Tư tưởng Logic học của Thomas Hobbe

T¦ T¦ëNG LOGIC HäC CñA THOMAS HOBBE<br /> <br /> <br /> NguyÔn gia th¬(*)<br /> <br /> <br /> homas Hobbes (1588 - 1679) - nhµ Hobbes, cÇn ®Õn thao t¸c ®Þnh nghÜa<br /> T triÕt häc, logic häc næi tiÕng ng−êi<br /> Anh, lµ ng−êi ®· tiÕp tôc ®−êng lèi F.<br /> kh¸i niÖm.<br /> Hobbes cho r»ng, c¸c qu¸ tr×nh c¬<br /> Bacon trong triÕt häc Anh vµ s¸ng t¹o b¶n cña t− duy lµ so s¸nh, liªn kÕt vµ<br /> ra hÖ thèng triÕt häc duy vËt m¸y mãc. ph©n chia c¸c t− t−ëng/danh tõ. Ph¸n<br /> Trong logic häc, nÕu F. Bacon ph¸t triÓn ®o¸n, theo Hobbes, lµ sù kÕt hîp c¸c tªn<br /> tiÕp logic häc Epicure-DÐmocrite, th× mµ trong ®ã tªn/danh tõ thø nhÊt vµ<br /> Hobbes lµm sèng l¹i vµ ph¸t triÓn logic thø hai thùc chÊt lµ tªn gäi cña cïng<br /> häc duy danh cña nh÷ng ng−êi kh¾c kû. mét sù vËt. Trong ph¸n ®o¸n sù vËt thÓ<br /> T¸c phÈm triÕt häc næi bËt cña hiÖn c¸c phÈm chÊt cña m×nh. NÕu<br /> Hobbes lµ “Nh÷ng c¬ së cña triÕt häc”, chóng ta kh«ng thÓ kÕt hîp c¸c<br /> gåm ba phÇn: “VÒ vËt thÓ”, “VÒ con tªn/danh tõ vµo trong mét c©u, th×<br /> ng−êi” vµ “VÒ c«ng d©n”. Trong bµi viÕt chóng ta kh«ng thÓ nhËn thøc ®−îc c¸c<br /> nµy, chóng t«i ®Æc biÖt chó ý ®Õn phÇn thuéc tÝnh cña sù vËt.(*)<br /> “VÒ vËt thÓ” (xuÊt b¶n n¨m 1855) cã tªn Theo Hobbes, ch©n lý kh«ng ph¶i lµ<br /> gäi “logic häc”. PhÇn nµy cã tÊt c¶ s¸u thuéc tÝnh cña c¸c sù vËt; ch©n lý vµ gi¶<br /> ch−¬ng: ch−¬ng 1 - vÒ triÕt häc, ch−¬ng dèi chØ ë trong ng«n ng÷. Ch©n lý cßn<br /> 2 - vÒ danh tõ/tªn; ch−¬ng 3 - vÒ c©u; ch−a cã ë c¸c tªn/danh tõ, khi chóng cßn<br /> ch−¬ng 4 - vÒ tam ®o¹n luËn; ch−¬ng 5 - riªng rÏ, t¸ch rêi nhau. ChØ khi c¸c<br /> vÒ sai lÇm, kh«ng ph¶i sù thËt vµ suy tªn/danh tõ ®−îc liªn kÕt trong c©u th×<br /> luËn kh«ng ®óng; vµ ch−¬ng 6 - vÒ míi xuÊt hiÖn ph¸n ®o¸n, mµ mét trong<br /> ph−¬ng ph¸p. c¸c tÝnh chÊt cña nã lµ ch©n thùc hay<br /> 1. Trong logic häc cña m×nh, tr−íc gi¶ dèi. ¤ng ®−a ra vÝ dô, nÕu chóng ta<br /> hÕt Hobbes coi ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm cã cã ph¸n ®o¸n: “NÕu ai ®ã lµ ng−êi, th×<br /> ý nghÜa lín. Bëi theo «ng, danh tõ/kh¸i anh ta lµ thùc thÓ sèng”, th× nã lµ ph¸n<br /> niÖm thùc chÊt ®−îc thiÕt lËp mét c¸ch ®o¸n ch©n thùc, bëi v× trong ®ã ®èi<br /> tïy tiÖn theo tháa thuËn cña mäi ng−êi t−îng cã tªn “con ng−êi” cßn ®−îc cho<br /> ®Ó chØ c¸c sù vËt, ®Ó th«ng b¸o cho nhau mét c¸i tªn kh¸c cã ngo¹i diªn réng h¬n<br /> nh÷ng biÓu t−îng vÒ chóng, do ®ã, cÇn<br /> thiÕt lËp danh tõ/tªn mét c¸ch v÷ng (*)<br /> PGS. TS., ViÖn TriÕt häc, ViÖn Hµn l©m Khoa<br /> ch¾c. Vµ ®Ó lµm ®−îc ®iÒu nµy, theo häc x· héi ViÖt Nam.<br /> T− t−ëng logic häc… 21<br /> <br /> <br /> - “thùc thÓ sèng”. C¸c tªn cã thÓ cã tíi) vµ ký hiÖu nh©n t¹o - do con ng−êi<br /> ngo¹i diªn lín hoÆc nhá t−¬ng øng víi s¸ng t¹o ra. C¸c ký hiÖu nh©n t¹o cã thÓ<br /> vïng ®èi t−îng réng hay hÑp. C¸c gièng lµ tõ ng÷ trong ng«n ng÷ cña con ng−êi.<br /> vµ loµi chØ cã quan hÖ víi c¸c tªn/danh §èi víi Hobbes, c¸c ký hiÖu cña trÝ tuÖ<br /> tõ, chØ cã c¸c tªn míi cã thÓ lµ chung, con ng−êi thùc chÊt kh«ng ph¶i lµ c¸i g×<br /> vµ, do ®ã, chóng cã thÓ vèn cã tÝnh kh¸c, mµ lµ c¸c danh tõ/tªn. Gièng nh−<br /> chung lín h¬n hay nhá h¬n. Gièng vµ DÐmocrite thêi kú cæ ®¹i logic häc lµ mét<br /> loµi - thùc chÊt lµ c¸c tªn/danh tõ, theo phÇn cña vËt lý häc, Hobbes ®−a logic<br /> Hobbes, kh«ng cã ý nghÜa nhËn thøc mµ häc vµo “Häc thuyÕt vÒ vËt thÓ” víi t−<br /> Plato vµ Aristotle g¸n cho: trong ®ã c¸ch lµ phÇn ®Çu cña nã.<br /> kh«ng cã b¶n chÊt cña sù vËt. ë ®©y<br /> Quy luËt ®ång nhÊt cña logic häc ë<br /> Hobbes theo c¸c nhµ kh¾c kû cæ ®¹i, «ng<br /> Hobbes thÓ hiÖn víi t− c¸ch lµ ®iÒu kiÖn<br /> ®ång ý víi hä vÒ sù phª ph¸n ®èi víi<br /> cña tÝnh chÝnh x¸c khoa häc d−íi d¹ng<br /> Plato vµ Aristotle.<br /> ®ßi hái, ®Ó sao cho trong lËp luËn mçi<br /> Trong logic häc cña Hobbes còng mét tõ lu«n ®−îc sö dông theo mét<br /> nh− trong logic häc cña c¸c nhµ kh¾c kû, nghÜa x¸c ®Þnh. Hobbes coi viÖc tu©n<br /> c¸c ph¸n ®o¸n ®iÒu kiÖn ®−îc chó ý thñ ®ßi hái nµy lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt<br /> tr−íc tiªn. Bëi v× nhiÖm vô c¬ b¶n cña ®Ó ®¹t ®−îc ch©n lý.<br /> nhËn thøc khoa häc lµ nhËn thøc mèi<br /> liªn hÖ nh©n qu¶, nªn c¸c ph¸n ®o¸n Quy luËt m©u thuÉn vµ quy luËt<br /> ®iÒu kiÖn ®−îc thõa nhËn lµ h×nh thøc lo¹i trõ c¸i thø ba Hobbes thõa nhËn lµ<br /> logic thÝch dông nhÊt cho môc ®Ých ®ã. c¸c tiªn ®Ò tù nã hiÓn nhiªn. Nh÷ng quy<br /> VÒ vÊn ®Ò nµy Hobbes viÕt r»ng c¸c nhµ luËt nµy cña t− duy, theo «ng, nãi vÒ<br /> khoa häc “cã thÓ suy luËn mét c¸ch tÝnh kh«ng t−¬ng thÝch cña c¸c tªn/danh<br /> ®¸ng tin cËy h¬n nhê c¸c c©u gi¶ ®Þnh tõ kh¼ng ®Þnh vµ phñ ®Þnh, r»ng chóng<br /> h¬n lµ nhê c¸c c©u nhÊt quyÕt” (Томас lo¹i trõ nhau vµ tõ mçi cÆp tªn/danh tõ<br /> Гоббс, 1926, tr.30). Còng gièng nh− c¸c nh− vËy mét kh¸i niÖm/danh tõ lu«n<br /> nhµ kh¾c kû, Hobbes thõa nhËn mèi lu«n ®−îc ¸p dông víi bÊt kú vËt nµo.<br /> liªn hÖ chÆt chÏ, kh«ng t¸ch rêi gi÷a t−<br /> Hobbes phª ph¸n c¸ch thÓ hiÖn b¶n<br /> duy vµ ng«n ng÷, hÖ qu¶ lµ «ng ®ång<br /> thÓ luËn cña quy luËt m©u thuÉn, v× «ng<br /> nhÊt tªn/danh tõ víi kh¸i niÖm, c©u víi<br /> cho r»ng khi nãi cïng mét vËt kh«ng<br /> ph¸n ®o¸n.<br /> thÓ ®ång thêi cã vµ kh«ng cã: tÊt c¶<br /> Logic häc cña Hobbes bao gåm c¸c nh÷ng g× cã, tån t¹i hoÆc lµ kh«ng tån<br /> côm vÊn ®Ò vÒ tªn/danh tõ (kh¸i niÖm, t¹i, lµ ®Ò cËp ®Õn mét ®èi t−îng qu¸<br /> t− t−ëng), vÒ c©u (ph¸n ®o¸n), vÒ suy réng. Quy luËt m©u thuÉn vµ quy luËt<br /> luËn (tam ®o¹n luËn), vÒ ch©n lý vµ gi¶ lo¹i trõ c¸i thø ba ë Hobbes thÓ hiÖn<br /> dèi vµ vÒ ph−¬ng ph¸p khoa häc. nh− lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn c¬ b¶n cña<br /> Trong c¬ së cña logic häc Hobbes suy luËn logic. Chóng chØ ra r»ng:<br /> còng nh− cña c¸c nhµ kh¾c kû cæ ®¹i vµ kh«ng nªn céng (liªn kÕt bëi tõ “lµ”) c¸c<br /> c¸c nhµ logic häc thuéc tr−êng ph¸i tªn/danh tõ kh¼ng ®Þnh vµ phñ ®Þnh cã<br /> Epicure cã lý thuyÕt ký hiÖu. Theo lý cïng néi dung nh− nhau (vÝ dô: tr¾ng<br /> thuyÕt nµy, ký hiÖu cã thÓ lµ tù nhiªn vµ kh«ng tr¾ng). Nh− vËy, c¸c quy luËt<br /> (vÝ dô, m©y ®en lµ ký hiÖu trËn m−a s¾p m©u thuÉn vµ lo¹i trõ c¸i thø ba lµ c¸c<br /> 22 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 2.2014<br /> <br /> <br /> quy luËt thµnh lËp c¸c c©u (ph¸n ®o¸n) mét bé phËn cña chóng, vµ phô thuéc<br /> ®óng tõ c¸c danh tõ (kh¸i niÖm). vµo bé phËn nµo cã trong mét tªn nµo ®ã<br /> mµ «ng chia danh tõ ra thµnh ®¬n nhÊt,<br /> 2. Trong häc thuyÕt vÒ danh tõ,<br /> bé phËn vµ phæ qu¸t.<br /> Hobbes ®−a ra mét sè sù ph©n lo¹i danh<br /> tõ theo nh÷ng c¬ së kh¸c nhau cña sù Hobbes cßn chia danh tõ ra thµnh<br /> ph©n chia. ®¬n nghÜa (mét nghÜa) vµ ®a nghÜa<br /> (cïng ©m kh¸c nghÜa); thµnh cô thÓ-<br /> Theo c¸i ®−îc gäi tªn/danh tõ, trõu t−îng; thµnh tuyÖt ®èi-t−¬ng ®èi.<br /> Hobbes chia danh tõ ra thµnh tªn gäi (Khi ®−a ra sù ph©n lo¹i nµy, «ng nhÊn<br /> vËt thÓ (vÝ dô, con ng−êi), tªn gäi thuéc m¹nh r»ng trong toµn bé sù chia nµy cã<br /> tÝnh, cã nghÜa lµ c¸c tÝnh chÊt cña vËt sù kh¸c biÖt kh«ng ph¶i cña c¸c sù vËt,<br /> thÓ (vÝ dô, vËn ®éng, tÝnh cã lý tÝnh vµ mµ c¸c tªn); thµnh ®¬n gi¶n-phøc t¹p.<br /> nãi chung tÊt c¶ nh÷ng c¸i trõu t−îng), ¤ng nãi, thuËt ng÷ “tªn” cã ý nghÜa<br /> tªn gäi hiÖn t−îng (vÝ dô, phÈm chÊt kh¸c nhau vÒ mÆt ng÷ ph¸p vµ vÒ mÆt<br /> c¶m tÝnh, mµ tr−íc hÕt lµ vÒ kh«ng gian logic (gièng nh− tõ “parabol” cã nghÜa<br /> - thêi gian) vµ, cuèi cïng, tªn gäi cña kh¸c nhau trong to¸n häc vµ tu tõ häc).<br /> chÝnh c¸c danh tõ (tªn gäi bËc hai khi ta Trong ng÷ ph¸p häc mçi mét tªn thÓ<br /> nãi vÒ tªn nh− b¶n th©n nã). hiÖn lµ mét tõ, trong khi ®ã trong logic<br /> Hobbes nãi r»ng tån t¹i bèn lo¹i sù häc mét c¸i tªn thèng nhÊt cã thÓ ®−îc<br /> vËt (rerum notinatarum): vËt thÓ thÓ hiÖn bëi nhiÒu tõ cïng chØ mét sù<br /> (corpora); c¸c thuéc tÝnh (accidentia); vËt. Trong logic häc danh tõ phøc ®−îc<br /> hiÖn t−îng (phantasmata) vµ c¸c tªn h×nh thµnh tõ tæng thÓ c¸c tªn ®¬n gi¶n.<br /> (nominaipsa). §ã lµ c¸i cã thÓ gäi lµ häc Ngoµi ra, Hobbes cßn chia danh tõ<br /> thuyÕt Hobbes vÒ c¸c ph¹m trï (vÒ c¸c ra thµnh lo¹i thø nhÊt lµ tªn sù vËt (con<br /> líp réng nhÊt cña mäi tån t¹i). ng−êi, hßn ®¸…), vµ lo¹i thø hai lµ c¸c<br /> Theo chÊt, Hobbes chia danh tõ ra tªn cña tªn (gièng, loµi, c©u, suy luËn).<br /> thµnh kh¼ng ®Þnh vµ phñ ®Þnh (vÝ dô, Trong trÝ tuÖ con ng−êi, c¸c danh tõ<br /> tr¾ng vµ kh«ng tr¾ng). Sau ®ã Hobbes thuéc lo¹i thø nhÊt xuÊt hiÖn tr−íc vµ<br /> chia danh tõ theo tr×nh ®é tÝnh chung. sau ®ã lµ c¸c danh tõ thuéc lo¹i thø hai.<br /> Tªn/danh tõ cã thÓ chØ mét ®èi t−îng Trong logic häc cña m×nh, Hobbes<br /> duy nhÊt, hoÆc nãi vÒ mét líp c¸c sù vËt dµnh sù chó ý ®¸ng kÓ cho vÊn ®Ò ®Þnh<br /> gièng nhau, h¬n n÷a, c¸c líp nµy cã thÓ nghÜa. Khi chØ ra r»ng, ®Þnh nghÜa lo¹i<br /> cã bÒ réng nhiÒu hay Ýt kh¸c nhau. C¸c bá tÝnh hai nghÜa, «ng viÕt: “Thùc chÊt<br /> gièng vµ loµi thùc chÊt chØ lµ c¸c cña ®Þnh nghÜa lµ ë sù ph©n ranh-h¹n<br /> tªn/danh tõ chung cã ngo¹i diªn réng chÕ, cã nghÜa lµ ®Þnh vÞ ý nghÜa cña c¸c<br /> nhÊt ®Þnh. C¸c danh tõ réng nhÊt vÒ tªn/danh tõ x¸c ®Þnh, trong sù t¸ch biÖt<br /> ngo¹i diªn, nh−: “vËt thÓ”, “thuéc tÝnh”, nã víi tÊt c¶ c¸c ý nghÜa kh¸c ngoµi ý<br /> “hiÖn t−îng”, “tªn”. Cßn c¸c ph¹m trï - nghÜa cã trong ®Þnh nghÜa ®· cho”<br /> c¸c kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn réng nhÊt (Томас Гоббс, 1926, tr.60). Hobbes ®−a<br /> trong logic häc ®−îc Hobbes coi ®¬n gi¶n ra ®Þnh nghÜa vÒ ®Þnh nghÜa nh− sau:<br /> chØ lµ c¸c tªn cña tªn. C¸c tõ “mçi mét”, “§Þnh nghÜa lµ ph¸n ®o¸n, mµ vÞ tõ cña<br /> “tÊt c¶”, “mét vµi”,v.v... Hobbes coi nã ph©n chia chñ tõ ra thµnh c¸c thµnh<br /> kh«ng ph¶i lµ c¸c danh tõ, mµ chØ lµ phÇn khi ®iÒu ®ã cã thÓ, vµ gi¶i thÝch<br /> T− t−ëng logic häc… 23<br /> <br /> <br /> nã, khi ®iÒu nµy kh«ng thÓ” (Томас tªn víi kh¸i niÖm. V× r»ng tªn còng<br /> Гоббс, 1926, tr.59). C¸ch hiÓu ®Þnh gièng nh− tõ cã thÓ rÊt kh¸c nhau, cã<br /> nghÜa cña Hobbes vÒ c¬ b¶n lµ ®óng (tuy thÓ thay ®æi vµ ®−îc s¸ng t¹o theo ý chÝ<br /> c¸ch diÔn ®¹t cã nÐt riªng), nh−ng cña con ng−êi. §iÒu nµy th−êng x¶y ra<br /> kh«ng khái cã nh÷ng m©u thuÉn. M©u khi c¸c nhµ v¨n s¸ng t¹o ra tõ hay c¸c<br /> thuÉn thÓ hiÖn ë chç, mét mÆt, ®Þnh nhµ b¸c häc s¸ng t¹o ra hÖ thuËt ng÷<br /> nghÜa kh«ng ph¶i lµ c¸i g× kh¸c, mµ lµ khoa häc, trong khi ®ã th× chÝnh nh÷ng<br /> sù gi¶i thÝch tªn/danh tõ. VÒ ph−¬ng kh¸i niÖm lµ sù ph¶n ¸nh cña sù vËt<br /> diÖn nµy, «ng hiÓu ®Þnh nghÜa lµ ®Þnh trong hiÖn thùc kh¸ch quan.<br /> nghÜa danh. Vµ do ®ã «ng bá sãt c¸c<br /> ®Þnh nghÜa mµ chóng chØ ra gièng gÇn Hobbes nãi ®Õn viÖc chia logic c¸c<br /> nhÊt vµ sù kh¸c biÖt loµi. §Þnh nghÜa kh¸i niÖm khi «ng xem xÐt c¸c “s¬ ®å<br /> thuéc lo¹i ®ã, theo Hobbes, tuyÖt ®èi ph¹m trï”. ¤ng dÉn ra c¸c vÝ dô ®èi víi<br /> kh«ng v¹ch ra b¶n chÊt cña sù vËt cã viÖc chia ®«i theo quan ®iÓm Plato trong<br /> tªn cÇn ®Þnh nghÜa, mµ chØ lµ sù gi¶i vÊn ®Ò chia kh¸i niÖm, nh−ng «ng còng<br /> thÝch mét tªn/danh tõ nµo ®ã. H¬n n÷a, chØ ra r»ng kh«ng nhÊt thiÕt lóc nµo<br /> Hobbes ®ßi hái kh«ng chØ ®Þnh nghÜa còng ph¶i ph©n ®«i. Dï sù ph©n ®«i cã<br /> danh, mµ c¶ ®Þnh nghÜa thùc khi nãi thÓ ®−a ®Õn c¸c mÆt ®èi lËp lo¹i trõ<br /> r»ng: “tÊt c¶ nh÷ng g× cã nguyªn nh©n nhau trong mét tr−êng hîp chia logic<br /> vµ ®−îc t¹o ra, cÇn ph¶i ®−îc x¸c ®Þnh bÊt kú, nh−ng kh«ng Ýt tr−êng hîp sù<br /> b»ng ph−¬ng tiÖn cña nguyªn nh©n nµy chia nh− vËy cã tÝnh nh©n t¹o. VÝ dô, s¬<br /> vµ cña ph−¬ng ph¸p xuÊt hiÖn chóng” ®å ph¹m trï c¸c mèi quan hÖ thÝch dông<br /> (Томас Гоббс, 1926, tr.58-59). víi phÐp chia ba h¬n lµ ph©n ®«i.<br /> Hobbes cho r»ng, trong c¸c s¬ ®å ph¹m<br /> Hobbes lµ ng−êi ®Çu tiªn ®−a vµo trï cÇn nhËn thÊy kh«ng ph¶i sù kh¸c<br /> logic häc lo¹i ®Þnh nghÜa c¨n nguyªn mµ biÖt cña c¸c sù vËt, mµ chØ lµ sù kh¸c<br /> nã ®· cã tr−íc ®ã trong h×nh häc. VÝ dô, biÖt cña c¸c danh tõ.<br /> ®Þnh nghÜa h×nh trßn lµ h×nh ®−îc t¹o ra<br /> trªn mÆt ph¼ng nhê quay b¸n kÝnh 3. VÒ häc thuyÕt ph¸n ®o¸n, Hobbes<br /> xung quanh t©m. ¤ng sö dông c¶ lo¹i tr−íc hÕt nhËn xÐt r»ng sù kÕt hîp c¸c<br /> ®Þnh nghÜa b»ng con ®−êng liÖt kª c¸c tõ cã thÓ thµnh c©u hái, nguyÖn väng,<br /> bé phËn mµ tõ chóng t¹o nªn sù vËt. ®ßi hái, lêi høa, sù ®e däa, mÖnh lÖnh,<br /> Häc thuyÕt Hobbes vÒ ®Þnh nghÜa gÆp sù phµn nµn hay sù thÓ hiÖn nh÷ng t©m<br /> ph¶i mét khã kh¨n khã kh¾c phôc. Mét tr¹ng kh¸c nhau. C¸i ®−îc nãi tíi cã thÓ<br /> mÆt, theo Hobbes, ®Þnh nghÜa hoµn toµn phi lý, kh«ng cã nghÜa g×. Nh−ng trong<br /> tïy tiÖn vµ kh«ng chÞu sù chøng minh khoa häc, ng−êi ta thõa nhËn chØ mét<br /> nµo. MÆt kh¸c, mçi mét ®Þnh nghÜa lµ lo¹i kÕt hîp danh tõ - ®ã chÝnh lµ sù kÕt<br /> mét c©u (ph¸n ®o¸n) nh− lµ céng c¸c hîp ®−îc gäi lµ c©u (mÖnh ®Ò, kh¼ng<br /> danh tõ/tªn vµ nã ch©n thùc hoÆc gi¶ ®Þnh, ph¸n ®o¸n). C©u lµ sù thÓ hiÖn<br /> dèi. Nh−ng nÕu nã hoµn toµn tïy tiÖn, b»ng lêi ®−îc t¹o nªn tõ hai danh tõ<br /> th× kh«ng thÓ nãi vÒ tÝnh ch©n thùc hay g¾n víi nhau bëi hÖ tõ, h¬n n÷a b»ng<br /> gi¶ dèi cña nã. M©u thuÉn nµy xuÊt ph−¬ng tiÖn cña sù kÕt hîp hai danh tõ<br /> hiÖn tõ quan ®iÓm duy danh cùc ®oan nµy, ng−êi nãi muèn thÓ hiÖn r»ng anh<br /> cña Hobbes - quan ®iÓm ®ã ®ång nhÊt ta hiÓu danh tõ thø hai lµ danh tõ biÓu<br /> 24 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 2.2014<br /> <br /> <br /> thÞ tªn cña chÝnh sù vËt - mµ sù vËt ®ã Hobbes cßn chia ph¸n ®o¸n ra<br /> ®−îc biÓu thÞ bëi danh tõ ®Çu. thµnh c¸c ch©n lý tÊt yÕu (ch©n lý vÜnh<br /> cöu) vµ ch©n lý ngÉu nhiªn (chØ ch©n<br /> Tõ ®Þnh nghÜa bæ sung cña Hobbes thùc trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh,<br /> cho c©u (ph¸n ®o¸n) ta thÊy r»ng, ®Ó cho nh−ng gi¶ dèi trong thêi gian kh¸c).<br /> c©u ®óng, cÇn tu©n thñ hai ®iÒu kiÖn: 1) Ngoµi ra, Hobbes cßn chia ph¸n ®o¸n ra<br /> chñ tõ vµ vÞ tõ cña ph¸n ®o¸n ph¶i cïng thµnh ph¸n ®o¸n gi¶ thuyÕt (®iÒu kiÖn)<br /> lµ c¸c tªn cña mét sù vËt; 2) chñ tõ cÇn vµ ph¸n ®o¸n nhÊt quyÕt. Ph¸n ®o¸n<br /> ph¶i n»m trong vÞ tõ. Cßn vÒ cÊu tróc ®iÒu kiÖn thÓ hiÖn c¸c mèi liªn hÖ tÊt<br /> cña ph¸n ®o¸n, Hobbes cho r»ng nã cã yÕu, cßn ph¸n ®o¸n nhÊt quyÕt thÓ hiÖn<br /> ba thµnh phÇn: chñ tõ, vÞ tõ vµ hÖ tõ c¸c mèi liªn hÖ tÊt yÕu vµ c¶ ngÉu<br /> “lµ”. Theo Hobbes, bÊt kú c©u (ph¸n nhiªn, t¹m thêi. V× vËy bÊt kú ph¸n<br /> ®o¸n) nµo còng lµ kh¼ng ®Þnh, sù kh¸c ®o¸n ®iÒu kiÖn nµo còng cã thÓ ®−îc thÓ<br /> biÖt gi÷a ph¸n ®o¸n kh¼ng ®Þnh vµ phñ hiÖn c¶ d−íi h×nh thøc ph¸n ®o¸n nhÊt<br /> ®Þnh «ng hiÓu nh− lµ sù kh¸c biÖt trong quyÕt, nh−ng kh«ng ph¶i mäi ph¸n<br /> tªn cña vÞ tõ - phô thuéc vµo tªn nµy lµ ®o¸n nhÊt quyÕt ®Òu cã thÓ ®−îc chuyÓn<br /> kh¼ng ®Þnh hay phñ ®Þnh. VÝ dô, ph¸n thµnh ph¸n ®o¸n ®iÒu kiÖn.<br /> ®o¸n “Con ng−êi kh«ng ph¶i hßn ®¸”,<br /> 4. Trong lý thuyÕt suy luËn, Hobbes<br /> theo Hobbes, cÇn ®−îc hiÓu nh− lµ “Con<br /> thõa nhËn tam ®o¹n luËn lµ lo¹i suy<br /> ng−êi lµ kh«ng ph¶i hßn ®¸” mµ kh«ng<br /> luËn chÝnh trong khoa häc. Tam ®o¹n<br /> ph¶i lµ “Con ng−êi kh«ng lµ hßn ®¸”.<br /> luËn ®−îc «ng ®Þnh nghÜa nh− lµ mét<br /> Hobbes ®−a ra mét sè c¸ch ph©n lËp luËn ®−îc h×nh thµnh tõ ba c©u, c©u<br /> lo¹i c©u nh− sau. VÒ chÊt, «ng chia cuèi cïng trong chóng ®−îc rót ra tõ hai<br /> chóng ra thµnh kh¼ng ®Þnh vµ phñ c©u ®Çu. Hobbes còng theo Aristotle,<br /> ®Þnh, phô thuéc vµo vÞ tõ lµ tªn kh¼ng tr×nh bµy c¸c quy t¾c cña tam ®o¹n luËn<br /> ®Þnh hay tªn phñ ®Þnh. VÒ l−îng, «ng nhÊt quyÕt. §i theo Aristotle, «ng ph©n<br /> chia ph¸n ®o¸n ra thµnh phæ qu¸t biÖt ba d¹ng h×nh tam ®o¹n luËn nhÊt<br /> (chung), bé phËn, kh«ng x¸c ®Þnh (tøc lµ quyÕt. Cßn c¸c modus cña d¹ng h×nh<br /> kh«ng chØ ra l−îng mét c¸ch cô thÓ) vµ thø t−, «ng coi lµ c¸c modus bæ sung cho<br /> ®¬n nhÊt. C¸ch chia thø ba dùa vµo gi¸ d¹ng h×nh thø nhÊt, nh− c¸c nhµ “Tiªu<br /> trÞ ch©n lý: ch©n thùc hay gi¶ dèi (phô dao” ®· nãi. Nh−ng song song víi ®iÒu<br /> thuéc vµo chñ tõ vµ vÞ tõ cã quan hÖ víi ®ã, Hobbes cßn cã mét c¸ch hiÓu kh¸c vÒ<br /> cïng mét sù vËt hay kh«ng, vµ chñ tõ cã tam ®o¹n luËn theo tinh thÇn cña logic<br /> chøa vÞ tõ hay kh«ng). TiÕp theo, to¸n ®−îc ph¸t triÓn sau ®ã.<br /> Hobbes chia ph¸n ®o¸n ra thµnh khëi Hobbes thÓ hiÖn quan ®iÓm r»ng,<br /> nguyªn vµ kh«ng khëi nguyªn, c¸c ph¸n toµn bé t− duy nãi chung cã thÓ ®−îc<br /> ®o¸n gäi lµ khëi nguyªn nÕu chóng ®−îc xem nh− phÐp to¸n ®èi víi c¸c danh tõ,<br /> con ng−êi x©y dùng mét c¸ch tïy tiÖn vµ nh− lµ phÐp céng vµ trõ chóng. Tr−íc<br /> lµ c¸c nguyªn t¾c cña chøng minh, hÕt, theo Hobbes, phÐp céng vµ trõ lµ sù<br /> nh−ng tù chóng kh«ng ®−îc chøng h×nh thµnh c¸c danh tõ phøc tõ c¸c<br /> minh. Cßn c¸c ph¸n ®o¸n kh«ng khëi danh tõ ®¬n. VÝ dô, lÇn l−ît bæ sung<br /> nguyªn lµ c¸c ph¸n ®o¸n ®−îc rót ra nh− thªm vµo danh tõ ®¬n “vËt thÓ” c¸c<br /> nh÷ng hÖ qu¶, cÇn ph¶i chøng minh. danh tõ “cã linh hån” vµ sau ®ã lµ “cã lý<br /> T− t−ëng logic häc… 25<br /> <br /> <br /> tÝnh”, chóng ta nhËn ®−îc c¸c danh tõ 5. Theo Hobbes, toµn bé ho¹t ®éng<br /> phøc “®éng vËt” vµ “con ng−êi”. B»ng t− duy ®−îc quy vÒ c¸c phÐp to¸n (céng<br /> c¸ch ®ã, biÓu t−îng vÒ “con ng−êi” lµ vµ trõ), nªn ®Ó häc lËp luËn mét c¸ch<br /> phÐp céng cña c¸c biÓu t−îng tr−íc. ®óng ®¾n, th× viÖc nghiªn cøu to¸n häc<br /> Nh−ng chóng ta cã thÓ thùc hiÖn thao ph¶i ®−îc tiÕn hµnh tr−íc viÖc nghiªn<br /> t¸c phÐp trõ, tõ danh tõ phøc ta nhËn cøu c¸c quy t¾c cña logic häc. Trong<br /> ®−îc danh tõ Ýt phøc h¬n vµ cuèi cïng logic häc, ch©n thùc hay gi¶ dèi, theo<br /> lµ danh tõ ®¬n. VÝ dô, chóng ta cã danh Hobbes, cã thÓ chØ lµ sù liªn kÕt c¸c<br /> tõ “h×nh vu«ng”, ®Çu tiªn chóng ta cã danh tõ, cã nghÜa lµ phô thuéc vµo thao<br /> thÓ “trõ” ®i dÊu hiÖu “sù b»ng nhau cña t¸c céng hay trõ c¸c danh tõ. Lçi kh«ng<br /> c¸c c¹nh”, vµ khi ®ã ta nhËn ®−îc “h×nh thÓ ë c¶m gi¸c, v× c¶m gi¸c vèn cã tÝnh<br /> ch÷ nhËt”, sau ®ã “trõ” tiÕp dÊu hiÖu hiÓn nhiªn, lçi còng kh«ng thÓ ë c¸c<br /> “gãc vu«ng” ta nhËn ®−îc “h×nh b×nh biÓu t−îng, v× c¸c biÓu t−îng lµ sù t¸i<br /> hµnh”... tiÕp tôc phÐp trõ... cuèi cïng ta t¹o trùc tiÕp c¸c c¶m gi¸c, cho nªn theo<br /> nhËn ®−îc “h×nh h×nh häc”. B»ng c¸c vÝ Hobbes, lçi chØ cã thÓ ë c¸c danh tõ vµ ë<br /> dô, Hobbes ®· chØ ra r»ng thao t¸c thu trong phÐp céng vµ trõ danh tõ mét<br /> hÑp kh¸i niÖm cã thÓ hiÓu nh− phÐp c¸ch tïy tiÖn.<br /> céng danh tõ, cßn më réng kh¸i niÖm Lý thuyÕt lçi logic cña Hobbes lµ ®éc<br /> th× ng−îc l¹i, nh− lµ phÐp trõ danh tõ. ®¸o. Nã xuÊt ph¸t tõ sù thõa nhËn bèn<br /> TiÕp theo, Hobbes cho r»ng bÊt kú líp danh tõ. TÊt c¶ c¸c tªn/danh tõ lµ<br /> ph¸n ®o¸n nµo còng cÇn ®−îc xem nh− tªn cña hoÆc lµ vËt thÓ, hoÆc lµ tªn cña<br /> phÐp céng hai danh tõ (chñ tõ vµ vÞ tõ). thuéc tÝnh, hoÆc lµ tªn cña hiÖn t−îng,<br /> Vµ ®Ó thÓ hiÖn t− t−ëng nµy, «ng kiÕn hoÆc lµ tªn cña tªn. ChØ cã nh÷ng c©u<br /> nghÞ ph¸n ®o¸n phñ ®Þnh cÇn ph¶i ®−îc mµ trong ®ã cã sù kÕt hîp hoÆc hai tªn<br /> hiÓu nh− lµ phÐp céng mét danh tõ nµo sù vËt, hoÆc hai tªn cña thuéc tÝnh, hoÆc<br /> ®ã víi mét danh tõ phñ ®Þnh kh¸c, vµ hai tªn cña hiÖn t−îng, hoÆc hai tªn cña<br /> “phñ ®Þnh” «ng kh«ng ®−a vµo hÖ tõ tªn lµ cã thÓ ch©n thùc. BÊt kú sù kÕt<br /> “lµ”, mµ ®−a vµo danh tõ thø hai. Vµ hîp nµo kh¸c còng lµ sai lÇm. VÝ dô,<br /> cuèi cïng, tam ®o¹n luËn ®−îc Hobbes nh÷ng c©u mµ trong ®ã cã sù kÕt hîp<br /> ph©n tÝch nh− lµ phÐp céng hai c©u cã tªn vËt thÓ víi tªn thuéc tÝnh, hoÆc víi<br /> mét danh tõ chung (logic truyÒn thèng tªn cña hiÖn t−îng hay lµ víi tªn cña<br /> gäi lµ thuËt ng÷ gi÷a). Vµ suy cho cïng, tªn sÏ lµ sai lÇm. VÝ dô, c©u: “ThÞ gi¸c<br /> theo Hobbes, bÊt kú ph¸n ®o¸n nµo nh×n” - sai. §ã lµ mét sù v« nghÜa, gièng<br /> còng lµ phÐp céng hai danh tõ, bÊt kú nh− “sù d¹o ch¬i ®i d¹o”. C©u “VËt thÓ<br /> tam ®o¹n luËn nµo còng lµ phÐp céng ba lµ qu¶ng tÝnh” - sai, v× ë ®©y tªn vËt thÓ<br /> danh tõ. ®−îc kÕt hîp víi tªn thuéc tÝnh.<br /> NÕu nh− trong hiÖn thùc kh¸ch Lçi vÒ logic, Hobbes hiÓu kh«ng chØ<br /> quan diÔn ra sù liªn kÕt vµ ph©n chia nh− lµ lçi vÒ h×nh thøc, mµ c¶ nh− lµ lçi<br /> c¸c vËt thÓ vµ vËn ®éng, th× trong khoa vÒ thùc chÊt. Trong tam ®o¹n luËn «ng<br /> häc chØ cã céng vµ trõ danh tõ. Quan ph©n biÖt hai lo¹i lçi: lçi cã thÓ do phÐp<br /> ®iÓm duy danh luËn vÒ ho¹t ®éng nhËn céng danh tõ trong c¸c c©u lµ tiÒn ®Ò,<br /> thøc vµ t− duy cña con ng−êi theo hoÆc lµ do thao t¸c logic tiÕp theo khi<br /> Hobbes lµ nh− vËy. thùc hiÖn phÐp céng c¸c tiÒn ®Ò. NÕu c¸c<br /> 26 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 2.2014<br /> <br /> <br /> tiÒn ®Ò sai, th× tam ®o¹n luËn sai vÒ vËt thuyÕt tïy tiÖn”, v× theo «ng, c¸c nguyªn<br /> chÊt, nÕu lçi thuéc vÒ c¸c thao t¸c t− t¾c cña khoa häc ®−îc thiÕt lËp hoµn<br /> duy (trong phÐp céng ba danh tõ), th× toµn tïy tiÖn, chóng kh«ng h¬n g× c¸c<br /> tam ®o¹n luËn sai vÒ h×nh thøc. Nh− ®Þnh nghÜa.<br /> vËy, theo Hobbes, lçi logic gåm hai lo¹i: Theo Hobbes, chØ cã ®Þnh nghÜa lµ<br /> lo¹i thø nhÊt theo vËt chÊt cña ph¸n nguyªn t¾c cña khoa häc vµ lµ nÒn t¶ng<br /> ®o¸n - b¾t nguån tõ viÖc thµnh lËp cña tÊt c¶ c¸c phÐp chøng minh. Nh−ng<br /> kh«ng ®óng ph¸n ®o¸n (khi kh«ng tu©n trong c¸ch hiÓu b¶n chÊt cña ®Þnh<br /> thñ hai ®iÒu kiÖn: chñ tõ vµ vÞ tõ cÇn nghÜa, Hobbes vÉn gÆp m©u thuÉn. Mét<br /> ph¶i lµ tªn cña cïng mét sù vËt vµ chñ mÆt «ng nãi r»ng ®Þnh nghÜa ph¶i<br /> tõ cÇn ph¶i n»m trong ngo¹i diªn cña vÞ t−¬ng øng víi sù vËt x¸c ®Þnh, mÆt<br /> tõ); vµ, thø hai, ®ã lµ lo¹i lçi logic h×nh kh¸c, ®Þnh nghÜa thùc chÊt lµ kÕt qu¶ sù<br /> thøc sinh ra do kh«ng tu©n thñ c¸c quy tháa thuËn tïy tiÖn cña con ng−êi trong<br /> t¾c cña tam ®o¹n luËn. viÖc ®Æt tªn sù vËt. Vµ cuèi cïng quan<br /> Trong sè c¸c lo¹i lçi logic h×nh thøc, ®iÓm chñ nghÜa duy vËt m¸y mãc l¹i<br /> Hobbes ®Æc biÖt chó ý ®Õn lo¹i lçi gäi lµ phñ nhËn kh¶ n¨ng tù do, tïy tiÖn cña<br /> “gÊp bèn thuËt ng÷” trong tam ®o¹n con ng−êi.<br /> luËn, khi «ng chØ ra vai trß cña tõ hai Kh¸i niÖm nguyªn nh©n lµ kh¸i<br /> nghÜa trong viÖc xuÊt hiÖn c¸c lçi logic. niÖm trung t©m trong ph−¬ng ph¸p luËn<br /> Xem xÐt c¸c ngôy biÖn thêi cæ ®¹i, cña Hobbes. Theo «ng, kh«ng cã nguyªn<br /> Hobbes ®i ®Õn kÕt luËn r»ng chóng nh©n nµo kh¸c trong thÕ giíi ngoµi vËn<br /> phÇn lín lµ c¸c lçi kh«ng ph¶i lµ h×nh ®éng cña c¸c vËt thÓ. ¤ng ®Þnh nghÜa<br /> thøc, mµ vÒ vËt chÊt. kh¸i niÖm nguyªn nh©n nh− sau:<br /> 6. Còng gièng nh− Bacon vµ “Nguyªn nh©n lµ tæng, hay lµ tæ hîp tÊt<br /> Descartes, Hobbes ®Æt ra nhiÖm vô ®Çu c¶ c¸c thuéc tÝnh nh− lµ nh©n tè ho¹t<br /> tiªn cho triÕt häc cña m×nh lµ s¸ng t¹o ®éng, vµ ®−a kh¸ch thÓ vµo ho¹t ®éng.<br /> ra ph−¬ng ph¸p khoa häc míi mµ nhê Ho¹t ®éng cã thÓ xuÊt hiÖn, nÕu cã tÊt<br /> ®ã khoa häc cã thÓ tiÕn lªn phÝa tr−íc. c¶ c¸c thuéc tÝnh nµy, nÕu nh− mét<br /> V× vËy ph−¬ng ph¸p luËn khoa häc trong chóng kh«ng ®ñ, th× ho¹t ®éng sÏ<br /> chiÕm mét vÞ trÝ quan träng trong triÕt kh«ng cã” (Томас Гоббс, 1926, tr.55).<br /> häc cña Hobbes. Nh−ng trong vÊn ®Ò XÐt vÒ b¶n chÊt, ë Hobbes ph−¬ng<br /> nµy, «ng ®i b»ng con ®−êng kh¸c so víi ph¸p nghiªn cøu vÒ c¬ b¶n lµ ph−¬ng<br /> Bacon vµ Descartes. NÕu theo ph¸p ph©n tÝch, cßn ph−¬ng ph¸p chøng<br /> Descartes, c¸c nguyªn t¾c cña khoa häc minh lµ ph−¬ng ph¸p tæng hîp. Søc<br /> ®¹t ®−îc sù nhËn thøc trùc tiÕp b»ng m¹nh chøng minh nghiªm ngÆt, theo<br /> con ®−êng trùc gi¸c cña trÝ n¨ng, cßn Hobbes, thuéc vÒ c¸c suy luËn diÔn dÞch<br /> theo Bacon chóng ®−îc thiÕt lËp chØ tõ c¸c nguyªn t¾c chung. ¤ng ®Þnh<br /> b»ng con ®−êng quy n¹p, kh¸i qu¸t c¸c nghÜa chøng minh nh− sau: “Chøng<br /> sù kiÖn kinh nghiÖm, th× Hobbes thÓ minh lµ tam ®o¹n luËn hoÆc lµ d·y tam<br /> hiÖn víi häc thuyÕt vÒ ®Æc ®iÓm tïy tiÖn ®o¹n luËn ®−îc x©y dùng trªn ®Þnh<br /> cña c¸c ch©n lý ®Çu tiªn - ®ã lµ c¸c nghÜa c¸c danh tõ vµ ®−îc ®−a ®Õn kÕt<br /> nguyªn t¾c cña khoa häc. Trong lý luËn luËn cuèi cïng” (Томас Гоббс, 1926, tr.<br /> nhËn thøc Hobbes lµ ng−êi theo “lý 61). VÒ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa<br /> T− t−ëng logic häc… 27<br /> <br /> <br /> häc vµ ph−¬ng ph¸p d¹y häc, «ng nãi Nh− vËy, chóng ta thÊy r»ng, vÒ c¬<br /> r»ng, chøng minh hay d¹y häc cã nghÜa b¶n c¸c t− t−ëng logic häc cña Thomas<br /> lµ ®−a trÝ tuÖ häc sinh ®i theo con ®−êng Hobbes cã sù xuÊt ph¸t tõ Aristotle vµ<br /> mµ sù nghiªn cøu ®· ®i qua. Do vËy, nh÷ng ng−êi kh¾c kû, nh−ng ®−îc «ng<br /> ph−¬ng ph¸p chøng minh, hay lµ ph¸t triÓn theo nh÷ng quan ®iÓm ®éc<br /> ph−¬ng ph¸p d¹y häc, theo Hobbes, vÒ ®¸o cña m×nh vµ ®· cã nh÷ng ¶nh<br /> c¬ b¶n lµ trïng víi ph−¬ng ph¸p nghiªn h−ëng nhÊt ®Þnh ®Õn sù ph¸t triÓn tiÕp<br /> cøu. ThÕ nh−ng gi÷a chóng cã mét sè sù theo cña khoa häc nµy; vµ ë ®©y kh«ng<br /> kh¸c biÖt nhÊt ®Þnh. Sù kh¸c biÖt c¨n thÓ kh«ng nhËn thÊy vai trß cña «ng<br /> b¶n lµ: trong chøng minh ng−êi ta vøt trong h×nh thµnh t− t−ëng logic to¸n vµ<br /> bá tÊt c¶ nh÷ng c¸i t¹o nªn phÇn ®Çu mét chuyªn ngµnh míi cña logic häc cã<br /> cña nghiªn cøu khoa häc, cã nghÜa lµ bá tªn gäi lµ kÝ hiÖu häc (semiotika). Nãi vÒ<br /> qua c¸c thao t¸c logic mµ nhê chóng ¶nh h−ëng cña nh÷ng t− t−ëng logic häc<br /> chóng ta ®i tõ th«ng sè c¶m tÝnh ®Õn cña Hobbes ®Õn sù ph¸t triÓn logic häc<br /> c¸c nguyªn t¾c. Theo Hobbes, trong giai ®o¹n tiÕp sau, nhµ logic häc ng−êi<br /> chøng minh ng−êi ta sö dông ph−¬ng Thôy SÜ gèc Ba Lan I. Bochensky ®·<br /> ph¸p tæng hîp. Trong chøng minh lu«n viÕt: "V¨n b¶n nµy cã ý nghÜa kh«ng chØ<br /> lu«n cÇn xuÊt ph¸t tõ c¸c ph¸n ®o¸n vÒ mÆt lÞch sö, v× nã cã ¶nh h−ëng ®Õn<br /> phæ qu¸t, rót ra kÕt luËn nhê con ®−êng Leibniz, mµ cßn mang ®Æc ®iÓm ®Æc<br /> diÔn dÞch - tam ®o¹n luËn. Cßn nh÷ng tr−ng ®èi víi c¸c ®Þnh h−íng to¸n häc<br /> ph¸n ®o¸n phæ qu¸t, nhÊt lµ c¸c nguyªn mµ tr−íc Jevons ®· quy ®Þnh mét h×nh<br /> t¾c cña khoa häc, xÐt vÒ b¶n chÊt kh«ng thøc míi cña logic häc trªn mét quy m«<br /> thÓ chøng minh chóng, mµ chØ cã thÓ réng" (П.С. Попов, 1960, tr.43)
<br /> gi¶i thÝch.<br /> C¸c nguyªn t¾c cña khoa häc, theo TµI LIÖU THAM KH¶O<br /> Hobbes, chØ cã thÓ lµ c¸c ®Þnh nghÜa, c¸c<br /> tiªn ®Ò vµ ®Þnh ®Ò còng kh«ng ph¶i lµ 1. Томас Гоббс (1926), Избранные<br /> nguyªn t¾c, chóng thùc chÊt chØ lµ c¸c сочинения, Государственое<br /> nguyªn t¾c cña sù kiÕn t¹o, cã nghÜa lµ издательство.<br /> c¸c nguyªn t¾c cña c¸c vÊn ®Ò thùc tiÔn, 2. П.С. Попов (1960), История логики<br /> mµ kh«ng ph¶i cña tri thøc. Нового Времени, Uздательство МГУ.<br /> <br /> <br /> (tiÕp theo trang 40) Nam, http://vanhoanghean.com.vn/<br /> 3. §¹i ViÖt sö ký toµn th− (1998), tËp 4, goc-nhin-van-hoa3/nh%E1%BB%AF<br /> “B¶n dÞch kh¾c n¨m chÝnh hßa thø 18” ng-g%C3%B3c-nh%C3%ACn-v%C4<br /> (1697), Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi. 6. ThËp tam kinh chó sí (1996), Phô<br /> 4. NguyÔn ThÞ TuyÕt Mai (2009), Quan hiÖu kh¸m ký, H¹ s¸ch, Trung Hoa<br /> niÖm cña Nho gi¸o vÒ Con ng−êi, vÒ th− côc xuÊt b¶n, B¾c Kinh. %83n-<br /> gi¸o dôc vµ ®µo t¹o con ng−êi, Nxb. h%C3%B3a/vi-tri-va-vai-tro-cua-nho-<br /> ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi. giao-trong-xa-hoi-viet-nam<br /> 5. NguyÔn §øc Sù (2011), VÞ trÝ vµ vai 7. NguyÔn Kh¾c ViÖn (1993), Bµn vÒ<br /> trß cña Nho gi¸o trong x· héi ViÖt ®¹o Nho, Nxb. ThÕ giíi, Hµ Néi.<br />