Vấn đề chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa trong văn học Việt Nam - Nhìn từ lịch sử

VÊn ®Ò chñ nghÜa hiÖn thùc... 13<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> vÊn ®Ò chñ nghÜa hiÖn thùc x· héi chñ nghÜa<br /> trong v¨n häc viÖt nam - nh×n tõ lÞch sö<br /> <br /> <br /> <br /> phong lª(*)<br /> <br /> <br /> <br /> ôc tiªu hiÖn thùc x· héi chñ c¸c v¨n kiÖn cña §¶ng Céng s¶n, tr−íc<br /> <br /> m nghÜa (XHCN) vèn ®· ®−îc x¸c<br /> ®Þnh tõ H¶i TriÒu, lμ ng−êi ®·<br /> nªu ra kh¸i niÖm “t¶ thùc x· héi” vμ “t¶<br /> tiªn lμ §Ò c−¬ng vÒ v¨n ho¸ ViÖt Nam<br /> 1943: “NÒn v¨n ho¸ mμ cuéc c¸ch m¹ng<br /> v¨n ho¸ §«ng D−¬ng ph¶i thùc hiÖn sÏ lμ<br /> v¨n ho¸ XHCN”... “Tranh ®Êu vÒ t«ng<br /> thùc XHCN” (1) trong cuéc ®Êu tranh<br /> ph¸i v¨n nghÖ (chèng chñ nghÜa cæ ®iÓn,<br /> chèng chñ nghÜa duy t©m vμ ph¸i nghÖ<br /> chñ nghÜa l·ng m¹n, chñ nghÜa tù nhiªn,<br /> thuËt vÞ nghÖ thuËt gi÷a nh÷ng n¨m 30<br /> chñ nghÜa t−îng tr−ng) lμm cho xu h−íng<br /> thÕ kû XX.<br /> t¶ thùc XHCN th¾ng”...; råi vμo Chñ<br /> Nh− vËy lμ thuËt ng÷ hiÖn thùc nghÜa M¸c vμ v¨n ho¸ ViÖt Nam - n¨m<br /> XHCN ®· xuÊt hiÖn ë ViÖt Nam chØ vμi 1948: “VÒ s¸ng t¸c v¨n nghÖ lÊy chñ<br /> n¨m sau §¹i héi nhμ v¨n Liªn X« lÇn nghÜa hiÖn thùc XHCN lμm gèc”. 1 Tõ ®©y,<br /> thø nhÊt, n¨m 1934, g¾n víi ng−êi khai nã th−êng xuyªn chiÕm vÞ trÝ quan träng<br /> s¸ng lμ M. Gorki, g¾n víi C¸ch m¹ng trong phÇn viÕt vÒ v¨n ho¸ v¨n nghÖ cña<br /> Th¸ng M−êi vμ Liªn bang X« ViÕt- quª c¸c B¸o c¸o hoÆc NghÞ quyÕt cña §¶ng, vμ<br /> h−¬ng cña c¸ch m¹ng thÕ giíi - niÒm §¹i héi cña c¸c giíi v¨n häc nghÖ thuËt.<br /> ng−ìng mé vμ hy väng cña c¶ mét d©n N¨m 1957, DiÔn v¨n cña Gorki t¹i §¹i<br /> téc cßn ch×m trong tèi t¨m ®ang ®i t×m héi nhμ v¨n Liªn X« lÇn thø nhÊt- n¨m<br /> ¸nh s¸ng. 1934, §¹i héi ®· th«ng qua §iÒu lÖ víi<br /> ChØ cÇn nhí l¹i truyÖn kÓ NhËt ký ®Þnh nghÜa kinh ®iÓn vÒ hiÖn thùc x· héi<br /> chñ nghÜa, lÇn ®Çu tiªn vμ chÝnh thøc<br /> ch×m tμu cña NguyÔn ¸i Quèc ®−îc<br /> ®−îc dÞch ra tiÕng ViÖt, víi Lêi nãi ®Çu<br /> truyÒn tông vμo buæi ®Çu nh÷ng n¨m 30,<br /> cña ng−êi dÞch lμ Hoμi Thanh; trong Lêi<br /> vμ nh÷ng bμi th¬ cña Tè H÷u tiÕp ®ã vÒ<br /> nãi ®Çu ®ã, Hoμi Thanh nh¾c ®Õn Gorki,<br /> nh÷ng “l·o ®Çy tí” ngåi “m¬ n−íc Nga”,<br /> “qua b¶n b¸o c¸o nμy lμ h×nh ¶nh mét vÜ<br /> míi thÊy thuËt ng÷ “t¶ thùc XHCN” xuÊt<br /> nh©n ®øng trªn bËc cöa rÊt cao cña cuéc<br /> hiÖn ë ViÖt Nam lμ thuéc vμo mét côm tõ<br /> ®êi míi nh×n s©u ®Õn nh÷ng chç tËn cïng<br /> thiªng liªng ®èi víi d©n téc, vμ do vËy mμ<br /> thêi tiÒn sö, nh×n suèt x−a nay, vμ chØ<br /> trë thμnh huý kÞ ®èi víi chÝnh quyÒn<br /> ®−êng ®i tíi” (2).<br /> thèng trÞ.<br /> Råi hiÖn thùc XHCN chÝnh thøc vμo 1 (*)<br /> GS. ViÖn V¨n häc, ViÖn KHXH ViÖt Nam.<br /> 14 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 1.2008<br /> <br /> Råi nã vμo khu vùc gi¸o khoa, khi sù thøc l¹i vμ phª ph¸n c¸c quan niÖm chËt<br /> nghiÖp gi¸o dôc §¹i häc ®−îc më réng, tõ chéi, gi¸o ®iÒu vÒ lý luËn, trong ®ã cã lý<br /> nöa sau nh÷ng n¨m 50, b¾t ®Çu b»ng luËn vÒ chñ nghÜa hiÖn thùc XHCN ®·<br /> viÖc dÞch mÊy bé s¸ch mang néi dung, diÔn ra ë Liªn X«, b¾t ®Çu tõ sau §¹i héi<br /> hoÆc ®−îc gäi ®Ých danh lμ “nguyªn lý lý §¶ng lÇn thø XX - n¨m 1956. Nh−ng tÊt<br /> luËn v¨n häc” ®Ó phôc vô kÞp thêi nhu c¶ sù “nhËn thøc l¹i” ®ã ë Liªn X« vμo lóc<br /> cÇu ®μo t¹o sinh viªn ë nhμ tr−êng. nμy chØ ®−îc giíi thiÖu vμo ViÖt Nam mét<br /> phÇn, phÇn ®ã l¹i ®−îc nh×n nhËn mét<br /> Tõ ®Çu nh÷ng n¨m 60, vμ cßn kÐo<br /> c¸ch c¶nh gi¸c, vμ ®−îc gép vμo chung<br /> dμi nhiÒu n¨m vÒ sau, nh÷ng bé “nguyªn<br /> mét côm tõ “chñ nghÜa xÐt l¹i”. Kh«ng kÓ<br /> lý” Êy nh− cña Gi¨ng Ph¬rªvin (Ph¸p),<br /> Sè phËn mét con ng−êi cña S«l«khèp khi<br /> Tim«phªÐp, Abram«vÝt, råi c¸c chuyªn<br /> ®−îc chuyÓn thμnh phim, cïng víi hai<br /> luËn cña P.S. T¬r«phimèp (3), V. SÐcbina<br /> phim Bμi ca ng−êi lÝnh vμ §μn sÕu bay<br /> (4), A. Ivasenc« (4), A.I. ¤psarenc« (5)...<br /> qua, ngay c¶ bé ba Nh÷ng ng−êi sèng vμ<br /> (cïng víi cuèn cña Ba Nh©n vμ Bμi nãi<br /> Nh÷ng ng−êi chÕt cña Xim«nèp lμ nhμ<br /> chuyÖn t¹i Héi nghÞ v¨n nghÖ Diªn An<br /> v¨n tªn tuæi, cã quan hÖ th©n thiÕt víi<br /> cña Mao Tr¹ch §«ng) ®· trë thμnh chç<br /> ViÖt Nam, lμ ng−êi l·nh ®¹o Héi nhμ v¨n<br /> dùa cho c¸c ho¹t ®éng lý luËn v¨n häc ë<br /> Liªn X« ®· sang th¨m ViÖt Nam nhiÒu<br /> ViÖt Nam, bao gåm viÖc so¹n th¶o c¸c<br /> lÇn, còng cã nh÷ng ®iÒu khiÕn ta e ng¹i.<br /> gi¸o tr×nh bËc §¹i häc vμ s¸ch gi¸o khoa<br /> bËc Phæ th«ng, cho viÖc vËn dông vμo c¸c Cè nhiªn, do hoμn c¶nh chiÕn tranh<br /> ho¹t ®éng lý luËn phª b×nh th−êng nhËt vμ do chñ tr−¬ng chèng chñ nghÜa xÐt l¹i<br /> trªn b¸o chÝ, vμ tõng lμ c¬ së cho mÊy - vÒ mÆt chÝnh trÞ lμ kh«ng cã lîi cho sù<br /> cuéc héi th¶o lín chuÈn bÞ cho §¹i héi nghiÖp chèng Mü - giíi häc thuËt ViÖt<br /> nhμ v¨n ViÖt Nam lÇn thø II, vμo cuèi Nam kh«ng thÓ nμo nhËn râ vμ cã ®iÒu<br /> n¨m 1961, sau ®ã ®−îc in trong hai tËp kiÖn ph©n tÝch kü thùc tr¹ng lÞch sö cô<br /> s¸ch: V¨n nghÖ- vò khÝ s¾c bÐn, vμ Kh«ng thÓ cña ®êi sèng chÝnh trÞ vμ v¨n häc<br /> ngõng n©ng cao tÝnh §¶ng trong v¨n Liªn X«. Tõ ®Çu nh÷ng n¨m 1960 ®Õn<br /> nghÖ - n¨m 1962... n¨m 1975, khi cuéc chiÕn tranh chèng<br /> Mü kÕt thóc th¾ng lîi, sinh ho¹t v¨n<br /> TiÕp ®ã, vμo gi÷a nh÷ng n¨m 60 khi ch−¬ng vμ häc thuËt ë ViÖt Nam vÉn<br /> cuéc chiÕn tranh x©m l−îc cña Mü leo ph¸t triÓn trªn ®−êng ray cò, ch−a cã g×<br /> thang ra miÒn B¾c, giíi häc thuËt ViÖt thay ®æi: vÊn ®Ò hiÖn thùc XHCN vÉn<br /> Nam l¹i b−íc vμo mét cuéc ®Êu tranh tiÕp tôc sù kh¼ng ®Þnh c¸c nguyªn lý<br /> chèng chñ nghÜa xÐt l¹i mμ h−íng chñ quen thuéc cña nã, vμ víi ý nghÜa thiªng<br /> ®¹o lμ phª ph¸n - phª ph¸n thuyÕt tÝnh liªng bÊt dÞch cña nã.<br /> ng−êi siªu giai cÊp; phª ph¸n c¸c quan Mét thêi ®iÓm quan träng cho sù<br /> ®iÓm coi nhÑ tÝnh §¶ng vμ hiÖn thùc kh¼ng ®Þnh ®ã lμ Bμi nãi chuyÖn cña<br /> XHCN; phª ph¸n chñ tr−¬ng ph¸ vì Tr−êng Chinh trong §¹i héi v¨n nghÖ<br /> l«gich cuéc sèng...; vμ ®èi t−îng phª ph¸n toμn quèc lÇn thø T−, n¨m 1968 - trong<br /> kh«ng chØ lμ mét sè t¸c gi¶, t¸c phÈm ®ã, cã sù tæng kÕt vÒ §−êng lèi v¨n nghÖ<br /> trong n−íc mμ cßn lμ, vμ chñ yÕu lμ mét cña §¶ng, gåm 10 ®iÓm; vμ mét ®iÓm<br /> sè chuyªn gia, häc gi¶ ph−¬ng T©y, tõ then chèt trong ®ã lμ yªu cÇu: “N¾m<br /> Luc¸t, Vitma, Phits¬, ®Õn Gar«®i... v÷ng ph−¬ng ph¸p hiÖn thùc XHCN ®Ó<br /> Nh− sau nμy sÏ s¸ng tá, viÖc nhËn s¸ng t¸c vμ phª b×nh” (6, tr.171).<br /> VÊn ®Ò chñ nghÜa hiÖn thùc... 15<br /> <br /> §Çu n¨m 1970, c¸c nhμ lý luËn v¨n giíi phª b×nh, l·nh ®¹o ph¶i t×m kiÕm vμ<br /> häc ë Liªn X«, ®øng ®Çu lμ D. M¸ccèp ®· v¹ch cho ra; sù ph¸t triÓn cña hiÖn thùc<br /> ®Æt vÊn ®Ò hiÖn thùc XHCN nh− mét hÖ lμ ph¶i ®i lªn, cã quanh co khóc m¾c mÊy<br /> thèng më; nh−ng ë ViÖt Nam, ph¶i h¬n th× råi ©m ®iÖu chung ph¶i lμ l¹c quan,<br /> 10 n¨m sau, míi cã sù giíi thiÖu (7). Cßn vμ th¾ng lîi lμ c¬ b¶n. ë chç nμo giíi lý<br /> ë kho¶ng gi÷a ®ã, tr−íc sau thêi ®iÓm luËn hoÆc s¸ch gi¸o khoa cã tham väng<br /> 1975 lÞch sö, vÉn lμ c¸c cuéc tranh luËn ®i s©u h¬n mét chót vμo häc thuËt th×<br /> kh¸ gay g¾t nh»m chèng c¸c ¶o t−ëng Chñ nghÜa HiÖn thùc phª ph¸n ph¶i cã vÞ<br /> hßa b×nh, cæ vò chñ nghÜa anh hïng c¸ch trÝ cao, thËm chÝ lμ ®éc t«n so víi c¸c trμo<br /> m¹ng, ph¶n ®èi lý thuyÕt “®èi mÆt” (con l−u kh¸c - do nã ®−îc xem lμ tiÒn th©n, lμ<br /> ng−êi víi sù gi»ng co gi÷a hai mÆt tèt - sù chuÈn bÞ trùc tiÕp cho Chñ nghÜa HiÖn<br /> xÊu, thiÖn-¸c), tiÕp tôc phª ph¸n bi kÞch, thùc XHCN. Kh«ng nãi Chñ nghÜa Tù<br /> kh«ng chÊp nhËn nh©n vËt tÝch cùc cã nhiªn (®−îc hiÓu cã phÇn ®¬n gi¶n, chØ<br /> xung ®ét néi t©m... thÊy mÆt tiªu cùc), vμ c¸c trμo l−u TiÒn<br /> phong chñ nghÜa - ®−îc hiÓu lμ Chñ<br /> Trong hoμn c¶nh nh− vËy, lý luËn vÒ nghÜa HiÖn ®¹i, ngay c¶ Chñ nghÜa L·ng<br /> hiÖn thùc XHCN kh«ng thÓ t¸ch ra khái m¹n còng ph¶i ë vÞ trÝ thÊp so víi Chñ<br /> quü ®¹o lý luËn chung vÒ v¨n nghÖ. Nã nghÜa HiÖn thùc; vμ HiÖn thùc XHCN<br /> vÉn tiÕp tôc gi÷ mμu s¾c thiªng liªng døt kho¸t ph¶i lμ mét b−íc ph¸t triÓn<br /> kh¶ kÝnh cña nã. Nãi r»ng nã lμ ph−¬ng cao h¬n cña HiÖn thùc phª ph¸n, mét<br /> ph¸p tèt nhÊt, nh−ng trong s¸ng t¸c vμ b−íc chuyÓn vÒ chÊt trong tiÕn tr×nh lÞch<br /> phª b×nh nã cø gÇn nh− lμ ë ®Þa vÞ duy sö v¨n häc nh©n lo¹i. (Cho ®Õn nöa ®Çu<br /> nhÊt, v× trong lý luËn kh«ng cã ai nãi nh÷ng n¨m 90 vÉn cßn luËn ®iÓm: Chñ<br /> kh¸c, vμ trong s¸ng t¸c kh«ng dÔ g× cã nghÜa HiÖn thùc XHCN ra ®êi trªn sù<br /> t×m tßi míi hoÆc l¹, vÉn chØ mét xu “suy kiÖt sinh lùc” cña Chñ nghÜa HiÖn<br /> h−íng, mét ©m h−ëng chung bao trïm. thùc phª ph¸n).<br /> Nh÷ng g× ®i chÖch ®−êng ray hiÖn thùc<br /> XHCN ph¶i coi chõng. Sau cuéc ®Êu Ng−êi viÕt bμi nμy còng ®· gãp phÇn<br /> tranh chèng Nh©n v¨n - Giai phÈm håi h−ëng øng môc tiªu ®ã trong mét tªn<br /> 1956-1958 l¹i tiÕp tôc c¸c vô viÖc nh− s¸ch ®−îc chuÈn bÞ ngay tõ sau n¨m<br /> M¹ch n−íc ngÇm, Nh÷ng ng−êi thî má, 1975, cã tªn: V¨n xu«i ViÖt Nam trªn con<br /> Con nai ®en, Ph¸ v©y, Vμo ®êi, Më hÇm... ®−êng hiÖn thùc XHCN víi sù triÓn khai<br /> råi C©y t¸o «ng Lμnh, C¸i gèc, T×nh c¸c ý t−ëng chÝnh, c¨n cø vμo c¸c nguyªn<br /> rõng, ChuyÖn mét ®ªm ®îi tμu... råi t¾c c¬ b¶n cña ph−¬ng ph¸p s¸ng t¸c<br /> Vßng tr¾ng, SÑo ®Êt, §èi mÆt... cho ®Õn hiÖn thùc XHCN, vμ víi mét Lêi nãi ®Çu<br /> §Êt tr¾ng vμ mét sè truyÖn ng¾n cña rÊt ch©n thμnh: “NghÜ vÒ v¨n xu«i nh− lμ<br /> NguyÔn Minh Ch©u ë thêi ®iÓm cuèi mét h×nh thøc cã kh¶ n¨ng ®¸p øng tèt<br /> nh÷ng n¨m 70 ®Çu nh÷ng n¨m 80 thÕ kû cho nh÷ng ®ßi hái cña c¸ch m¹ng, vμ<br /> XX... Tãm l¹i, vÒ lý luËn, vÉn ph¶i lμ sù nghÜ vÒ hiÖn thùc XHCN nh− lμ ph−¬ng<br /> qu¸n triÖt c¸c nguyªn t¾c: miªu t¶ c¸i ph¸p s¸ng t¸c cã hiÖu qu¶ nhÊt, mμ mçi<br /> míi cña ®êi sèng lμ chñ yÕu; chñ ®Ò t− ng−êi viÕt nªn “n¾m v÷ng” - nh÷ng trang<br /> t−ëng ph¶i s¸ng râ; h×nh t−îng nghÖ sau ®©y muèn ®−îc xem nh− lμ mét Ýt<br /> thuËt kh«ng thÓ lÊp löng, nÕu cã d¹ng c¨n cø, nh»m kh¼ng ®Þnh sù ®óng ®¾n<br /> “biÓu t−îng hai mÆt” (Ðquivoque) th× khã cña con ®−êng chóng ta ®· ®i, d−íi ¸nh<br /> tr¸nh khái cã dông ý xÊu, vμ døt kho¸t s¸ng nh÷ng nguyªn lý mü häc Marx -<br /> 16 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 1.2008<br /> <br /> Lenin vμ ®−êng lèi v¨n nghÖ cña §¶ng” cuéc th¶o luËn chuÈn bÞ cho §¹i héi nhμ<br /> (8, tr.8). v¨n lÇn thø II, vμo cuèi 1961, ®· nªu ý<br /> kiÕn: “§øng tr−íc mét t¸c phÈm v¨n<br /> Tãm l¹i, trªn tõng giai ®o¹n cña qu¸<br /> nghÖ, ®¸nh gi¸ nã tr−íc tiªn vÒ mÆt<br /> tr×nh v¨n häc suèt nöa thÕ kû qua, sù<br /> chÝnh trÞ lμ ®óng, nh−ng th−êng ng−êi ta<br /> l·nh ®¹o cña §¶ng vμ ho¹t ®éng cña lý<br /> hiÓu “chÝnh trÞ” mét c¸ch thiÓn cËn”...<br /> luËn - phª b×nh (®−îc xem nh− lμ mét<br /> “Ph¶n ¸nh hiÖn thùc b©y giê nhiÒu khi<br /> “ph−¬ng thøc chØ ®¹o cña §¶ng trªn mÆt<br /> ph¶i ®Ò cËp ®Õn nh÷ng t¸c phÈm trong<br /> trËn v¨n nghÖ”), vμ d− luËn cña b¹n ®äc<br /> néi bé chóng ta kh«ng tèt ®Ñp g×. Nh÷ng<br /> chÝnh thèng nãi chung ®· dμnh sù hå hëi<br /> c¸n bé quan liªu, tham «, l·ng phÝ,<br /> vμ nhiÖt t×nh ®ãn ®îi, ca ngîi nh÷ng<br /> nh÷ng ®¶ng viªn kh«ng g−¬ng mÉu,<br /> s¸ng t¸c thËt sù cã thμnh c«ng, cã søc<br /> quÇn chóng c¸ch m¹ng cßn phøc t¹p...<br /> hÊp dÉn trªn ph−¬ng h−íng ph¸t hiÖn<br /> C¸i ®ã tá ra kh«ng cã h¹i g×. Nh−ng<br /> c¸i míi, vμ kh¼ng ®Þnh chñ nghÜa anh<br /> trong t©m lý chung, vÉn cã c¸i sî lμ<br /> hïng cña d©n téc. Trªn sè l−îng kh¸ lín<br /> c¸c t¸c phÈm n»m trong b¶n danh s¸ch kh«ng cã “chÝnh trÞ” vμ t¶ sù thËt nh−<br /> nμy, cã thÓ kÓ §«i m¾t, Lμng, TruyÖn thÕ lμ lμm mÊt uy tÝn cña c¸n bé, cña<br /> T©y B¾c, §Êt n−íc ®øng lªn, Sèng m·i ®¶ng viªn, cña quÇn chóng c¸ch m¹ng.<br /> víi thñ ®«, Mïa l¹c, RÎo cao, S«ng §μ, §i xem Plat«n Krªset nhiÒu ®ång chÝ c¸n<br /> Hßn §Êt, Gia ®×nh m¸ B¶y, Xung ®ét, bé ph¶n øng t¹i sao anh gi¸m ®èc bÖnh<br /> B·o biÓn, Ng−êi mÑ cÇm sóng, DÊu ch©n viÖn, mét c¸n bé phô tr¸ch l¹i cã thÓ xÊu<br /> ng−êi lÝnh, Ký sù miÒn ®Êt löa... Cßn vÒ xa nh− vËy. ChÝnh v× nh÷ng ý thøc chÝnh<br /> th¬ lμ c¶ mét danh s¸ch dμi nh÷ng bμi, trÞ gi¶n ®¬n nh− thÕ mμ ng−êi viÕt non<br /> nh÷ng tËp, nh÷ng quyÓn g¾n víi tªn tuæi gan nhiÒu khi ph¶i c¾t xÐn hiÖn thùc,<br /> cña vμi ba thÕ hÖ viÕt, tÝnh tõ Xu©n mμi mßn c¹nh cho nã khu«n, nã hîp theo<br /> DiÖu, Huy CËn, Tè H÷u, ChÕ Lan Viªn... mét c«ng thøc nμo ®ã. §iÒu ®ã kh«ng thÓ<br /> qua Hoμng Trung Th«ng, Vò Cao, ChÝnh ®æ lçi cho §¶ng ta, §¶ng ta kh«ng bao<br /> H÷u... ®Õn Thu Bån, Ph¹m TiÕn DuËt, giê sî sù thËt, ®−êng lèi v¨n nghÖ cña<br /> Xu©n Quúnh, Lª Anh Xu©n, B»ng ViÖt... §¶ng ta kh«ng bao giê b¾t ph¶i t« hång<br /> ThÕ nh−ng ngay c¶ ë thêi ®iÓm nÒn v¨n cuéc sèng. Nh−ng trong thùc tiÔn chØ ®¹o<br /> nghÖ ta ®Çy sinh s¾c, vμo ®Çu nh÷ng v¨n nghÖ, phª b×nh v¨n nghÖ hoÆc<br /> n¨m 60 thÕ kû XX, víi nhËn ®Þnh ®Çy cæ th−ëng thøc v¨n nghÖ, vÉn cßn t×nh<br /> vò cña §¶ng, sau §¹i héi lÇn thø Ba- tr¹ng hiÓu “chÝnh trÞ” mét c¸ch m¸y mãc<br /> 1960: “Mét nÒn v¨n nghÖ XHCN, tuy cßn gß bã nh− vËy, ch−a thõa nhËn cho v¨n<br /> trÎ tuæi nh−ng nã ®· tá ra cã søc sèng dåi nghÖ c¸i quyÒn ®−îc m¹nh d¹n ®Ò cËp,<br /> dμo vμ ®Çy høa hÑn” (9, tr.22), thêi ®iÓm ph¶n ¸nh bÊt cø vÊn ®Ò nμo trong hiÖn<br /> mμ ph−¬ng ph¸p hiÖn thùc XHCN ë ®é thùc mμ nhμ v¨n thÊy lμ cÇn thiÕt ph¶i<br /> cao søc hÊp dÉn cña nã, th× dÊu hiÖu cña nãi ®Õn” (10, tr.153).<br /> nh÷ng c¨n bÖnh Êu trÜ, c«ng thøc vμ s¬<br /> l−îc, cña nh÷ng “quan niÖm gi¶n ®¬n vÒ T×m nguyªn nh©n cña bÖnh s¬ l−îc,<br /> ý thøc chÝnh trÞ” trong giíi s¸ng t¸c vμ vÒ phÝa nhμ v¨n, Nh− Phong xÐt nã ë c¸i<br /> c¸c giíi cã tr¸ch nhiÖm thÈm ®Þnh, nh− “thãi quan liªu” vμ “thiÕu dòng khÝ”: “... ë<br /> c¸ch nãi cña Nh− Phong, còng ®· “h¹n nhμ v¨n ta, ®Çu ãc quan liªu còng nhiÒu<br /> chÕ nhμ v¨n ph¶n ¸nh trung thùc cuéc chø kh«ng Ýt, hay lÊy c¸i c«ng thøc s½n<br /> sèng hiÖn thùc”. Nh− Phong - mét c©y cã, nhËn ®Þnh s½n cã, thay cho viÖc<br /> bót phª b×nh tin cËy cña §¶ng, trong nghiªn cøu cuéc sèng, rÊt Ýt tù m×nh ®i<br /> VÊn ®Ò chñ nghÜa hiÖn thùc... 17<br /> <br /> vμo cuéc sèng ®Ó ph¸t hiÖn vÊn ®Ò. §i ®o¸n mμ kh«ng Ýt ng−êi viÕt ®· ph¶i tr¶<br /> ®Õn ®©u còng chØ ch¨m ch¨m lÊy tμi liÖu gi¸ ®¾t cho sù dòng c¶m cña m×nh.<br /> cña cÊp uû, cña c¸n bé c¸c ngμnh råi<br /> xuèng ®èi chiÕu ®Ó t×m”... “Thø ba lμ c¸i Nh− vËy lμ bªn c¹nh sù thËt lín, hμo<br /> thiÕu dòng khÝ. Qu¶ lμ cã nh− vËy. NÕu hïng vÒ hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng<br /> nhμ v¨n s¸t cuéc sèng, ph¸t hiÖn ®−îc Ph¸p vμ chèng Mü vÜ ®¹i trªn c¶ tiÒn<br /> trong cuéc sèng nh÷ng sù thËt cÇn ph¶i tuyÕn vμ hËu ph−¬ng cßn mét sù thËt<br /> nãi lªn, nh÷ng vÊn ®Ò cÇn ph¶i gi¶i kh¸c cña sù nghiÖp x©y dùng - sù thËt ®ã<br /> quyÕt, dï lμ nh÷ng g× gai gãc khã nãi th× ®· sím cã bé mÆt trong v¨n häc miÒn B¾c<br /> ai cã thÓ t−íc ®−îc c¸i quyÒn cña nhμ tõ ®Çu nh÷ng n¨m 60 mμ ©m ®iÖu chung<br /> v¨n ph¸t biÓu víi §¶ng” (10, tr.154). lμ ph¬i phíi, l¹c quan, vμ r−ng r−ng mét<br /> c¶m xóc tr÷ t×nh nh− ®−îc ghi nhËn<br /> B©y giê sau qu·ng lïi cña nhiÒu<br /> trong ¸nh s¸ng vμ phï sa cña ChÕ Lan<br /> chôc n¨m vμ trong tÇm cao cña c«ng cuéc<br /> Viªn, Bμi th¬ cuéc ®êi cña Huy CËn, Bμi<br /> §æi míi mμ nh×n l¹i, ®iÒu râ rμng lμ, bªn<br /> ca mïa Xu©n 61 cña Tè H÷u: “Chμo 61,<br /> c¹nh nh÷ng thμnh tùu, nh÷ng c¸i ®−îc ®Ønh cao mu«n tr−îng”... Sù thËt ®ã lμ<br /> trong m« t¶ mét hiÖn thùc ®ang ®i vμo ®óng, nh−ng ch−a ®ñ, nÕu theo dâi s¸t<br /> c«ng cuéc x©y dùng míi, còng cßn cã mét diÔn biÕn cña sù nghiÖp x©y dùng CNXH<br /> sù thËt kh¸c cßn mê nh¹t trong v¨n häc, tõ gi÷a nh÷ng n¨m 60 gèi sang nh÷ng<br /> mét sù thËt, ph¶i cho ®Õn §¹i héi VI cña n¨m 70 thÕ kû XX, khi c¸c mÆt tiªu cùc<br /> §¶ng - §¹i héi ®· nªu ph−¬ng ch©m “LÊy trong ®êi sèng kinh tÕ- x· héi ë miÒn B¾c<br /> D©n lμm gèc”, vμ “Nh×n th¼ng vμo sù b¾t ®Çu béc lé vμ ph¸t triÓn. Nãi c¸ch<br /> thËt, ®¸nh gi¸ ®óng sù thËt, nãi râ sù kh¸c, sù thËt ®ã ®· kh«ng ®−îc nh×n<br /> thËt”, vμo cuèi n¨m 1986 - chóng ta míi nhËn toμn diÖn, bªn c¹nh lý do chÝnh<br /> d¸m cã dòng c¶m nãi lªn: ®ã lμ sù thËt vÒ ®¸ng lμ hoμn c¶nh chiÕn tranh, còng cã<br /> nh÷ng thiÕu sãt vμ thÊt b¹i, vÒ nh÷ng mÆt bëi c¸i quan niÖm tån t¹i trong c¸c<br /> mÊt m¸t vμ nçi ®au, vÒ nh÷ng g× g©y lo giíi qu¶n lý l·nh ®¹o vμ trong b¶n th©n<br /> ©u vμ c¶nh gi¸c, vÒ c¶ nh÷ng tai ho¹ nhμ v¨n, cho r»ng: hiÖn thùc XHCN víi<br /> kh«ng ph¶i chØ do kÎ thï d©n téc vμ giai t− c¸ch mét ph−¬ng ph¸p s¸ng t¸c −u<br /> cÊp g©y ra, mμ cßn do chÝnh chóng ta g©y viÖt h¬n tÊt c¶, ph¶i lμ sù kh¼ng ®Þnh<br /> ra, trong ®ã cã bÖnh duy ý chÝ vμ t− duy nh÷ng mÆt tèt ®Ñp vμ ®i lªn cña hiÖn<br /> bao cÊp, gåm c¶ sù “dèt n¸t” - theo Marx, thùc, vμ réng h¬n, bëi c¸i niÒm tin c«ng<br /> còng lμ nguyªn nh©n g©y bi kÞch - cïng cuéc x©y dùng CNXH do §¶ng l·nh ®¹o<br /> biÕt bao tÖ bÖnh... Mét sù thËt tuy kh«ng lμ mét sù nghiÖp hoμn toμn tèt ®Ñp, nÕu<br /> ph¶i lμ chÝnh, lμ chñ yÕu, nh−ng còng lμ cã thiÕu sãt, sai lÇm th× chØ lμ bé phËn vμ<br /> quan träng, lμ lín, cïng ®i kÌm, cïng nhanh chãng ®−îc kh¾c phôc; vμ th¾ng<br /> song song tån t¹i ®Ó lμm nªn bé mÆt cuéc lîi, thμnh c«ng lμ c¬ b¶n. NhËn thøc vμ<br /> sèng nh− chÝnh nã, nh−ng do nhiÒu niÒm tin nμy chi phèi suèt mÊy chôc n¨m<br /> nguyªn nh©n, kh«ng Ýt ng−êi viÕt ®· qua g¾n víi niÒm tin vμo §¶ng, vμ g¾n<br /> ®μnh lßng hoÆc nÐn lßng quay l−ng vμ bá víi ý thøc n¾m v÷ng tÝnh §¶ng ®−îc xem<br /> qua. Mét sù thËt l©u l©u l¹i thÊy lÊp lã nh− lμ linh hån cña ph−¬ng ph¸p s¸ng<br /> hÐ ra trªn mét vÖt s¸ng t¸c, vμ nhanh t¸c hiÖn thùc XHCN. §ång chÝ NguyÔn<br /> chãng bÞ vïi vμo quªn l·ng; trong sè ®ã, V¨n Linh, Tæng bÝ th− cña §¶ng, trong<br /> cho ®Õn b©y giê nh×n l¹i, kh«ng ph¶i cuéc gÆp gì giíi v¨n nghÖ sÜ, vμo th¸ng<br /> kh«ng cã nh÷ng c¸i thËt sù cã gi¸ trÞ tiªn 10-1987, còng cã nhËn xÐt vμ t©m sù trªn<br /> 18 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 1.2008<br /> <br /> hiÖn t−îng cã thËt nμy: “Tr−íc ®©y ta gióp ta ®èi chiÕu vμ nh×n s©u h¬n vμo c¸c<br /> th−êng cã quan niÖm gi¶n ®¬n: hÔ ®· nãi vÊn ®Ò kh«ng chØ riªng cña n−íc ta, mμ<br /> tíi x· héi XHCN lμ chØ cã nh÷ng ®iÒu tèt cßn lμ chung cho toμn phe; c¸c vÊn ®Ò cã<br /> ®Ñp. Quan niÖm nh− vËy râ rμng lμ ¶o ý nghÜa phæ qu¸t, kh«ng chØ g¾n víi giai<br /> t−ëng, ng©y th¬. Tr−íc ®©y, cã lóc t«i cÊp, víi d©n téc, mμ cßn lμ chung cho<br /> còng ®· tõng nghÜ nh− vËy (...). Mét c¸i nh©n lo¹i, ®Ó trªn c¬ së ®ã chóng ta kiªn<br /> khã n÷a mμ t«i cã c¶m gi¸c lμ khi cã tr× con ®−êng x©y dùng ®Êt n−íc theo<br /> chÝnh quyÒn råi b¾t tay vμo x©y dùng ®Þnh h−íng §æi míi.<br /> CNXH th× cã t− t−ëng cho r»ng mäi viÖc KÓ còng lμ muén, nh−ng cßn h¬n<br /> ®Òu tèt ®Ñp c¶. V× vËy trong s¸ng t¸c kh«ng, sù gi¸c ngé nμy ë mét nÒn v¨n<br /> th−êng thiªn vÒ h−íng ca ngîi mét chiÒu, häc, qua tÊt c¶ c¸c kú §¹i héi hoÆc c¸c<br /> “t« hång”. Ai viÕt vÒ ng−êi kh«ng tèt, viÖc dÞp tæng kÕt, lu«n lu«n ®−îc kh¼ng ®Þnh<br /> kh«ng tèt th−êng bÞ mang tiÕng lμ b«i lμ liªn tôc cã nh÷ng b−íc ph¸t triÓn ®Ó<br /> ®en” (11). Mét c©y bót trÎ, D¹ Ng©n, tiÕn tíi mét nÒn v¨n häc lín, vμ khuyÕt<br /> thuéc líp ng−êi viÕt míi sau nμy còng ®iÓm hoÆc nh−îc ®iÓm gÇn nh− kh«ng<br /> c¶m nhËn ®−îc hiÖn t−îng t©m lý mang thay ®æi lμ ch−a theo kÞp cuéc sèng, ch−a<br /> tÝnh phæ biÕn Êy: “§· cã mét thêi, kh«ng v−¬n kÞp tÇm cao cña d©n téc vμ thêi ®¹i.<br /> riªng g× líp trÎ, mμ c¶ nh÷ng ng−êi TÇm cao trong chiÕn ®Êu vμ chiÕn th¾ng<br /> kh«ng cßn kh¶ n¨ng m¬ méng còng cña d©n téc ®ã lμ sù thËt hiÓn nhiªn, dÉu<br /> t−ëng s½n ®éc lËp, s½n hoμ b×nh th× mäi c¸i gi¸ cña chiÕn th¾ng th× cho ®Õn b©y<br /> thø kÓ c¶ no Êm vμ c«ng b»ng còng s½n giê vÉn ch−a ph¶i lμ ®· nãi ®−îc ®Õn ®é<br /> theo (...). T«i l¹i nhí håi míi hoμ b×nh, cÇn thiÕt, cμng kh«ng thÓ nãi lμ tËn<br /> nh÷ng ng−êi ®μn bμ go¸ kiªn c−êng quª cïng. Nh−ng tÇm cao trong x©y dùng<br /> t«i rÐo c¸n bé x·: - NÌ, sao kh«ng lËp hîp CNXH th× qu¶ ch−a t×m ®−îc sù chøng<br /> t¸c x· lÑ lÑ ®i, d©n ng−êi ta ®ang chê minh thËt hïng hån trong thùc tiÔn; cã<br /> k×a”. Víi hä, lóc Êy miÒn B¾c lμ thiªn ®iÒu sù thËt ®ã kh«ng dÔ ®−îc chÊp<br /> ®−êng thËt mÆc dï hä kh«ng thuéc c©u nhËn, vμ cμng khã trong viÖc ph¸t hiÖn<br /> th¬ “MiÒn B¾c thiªn ®−êng cña c¸c con vμ nãi lªn, nhÊt lμ nãi lªn b»ng nghÖ<br /> t«i” nh− chóng t«i ®· tõng thuéc qua §μi. thuËt. Nh−ng sù thËt sím muén råi ®· cã<br /> Sau nμy, còng chÝnh nh÷ng ng−êi vî liÖt tiÕng nãi cña nã, vμ ®· diÔn ra nh− mét<br /> sÜ kiªn c−êng Êy siªng ®i biÓu t×nh h¬n ai ph¶n biÖn bÊt ngê. Mét sù thËt kh«ng chØ<br /> hÕt ®Ó ñng hé §¶ng, ñng hé B¸c Hå, ®ßi g©y ng¬ ng¸c mμ cßn lμm ®¶o lén nhiÒu<br /> bá tï bän “c−êng hμo míi ®éi danh §¶ng ch©n lý cò. NguyÔn Kh¶i tõng ®−îc tiÕng<br /> vμ Nhμ n−íc nh©n d©n”, “®ßi c«ng b»ng lμ nhμ v¨n s¾c s¶o trong viÖc ph¸t hiÖn<br /> ruéng ®Êt” (12). VËy lμ sù thËt ®· diÔn ra sù thËt, trong viÖc nh×n vμo mÆt tr¸i cña<br /> cã nh÷ng phÇn kh«ng nh− m¬ −íc, vμ ®· cuéc sèng, thÕ mμ còng m·i ®Õn c«ng<br /> ®−îc nhËn thøc sím, nh−ng quyÒn vμ cuéc §æi míi, khi t©m sù vÒ “c¸i thêi l·ng<br /> tr¸ch nhiÖm ®−îc nãi ra, trong cuéc ®êi vμ m¹n” (13) cña m×nh ®· nãi lªn c¸i ®iÒu<br /> trong v¨n häc ®· diÔn ra kh«ng dÔ dμng. h¼n tõ l©u anh biÕt c¸ch “®μo s©u ch«n<br /> Ph¶i cho ®Õn §¹i héi VI, cuèi n¨m 1986, chÆt” r»ng: ph¶i cã §¶ng cho cëi trãi th×<br /> t×nh h×nh trªn míi thËt sù cã chuyÓn ®æi, nhμ v¨n míi ®−îc phÐp nãi; r»ng: ph¶i cã<br /> khi chÝnh §¶ng nhËn ra sai lÇm vμ ®Ò ra sù nghiÖp ®æi míi do §¶ng khëi x−íng<br /> ®−êng lèi §æi míi. T×nh tr¹ng khñng th× v¨n häc míi ®æi ®−îc: “Lμm sao mμ<br /> ho¶ng vμ sù tan r· cña Liªn X« vμ c¸c d¸m viÕt. Gan to b»ng trêi còng kh«ng<br /> n−íc XHCN §«ng ¢u còng cã t¸c ®éng d¸m viÕt. Mμ cã viÕt th× Nhμ xuÊt b¶n<br /> VÊn ®Ò chñ nghÜa hiÖn thùc... 19<br /> <br /> nμo d¸m in. V× chóng ta kh«ng cã quyÒn cña c¸c cÊp l·nh ®¹o. Qu¶ khã cã ai trong<br /> phª b×nh mét chñ tr−¬ng, mét chÝnh s¸ch giíi nhμ v¨n d¸m dòng c¶m nãi lªn c¸c<br /> tr−íc khi §¶ng tù nhËn cÇn ph¶i söa ®æi. mÆt tr¸i, nh÷ng g× sai quy luËt, nh÷ng<br /> Sai th× cïng sai, ®óng th× cïng ®óng, t¸c nçi nhøc nhèi, oan khiªn, tãm l¹i lμ mét<br /> phÈm v¨n häc ®· mÊt dÇn c¸i kh¶ n¨ng sù thËt ®Çy ®ñ, hoÆc t−¬ng ®èi ®Çy ®ñ,<br /> ph¸t hiÖn, dù b¸o, ®· xa c¸ch hoÆc ®i ®Ó trong c«ng cuéc §æi míi h«m nay ®−a<br /> ng−îc l¹i nh©n t©m, dïng c¸i v¨n ch−¬ng ra hoÆc kh¼ng ®Þnh l¹i mét luËn thuyÕt<br /> phï phiÕm ®Ó che ®Ëy lªn bao nhiªu ®iÒu cã ý nghÜa soi s¸ng hoÆc më ®−êng cho<br /> gi¶ dèi” (14). Ng−êi ®· tõng kªu gäi: “V¨n thùc tiÔn.<br /> häc ph¶i c¾t nghÜa vμ ®Ò cËp tíi nh÷ng<br /> *<br /> vÊn ®Ò nãng hæi nhÊt cña ®êi sèng” (10),<br /> t¸c gi¶ cña nh÷ng Xung ®ét, TÇm nh×n * *<br /> xa, Chñ tÞch huyÖn, §èi mÆt... cßn ®i xa<br /> Trë l¹i lÞch sö h×nh thμnh kh¸i niÖm<br /> h¬n trong sù than tr¸ch vμ phñ ®Þnh:<br /> hiÖn thùc XHCN g¾n víi thêi ®¹i c¸ch<br /> “L¾m lóc ngÉm l¹i, t«i thÊy m×nh lμ mét<br /> m¹ng v« s¶n ë ViÖt Nam ®· cã ®é dμi lÞch<br /> ®¶ng viªn kh«ng ®Õn nçi kÐm cái g×. ThÕ<br /> sö h¬n nöa thÕ kû - tÝnh ®Õn c«ng cuéc<br /> mμ h×nh nh− bao giê còng cø bÞ chª tr¸ch.<br /> §æi míi, ta thÊy sù tÊt yÕu cã tÝnh quy<br /> VÝ nh− tr−íc ®©y tr−íc khi ®i n«ng th«n,<br /> luËt cña nã, ë thêi kú ®Çu h×nh thμnh. §ã<br /> thÕ nμo t«i còng ph¶i n¾m ch¾c nh÷ng<br /> lμ thêi kú giai cÊp v« s¶n cßn ®ang trong<br /> nhËn ®Þnh chñ tr−¬ng trong c¸c nghÞ<br /> mét cuéc chiÕn quyÕt liÖt ®Ó giμnh vμ gi÷<br /> quyÕt. Nh−ng ®Õn n«ng th«n th× thÊy<br /> chÝnh quyÒn; vμ t−¬ng lai lμ c¸i ch−a<br /> kh¸c. ThÕ lμ trong ®Çu nÈy sinh th¾c m¾c.<br /> thuéc tÇm tay hoÆc chØ míi ®−îc h×nh<br /> T«i g¾ng ®−a nh÷ng ®iÒu Êy vμo s¸ng t¸c,<br /> dung s¬ bé; dÉu thÕ nμo mÆc lßng, t−¬ng<br /> chØ ®Õn ®o¹n kÕt th× míi uèn Ðo ®i (...).<br /> lai ®ã døt kho¸t ph¶i kh¸c víi c¸i cò, ph¶i<br /> NhiÒu khi, t«i c¶m thÊy c¸i hiÖn thùc<br /> XHCN cø lμm h¹i m×nh, v× hiÖn thùc lμ sù phñ ®Þnh c¸i cò. TÊt c¶ nh÷ng g×<br /> XHCN lμ kh«ng ®−îc phª ph¸n, lμ cuèi ®ang cßn lμ mong muèn hoÆc míi chØ lμ<br /> cïng ph¶i tèt ®Ñp, cø ®Õn ®o¹n kÕt th× ®Þnh h−íng Êy ®Òu n»m trong ph¹m trï<br /> m×nh l¹i ph¶i l·ng m¹n. C¶ mét m¶ng c¸i míi, c¸i c¸ch m¹ng, c¸i ®ang v−¬n tíi;<br /> viÕt n«ng nghiÖp cña t«i coi nh− bá ®i” chÝnh yªu cÇu míi nμy Gorki ®· nãi ®Õn<br /> (15). §©y lμ mét phñ ®Þnh dòng c¶m, tuy hïng hån trong bμi diÔn v¨n n¨m 1934;<br /> cã qu¸ ®μ mét chót, bëi mét sè s¸ng t¸c vμ dÔ hiÓu v× sao nã ®· ®Õn víi c¸c giíi<br /> vÒ n«ng th«n cña «ng cho ®Õn nay vÉn c«ng chóng ë n−íc ta trong mét ¸nh hμo<br /> cßn gi¸ trÞ. DÉu vËy vÉn cã mét sù thËt, quang rùc rì.<br /> do chÝnh NguyÔn Kh¶i nãi, cho nªn ®¸ng Nh−ng toμn bé sù ph¸t triÓn cña v¨n<br /> tin, lμ sù gß bã, sù trãi buéc ®©u ®ã, bªn häc trªn ®Þnh h−íng hiÖn thùc XHCN mμ<br /> trong hoÆc bªn ngoμi, hoÆc c¶ trong vμ ta muèn lμ −u viÖt Êy, kÓ c¶ trong n−íc<br /> ngoμi nã c¶n trë nhμ v¨n ph¶i tr¸nh nÐ, vμ trªn thÕ giíi, råi ra nh− ta ®· thÊy, sÏ<br /> kh«ng ®i ®−îc ®Õn cïng sù thËt. Tõ t©m kh«ng thÓ lμ mét c¸i g× c« lËp, biÖt lËp,<br /> sù trªn ®©y cña NguyÔn Kh¶i, cã lÏ còng mμ vÉn ph¶i g¾n víi toμn bé di s¶n v¨n<br /> lμ t©m sù cña kh«ng Ýt ng−êi viÕt, ta ho¸ cña nh©n lo¹i. Cã lóc nã muèn lμ<br /> hiÓu v× sao, trong bÇu kh«ng khÝ cò, qu¶ kh¸c víi tÊt c¶ nh÷ng g× ®· qua, ®· cã, vμ<br /> khã mμ chÊp nhËn ®−îc nh÷ng g× ®i kh¸c yªu cÇu t×m ra nh÷ng ®Æc tr−ng kh¸c<br /> hoÆc ®i chÖch víi c¸c kÕt luËn ®· ®−îc ghi biÖt nμy lμ hîp lý; nh−ng råi dÇn dÇn, nã<br /> vμo NghÞ quyÕt, thËm chÝ víi sù chØ dÉn vÉn ph¶i lμ sù tiÕp tôc, nÕu kh«ng nãi lμ<br /> 20 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 1.2008<br /> <br /> trë vÒ cïng dßng ch¶y víi c¸c thêi ®¹i ®· thuËt - nh−ng kh«ng thÓ lμ sù ®i chÖch<br /> qua. Nã muèn kh¸c víi v¨n häc trong ra ngoμi, hoÆc tù ®Æt m×nh ë vÞ trÝ cao<br /> nhiÒu thÕ kû cña chñ nghÜa t− b¶n, cña h¬n, −u viÖt h¬n nh÷ng thμnh tùu chung<br /> v¨n minh t− s¶n; nh−ng b¶n th©n chñ cña v¨n minh nh©n lo¹i. MÆt kh¸c, còng<br /> nghÜa t− b¶n vμ v¨n minh t− s¶n ®· tõng chÝnh do xuÊt ph¸t tõ b¶n chÊt vμ ®Æc<br /> lμ, vμ vÉn lμ mét giai ®o¹n ph¸t triÓn cao tr−ng cña nghÖ thuËt mμ ta hiÓu sù kÕ<br /> cña x· héi loμi ng−êi, ®· tõng s¶n sinh tôc nμy. NÕu khoa häc lμ sù phñ ®Þnh, ®Ó<br /> nh÷ng thêi ®¹i v¨n häc lín víi nh÷ng c¸i sau ph¶i h¬n c¸i tr−íc, th× nghÖ thuËt<br /> nÒn, nh÷ng trμo l−u, nh÷ng nhμ v¨n vÜ lμ sù s¸ng t¹o, kh«ng lÆp l¹i ®Ó c¸i sau<br /> ®¹i. ChÝnh F. Engels ®· kh¼ng ®Þnh ®iÒu ph¶i kh¸c c¸i tr−íc. Mäi ®Ønh cao cña<br /> nμy trong PhÐp biÖn chøng cña tù nhiªn: nghÖ thuËt ë bÊt cø thêi nμo vÉn cø sõng<br /> “Nh÷ng ng−êi ®· ®Æt c¬ së cho nÒn thèng s÷ng lμ ®Ønh cao, lμ ë tr×nh ®é cæ ®iÓn, vμ<br /> trÞ hiÖn ®¹i cña giai cÊp t− s¶n cã thÓ kh«ng bao giê che khuÊt lÉn nhau. §é lïi<br /> ®−îc coi bÊt cø lμ nh÷ng ng−êi nh− thÕ vμ c¸i nh×n toμn c¶nh sÏ cho ta mét ®¸nh<br /> nμo, nh−ng quyÕt kh«ng ph¶i lμ nh÷ng gi¸ bao qu¸t vμ ch©n x¸c h¬n trong viÖc<br /> ng−êi cã tÝnh h¹n chÕ t− s¶n...”. Vμ, réng so s¸nh vμ nh×n nhËn c¸c gi¸ trÞ. V¨n häc<br /> h¬n: “C¸c cuéc c¸ch m¹ng 1648 vμ 1789 viÕt theo ph−¬ng ph¸p hiÖn thùc XHCN<br /> kh«ng ph¶i lμ cuéc c¸ch m¹ng Anh hay muèn lμ mét giai ®o¹n ph¸t triÓn cao h¬n<br /> cuéc c¸ch m¹ng Ph¸p, ®ã lμ nh÷ng cuéc trong yªu cÇu nhËn thøc hiÖn thùc vμ<br /> c¸ch m¹ng trong ph¹m vi ch©u ¢u (...) ph¸t hiÖn ra c¸c xu thÕ cña hiÖn thùc.<br /> Trong hai cuéc c¸ch m¹ng ®ã, giai cÊp t− Nh−ng suèt c¶ mét thêi gian dμi, chóng<br /> s¶n ®· giμnh ®−îc th¾ng lîi, thÕ nh−ng ta ®· qu¸ chñ quan vμ ®¸nh r¬i mÊt phÐp<br /> th¾ng lîi cña giai cÊp t− s¶n håi ®ã cã biÖn chøng cña lÞch sö. Sù thËt, ®·<br /> nghÜa lμ th¾ng lîi cña chÕ ®é x· héi míi; kh«ng cã ®−îc sù toμn vÑn vμ tin cËy<br /> th¾ng lîi cña chÕ ®é së h÷u t− s¶n ®èi víi trong mét bé phËn s¸ng t¸c chÝnh thèng<br /> chÕ ®é së h÷u phong kiÕn; th¾ng lîi cña cña nÒn v¨n häc mang danh lμ hiÖn thùc<br /> c¹nh tranh ®èi víi ph−êng héi; th¾ng lîi XHCN. Vμ trong c¸ch hiÓu vÒ xu thÕ<br /> cña chÕ ®é ph©n chia tμi s¶n ®èi víi chÕ ph¸t triÓn cña hiÖn thùc råi sÏ kh«ng chØ<br /> ®é kÕ thõa cña ng−êi con tr−ëng; th¾ng cã mét chiÒu ®i lªn, nh− sù kh¼ng ®Þnh<br /> lîi cña hiÖn t−îng ruéng ®Êt phô thuéc tuyÖt ®èi hoÆc nh− mét sù b¾t buéc ë giai<br /> vμo ng−êi së h÷u ®èi víi hiÖn t−îng ®o¹n ®Çu. Sù l¹c quan kh«ng thÓ vμ<br /> ng−êi së h÷u phô thuéc vμo ruéng ®Êt; kh«ng chØ ®−îc hiÓu theo mét nghÜa, khi,<br /> th¾ng lîi cña gi¸o dôc ®èi víi mª tÝn; trong thùc tÕ, bÊt chÊp vμo lóc nμo, vμ<br /> th¾ng lîi cña gia ®×nh ®èi víi thÞ téc; bÊt chÊp thÕ giíi thuéc “phe” nμo, còng<br /> th¾ng lîi cña ho¹t ®éng c«ng nghiÖp ®èi ®· diÔn ra bao ®æ vì, thÊt b¹i, bi kÞch vμ<br /> víi phong th¸i l−êi biÕng cña ng−êi hiÖp nh÷ng ®iÒu ®au lßng.<br /> sÜ; th¾ng lîi cña ph¸p quyÒn t− s¶n ®èi<br /> víi ®Æc quyÒn Trung cæ” (16, tr.70). ThÕ nh−ng, trong c¶ mét thêi gian<br /> dμi chóng ta ®· ng©y th¬ c¶ tin vÒ mét<br /> Nh− vËy nÕu xÐt trªn tæng thÓ cña môc tiªu huy hoμng mμ sù phÊn ®Êu<br /> lÞch sö vμ hμnh tr×nh chung cña nh©n n¾m b¾t nã d−êng nh− l¹i mçi lóc mét<br /> lo¹i th× v¨n häc XHCN hoÆc v¨n häc hiÖn xa, nÕu kh«ng nãi lμ nã vÉn cßn ®ang<br /> thùc XHCN qu¶ cã nh÷ng ®iÓm míi, trong t×nh tr¹ng cña nh÷ng ®Þnh h−íng<br /> kh¸c, cã sù c¸ch t©n ë thêi kú ®Çu theo vμ m¬ −íc; hoÆc ®· qu¸ say s−a chñ<br /> quy luËt chung cña sù ph¸t triÓn nghÖ quan tr−íc mét thùc tÕ, cã thμnh tùu,<br /> VÊn ®Ò chñ nghÜa hiÖn thùc... 21<br /> <br /> nh−ng còng kh«ng Ýt sai lÇm, thÊt b¹i. giê ®ang ®øng tr−íc yªu cÇu nhËn thøc<br /> NhÊn m¹nh “sù ph¸t triÓn c¸ch l¹i, ®¸nh gi¸ l¹i. Bëi nã kh«ng thÓ t¸ch<br /> m¹ng cña hiÖn thùc”, dÉu §¶ng lu«n ra khái mét ph¹m trï réng lín vμ bao<br /> lu«n nh¾c nhë ph¶i t«n träng quyÒn suy trïm lμ b¶n th©n CNXH, ngãt 20 n¨m<br /> nghÜ tù chñ vμ s¸ng t¹o cña nhμ v¨n, vμ tr−íc ®©y, ®ã lμ c¶ mét phe, gåm nhiÒu<br /> dÉu lý luËn cã triÓn khai cho phong phó n−íc do Liªn X« ®øng ®Çu, vμ tõ thËp<br /> vμ uyÓn chuyÓn thÕ nμo ®i n÷a, th× trong niªn cuèi thÕ kû XX phe ®ã ®· tan r·. Ta<br /> thùc tÕ, sù chØ ®¹o cña c¸c cÊp cïng víi kh«ng thay ®æi môc tiªu (hoÆc ®Þnh<br /> ho¹t ®éng cña giíi phª b×nh vμ d− luËn h−íng) XHCN ®−îc hiÓu nh− lμ mét x·<br /> x· héi th−êng vÉn chØ quen chÊp nhËn sù héi ®−a l¹i nhiÒu c«ng b»ng, d©n chñ vμ<br /> ph¶n ¸nh cuéc sèng theo h−íng l¹c quan; h¹nh phóc cho con ng−êi h¬n, th× nh−<br /> vμ ®· diÔn ra sù phª ph¸n l¾m lóc kh¸ vËy, ta còng sÏ kh«ng thay ®æi môc tiªu<br /> nÆng nÒ mét sè t¸c phÈm nãi ®Õn c¸c mÆt nh©n ®¹o cña chñ nghÜa hiÖn thùc<br /> bi kÞch vμ bÕ t¾c cña ®êi sèng. XHCN. NÕu b¶n chÊt cña nghÖ thuËt<br /> ch©n chÝnh lμ h−íng vÒ sù thËt, lμ kh«ng<br /> Nªu yªu cÇu ph¶n ¸nh hiÖn thùc mét<br /> gi¶ dèi, xuyªn t¹c (c¶ b«i ®en vμ t« hång),<br /> c¸ch ch©n thËt, ta cßn Ýt khuyÕn khÝch c¸c<br /> th× hiÖn thùc XHCN cμng ph¶i tiÕp tôc<br /> t¸c phÈm h−íng vÒ c¸c mÆt xÊu, tiªu cùc,<br /> yªu cÇu ch©n thËt ®ã, nÕu kh«ng muèn<br /> g©y lo ©u vμ kªu gäi con ng−êi c¶nh gi¸c.<br /> nãi lμ cμng ph¶i ch©n thËt h¬n, trªn lý<br /> Chän nh©n vËt chÝnh lμ con ng−êi t−ëng XHCN. NÕu hiÖn thùc XHCN ®−îc<br /> míi, v¨n häc ®· thê ¬, bá qua, kh«ng mÊy quan niÖm nh− thÕ th× bÊt cø lóc nμo ta<br /> chó ý biÕt bao con ng−êi kh¸c, thËm chÝ còng cÇn ®Õn nã. Cã ®iÒu, tõ tr−íc ®Õn<br /> ng¹i sî ngay c¶ kh¸i niÖm “b×nh th−êng” - nay do mét quan niÖm chËt chéi, cøng<br /> ch¼ng h¹n: “con ng−êi b×nh th−êng, cuéc nh¾c vÒ nã, ta ®· biÕn nã thμnh mét gi¸o<br /> sèng b×nh th−êng”; vμ trong con ng−êi míi ®iÒu; ta muèn v¨n häc lμ hiÖn thùc, cμng<br /> ta kh«ng chÊp nhËn nh©n vËt cã sai lÇm, hiÖn thùc h¬n, th× nã l¹i cμng xa hiÖn<br /> cã bi kÞch, hoÆc cã phøc t¹p vÒ ®êi t−... thùc, vμ vi ph¹m ngay c¶ quy luËt cña<br /> HiÓu vÒ tÝnh §¶ng vμ hiÖn thùc b¶n th©n nghÖ thuËt; ta muèn nã lμ ch©n<br /> XHCN theo sù quy hÑp nh− trªn, ta ®· thËt, lμ thuyÕt phôc vμ hÊp dÉn th× nã l¹i<br /> tiÕn hμnh xö lý mét sè vô - viÖc, mμ trë nªn s¬ l−îc vμ gi¶ t¹o. Cè nhiªn<br /> kh«ng ph¶i chê ®Õn b©y giê míi thÊy râ kh«ng ph¶i toμn bé sù ph¸t triÓn cña v¨n<br /> sù bÊt c«ng vμ oan uæng... häc ®· lμ n¹n nh©n; trªn nhu cÇu tinh<br /> thÇn ®−îc më réng cña ng−êi ®äc, vμ trªn<br /> Kªu gäi mét nÒn v¨n häc lín, víi sù<br /> ý thøc c¸ nh©n vÒ sù s¸ng t¹o cña ng−êi<br /> vËn dông lý luËn vÒ hiÖn thùc XHCN nh−<br /> viÕt ®−îc kh¼ng ®Þnh, vÉn cã vμ cã nhiÒu<br /> lμ mét cÈm nang; nh−ng víi lý luËn ®ã, ta<br /> nh÷ng ngo¹i lÖ - ®ã lμ søc c−ìng l¹i cña<br /> ®· t¹o mét nÒn v¨n häc, tuy cã nh÷ng<br /> nh÷ng tμi n¨ng, nh÷ng nghÖ sÜ ch©n<br /> thμnh tùu nhÊt ®Þnh, trong ®ã cã mÆt,<br /> chÝnh kh«ng chÞu khuÊt phôc tr−íc c¸c<br /> thμnh tùu lμ lín; nh−ng hiÕm cã nh÷ng<br /> søc Ðp h÷u h×nh hoÆc v« h×nh ®Õn tõ c¸c<br /> ®Ønh cao, vμ l¹i kh«ng Ýt sù tÇm th−êng,<br /> nguyªn lý, c¸c quyÒn uy, c¸c rμng buéc<br /> trung b×nh hoÆc gi¶n ®¬n, s¬ l−îc.<br /> bªn trong hoÆc bªn ngoμi, ngay c¶ cña<br /> Vμ nh− vËy, nÕu kh¸i niÖm hiÖn c¸c thãi quen cña sù tÇm th−êng, dÔ d·i.<br /> thùc XHCN, nhiÒu chôc n¨m tr−íc ®©y<br /> ®· cã mét søc quyÕn rò, kªu gäi ®èi víi Râ rμng nÕu h«m qua ®Þnh h−íng sù<br /> kh«ng Ýt ng−êi viÕt, ë nhiÒu n¬i, th× b©y thËt nμy ®−îc qu¸n triÖt mμ kh«ng bÞ c¶n<br /> 22 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 1.2008<br /> <br /> trë hoÆc trï dËp th× v¨n häc h¼n sÏ cã bé viªn cho mét giai ®o¹n, nh−ng kh«ng thÓ<br /> mÆt kh¸c h¬n. NÕu sù ph¸t triÓn c¸ch lμ ch©n lý cho mu«n ®êi. Lμ mét kh¸i<br /> m¹ng cña hiÖn thùc ®−îc quan niÖm mét niÖm thuéc lÜnh vùc cña h×nh th¸i ý thøc<br /> c¸ch réng më vμ biÖn chøng nh− lμ nh÷ng nã kh«ng thÓ t¸ch rêi víi sù ph¸t triÓn<br /> dù b¸o vμ c¶nh b¸o; vμ nÕu nh÷ng s¸ng cña thùc tiÔn lμ ®êi sèng chÝnh trÞ- kinh<br /> t¸c nh− vËy ®−îc chÊp nhËn, ®Ó gãp vμo tÕ- x· héi; kh¸i niÖm ®ã l¹i g¾n víi lÜnh<br /> viÖc ®iÒu chØnh vμ c¶i t¹o hiÖn thùc th× vùc s¸ng t¹o tinh thÇn vèn ph¶i x¸c ®Þnh<br /> biÕt ®©u cuéc sèng ®· cã thÓ kh¸c ®i. Cè lÏ tån t¹i ë nh÷ng t×m tßi h−íng tíi<br /> nhiªn ®©y chØ lμ gi¶ ®Þnh, bëi cuéc sèng ®· nh÷ng khu vùc míi, l¹, kh«ng l¾p l¹i...<br /> diÔn ra nh− nã ®· diÔn ra, mμ con ng−êi - Thμnh ra mäi mong muèn m« h×nh ho¸,<br /> s¶n phÈm cña lÞch sö, nh×n vμo qu¸ khø quy chuÈn ho¸, ®iÓn chÕ ho¸, nhanh<br /> kh«ng ph¶i ®Ó uèn n¾n lÞch sö - ®· lμ lÞch chãng trë nªn kh« cøng vμ biÕn thμnh<br /> sö th× sao mμ cßn uèn n¾n ®−îc n÷a - mμ vËt c¶n trë.<br /> ®Ó t×m trong qu¸ khø nh÷ng céi rÔ cña vÊn<br /> *<br /> ®Ò h«m nay. Nãi c¸ch kh¸c, viÖc rót c¸c bμi<br /> häc tõ lÞch sö, lμ nh»m mong cho t−¬ng lai * *<br /> ®ì bít vÊp v¸p, sai lÇm.<br /> Tõ nhiÒu n¨m nay, Ýt ra lμ tõ cuèi<br /> CÇn ph¶i bæ sung, ®iÒu chØnh, hoμn thÕ kû tr−íc (sau c«ng tr×nh tæng kÕt:<br /> thiÖn lý luËn v¨n häc cña ta sao cho nã lμ Nh×n l¹i nöa thÕ kû lý luËn hiÖn thùc<br /> ph−¬ng tiÖn h−íng v¨n häc ®i vμo sù XHCN ë ViÖt Nam (1936-1986) Ên hμnh<br /> thËt, vμ ®¸p øng tÝch cùc cho sù nghiÖp vμo n¨m 1999 (17) - mét c«ng tr×nh mμ<br /> x©y dùng con ng−êi, c¶i t¹o x· héi. CÇn t¸c gi¶ cña nã lμ chuyªn gia lý luËn v¨n<br /> mét nÒn v¨n häc ¸p s¸t vμo sù thËt, vμ häc Gi¸o s− Ph−¬ng Lùu, dÉu cã nªu yªu<br /> cao h¬n sù thËt, mét nÒn v¨n häc lμ tiÕng cÇu hiÖn thùc XHCN ph¶i “®æi míi, ph¸t<br /> nãi cña sù thËt, kh«ng chØ lμ tiÕng nãi ca triÓn trªn tÊt c¶ c¸c thμnh tè tõ néi dung<br /> ngîi, biÓu d−¬ng mμ cßn lμ c¶nh b¸o, lμ ®Õn thi ph¸p”, nh−ng d−êng nh− vÉn cßn<br /> dù b¸o; vμ kh«ng ph¶i chØ cã dù b¸o nhiÒu l−u luyÕn víi kh¸i niÖm nμy; khiÕn<br /> nh÷ng ®iÒu tèt lμnh mμ cÇn thiÕt cßn lμ t«i trém nghÜ: nÕu ®· thÕ th× sao kh«ng<br /> g©y lo ©u (thÕ giíi nμy cßn biÕt bao lo ©u, t×m ®Õn mét tªn gäi kh¸c?), vÊn ®Ò hiÖn<br /> hiÓm ho¹!). NÒn v¨n häc ®ã h×nh thμnh thùc XHCN kh«ng cßn thÊy nhμ lý luËn<br /> vμ ph¸t triÓn trong thÕ kû XX, vμ lý luËn nμo nh¾c tíi, còng kh«ng thÊy ®−îc ghi<br /> cña nã, lý luËn vÒ nã còng ®· xuÊt hiÖn vμo B¸o c¸o hoÆc NghÞ quyÕt nμo cña<br /> tõ ®Çu thÕ kû. Bao ®Çu ãc lín ®· ®−îc §¶ng vμ cña c¸c Héi nghÒ nghiÖp. T«i<br /> huy ®éng vμo viÖc chän tªn, vμ b¶o vÖ nghÜ nh− thÕ còng lμ mét c¸ch øng xö<br /> cho c¸i tªn ®ã. Nã ®óng cho sù kh¸i qu¸t hay; bëi thùc tiÔn ®· chuyÓn sang mét<br /> mét giai ®o¹n nhÊt ®Þnh. Nã cÇn thiÕt giai ®o¹n (hoÆc mét thêi ®¹i) kh¸c, víi<br /> cho buæi ®Çu h×nh thμnh. Nã muèn cã vai nh÷ng t×nh thÕ míi, nh÷ng ch©n trêi<br /> trß ®Þnh h−íng cho c¸c giai ®o¹n sau. míi; trong ®ã mäi trμo l−u, tr−êng ph¸i,<br /> Nh−ng thùc tiÔn lín h¬n, cøng ®Çu h¬n, chñ nghÜa khi ®· thùc hiÖn xong nhiÖm<br /> ®· v−ît ra ngoμi c¸c kÝch th−íc, khu«n vô lÞch sö cña nã, sÏ chuyÓn ®æi h×nh th¸i<br /> khæ ®−îc quy gän trong mét ®Þnh nghÜa, vμ ph−¬ng thøc tån t¹i, tùa nh− thÕ kû<br /> vμ khã kh¨n ®· n¶y ra cho nh÷ng ai khi Cæ ®iÓn chuyÓn sang thÕ kû ¸nh s¸ng,<br /> vËn dông l¹i nhÊt thiÕt tu©n theo ®Þnh chñ nghÜa Tù nhiªn thay chñ nghÜa HiÖn<br /> nghÜa. Lý luËn ®ã, kh«ng chèi c·i, lμ thùc, chñ nghÜa L·ng m¹n chuyÓn sang<br /> ®óng, lμ cÇn thiÕt, lμ cã søc cæ vò, ®éng Siªu thùc vμ T−îng tr−ng; HËu hiÖn ®¹i<br /> VÊn ®Ò chñ nghÜa hiÖn thùc... 23<br /> <br /> thay cho HiÖn ®¹i... Bëi mäi ph¸t triÓn lμm 6. VÒ v¨n hãa vμ nghÖ thuËt. TËp II. H.:<br /> nªn dßng ch¶y xuyªn suèt cña lÞch sö ®Òu V¨n häc, 1986.<br /> lμ mét sù phñ ®Þnh biÖn chøng, ®Ó cã mét<br /> g−¬ng mÆt kh¸c; vμ ®ã lμ ®iÒu ¡ngghen 7. NguyÔn §øc Nam, §ç Xu©n. Nghiªn cøu<br /> còng ®· tõng tæng kÕt trong c¸c kh¸i qu¸t nghÖ thuËt, sè 2/1981, sè 3/1982.<br /> triÕt häc cña m×nh: “Mçi lÇn cã mét ph¸t<br /> 8. Phong Lª. V¨n xu«i ViÖt Nam trªn con<br /> minh mang ý nghÜa thêi ®¹i, ngay c¶<br /> ®−êng hiÖn thùc XHCN. H.: Khoa häc<br /> trong lÞch sö khoa häc tù nhiªn th× chñ<br /> x· héi, 1980.<br /> nghÜa duy vËt l¹i kh«ng tr¸nh khái thay<br /> ®æi h×nh thøc cña nã” (18, tr.409). 9.Th− cña Ban chÊp hμnh Trung −¬ng<br /> Trong kû nguyªn C¸ch m¹ng Th«ng §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam göi §¹i héi<br /> tin vμ c«ng cuéc Toμn cÇu hãa lÇn thø ba v¨n nghÖ toμn quèc lÇn thø III, 1963. VÒ<br /> nμy, ch¼ng ph¶i chØ riªng Chñ nghÜa HiÖn V¨n hãa nghÖ thuËt. H.: V¨n hãa, 1976.<br /> thùc XHCN - s¶n phÈm cña Liªn X« vμ<br /> 10. V¨n nghÖ vò khÝ s¾c bÐn. H.: V¨n häc,<br /> phe XHCN (cò) hoÆc Chñ nghÜa HiÖn ®¹i -<br /> 1962.<br /> s¶n phÈm cña thêi ®¹i HËu c«ng nghiÖp,<br /> mμ ngay chÝnh c¶ b¶n th©n v¨n häc trong 11. V¨n nghÖ, sè 42, ngμy 17/10/1987.<br /> nghÜa quen thuéc hμng ngh×n n¨m nay cña<br /> nã còng ph¶i thay ®æi, cã nghÜa lμ, còng sÏ 12. NghÜ vÒ thÕ hÖ cña m×nh. B¸o Phô n÷<br /> cã mét g−¬ng mÆt kh¸c. thμnh phè Hå ChÝ Minh, sè Xu©n 1990.<br /> <br /> 13. V¨n nghÖ sè 43 vμ 44, th¸ng 10/1987.<br /> Tμi liÖu tham kh¶o<br /> 14. NghÒ v¨n, nhμ v¨n vμ Héi Nhμ v¨n.<br /> 1. H¶i TriÒu. §i tíi t¶ thùc chñ nghÜa trong V¨n nghÖ, sè 18, ngμy 30/4/1988.<br /> v¨n ch−¬ng - Nh÷ng khuynh h−íng<br /> trong tiÓu thuyÕt. Tao §μn, sè 2, ngμy 15. V©n Trang. Th¶o luËn “bμn trßn” t¹i<br /> 16/3/1939; Maxim Gorki. Hån trÎ, TËp tuÇn b¸o V¨n nghÖ. V¨n nghÖ sè 9, ngμy<br /> míi, sè 5, ngμy 4/7/1936. 27/2/1988 (lêi ghi cã thÓ kh«ng s¸t ý,<br /> nh−ng nÕu cã sai th× t¸c gi¶ ®· ®Ýnh<br /> 2. V¨n häc X« ViÕt. H.: V¨n häc, 1960. chÝnh; nh− ý ghi vÒ vÊn ®Ò t«n gi¸o, t¸c<br /> gi¶ ®· ®Ýnh chÝnh.<br /> 3. Chñ nghÜa hiÖn thùc XHCN lμ g×?. H.:<br /> Sù thËt, 1970. 16. C. M¸c - F. ¨ngghen tuyÓn tËp. TËp 4.<br /> H.: Sù thËt, 1971.<br /> 4. Nh÷ng cuéc th¶o luËn vÒ chñ nghÜa hiÖn<br /> 17. Nh×n l¹i nöa thÕ kû lý luËn hiÖn thùc<br /> thùc XHCN ë Liªn X«. H.: V¨n häc,<br /> XHCN ë ViÖt Nam (1976-1986). H.:<br /> 1961.<br /> Gi¸o dôc, 1999.<br /> 5. Chñ nghÜa hiÖn thùc XHCN. H.: Sù thËt, 18. C. M¸c - F. ¨ngghen tuyÓn tËp. TËp II.<br /> 1981. H.: ChÝnh trÞ quèc gia, 1995.<br />