay thế bởi AI
3.1
Tính sáng tạo đa hoàn cảnh
Zhihe Zhang (2023)
3.2
Khả năng tư duy lập luận linh hoạt và
suy nghĩ chi tiết
Katherine M. Collins, Catherine
Shee Hei Wong, Jiahai Feng,
Megan Wei, Joshua B. Tenenbaum