Triết lý của cư dân đồng bằng Bắc Bộ về sự sống và con người trong truyện cổ tích Việt Nam

28 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘI<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> TRIẾT LÝ CỦA CƯ DÂN ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ<br /> VỀ SỰ SỐNG VÀ CON NGƯỜI<br /> TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH VIỆT NAM<br /> <br /> Nguyễn Thị Ngọc<br /> Trường Đại học Y Hà Nội<br /> <br /> Tóm tắt: Vấn đề con người luôn là đối tượng nghiên cứu của nhiều ngành khoa học và<br /> của các nhà tư tưởng trong lịch sử triết học. Trong truyện cổ tích Việt Nam, các tác giả<br /> dân gian đồng bằng Bắc Bộ, đồng thời cũng là chủ thể của các truyện cổ tích, đã rút ra<br /> nhiều triết lý sâu sắc về sự sống, cái chết, linh hồn và vấn đề số phận của con người.<br /> Từ khóa: Cư dân Bắc Bộ, cuộc sống, con người, truyện cổ tích<br /> <br /> Nhận bài ngày 24.5.2019; gửi phản biện, chỉnh sửa và duyệt đăng ngày 20.6.2019<br /> Liên hệ tác giả: Nguyễn Thị Ngọc; Email: nguyenngochmu@gmail.com<br /> <br /> <br /> <br /> 1. MỞ ĐẦU<br /> <br /> Truyện cổ tích là thể loại văn học dân gian chứa đựng trong đó nhiều yếu tố triết lý rất<br /> sâu sắc. Những triết lý này đã phản ánh tư tưởng, quan điểm của người Việt nói chung<br /> cũng như của cư dân đồng bằng Bắc Bộ nói riêng về các vấn đề của đời sống xã hội như<br /> thế giới, con người, mối quan hệ giữa con người với tự nhiên và xã hội. Đặc biệt thông qua<br /> truyện cổ tích, các tác giả dân gian đã đúc rút những triết lý sâu sắc và toàn diện về cuộc<br /> sống của con người như như triết lý về sự sống, cái chết, linh hồn, vấn đề số phận của con<br /> người.. Tuy chưa đạt đến tầm triết học và tính phổ quát; tính trừu tượng hóa và khoa học<br /> của các triết lý nhân sinh này chưa cao, nhưng đó là những bài học quí cần được suy ngẫm,<br /> nghiên cứu một cách nghiêm túc.<br /> <br /> 2. NỘI DUNG<br /> <br /> 2.1. Triết lý về sự sống của con người<br /> Trong suốt quá trình lịch sử tồn tại phát triển lâu dài của dân tộc Việt Nam, người Việt<br /> nói chung và cư dân đồng bằng Bắc Bộ nói riêng luôn tìm mọi cách để nhận thức và lý giải<br /> về sự sống, sự tồn tại của chính mình. Trong điều kiện nhận thức của con người còn nhiều<br /> hạn chế, khoa học tự nhiên chưa phát triển thì cách giải thích và nhận thức của người Việt<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC  SỐ 32/2019 29<br /> <br /> xưa về sự sống chỉ chủ yếu dựa trên kinh nghiệm, mang tính chất phỏng đoán kết hợp với<br /> trí tưởng tượng phong phú. Thông qua các truyện cổ tích, tác giả dân gian đã cố gắng lý<br /> giải về sự sống, sự tồn tại của con người; từ đó xây dựng những triết lý sơ khai, mộc mạc<br /> đầu tiên của người Việt về cuộc sống của con người.<br /> Cư dân đồng bằng Bắc Bộ đã xây dựng nên triết lý vạn vật tương quan, họ cho rằng<br /> giữa con người và vạn vật, vũ trụ có liên quan mật thiết với nhau. Bằng trí tượng tượng sơ<br /> khai, họ chỉ ra rằng, cõi trần chính là nơi mà con người sống (hạ giới). Ngoài cõi trần còn<br /> có Thượng giới (cõi Trời) do Ngọc Hoàng Thượng đế cai trị, Thủy Phủ (cõi Nước), Âm<br /> Phủ (cõi Âm), ba thế giới này có ảnh hưởng chi phối thế giới loài người, ảnh hưởng đến<br /> cuộc sống của con người.<br /> Với tín ngưỡng như thế, người Việt Nam nói chung và cư dân đồng bằng Bắc Bộ nói<br /> riêng tin rằng vũ trụ không phải tự nhiên mà có như các nhà vô thần quan niệm, mà nó<br /> được tạo nên bởi một Đấng sáng tạo. Người sáng tạo ra con người cũng như muôn vật trên<br /> trần gian đó là ông Trời (hay Ngọc Hoàng Thượng đế). Cơ sở của quan điểm duy tâm này<br /> là do vũ trụ quan tự phát của nhân dân kết hợp với những biến chuyển mới trong nhận thức<br /> và tư duy người xưa đã chuyển hóa thành một vũ trụ quan mới trong tưởng tượng của dân<br /> chúng. Hệ thống những quan niệm có tính thần bí ấy về vũ trụ là sản phẩm của một kiểu tư<br /> duy còn chất phác, hồn nhiên của người bình dân; nhưng cũng thể hiện thái độ sống hòa<br /> mình với thiên nhiên tạo vật, nâng niu trân trọng những dạng thức khác nhau của sự sống<br /> xung quanh mình.<br /> Mặc dù nhận thức của người Việt xưa về nguồn gốc sự tồn tại của con người còn chưa<br /> thực sự chính xác; tuy nhiên, về cơ bản, cư dân đồng bằng Bắc Bộ đã đề cập, phản ánh,<br /> khái quát được nhiều triết lý sâu sắc khi chỉ ra được sự sống cũng như sự tồn tại của con<br /> người luôn gắn liền với tự nhiên, con người muốn tồn tại được thì không thể tách rời khỏi<br /> giới tự nhiên. Trong truyện Sự tích quả dưa hấu, Mai An Tiêm vì phạm thượng mà bị vua<br /> cha đẩy ra ngoài hoang đảo. Nhờ sự cần cù chăm chỉ, cả gia đình Mai An Tiêm đã biết dựa<br /> vào tự nhiên, tận dụng những thứ mà giới tự nhiên ban cho như nước uống, thức ăn, hạt<br /> giống do loài chim mang tới... để có thể tồn tại được trên hoang đảo. Trong hầu hết các<br /> truyện cổ tích, tự nhiên luôn xuất hiện và đồng hành với hoạt động sống, sinh hoạt, lao<br /> động sản xuất vật chất, và chiến đấu chống ngoại xâm của con người. Vì vậy mà các tác<br /> giả dân gian thường khuyên con người phải hành động hợp với tự nhiên. Triết lý này của<br /> cư dân đồng bằng Bắc Bộ có nhiều điểm tương đồng với quan điểm của chủ nghĩa Mác -<br /> Lênin về mối quan hệ giữa con người với giới tự nhiên. Mác đã từng viết: “Giới tự nhiên…<br /> là thân thể vô cơ của con người. Con người sống bằng giới tự nhiên… và con người là một<br /> bộ phận của giới tự nhiên” [3, tr.135].<br /> Từ góc độ triết học, có thể nói, triết lý của cư dân đồng bằng Bắc Bộ về sự sống của<br /> con người mang đậm yếu tố duy tâm khách quan khi cho rằng nó chịu ảnh hưởng và bị chi<br /> 30 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘI<br /> <br /> phối bởi một lực lượng siêu nhiên mà dân gian vẫn gọi là ông Trời. Tuy nhiên bên cạnh đó,<br /> họ cũng thấy được mối quan hệ biện chứng và mật thiết giữa cuộc sống của con người với<br /> tự nhiên. Giới tự nhiên là một phần không thể thiếu trong cuộc sống của con người, đặc<br /> biệt là với cuộc sống của cư dân đồng bằng Bắc Bộ khi người dân của vùng đất này chủ<br /> yếu sống bằng nghề nông.<br /> <br /> 2.2. Quan niệm về cái chết và sự tồn tại của linh hồn<br /> Trong quan niệm của cư dân đồng bằng Bắc Bộ, sự sống và cái chết nằm ngoài mong<br /> muốn, ước nguyện hay sự can thiệp của con người. Sống chết cũng như họa phúc, là một<br /> quy luật tự nhiên. Truyện cổ tích Nguồn gốc sinh tử đã thể hiện rất rõ quan điểm này:<br /> “sống chết là lẽ thường, hễ có sanh là có tử”; chỉ có điều, cái chết thường bất thình lình,<br /> không có cơ hội trải nghiệm. Người ta tin rằng sau khi chết con người sẽ phải xuống Ðịa<br /> ngục, nơi đó có quỷ sứ, có Diêm Vương định luận, phán xét những việc mà họ đã làm trên<br /> dương gian. Truyện cổ tích Người họ Liêu và Diêm vương kể về một người họ Liêu vì<br /> muốn biết tại sao dòng họ nhà anh ta ai cũng chết non năm ba mươi tuổi, nhưng lại có ông<br /> lão họ Lã sống đến hơn ba trăm tuổi mà vẫn chưa chết, nên anh ta chấp nhận chết để xuống<br /> âm phủ, yết kiến Diêm Vương xin người phân xử cho dòng họ mình. Người họ Liêu đó đã<br /> gặp quỷ sứ, gặp Diêm Vương, được chứng kiến cõi âm, nơi mà con người ta đến sau khi<br /> chết, song chuyện tuyệt nhiên không nói thêm về việc anh chàng này có được “đầu thai”<br /> hay không hay làm cách nào để hóa giải định mệnh. Câu chuyện đơn giản, thể hiện sự tò<br /> mò, trí tưởng tượng phong phú của dân gian về cõi âm cũng như những quan điểm của họ<br /> về cái chết, về thế giới bên kia.<br /> Mặc dù cư dân đồng bằng Bắc Bộ cũng như mọi người dân ở các vùng miền khác đều<br /> quan niệm rằng, sự sống và cái chết của con người đều được định đoạt bởi Diêm Vương và<br /> cách lý giải này về cái chết rõ ràng mang tính chất duy tâm thần bí; song trong ý thức của<br /> họ, cái chết không phải là sự chấm dứt vĩnh viễn, mà nó còn là khởi đầu cho một cuộc sống<br /> mới của con người ở một thế giới khác, dưới một hình hài khác. Theo truyện Thần Tử và<br /> Thần Sinh thì hai vị Nam Tào Bắc Ðẩu ngoài trọng trách trông nom loài người cũng như<br /> loài vật lúc sinh đến lúc chết, còn qui định số mạng giàu nghèo, lành dữ của mỗi người và<br /> sau khi chết sẽ đầu thai kiếp gì. Người dân Bắc Bộ tin tưởng ở sự đầu thai của con người<br /> người ở một kiếp khác theo luật nhân quả luân hồi của đạo Phật.<br /> Bên cạnh quan niệm về cái chết, trong triết lý nhân sinh về con người của cư dân đồng<br /> bằng Bắc Bộ còn có những lí giải khá trừu tượng, thần bí về sự hiện diện của linh hồn. Với<br /> quan niệm thế giới vạn vật hữu linh, người Việt cho rằng, người - trời tương thông, mọi vật<br /> tuần hoàn theo vòng quay luân hồi và luôn tồn tại một thế giới vĩnh hằng, bất tử vượt thoát<br /> ra ngoài mọi lẽ thường tình của nhân gian. Xác thịt con người chẳng qua chỉ là chỗ trú ngụ<br /> của linh hồn. Cái chết làm cho thân xác con người tan rữa, nhưng linh hồn vẫn tiếp tục<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC  SỐ 32/2019 31<br /> <br /> sống một cuộc đời khác, ở một thế giới khác. Người dân đồng bằng Bắc Bộ quan niệm mỗi<br /> người sống có thể xác và có linh hồn. Họ ý thức về sự tồn tại của linh hồn sau khi chết.<br /> Bên cạnh những quan niệm về cõi Trời, về sự hiện hữu của Thượng đế, về đời sống sau khi<br /> chết, người bình dân thời xưa còn tin rằng linh hồn là bất tử. Truyện Hồn Trương Ba, da<br /> Hàng thịt thể hiện rất rõ quan niệm về linh hồn của con người. Truyện chỉ ra rằng linh hồn<br /> phải có thể xác mới có chỗ trú ngụ và thể xác phải có linh hồn mới sống được, mới không<br /> rữa nát. Tuy vậy, có lẽ trong truyện này, các tác giả đã tuyệt đối hóa vai trò của linh hồn<br /> mà coi nhẹ thể xác, nên khi Trương Ba mượn được thể xác của người Hàng thịt để nhập<br /> vào thì hiển nhiên, từ ý thức, tình cảm, bản tính và thói quen sinh hoạt thường ngày, anh ta<br /> vẫn giữ nguyên như hồi còn đang sống. Từ đây dẫn đến những khiếu kiện, tranh chấp nhân<br /> sinh bi hài, vượt cả ra ngoài phạm vi những mối quan hệ gia đình, chồng vợ muôn đời<br /> muôn thuở. Cũng có lẽ vì thế, nên ngay cả sau này khi cố nhà viết kịch Lưu Quang Vũ tái<br /> dựng câu chuyện này trên sân khấu, nó vẫn thu hút sự quan tâm của đông đảo khán giả.<br /> <br /> 2.3. Triết lý về số phận của con người<br /> Do chịu ảnh hưởng của học thuyết “Thiên mệnh” trong Nho giáo, nên cư dân đồng<br /> bằng Bắc Bộ mà cụ thể là các tác giả dân gian tin tưởng vào sự hiện hữu của Ngọc Hoàng<br /> Thượng đế, là người quyết định vận mệnh của muôn loài và muôn người. Trong truyện<br /> Người dân nghèo và Ngọc Hoàng, anh học trò nghèo không biết tại sao mà dù đã cố gắng<br /> chăm chỉ làm thuê làm mướn, nhưng cuộc đời anh vẫn không thể thoát khỏi sự nghèo khổ.<br /> Để tìm câu trả lời cho số phận của mình, anh đã quyết tâm đi đến tận biển Đông xa xôi, nơi<br /> mà anh nghe có người kể lại rằng Ngọc Hoàng thường hay xuống để nghỉ ngơi. Trên<br /> đường đi tìm Ngọc Hoàng để hỏi về số phận của mình, anh đã được rất nhiều người nhờ để<br /> hỏi Ngọc Hoàng về những trắc trở, khó khăn trong cuộc đời mà họ gặp phải. Như thế, cuộc<br /> sống của con người không phải do họ định đoạt mà lệ thuộc vào các lực lượng siêu nhiên<br /> và có liên hệ mật thiết với giới thần tiên ma quỷ, thiên đàng hay địa ngục. Ngoài cõi trần,<br /> còn ba cõi nữa là cõi trời, cõi nước và cõi âm. Mỗi cõi đều được các tác giả dân gian mô tả<br /> có vua quan, có dân chúng, có kẻ giàu sang, có người nghèo hèn. Cõi trần về cơ bản là nơi<br /> mà người và vạn vật sinh sống, tuy nhiên nó là nơi trú ngụ hoặc chỗ đi về của thần tiên, ma<br /> quỷ. Thần tiên, ma quỷ... cũng có phân biệt thiện ác, tốt xấu; có hạng đáng thương, có hạng<br /> đáng ghét, có hạng đáng tôn thờ, có hạng đáng sợ. Trong nhận thức của các tác giả dân<br /> gian, Ngọc Hoàng, Tiên, Bụt... luôn thấu hiểu, soi tỏ mọi việc của cõi trần, luôn trợ giúp và<br /> có thể thay đổi mọi việc, thay đổi số phận con người.<br /> Cho rằng tính cách và số phận của con người đã được định sẵn của cư dân đồng bằng<br /> Bắc Bộ là một quan điểm duy tâm khách quan. Nó phản ánh sự bất lực của người xưa khi<br /> lý giải về đời sống xã hội và thân phận, số kiếp của họ. Quan niệm này cho rằng bản chất<br /> mỗi con người là cái tiền định, đồng thời thừa nhận sự phân biệt đẳng cấp và sự thống trị<br /> 32 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘI<br /> <br /> của chế độ phong kiến trong xã hội trước đây như một lẽ tự nhiên. Tuy vậy, tin vào thiên<br /> mệnh, tin rằng số phận của con người sinh ra là do Trời quyết định, nhưng trong nhận thức<br /> của cư dân Bắc Bộ vẫn có những điểm tiến bộ khi cho rằng con người không thụ động<br /> chấp nhận số phận. Trong một số truyện cổ tích, ý thức muốn cải tạo thiên mệnh đã bộc lộ<br /> rõ. Nguyễn Đổng Chi từng viết “ Ai cũng biết truyện cổ tích không tránh khỏi sự chi phối<br /> nặng nề của tư tưởng thiên mệnh, nhưng điều trớ trêu là thiên mệnh trong truyện cổ tích<br /> nhiều khi lại bắt nguồn từ sự cưỡng chống thiên mệnh mà có” [1, tr.178]. Cô gái xinh đẹp<br /> trong Cô gái lấy chồng hoàng tử vốn có một ước muốn được lấy chồng hoàng tử nên ngày<br /> ngày đến đền để cầu xin thần linh cho cô được toại ước muốn. Nhưng không may cho cô là<br /> gã buôn hương từ lâu có tình ý với cô đã lợi dụng lòng tin của cô giả lời thần phán rằng số<br /> của cô là phải làm vợ người buôn hương ở chợ. Rốt cuộc, cô gặp được hoàng tử rồi trở<br /> thành vợ chàng như mong ước bấy lâu, trong khi tên bán hương dối trá đã phải chuốc lấy<br /> kết cục bi thảm cho hành vi của mình đó là bị hổ vồ. Anh nho sinh trong truyện Chưa đỗ<br /> ông nghè đã đe hàng tổng vốn dĩ có một bản mệnh vô cùng tốt đẹp, trong sổ Thiên Tào đã<br /> sớm ghi đỗ Tiến sĩ, làm quan đến chức Thượng thư. Nhưng anh ta ỷ vào điềm báo do<br /> người thủ từ cung cấp, chưa đỗ ông nghè đã toan bỏ vợ và chiếm đất của người, kết quả<br /> anh bị xóa tên, thi mãi không đỗ, cuộc đời dần tàn lụi. Như vậy, “mệnh trời” rõ ràng không<br /> phải là một cái gì bất biến, mà thực tế con người có thể tác động để thay đổi nó. Trong<br /> truyện Sự tích đầm Mực, hai anh em nhà Gàn, con thần Nước, đã tự nguyện đánh đổi sự<br /> sống của mình để giúp đỡ thầy học chống lại lệnh “phong bế” vô lý của thiên đình. Câu<br /> chuyện thể hiện sự lạc quan của con người trước khát vọng làm chủ số phận. Đó là ước mơ<br /> thay đổi số phận, mong muốn có được số phận tốt đẹp và có cuộc sống hạnh phúc hơn của<br /> người Việt nói chung cũng như của cư dân đồng bằng Bắc Bộ nói riêng. Cư dân Đồng<br /> bằng Bắc Bộ không bi quan; không coi cuộc sống nhân gian là cõi tạm, đau khổ và không<br /> lấy việc thoát ly cuộc sống trần thế là lý tưởng như quan niệm của một số tôn giáo.<br /> <br /> 3. KẾT LUẬN<br /> <br /> Những triết lý của cư dân Đồng bằng Bắc Bộ về cuộc sống của con người trong truyện<br /> cổ tích Việt Nam rất độc đáo và sâu sắc. Nó bộc lộ tư duy sáng tạo, trí tưởng tượng phong<br /> phú của người xưa về ý nghĩa của sự sống cũng như ý thức, giá trị của con người trong<br /> cuộc chiến sinh tồn chống lại định mệnh. Mặc dù còn mang đậm yếu tố duy tâm, yếm thế,<br /> song nghiên cứu những quan niệm, những bài học nhân sinh được đúc rút trong truyện cổ<br /> tích vẫn luôn là cần thiết, bổ ích: “Truyện cổ tích khái quát hóa kinh nghiệm sống của nhân<br /> dân dưới một hình thức mà mọi người có thể tiếp thu được và có hiệu lực về mặt thẩm mỹ,<br /> và trong đời sống của bản thân nhân dân, nó là một phương tiện giáo dục quan trọng đối<br /> với thế hệ trẻ” [2].<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC  SỐ 32/2019 33<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. Nguyễn Đổng Chi (1952-1982), Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam, tập 5, - Nxb Giáo dục, Hà<br /> Nội, tr.178.<br /> 2. V.E.Gu-xép (1967), Mỹ học trong phôn-clo (Hoàng Ngọc Hiến dịch), - Nxb Khoa học,<br /> Lê-nin-grát.<br /> 3. C.Mác và Ph.Ănghen (1994), Toàn tập, tập 42, - Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.<br /> 4. Vũ Anh Tuấn (2012), Giáo trình văn học dân gian Việt Nam, Nxb giáo dục, Hà Nội. tr147.<br /> <br /> <br /> THE PHILOSOPHY OF THE NORTHERN INHABITANTS<br /> ABOUT THE LIFE AND THE PEOPLE<br /> IN VIETNAMESE FAIRYTALE<br /> <br /> Abstract: The people is always the object of research of many scientific and thinkers in<br /> the history of philosophy. In Vietnamese fairytales, the folk writers have drawn profound<br /> philosophies of life, death, soul and human destiny.<br /> Keywords: The northern inhabitants, life, human, fairytale.<br />