Tư tưởng Hồ Chí Minh về phát huy động lực con người trong quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội

TẠP CHÍ KHOA HỌC, ðại học Huế, Số 66, 2011<br /> TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ PHÁT HUY ðỘNG LỰC CON NGƯỜI<br /> TRONG QUÁ TRÌNH XÂY DỰNG CHỦ NGHĨA XÃ HỘI<br /> Lê Hồ Sơn<br /> Trường ðại học Sư phạm, ðại học Huế<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Phát huy ñộng lực con người có vai trò to lớn trong sự phát triển bền vững của mỗi<br /> quốc gia, là nhân tố quyết ñịnh quan trọng nhất trong các nguồn lực nội sinh. ðể xây dựng<br /> thành công chủ nghĩa xã hội, ngoài việc xác ñịnh rõ ñặc trưng, bản chất, mục tiêu chúng ta<br /> cũng cần phải quan tâm ñến việc phát huy nguồn ñộng lực của chủ nghĩa xã hội. Thực tiễn ñã<br /> chứng minh rằng, thắng lợi của cuộc Cách mạng Giải phóng dân tộc và xây dựng CNXH ở Việt<br /> Nam ñều gắn liền với sự nghiệp, tư tưởng Hồ Chí Minh. Vì vậy, tìm hiểu tư tưởng Hồ Chí Minh<br /> về phát huy ñộng lực con người chính là cơ sở lý luận và phương pháp luận khoa học ñể ðảng<br /> Cộng sản Việt Nam xác ñịnh chiến lược phát triển trong thời kỳ mới, ñưa sự nghiệp xây dựng<br /> chủ nghĩa xã hội ñi ñến thành công.<br /> <br /> 1. Mở ñầu<br /> Hồ Chí Minh vị anh hùng giải phóng dân tộc, nhà văn hóa kiệt xuất, với tấm<br /> gương sáng ngời về ñạo ñức cách mạng. Suốt ñời, Người phấn ñấu không mệt mỏi vì<br /> mục tiêu giải phóng dân tộc, giải phóng giai cấp và giải phóng con người, xây dựng một<br /> nước Việt Nam hòa bình, thống nhất, ñộc lập, dân chủ và giàu mạnh góp phần thắng lợi<br /> vào sự nghiệp cách mạng thế giới. Tư tưởng Hồ Chí Minh là tài sản tinh thần vô cùng<br /> quý báu của dân tộc và nhân loại tiến bộ trên toàn thế giới.<br /> Một trong những nhân tố quan trọng góp phần tạo nên tầm cao và chiều sâu giá<br /> trị ñịnh hướng của tư tưởng Hồ Chí Minh là quan ñiểm về phát huy ñộng lực con người<br /> trong quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội. Tư tưởng Hồ Chí Minh về con người không<br /> chỉ biểu hiện ở tình yêu thương con người, thương yêu nhân dân hết sức rộng lớn và sâu<br /> sắc mà còn biểu hiện ở việc chăm lo, bồi dưỡng, sử dụng phát huy sức mạnh của con<br /> người, của nhân dân, mang lại hạnh phúc cho con người nhằm giải phóng con người<br /> khỏi mọi áp bức bất công, xây dựng xã hội mới- xã hội xã hội chủ nghĩa. ðặc biệt Hồ<br /> Chí Minh luôn nhấn mạnh vai trò, nguồn ñộng lực của con người trong cách mạng xã<br /> hội chủ nghĩa. Phát huy ñộng lực con người có vai trò to lớn trong sự phát triển bền<br /> vững của mỗi quốc gia, có vai trò quyết ñịnh quan trọng nhất trong các nguồn lực nội<br /> sinh.<br /> ðể xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội, việc cần phải quan tâm xây dựng và<br /> 131<br /> <br /> phát huy có hiệu quả nguồn lực con người thì những quan ñiểm của Hồ Chí Minh về<br /> con người chính là cơ sở lý luận và phương pháp luận khoa học ñể ðảng Cộng sản Việt<br /> Nam kế thừa, phát triển trong giai ñoạn mới.<br /> 2. Nội dung<br /> Hồ Chí Minh không ñưa ra một khái niệm hoàn chỉnh về con người, nhưng trên<br /> cơ sở thế giới quan, phương pháp luận duy vật biện chứng, Người ñã nêu lên một hệ<br /> thống quan ñiểm toàn diện và sâu sắc về con người: vừa là con người xã hội, có tính xã<br /> hội, ý thức xã hội vừa là con người sinh vật; con người là chủ thể của các mối quan hệ<br /> xã hội-lịch sử, là chủ thể sáng tạo và hưởng thụ các giá trị vật chất và tinh thần của xã<br /> hội.<br /> Trong tư tưởng Hồ Chí Minh, con người là tổng hòa các quan hệ xã hội với<br /> nhiều cấp ñộ khác nhau, Người viết: "Chữ người, nghĩa hẹp là gia ñình, anh em, họ<br /> hàng, bầu bạn. Nghĩa rộng là ñồng bào cả nước. Rộng nữa là cả loài người"[5,644].<br /> Trong quan hệ xã hội có con người cá nhân và con người cộng ñồng; có con người công<br /> dân và con người cán bộ, ñảng viên. Con người xã hội bao giờ cũng sống trong một<br /> hình thái kinh tế-xã hội nhất ñịnh. Con người sinh ra có những quyền ñược tạo hóa ban<br /> cho và suy rộng ra, các dân tộc cũng có những quyền ñó, như quyền bình ñẳng, quyền<br /> sống, quyền tự do, quyền mưu cầu hạnh phúc.<br /> Cơ sở khoa học ñể Hồ Chí Minh nghiên cứu, xem xét về con người là một ñộng<br /> lực lớn của chủ nghĩa xã hội chính là sự vận dụng sáng tạo học thuyết Mác-Lênin về<br /> con người vào hoàn cảnh cụ thể của nước ta.<br /> Trong triết học Mác-Lênin, vấn ñề con người ñược nghiên cứu xem xét trên 3<br /> yếu tố:<br /> Thứ nhất: Con người là một thực thể thống nhất giữa mặt sinh vật với mặt xã<br /> hội. Với phương pháp biện chứng duy vật, triết học Mác nhận thức vấn ñề con người<br /> một cách toàn diện, cụ thể, trong toàn bộ tính hiện thực xã hội của nó, mà trước hết là<br /> lao ñộng sản xuất ra của cải vật chất. Thông qua hoạt ñộng sản xuất vật chất; con người<br /> ñã làm thay ñổi, cải biến giới tự nhiên. Thông qua hoạt ñộng lao ñộng sản xuất, con<br /> người sản xuất ra của cải vật chất và tinh thần, phục vụ ñời sống của mình; hình thành<br /> và phát triển ngôn ngữ và tư duy; xác lập quan hệ xã hội. Bởi vậy, lao ñộng là yếu tố<br /> quyết ñịnh hình thành bản chất xã hội của con người, ñồng thời hình thành nhân cách cá<br /> nhân trong cộng ñồng xã hội.<br /> Là sản phẩm của tự nhiên và xã hội nên quá trình hình thành và phát triển của<br /> con người luôn luôn bị quyết ñịnh bởi ba hệ thống quy luật khác nhau nhưng thống nhất<br /> với nhau. Hệ thống các quy luật tự nhiên; Hệ thống các quy luật tâm lý và hệ thống các<br /> quy luật xã hội. Ba hệ thống quy luật trên cùng tác ñộng, tạo nên thể thống nhất hoàn<br /> chỉnh trong ñời sống con người bao gồm cả mặt sinh học và mặt xã hội.<br /> 132<br /> <br /> Thứ hai: Trong tính hiện thực của nó, bản chất con người là tổng hoà những<br /> quan hệ xã hội. Từ những quan niệm ñã trình bày ở trên, chúng ta thấy rằng, con người<br /> vượt lên thế giới loài vật trên cả ba phương diện khác nhau: quan hệ với tự nhiên, quan<br /> hệ với xã hội và quan hệ với chính bản thân con người. Cả ba mối quan hệ ñó suy ñến<br /> cùng ñều mang tính xã hội, trong ñó, quan hệ xã hội giữa người với người là quan hệ<br /> bản chất, bao trùm tất cả các mối quan hệ khác và mọi hoạt ñộng trong chừng mực liên<br /> quan ñến con người.<br /> ðiều ñó khẳng ñịnh rằng, không có con người trừu tượng, chung chung mà con<br /> người luôn luôn cụ thể, xác ñịnh, trong một ñiều kiện lịch sử nhất ñịnh, một thời ñại<br /> nhất ñịnh. Trong ñiều kiện lịch sử ñó, bằng hoạt ñộng thực tiễn của mình, con người tạo<br /> ra những giá trị vật chất và tinh thần ñể tồn tại và phát triển cả thể lực và tư duy trí tuệ.<br /> Chỉ trong toàn bộ các mối quan hệ xã hội ñó, con người mới bộc lộ toàn bộ bản chất xã<br /> hội của mình.<br /> Thứ ba: Con người là chủ thể và là sản phẩm của lịch sử. Với tư cách là thực<br /> thể xã hội, con người hoạt ñộng thực tiễn, tác ñộng vào tự nhiên, cải biến giới tự nhiên,<br /> ñồng thời thúc ñẩy sự vận ñộng phát triển của lịch sử xã hội. Trong quá trình cải biến tự<br /> nhiên, con người cũng làm ra lịch sử của mình. Con người là sản phẩm của lịch sử,<br /> ñồng thời là chủ thể sáng tạo ra lịch sử của chính bản thân con người. Hoạt ñộng lao<br /> ñộng sản xuất vừa là ñiều kiện cho sự tồn tại của con người, vừa là phương thức ñể làm<br /> biến ñổi ñời sống và bộ mặt xã hội, thông qua hoạt ñộng vật chất và tinh thần, thúc ñẩy<br /> xã hội phát triển từ thấp ñến cao, phù hợp với mục tiêu và nhu cầu do con người ñặt ra.<br /> Bản chất con người, trong mối quan hệ với ñiều kiện lịch sử xã hội luôn luôn<br /> vận ñộng biến ñổi, không phải là một hệ thống ñóng kín, mà là hệ thống mở, tương ứng<br /> với ñiều kiện tồn tại của con người. Mặc dù là "tổng hoà các quan hệ xã hội", con người<br /> có vai trò tích cực trong tiến trình lịch sử với tư cách là chủ thể sáng tạo. Thông qua ñó,<br /> bản chất con người cũng vận ñộng biến ñổi cho phù hợp. Có thể nói rằng, mỗi sự vận<br /> ñộng và tiến lên của lịch sử sẽ quy ñịnh tương ứng với sự vận ñộng và biến ñổi của bản<br /> chất con người. Từ những quan ñiểm trên ñây có thể thấy rõ: con người, một mặt là sản<br /> phẩm của lịch sử; mặt khác là chủ thể sáng tạo ra chính quá trình lịch sử ñó.<br /> Tiếp thu quan ñiểm của chủ nghĩa Mác-Lênin, Hồ Chí Minh cho rằng, con người<br /> trước hết là người lao ñộng, là nhân dân lao ñộng, ñó chính là chủ thể sáng tạo xã hội<br /> mới. Chính vì vậy, Người cho rằng mục tiêu phấn ñấu của chúng ta là tiến lên xây dựng<br /> thành công chủ nghĩa xã hội, "Muốn xây dựng chủ nghĩa xã hội, trước hết cần có những<br /> con người xã hội chủ nghĩa" [6, trang 310]. Hồ Chí Minh quan niệm chủ nghĩa xã hội là<br /> một xã hội tốt ñẹp nhất trong lịch sử loài người, một xã hội tự do và nhân ñạo, một công<br /> trình tập thể của nhân dân, do nhân dân tự xây dựng lấy. Nếu không có con người thiết<br /> tha với lý tưởng xã hội chủ nghĩa thì không có chủ nghĩa xã hội ñược. Theo Người,<br /> nguồn ñộng lực của chủ nghĩa xã hội ñược biểu hiện ở các nội dung: vật chất và tinh<br /> thần; nội sinh và ngoại lực, nhưng ñộng lực quan trọng và quyết ñịnh nhất là con người,<br /> 133<br /> <br /> là nhân dân lao ñộng mà nòng cốt là công-nông-trí thức. Hồ Chí Minh thường xuyên<br /> quan tâm ñến lợi ích chính ñáng, hợp pháp của họ; ñồng thời, chăm lo bồi dưỡng sức<br /> dân. ðó là lợi ích của nhân dân và từng cá nhân.<br /> Xem con người là ñộng lực quan trọng nhất của chủ nghĩa xã hội, Hồ Chí Minh<br /> cho rằng ñó là con người có tinh thần và năng lực làm chủ; có phẩm chất ñạo ñức cách<br /> mạng; có trình ñộ, trí tuệ, tri thức phong phú; có tinh thần sáng tạo, dám nghĩ, dám làm,<br /> dám chịu trách nhiệm. Do ñó, ñộng lực con người ñược xem xét trên cả hai bình diện<br /> cộng ñồng và cá nhân. Người cho rằng, không có chế ñộ xã hội nào coi trọng lợi ích<br /> chính ñáng của cá nhân con người bằng chế ñộ chủ nghĩa xã hội.<br /> - Con người trên bình diện cộng ñồng bao gồm tất cả các tầng lớp nhân dân:<br /> công nhân; nông dân; tri thức, các tổ chức ñoàn thể, các dân tộc và tôn giáo, ñồng bào<br /> trong nước và kiều bào ở nước ngoài... Hồ Chí Minh luôn xác ñịnh, muốn xây dựng<br /> thành công chủ nghĩa xã hội thì phải phát huy ñược khối ñại ñoàn kết dân tộc bởi vì ñây<br /> không phải là sự nghiệp của riêng công nông mà là sự nghiệp chung của toàn dân tộc.<br /> Chỉ có xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội mới tăng cường ñược sức mạnh của dân<br /> tộc, mới giữ vững ñược ñộc lập dân tộc. Nước ta là một quốc gia ña dân tộc với 54 dân<br /> tộc anh em cùng nhiều tôn giáo khác nhau nhưng luôn ñoàn kết một lòng không phân<br /> biệt dân tộc, tôn giáo, tất cả ñều sống chung trong mái ấm ñại gia ñình các dân tộc Việt<br /> Nam như Người ñã từng nói: "ðồng bào Kinh hay Thổ, Mường hay Mán, Gia Rai hay Ê<br /> ðê, Xê ðăng hay Ba Na và các dân tộc thiểu số khác, ñều là con cháu Việt Nam, ñều là<br /> anh em ruột thịt. Chúng ta sống chết có nhau, sướng khổ cùng nhau, no ñói giúp nhau"<br /> [4, trang 217]. ðộc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội có ñược giữ vững hay không là do<br /> sức mạnh cố kết cộng ñồng dân tộc dưới sự lãnh ñạo của ðảng Cộng sản Việt Nam.<br /> Trong các tầng lớp giai cấp, Hồ Chí Minh luôn coi giai cấp công nhân là lực<br /> lượng chủ chốt với ý nghĩa: "Giai cấp công nhân là giai cấp lãnh ñạo. Khác hẳn với<br /> trước kia, công nhân bây giờ là người chủ ñất nước, chủ xã hội, chủ cuộc sống. Bởi vậy<br /> mọi người ñều phải thấm nhuần sâu sắc ý thức làm chủ tập thể và ñạo ñức cách mạng"<br /> [7, trang 564]. Từ ñó, Người yêu cầu các tổ chức chính trị phải thấy ñược trách nhiệm<br /> của mình trong việc xây dựng một ñội ngũ công nhân có giác ngộ cao, có lòng yêu nước<br /> và yêu chủ nghĩa xã hội. ðây là giai cấp lãnh ñạo do ñó cần phải gương mẫu trong sản<br /> xuất và trong ñời sống. Nhưng Người cũng không thể không nói ñến lực lượng cơ bản,<br /> hùng hậu nhất ñó là giai cấp nông dân. Nông dân là lực lượng rất to lớn của dân tộc,<br /> một ñồng minh rất trung thành với giai cấp công nhân, Hồ Chí Minh nhấn mạnh: giai<br /> cấp nông dân là "lực lượng cơ bản cùng với giai cấp công nhân xây dựng chủ nghĩa xã<br /> hội. Kinh nghiệm của ðảng ta trong quá trình cách mạng ñã chỉ rõ: nơi nào, lúc nào<br /> cán bộ ta giải quyết tốt lợi ích thiết thân của nông dân, nắm vững nguyên tắc liên minh<br /> công nông, thì nơi ñó, lúc ñó cách mạng ñều tiến mạnh" [6, trang 18]. Hồ Chí Minh<br /> cũng luôn coi trọng vai trò của ñội ngũ trí thức (dĩ nhiên là trí thức giác ngộ) vì họ là<br /> những chiến sĩ trên mặt trận tư tưởng, văn hóa và khoa học kỹ thuật, chính họ ñã ñóng<br /> 134<br /> <br /> góp sức và lực ñể cải biến bộ mặt xã hội của nước ta, làm cho nhân dân ta yên tâm hơn<br /> trong công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội, Người nói: "Trí thức Việt Nam ñã gánh một<br /> phần rất quan trọng trong cuộc kháng chiến cứu quốc và gánh một phần quan trọng<br /> trong công việc kiến quốc. Hiện nay, hầu hết nhân viên trong Chính phủ Trung ương là<br /> người trí thức" [4, trang 171]. Hồ Chí Minh cũng không quên nhắc ñến giai cấp tư sản<br /> dân tộc. Theo Người, giai cấp tư sản dân tộc ở nước ta có xu hướng chống ñế quốc, có<br /> xu hướng yêu nước... Vì tư sản nước ta bị Tây, Nhật áp bức khinh miệt, họ căm tức tư<br /> sản Pháp, Nhật, cho nên nếu mình thuyết phục khéo, lãnh ñạo khéo họ có thể theo xu<br /> hướng chủ nghĩa xã hội. Khi miền Bắc bắt tay vào xây dựng chủ nghĩa xã hội, Người<br /> không ñồng ý coi giai cấp tư sản dân tộc là ñối tượng của cách mạng bởi họ ñã ñi cùng<br /> giai cấp công nhân trong cách mạng dân tộc dân chủ và cho rằng nên coi họ là ñồng<br /> minh, cải tạo họ thành người lao ñộng.<br /> ðồng thời, Hồ Chí Minh cũng luôn ñề cao vai trò lãnh ñạo của ðảng, khẳng<br /> ñịnh ðảng ta thật là vĩ ñại khi ðảng hoàn thành sứ mệnh cách mạng giải phóng dân tộc,<br /> khi những ñảng viên của ðảng tỏ ra gương mẫu, sẵn sàng xả thân vì nước, dám quyết tử<br /> cho Tổ quốc quyết sinh. ðó chính là quá trình phát triển ý thức của mỗi con người trên<br /> bình diện cộng ñồng, luôn ñặt lợi ích của dân tộc, của nhân dân lên trên hết và trước hết,<br /> biết ñoàn kết, thương yêu lẫn nhau ñể hình thành một sức mạnh to lớn mang yếu tố thời<br /> ñại mà không gì có thể ñánh ñổ ñược.<br /> - Con người với tư cách cá nhân người lao ñộng. Sức mạnh của cộng ñồng<br /> ñược hình thành từ sức mạnh của từng cá nhân. Trong quá trình xây dựng chủ nghĩa xã<br /> hội, người lao ñộng ñã trở thành những người chủ ñất nước, làm chủ quá trình tổ chức<br /> và quản lý sản xuất, ñiều ñó ñã tạo ñiều kiện thuận lợi ñể phát huy những tiềm năng của<br /> nguồn ñộng lực con người trong sự nghiệp xây dựng và phát triển kinh tế-xã hội, làm<br /> cho ñất nước ngày càng giàu mạnh.<br /> Con người với tư cách người lao ñộng ñó là sức mạnh cộng ñồng ñược hình<br /> thành từ sức mạnh của từng cá nhân và thông qua sức mạnh của từng cá nhân, vì thế cần<br /> phải có những biện pháp khơi dậy, phát huy ñộng lực của mỗi cá nhân. Hồ Chí Minh ñã<br /> chỉ ra một hệ thống nội dung, biện pháp vật chất và tinh thần, nhằm tác ñộng vào ñó, tạo<br /> ra sức mạnh thúc ñẩy hoạt ñộng của con người cho chủ nghĩa xã hội ñó là:<br /> + Tác ñộng vào nhu cầu, lợi ích của con người. Bởi vì, bước vào xây dựng chủ<br /> nghĩa xã hội là ñi vào một trận tuyến mới, Hồ Chí Minh cho rằng, cần phải biết kích<br /> thích những ñộng lực mới, ñó là những lợi ích cá nhân chính ñáng của người lao ñộng,<br /> cần phải kích thích ñồng bộ các ñộng lực tinh thần và vật chất của con người và luôn<br /> tôn trọng, khuyến khích lợi ích cá nhân chính ñáng của người lao ñộng. Hồ Chí Minh<br /> phê phán mạnh mẽ chủ nghĩa cá nhân hơn ai hết, nhưng Người rất quan tâm ñến việc<br /> khuyến khích lợi ích cá nhân chính ñáng, coi trọng ñộng lực cá nhân tạo ra sự kết hợp<br /> hài hoà giữa lợi ích cá nhân và xã hội.<br /> 135<br /> <br />