Truyền thông đại chúng trong xã hội hiện đại

Nguồn :  Thời báo Kinh tế Sài Gòn , số 7 & 8, Xuân Mậu Tý, 7­2­2008, trang 16­19. <br /> <br />  <br /> <br /> Truyền thông đại chúng <br /> trong xã hội hiện đại <br />  <br /> Trần Hữu Quang <br /> <br /> Đâu  là  vai  trò  của  truyền  thông  đại  chúng  trong  xã  hội  hiện <br /> đại ?  Thế  nào  là  “không  gian  công  cộng” ?  Internet  có  thể thay <br /> thế được báo chí ? <br /> <br />  <br /> <br /> Dưới  quan điểm xã hội học, truyền thông đại chúng là một định chế xã hội <br /> chỉ  xuất  hiện  trong  xã  hội  hiện  đại,  hiểu  theo  nghĩa  là  đối  lập  với  xã  hội  cổ <br /> truyền,  phong kiến. Nó góp phần tạo ra một “không gian công cộng” vốn chưa hề <br /> có  trong  các xã hội tiền tư bản – một không gian dành cho sự thảo luận công khai <br /> và dân chủ. <br /> <br /> Từ xã hội cổ truyền sang xã hội hiện đại <br /> <br /> Khi  phân  tích  mối  quan  hệ  giữa  các  hệ  thống  truyền  thông  với  các  hệ <br /> thống  xã  hội,  nhà  xã  hội  học  Mỹ  Daniel  Lerner,  trong  một  bài  đăng  trên  tạp  chí <br /> Behavioral  Science  ra  tháng  10­19571,  cho  rằng  một  trong  những  điều  kiện  và <br /> đặc  điểm  của  quá  trình  chuyển  đổi  từ  các  xã  hội  cổ  truyền  sang  các  xã  hội  hiện <br /> đại  chính  là  sự  chuyển  tiếp  từ  các  hệ  thống   truyền  thông  truyền  miệng  sang  các <br /> hệ thống  truyền thông đại chúng .  <br /> <br /> Các  hệ  thống  truyền  thông  đại  chúng  (như  báo  chí,  xuất  bản,  phát  thanh, <br /> <br /> <br /> 1   Daniel  Lerner,  "Communications  System  and  Social  Systems:  Statistical  Exploration <br /> in  History  and  Policy,"   Behavioral  Science ,  No.  2,  Oct.  1957,  tr.  266­275.  Daniel <br /> Lerner,  “Systèmes  de  communications  et  systèmes  sociaux”  (bản  dịch  tiếng  Pháp), <br /> trong  Francis  Balle  và  Jean  Padioleau  (Ed.),   Sociologie  de  l’information,  Textes <br /> fondamentaux , Paris, Nxb Larousse, 1973, tr. 131­145. <br /> <br /> ­ 2 ­ <br /> <br />  <br /> <br /> ­ 1 ­ <br /> <br />  <br /> truyền  hình...)  mang  một  số  đặc  điểm  như  sau : do những tổ chức chuyên nghiệp <br /> đảm  trách  ;  đưa  thông  tin ra công chúng một cách rộng rãi mà không phân biệt ai <br /> với  ai  ;  và  nội  dung  thông  điệp  chủ  yếu  mang  tính  chất  tường  thuật  chứ  không <br /> phải  là  ra  lệnh.  Trong  khi  đó,  đặc  điểm  của  các  hệ  thống  truyền  thông  truyền <br /> miệng  là  truyền  đạt  thông  tin  bằng  cách  nói  trực  tiếp  (mặt  đối  mặt),  và nội dung <br /> các  thông  điệp  chủ  yếu  mang  tính  chất  mệnh  lệnh  (thí  dụ  :  thời  xưa,  cửa  quan <br /> thường  ra  thông  báo  về  sưu  thuế,  phu  dịch,  tuyển  mộ  binh  lính...),  và  thường <br /> được phát ra theo hệ thống tôn ti trật tự trong xã hội. <br /> <br /> Sự  thay  đổi  trong ứng xử truyền thông này (chuyển từ truyền thông truyền <br /> miệng  sang  truyền  thông  đại  chúng)  có  liên  quan  chặt  chẽ  với  những  thay  đổi <br /> khác  về  ứng  xử  trong  hệ  thống xã hội. Lerner kết luận rằng “ một hệ thống truyền <br /> thông  chính  là  một  dấu  chỉ  và  cũng  đồng  thời  là  một  tác  nhân  của  sự  thay  đổi <br /> trong  toàn  bộ  một  hệ  thống  xã  hội .”2  Nói  khác  đi,  hệ  thống  truyền  thông  đại <br /> chúng đã trở thành một trong những động lực của sự phát triển của xã hội. <br /> <br /> Theo  Lerner,  khi  con  người  biết  đọc  biết  viết,  tức  là  khi thoát ra khỏi tình <br /> trạng  mù  chữ,  thì  bắt  đầu  có  được  một  khả  năng  còn  quan trọng hơn cả việc biết <br /> đọc  biết  viết.  Đó  là  khả  năng  bước  vào  “thế  giới  của  những  kinh  nghiệm  gián <br /> tiếp”,  tức  là  bước  vào  một  thế  giới  mà  trong  đó  các kinh nghiệm của người khác <br /> đã  được  tường  thuật  và  ghi  chép  lại  trên  chữ  viết  qua  sách  vở,  báo  chí...  Mặt <br /> khác,  cũng  chính  nhờ  đó  mà  người  ta  tăng  cường  được  khả  năng   thấu  cảm <br /> ( empathy ),  tức  là  khả  năng  tự  đặt  mình  vào  vị  trí  của  người  khác  để  hiểu  được <br /> người  khác.3  Và  chính  nhờ  có  khả  năng này mà con người mới có thể sống được <br /> với  nhau  một  cách  hài  hòa  trong xã hội. Khả năng biết đọc biết viết còn giúp cho <br /> con  người  hình  thành được khả năng  linh hoạt về trí tuệ ( psychic mobility ) vốn là <br /> một  thuộc  tính  đặc  trưng  của  con  người  trong  xã hội hiện đại. Chính các phương <br /> tiện  truyền  thông  đại  chúng  là  nhân  tố  góp  phần  mạnh  nhất  vào  việc  rèn  luyện <br /> khả  năng  thấu  cảm  cũng  như  khả  năng  linh  hoạt  trí  tuệ,  khi  chúng  giúp  cho  con <br /> người  tiếp  xúc  được  với  nhiều  tư  tưởng  khác  nhau  và  biết  được  những  vấn  đề <br /> công cộng của xã hội.4 <br /> <br /> Không gian công cộng <br /> <br /> 2  Xem Daniel Lerner, bài đã dẫn, tr. 132­133. <br /> 3  Daniel Lerner, bđd, tr. 142. <br /> 4  Xem Daniel Lerner, bđd, tr. 142. <br /> <br /> ­ 2 ­ <br /> <br />  <br /> <br /> ­ 1 ­ <br /> <br />  <br />  Trong  một  công  trình  in  năm  19625, triết gia người Đức Jürgen Habermas <br /> đã  khai  triển  khái  niệm  “tính  công  cộng”  hay  “không  gian  công  cộng” <br /> ( Öffentlichkeit ,  tiếng  Anh  dịch  là   publicity  hoặc   public  sphere )  mà  Emmanuel <br /> Kant  đã  đề  cập  vào  năm  1784,6  và  nhấn  mạnh  rằng  việc  sử  dụng   lý  tính  trong <br /> không  gian  công  cộng  chính  là  điều  kiện  để  hình  thành  nên  công  luận,  và  đây <br /> cũng  là  điều  kiện  để  thiết  lập  một  nền  dân  chủ.  Theo  Kant,  người  độc  thoại  chỉ <br /> đối  diện  với  chính  mình  ;  chỉ  khi  tranh  luận  với  người  khác  về  những  vấn  đề <br /> công  cộng  thì  người  ta  mới  thoát  ra khỏi những chuyện cục bộ, cá biệt, mới vượt <br /> qua được cái “tính thô thiển” của mình. <br /> <br /> Theo  Habermas,  không  gian  công  cộng  là  không  gian  mà  trong  đó  bất  cứ <br /> cá  nhân  nào  cũng  có  thể  tham  gia và trao đổi ý kiến với nhau mà không bị áp lực <br /> từ  bên  ngoài.  Trên  nguyên  tắc,  đây  là  nơi  diễn  ra  những  cuộc  tranh  luận  mang <br /> tính  chất  lý  tính  và  phê  phán  ( rational­critical  debate ),  và  do  vậy  đây  chính  là <br /> nơi  kết  tinh  nên  những  ý  kiến  (công  luận)  và  ý  muốn  của  công  chúng.  Tính  duy <br /> lý  của  sự  đối  thoại  trong  không  gian  công  cộng  giúp  cho  người  ta  vượt  dần  ra <br /> khỏi  những  lợi  ích  đặc  thù  để  đạt  tới  một  sự  đồng  thuận ( consensus ) giữa những <br /> người  có  thiện  chí  với  nhau.  Trong  xã  hội  thời  Trung  cổ,  chưa  hề  có không gian <br /> công  cộng  theo  nghĩa  này  ;  không  gian  này  chỉ  xuất  hiện  vào  thời hiện đại trong <br /> xã  hội  tư  bản  chủ  nghĩa  như  là  một  sự  đối  trọng  để  ngăn  ngừa  những  quyền  lực <br /> chuyên  chế.7  Habermas  cho  rằng  không  gian  công  cộng  không  phải  là  nơi  chỉ <br /> dành  riêng  cho  những  người  ưu  tú  và  tài  giỏi,  mà  bao  gồm  cả  xã hội dân sự, các <br /> phương tiện truyền thông đại chúng, các hiệp hội, các phong trào xã hội…8 <br /> <br /> Không  gian  công  cộng  đóng  vai  trò  trung  gian  giữa  xã  hội  công  dân  và <br /> nhà  nước,  buộc  nhà  nước phải chịu trách nhiệm trước xã hội do “tính công cộng” <br /> của  nó.  Không  gian  công  cộng  tự  nó  mang  tính  chất   phê  phán  bởi lẽ nó giả định <br /> <br /> 5   Jürgen  Habermas,   L'Espace  public  :  Archéologie  de  la  publicité  comme  dimension <br /> constitutive  de  la  société  bourgeoise ,  1962.  Dẫn  lại  theo  Eric  Maigret,  Eric  Maigret, <br /> Sociologie  de  la  communication  et  des  meùdias ,  Paris,  Nxb  Armand  Colin,  2003,  tr. <br /> 224. <br /> 6   Xem  Emmanuel  Kant,   Idée  d'une  histoire universelle au point de vue cosmopolitique , <br /> 1784 (www.uqac.uquebec.ca/zone30/Classiques_des_sciences_ sociales/classiques). <br /> 7  Xem Eric Maigret, sđd, tr. 211. <br /> 8   Xem  Eric  Maigret,  sđd,  tr.  212­214.  Xem  thêm  Anthony  Giddens,   Social  Theory and <br /> Modern  Sociology ,  Stanford  (California),  Stanford  University  Press,  1996,  tr.  236, <br /> 241­242. <br /> <br /> ­ 2 ­ <br /> <br />  <br /> <br /> ­ 1 ­ <br /> <br />  <br /> rằng  phải  có  những  thông  tin  về  các  hoạt  động của nhà nước để công luận có thể <br /> xem  xét  và  phê  phán  các hoạt động này.9 Theo Habermas, chính các phương tiện <br /> truyền  thông  đại  chúng  là  định  chế  điển  hình  nhất  của  không  gian  công  cộng. <br /> Chúng  đóng vai trò làm trung gian liên lạc và tiếp xúc trong nội bộ xã hội dân sự, <br /> cũng  như  giữa  xã  hội  dân  sự  và  các  thiết  chế  nhà  nước.  Hiểu  theo  ý  nghĩa  này, <br /> truyền  thông  đại  chúng  không  phải  là  một  lãnh  địa  dành  riêng  cho  những  người <br /> có  quyền  lực,  những  nhà  truyền  thông hay các chuyên gia, mà là một nơi có mục <br /> tiêu  thực  hiện  cùng  một  lúc  hai  chức  năng  : vừa là nơi trình bày các kiến thức về <br /> xã  hội  con  người,  vừa  là  nơi  diễn  ra  các  mối  quan  hệ  tiếp  xúc,  liên  lạc  giữa  các <br /> tầng lớp, các khu vực, hay các nhóm xã hội. <br /> <br /> Internet và không gian công cộng <br /> <br /> Sự  ra  đời  của  phương  tiện  Internet  trong  vài  thập  niên  gần  đây  đã  đặt  ra <br /> nhiều  vấn  đề  mới  hết  sức  đáng  quan  tâm  của  định  chế  truyền  thông  đại  chúng <br /> trong  xã  hội  hiện  đại.  Trong  một  cuốn  sách  xuất  bản  năm  2004,  Serge <br /> Soudoplatoff  nhận  định  rằng  lịch  sử  của  phương  tiện  Internet  tương  ứng  với  sự <br /> đụng  độ  giữa  hai  quan  niệm khác nhau về cách thức tổ chức và quản trị. Một bên <br /> là  phương  thức  tập  trung  hóa,  theo  mô  hình  có  trật  tự  thứ  bậc  và  đẳng  cấp,  còn <br /> một  bên  là  trải  ra  thành  những  mạng  lưới  nối  kết  giữa những người có cùng mối <br /> quan  tâm  hoặc  cùng  lợi  ích.  Theo  Soudoplatoff,  sự  thành  công  đáng  kinh  ngạc <br /> của  Internet  cho  thấy  rằng  người  ta  có  thể  có  những  mô  hình  quản  trị  khác  hiệu <br /> nghiệm  hơn  so  với  những  mô  hình  truyền  thống  dựa  trên  thứ  bậc  đẳng  cấp  : <br /> lô­gic  của  Internet  là  chia  sẻ  quyền lực, nó là một công cụ tương tác và giao dịch <br /> giữa  những  tác  nhân  tích  cực  và  ngang  hàng  với  nhau,  chứ  không  phải giữa một <br /> trung  tâm  phát  sóng  với  những  khán  giả  thụ  động  như  trong  phương  tiện  truyền <br /> hình.10 <br /> <br /> Nhưng  cũng  có  những  tác  giả  khác  lại  tỏ  ra  bi  quan  hơn.  Dominique <br /> Wolton  (1999),  một  nhà  xã  hội  học  về  truyền  thông  đại  chúng  người  Pháp,  cho <br /> rằng  Internet  có  thể  có  tác  dụng  làm  “vỡ  vụn” không gian công cộng hơn là tăng <br /> cường  cho  không  gian  này.  Trong  khi  các  phương  tiện  truyền  thông  đại  chúng <br /> <br /> 9   Xem  Alain  Létourneau,  «Remarques  sur  le  journalisme  et  la  presse  au  regard  de  la <br /> discussion  dans  l'espace  public»,  trong  Patrick  J.  Brunet,  L'éthique dans la société de <br /> l'information , Québec et Paris, Nxb Đại học Laval và  L'Harmattan, 2001, tr. 49. <br /> 10   Serge  Soudoplatoff,   Avec  Internet,  où  allons­nous  ? ,  Paris,  Nxb  Le  Pommier,  2004. <br /> Dẫn lại theo tạp chí  Futuribles , số 310, 7­2005, tr. 133­134. <br /> <br /> ­ 2 ­ <br /> <br />  <br /> <br /> ­ 1 ­ <br /> <br />  <br /> truyền  thống  chủ  yếu  đi  theo  cái  lô­gic  “cung”,  thì  phương  tiện  Internet thiên về <br /> việc đáp ứng cái lô­gic “cầu” : người sử dụng chỉ lo đi tìm cái mình cần, cái mình <br /> muốn,  chứ  không  quan  tâm  tới  những  điều  mà  người  khác  muốn  nói  với  mình. <br /> Theo  Wolton,  Internet  không  có  tác  dụng  nối  kết  giống  như  các  phương  tiện <br /> truyền  thông  đại  chúng  trước  đó.  Và  điều  này  cuối  cùng sẽ dẫn tới hệ quả là làm <br /> cho  cá  nhân  trở nên cô lập hơn trong xã hội. Tocqueville từng nói rằng tư duy chỉ <br /> khởi  sự  khi  người  ta  bắt  đầu  tin  vào  lời  người  khác. Con người không thể nào tự <br /> mình  suy  nghĩ  tất  cả  mọi  thứ,  tự  mình  lý  giải  mọi  chuyện  trên  đời.  Chính  vì  thế <br /> mới  có  vai  trò  quan  trọng  của  những  người  “trung  gian”  trong  lĩnh  vực  truyền <br /> thông  đại  chúng  như  các  nhà  báo,  chính  trị  gia,  giới  trí  thức...  Một  trong  những <br /> đặc  trưng  quan  trọng  trong  lĩnh  vực  truyền  thông  đại  chúng  mà  người  ta  không <br /> nên  quên,  đó  là  xem   với  người  khác,  xem  cái  mà  người  khác  đã  xem  (hay  đã <br /> đọc),  theo  dõi  những  chuyện  được  coi  là  đáng  quan  tâm,  đáng  đưa  ra  bàn  luận <br /> với nhau.11  <br /> <br /> Nhà  xã  hội  học  Đức  Ulrich  Beck  (1986)  và  nhà  xã  hội  học  Anh  Anthony <br /> Giddens  (1996)  cho  rằng  sự  phát  triển  của  các  công  nghệ  thông  tin  và  vi điện tử <br /> là  một  trong  những điều kiện vật chất quan trọng làm thay đổi diện mạo các quan <br /> hệ  xã  hội,  nhất  là  trong  bối  cảnh  mà  những  làn  ranh  của  các  định  chế  chính  trị <br /> truyền thống dần dần bị xóa nhòa, nhường chỗ cho sự tham gia ngày một tích cực <br /> hơn  của  các  cá  nhân  trong  các  “xã  hội  phản  tỉnh”  ( reflexive  society ),  phá  vỡ  sự <br /> độc  quyền  phát  ngôn  của  các  chuyên  gia  trong  các  lĩnh  vực  khoa  học  cũng  như <br /> chính  trị.12  Trong  các  xã  hội  hiện  đại,  việc  thảo  luận  và việc ra quyết định trong <br /> nhiều  trường  hợp  đã  vượt  ra  khỏi  những  vũ  đài  chính  trị  truyền  thống  như  quốc <br /> hội  hay  chính  phủ,  cũng  như  vượt  ra  khỏi  khuôn  khổ  của  hình  thức  dân  chủ  đại <br /> diện.  <br /> <br /> Những  tầng  lớp  dân  chúng  bình  thường  hay  những  nhóm  thiểu  số  vốn <br /> trước  đây  không  có  quyền  phát  ngôn,  nay  có  nhiều cơ hội hơn để lên tiếng. Hiện <br /> tượng   blog  trong  những  năm  gần  đây  là  một  bằng chứng sinh động. Các cá nhân <br /> <br /> 11   Xem  Dominique  Wolton,   Internet  et  après  ?  Une  théorie  critique  des  nouveaux <br /> médias , Paris, Nxb Flammarion, 1999, dẫn lại theo Eric Maigret, sđd, tr. 267. <br /> 12   Xem  Anthony  Giddens, sđd, tr. viii­ix, Ulrich Beck,  La société du risque. Sur la voie <br /> d'une  autre  modernité  (1986)  (bản dịch tiếng Pháp), Paris, Nxb Flammarion, 2001, tr. <br /> 418­419, 427.  <br />  <br /> <br /> <br /> ­ 2 ­ <br /> <br />  <br /> <br /> ­ 1 ­ <br /> <br />  <br /> giờ  đây  ngày  càng  có  điều  kiện  tiếp  cận  trực  tiếp  những  thông  tin  vốn trước đây <br /> phải thông qua sự chọn lọc của các nhà báo.  <br /> <br /> Nhưng  nói  như  thế  phải  chăng  có  nghĩa  là  Internet  có  thể  đi đến chỗ “ phi <br /> trung  giới  hóa ”  ( desintermediation )  lĩnh  vực  thông  tin  trong  xã  hội  hiện  đại  ? <br /> Phải chăng kể từ nay, nhờ có Internet, mọi người đều có thể tự mình  trực tiếp biết <br /> mọi  chuyện  và  hiểu  mọi  chuyện  mà  không  cần  có  các  định  chế  trung  giới  như <br /> báo  chí  hay  sách  vở,  xã hội sẽ không còn cần đến vai trò của những người “trung <br /> gian”  (như nhà báo, nhà chính trị, giới trí thức...) ? Phải chăng “ mass média ” (các <br /> phương  tiện  truyền  thông  đại  chúng)  nay  đang  tan  rã  để  trở  thành  “ média  des <br /> masses ”  (các  phương  tiện  truyền  thông   của  đại  chúng,  hay  là   do  đại  chúng  thực <br /> hiện),  nếu nói như cái tựa của một cuốn sách của Joël de Rosnay và Carlo Revelli <br /> mới xuất bản năm 2006 ? <br /> <br /> Chúng  tôi  nghĩ  không  phải  như  thế.  Chúng  tôi  cho rằng sự phát triển hiện <br /> nay  của  Internet  và  các  loại  hình  truyền  thông  trên  Internet  chỉ  có  nghĩa  là  thẩm <br /> quyền  của  những  vai  trò  “trung  gian”  ấy  ngày  nay  chỉ  còn  mang tính chất  tương <br /> đối ,  và  cách  thức  hoạt  động  của  họ,  đặc  biệt  là  giới  nhà  báo  cũng  như  các  nhà <br /> chính  trị,  cũng   phải  thay  đổi  chứ  không  thể tiếp tục như trước được nữa. Sự xuất <br /> hiện  của  Internet  hay  các   blog  làm  cho  người  ta  bây  giờ  có  quyền  đòi  hỏi  nhiều <br /> hơn đối với những vai trò trung gian ấy.  <br /> <br /> Internet  tự  nó  không  thể  làm  tan  rã  “không  gian  công  cộng”,  hiểu  theo <br /> nghĩa  của  Habermas.  Mặt  khác,  nó  cũng  không  thể  (hay  chưa  thể ?) thay thế các <br /> định  chế  truyền thông đại chúng hiện hành để trở thành phương tiện  duy nhất của <br /> không  gian  công  cộng.  Nhưng  điều  hiển  nhiên  khó  có  ai  chối  cãi là nó đang góp <br /> phần  mở  rộng  “không  gian  công  cộng”  của  xã  hội  hiện  đại  một  cách  không  thể <br /> đảo ngược được nữa. <br /> <br /> TPHCM, ngày 27­12­2007 <br /> <br /> T.H.Q. <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> ­ 2 ­ <br /> <br />  <br /> <br /> ­ 1 ­ <br /> <br />  <br />