Vấn đề nhân công đồn điền ở miền Tây Nam Kỳ cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 32 (57) - Thaùng 9/2017<br /> <br /> <br /> <br /> Vấn đề nhân công đồn điền ở miền Tây Nam Kỳ<br /> cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX<br /> The problem of plantation workers in the West of Cochinchine in late 19th century<br /> and early 20th century<br /> <br /> ThS. Trần Minh Thuận,<br /> Trường Đại học Cần Thơ<br /> <br /> Tran Minh Thuan, M.A.,<br /> Can Tho University<br /> <br /> Tóm tắt<br /> Khi Pháp tiến hành công cuộc khai thác thuộc địa lần thứ nhất (1897), miền Tây Nam Kỳ đã là một<br /> vùng đất rất có triển vọng về mặt kinh tế. Do đó, việc khẩn hoang và tiến hành thiết lập hệ thống đồn<br /> điền ở đây được xem là một trong những ưu tiên hàng đầu. Cả hai vấn đề nêu trên đều cần một nguồn<br /> nhân công lớn. Thách thức đặt ra đối với tầng lớp điền chủ lúc bấy giờ là làm thế nào để có lực lượng<br /> nhân công khẩn hoang và trực tiếp sản xuất kinh tế nông nghiệp. Trong bài viết này, chúng tôi tập trung<br /> phân tích vấn đề nhân công ở miền Tây Nam Kỳ đầu thế kỉ XX dưới các góc độ xuất thân, số lượng,<br /> quá trình tham gia khẩn hoang và sản xuất kinh tế, quan hệ kinh tế với tầng lớp điền chủ.<br /> Từ khóa: nhân công, đồn điền, tiền lương, địa tô, miền Tây Nam Kỳ.<br /> Abstract<br /> When the French colonialists conducted their first colonial exploitation (1897), the west of Cochinchine<br /> of the country was a promising land of economics. Therefore, reclaimation and establishment of the<br /> plantation system here was considered as one of the top priorities. These two plans would require a<br /> large workforce. The challenge for the landowner class at the time was how to have recruited workers<br /> and directly produced agricultural economics. In this article, we concentrated on analysingthe problem<br /> of labour in the west of Cochinchine the 20th century, and based on the origin, quantity, participation in<br /> reclaimation, and the relationship between economics and landowners.<br /> Keywords: workers, plantation, wage, land rent, the west of Cochinchine.<br /> <br /> <br /> 1. Vài nét về kinh tế miền Tây Nam Kỳ chính do việc tách nhập của tỉnh Hà Tiên<br /> cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX và tỉnh Châu Đốc. Nhưng nhìn chung từ<br /> Trong bài viết này, chúng tôi sử dụng năm 1900 đến năm 1939, miền Tây bao<br /> khái niệm “miền Tây Nam Kỳ” là khu vực gồm bảy tỉnh sau đây: Châu Đốc, Hà Tiên,<br /> hành chính theo sắc lệnh của Toàn quyền Long Xuyên, Rạch Giá, Cần Thơ, Sóc<br /> Đông Dương Paul Doumer ký ngày Trăng và Bạc Liêu. Khu vực này hiện nay<br /> 20/12/1899. Theo đó, Nam Kỳ được chia là khu vực nằm ở phía Tây Nam sông Hậu<br /> thành ba khu vực Đông Nam Kỳ, Trung gồm các tỉnh và thành phố An Giang, Cần<br /> Nam Kỳ và Tây Nam Kỳ. Miền Tây Nam Thơ, Kiên Giang, Hậu Giang, Sóc Trăng,<br /> Kỳ dù có thay đổi chút ít về địa giới hành Bạc Liêu và Cà Mau.<br /> <br /> 146<br />  TRẦN MINH THUẬN<br /> <br /> <br /> Ngày 15/03/1874, triều đình nhà Theo biểu bảng trên, với 442 km kinh<br /> Nguyễn và thực dân Pháp ký kết bản hiệp đào đã hoàn thành thì triển vọng về đất<br /> ước mang tên “Hiệp ước hoà bình và liên trồng lúa là rất lớn, nhưng để biến đất<br /> minh” (Hiệp ước Giáp Tuất) tại Sài Gòn hoang thành đất nông nghiệp trồng lúa thì<br /> gồm 22 điều khoản. Trong đó, điều 5 có việc khẩn hoang cần phải tiến hành nhanh<br /> nội dung quan trọng liên quan đến Nam Kỳ chóng. Chính vì thế, nhiều phương tiện kỹ<br /> là “triều đình Huế thừa nhận chủ quyền của thuật được thực dân Pháp đưa vào miền<br /> Pháp trên phần đất Việt Nam kể từ địa giới Tây Nam Kỳ. Ngoài những chiếc xáng sử<br /> phía nam tỉnh Bình Thuận trở vào Nam” dụng máy hơi nước để đào kênh, tư sản<br /> [11; 98]. Thực dân Pháp bắt đầu thực hiện Pháp còn đầu tư đưa máy móc vào trong<br /> việc phát triển cơ sở hạ tầng, kỹ thuật để các đồn điền trồng lúa. Chẳng hạn<br /> đầu tư và khai thác lâu dài. Trên cơ sở hệ vào“năm 1918, công ty Sambuc cũng đã<br /> thống kênh đào mà nhà Nguyễn tiến hành thử dùng máy cày và bừa trong một đồn<br /> trong nửa đầu thế kỉ XIX, chính quyền điền rộng 8.000 héc ta ruộng tại tỉnh Cần<br /> thuộc địa tiếp tục nạo vét và cho đào hàng Thơ. Và liên tiếp các năm sau đó, các máy<br /> loạt các kênh đào mới. Trước cuộc khai cày, máy bừa của Pháp, của Hoa Kỳ được<br /> thác thuộc địa lần thứ nhất (1897), miền đưa vào thử trên các đồng ruộng của Nam<br /> Tây Nam Kỳ chưa được đầu tư khai thác Kỳ” [9; 222].<br /> nhiều như miền Đông và miền Trung Nam Kinh tế miền Tây Nam Kỳ ngày càng<br /> Kỳ vì điều kiện tự nhiên, khí hậu ở đây rất có những bước phát triển, nhất là trên lĩnh<br /> khắc nghiệt, việc khẩn hoang tiến hành vực xuất khẩu lúa gạo. Aumiphin trích dẫn<br /> chậm chạp. Đầu thế kỉ XX, chính quyền<br /> từ Niên giám thống kê và Tạp chí kinh tế<br /> thuộc địa đã tạo điều kiện cho tầng lớp tư<br /> Đông Dương cho biết số liệu về sản lượng<br /> sản Pháp để họ tiến hành đầu tư và khai<br /> lúa của Nam Kỳ. Cụ thể, năm 1900 là<br /> thác miền Tây Nam Kỳ. Người Pháp đã có<br /> 1.500.000 tấn, năm 1913 là 1.993.000 tấn,<br /> những chiến lược lâu dài và bỏ nhiều công<br /> năm 1931 là 2.700.000 tấn và năm 1937 là<br /> sức, tiền bạc vào vùng đất mới đầy tiềm<br /> 3.050.000 tấn [1; 146]. Có thể thấy rõ tình<br /> năng này. Số lượng kênh đào tăng nhanh tỉ<br /> hình sản xuất lúa gạo ở Nam Kỳ hơn hẳn<br /> lệ thuận với sự tăng lên của diện tích đất<br /> các xứ khác ở Đông Dương. “Những tỉnh<br /> đai canh tác hai bên bờ kênh. Chúng ta có<br /> mới như Rạch Giá, Cần Thơ, Sóc Trăng,<br /> thể đánh giá tầm quan trọng của kênh đào<br /> ở các tỉnh miền Tây Nam Kỳ vào năm Bạc Liêu, Trà Vinh làm thành vựa lúa thật<br /> 1913 qua biểu bảng sau: sự của xứ thuộc địa. Các tỉnh này có<br /> Tỉnh Số km kênh đào 966.000 ha ruộng lúa và trong năm bình<br /> thường xuất khẩu 986.000 tấn thóc, tức<br /> Rạch Giá 8<br /> hơn nửa số thóc Đông Dương bán ra nước<br /> Cần Thơ 88<br /> ngoài” [1; 147]. Trong các tỉnh này, chỉ có<br /> Bạc Liêu 79<br /> Trà Vinh không thuộc thuộc miền Tây<br /> Sóc Trăng 95 Nam Kỳ. Tỉnh Cần Thơ trở thành trung<br /> Long Xuyên 31 tâm đầu mối trung chuyển lúa gạo từ các<br /> Châu Đốc 125 tỉnh miền Tây, đưa lên Sài Gòn xuất khẩu.<br /> Hà Tiên 16 “Nhờ vị trí đầu cầu, việc thương mãi, cung<br /> TỔNG CỘNG 442 ứng hàng tiêu dùng phát triển không<br /> [9; 173]. ngừng. Chung quanh chợ Cần Thơ non trẻ,<br /> <br /> 147<br /> VẤN ĐỀ NHÂN CÔNG ĐỒN ĐIỀN Ở MIỀN TÂY NAM KỲ CUỐI THẾ KỈ XIX ĐẦU THẾ KỈ XX<br /> <br /> <br /> hãy còn nhiều chợ “vệ tinh” như Rạch Giá, Để tạo điều kiện cho điền chủ người<br /> Long Xuyên, Châu Đốc, Sóc Trăng, Bạc Pháp, chính quyền thuộc địa có những<br /> Liêu. Lúa gạo Rạch Giá gom về Cần Thơ chính sách nhằm giúp họ chiêu mộ nhân<br /> trước khi đưa lên Sài Gòn. Chợ Cái Răng công từ Bắc Kỳ. Trong bài viết Việc khai<br /> bấy giờ là kiểu chợ làng có lẽ đứng hàng phá đất hoang và vấn đề nhân công ở Đông<br /> đầu Nam Bộ về cơ ngơi. Công sở làng đồ Dương đăng trên Lục tỉnh tân văn số 531<br /> sộ, thêm chùa miếu, nhà hát, những lẫm lúa có đề cập đến chính sách của chính quyền<br /> rộng và dài hàng chục căn, với phu khuân thuộc địa kêu gọi “những người Bắc Kỳ<br /> vác rộn rịp” [10; 3]. Nhìn chung, kinh tế muốn đi vào Nam Kỳ làm ăn, mà không<br /> nông nghiệp của các đồn điền trồng lúa ở muốn ở hẳn đó thì nhà nước có bảo cho biết<br /> miền Tây thực sự giữ một vai trò quan những thể cách của các nhà đồn điền trong<br /> trọng đối với việc khai thác kinh tế của Nam Kỳ muốn mộ người như thế nào”<br /> thực dân Pháp. [13;2]. Cũng trong bài viết Việc khai phá<br /> 2. Nguồn gốc xuất thân, số lượng đất hoang và vấn đề nhân công ở Đông<br /> nhân công tham gia khẩn hoang và Dương đăng tiếp ở số 532 cho biết vào năm<br /> hoạt động sản xuất trong các đồn điền 1896 thì “soái phủ Nam Kỳ có làm ra một<br /> miền Tây Nam Kỳ tờ nghị định, định ra một thứ thẻ tùy thân<br /> 2.1. Về nguồn gốc xuất thân riêng cho những kẻ đi làm công các đồn<br /> Trong giới điền chủ ở miền Tây, đặc điền, trừ thân thuế cho những kẻ ấy, mà<br /> biệt người Pháp, họ thường sử dụng hai không nói động gì đến những cách thức làm<br /> nguồn nhân công chủ yếu. Thứ nhất, nguồn hiệp đồng thế nào. Vậy thì việc cố công ở<br /> nhân công từ Bắc Kỳ và Trung Kỳ vào bổn xứ thiệt là tùy ý chủ với người làm”<br /> theo sự chiêu mộ của chính quyền thuộc [14;2]. Nhân công từ Bắc Kỳ vào có thể<br /> địa và các chủ đồn điền. Thứ hai, nguồn chọn cách nhận thù lao theo ý của mình.<br /> nhân công tại chỗ, tức là những người nhân Một là làm công nhận tiền lương, hai là<br /> công vốn xuất thân từ thành phần nông dân nhận một diện tích đất đai khẩn hoang để<br /> tá điền trong phương thức sản xuất phong được sở hữu mảnh đất đó. Đôi khi, họ còn<br /> kiến của vương triều Nguyễn trước đây. Để được nhiều ưu đãi khác như "mỗi chủ gia<br /> thực hiện được mục tiêu khẩn hoang và đình được cấp phát một lô đất rộng 4ha và<br /> thành lập hệ thống đồn điền, vấn đề nhân sau năm năm, chủ gia đình có thể làm chủ<br /> công thực sự là một vấn đề khó đối với thực thụ mảnh đất này mà chỉ phải trả một<br /> chính quyền thuộc địa. Ban đầu, thực dân giá tượng trưng. Trong suốt năm năm đầu<br /> Pháp cũng tổ chức các đợt chiêu mộ nhân này, chính quyền miễn mọi thứ thuế cho<br /> công từ Bắc Kỳ và Trung Kỳ vào để khẩn các nông dân khẩn hoang được chiêu mộ<br /> hoang miền Tây nhưng số lượng không này" [3;177]. Tuy nhiên, chúng tôi xem đây<br /> đáng kể. Quá trình này dần dần chuyển là một thủ đoạn của tư sản Pháp vì những<br /> sang các nhà tư sản Pháp, tức là chính người vào khẩn hoang rất khó giữ được<br /> quyền ở Đông Dương chỉ làm một việc là những mảnh đất của mình. Tầng lớp điền<br /> cấp phép đối với diện tích khẩn hoang mà chủ tìm mọi cách để tước đoạt đất đai của<br /> tư sản Pháp đã làm đơn xin. Sau đó, họ tự họ để sáp nhập vào các đồn điền. Họ có thể<br /> chiêu mộ nhân công để khẩn hoang và sản phải bán với giá rẻ, bị lấy để trừ nợ nếu như<br /> xuất kinh tế trong các đồn điền đã khẩn họ vay tiền với lãi suất cao không có khả<br /> hoang xong. năng để trả... Nguyễn Khắc Đạm nhận xét,<br /> <br /> 148<br />  TRẦN MINH THUẬN<br /> <br /> <br /> sau khi “đất hoang đã thành ruộng, lúa đã đến điểm cao nhất là ở vùng Bạc Liêu, toàn<br /> kín đồng, thế là bọn thực dân và tay sai bộ vùng phía tây Giá Rai, ở đó, địa chủ<br /> (bọn quan lại, ký lục có thân thế) đem không được lựa chọn gì hết, có ai thì tuyển<br /> người ở Sở địa chính đến đo đạc chiếm lấy, mộ người đó, nghĩa là tuyển mộ những<br /> nói rằng đó là đất công chúng đã mua được người di cư không ổn định hoặc lí lịch<br /> của nhà nước. Kết cục, người nông dân không rõ ràng. Nhiều khi chủ thuê phải trả<br /> thấp cổ bé họng chỉ còn có cách một là đi cho họ thuế thân, hoặc ứng trước cho họ<br /> chỗ khác khẩn hoang để rồi lại bị cướp một số tiền cần thiết" [5;40].<br /> đoạt, hai là ở lại làm tá điền nộp tô cho Tóm lại, nguồn nhân công phục vụ<br /> chúng. Nhiều tên thực dân Pháp đã nhờ lối trong các đồn điền ở miền Tây Nam Kỳ đa<br /> đó mà cướp đoạt được tới hàng vạn mẫu số là người nông dân tại địa phương và các<br /> tây" [3;70]. Như vậy, việc sở hữu ruộng đất tỉnh xung quanh. Việc chiêu mộ nhân công<br /> và tình hình nhân công luôn thay đổi liên từ Bắc Kỳ và Trung Kỳ do chính quyền thực<br /> tục. Nông dân tham gia khẩn hoang với hi dân và tầng lớp điền chủ thực hiện đã không<br /> vọng có được mảnh đất thuộc sở hữu riêng đạt được hiệu quả như họ mong muốn.<br /> để tự mình canh tác rất khó trở thành hiện 2.2. Về số lượng nhân công<br /> thực. Đất đai do tầng lớp điền chủ sở hữu Chúng tôi không tiếp cận được nhiều<br /> ngày càng lớn và trình trạng này rất phổ số liệu liên quan đến vấn đề số lượng nhân<br /> biến ở miền Tây. Mỗi địa chủ ở đây có thể công. Số lượng nhân công được chiêu mộ<br /> sở hữu diện tích đất canh tác lên đến hàng tham gia khẩn hoang và sản xuất trong các<br /> chục ngàn ha. đồn điền trồng lúa luôn thay đổi thất<br /> Phương thức trả công cho nhân công thường. Lúc đầu, chính quyền thuộc địa<br /> đồn điền trong giai nửa đầu thế kỉ XX khá đứng ra chiêu mộ thì họ có thống kê vài số<br /> phức tạp. Thông thường có hai loại, một là liệu. Ví dụ vào năm 1908, "trong đợt đầu<br /> công nhân thường trực làm công theo năm, tiên, chính quyền thực dân đã mộ được 84<br /> hai là những người công nhân tạm thời trả gia đình gồm 328 người. Những người này<br /> lương công nhật. Tùy theo từng thời điểm đã được tới định cư tại Phụng Hiệp, trong<br /> mùa vụ mà số lượng biến động khác nhau. tỉnh Cần Thơ trên một diện tích khoảng<br /> Nếu khan hiếm nguồn nhân công thì giá 200 ha. Các nhân công bắt đầu khẩn hoang<br /> tiền công có thể tăng lên khá nhiều và đa diện tích đất được giao, dưới sự điều khiển<br /> số là làm theo kiểu công nhật. Họ có thể trực tiếp của viên đặc trách văn phòng khẩn<br /> được nhận tiền công theo ngày hoặc theo hoang” [9;178]. Mặc dù nhà nước đứng ra<br /> các cách tính khác như bằng diện tích hoặc chiêu mộ nhưng quy mô nhỏ lẻ với số<br /> bằng phần trăm sản phẩm thu được. Nhưng lượng rất ít ỏi và cũng không tiến hành lâu<br /> những người làm thuê vẫn thích và phương dài. Về sau, tầng lớp điền chủ tự mình<br /> thức trả công phổ biến nhất là trả bằng tiền. đứng ra chiêu mộ nguồn nhân công với<br /> Nếu lực lượng nhân công ở miền Tây thiếu những ưu đãi riêng về tiền lương và các<br /> hụt, họ sẽ tìm nhân công từ các tỉnh miền chế độ khác. Nhìn chung, vùng cực Tây<br /> Trung và thậm chí là miền Đông. Nhân còn quá nhiều khó khăn, nguy hiểm nên đã<br /> công ở những tỉnh lân cận tranh thủ thời không thu hút được nguồn nhân công.<br /> gian nghỉ ngơi kéo về các tỉnh miền Tây để Những người nông dân ở Bắc Kỳ và Trung<br /> làm thêm. "Trước khi có nạn kinh tế khủng Kỳ cũng không quen với cách sống, canh<br /> hoảng thì nạn khủng hoảng nhân công đạt tác và cả khí hậu ở miền Tây. Do đó, “số<br /> <br /> 149<br /> VẤN ĐỀ NHÂN CÔNG ĐỒN ĐIỀN Ở MIỀN TÂY NAM KỲ CUỐI THẾ KỈ XIX ĐẦU THẾ KỈ XX<br /> <br /> <br /> những người này có mặt tại Nam Kỳ vào đối. Chúng tôi thấy rằng với dân số<br /> những năm cao nhất không quá 40.000 1.290.933 người ở miền Tây Nam Kỳ và<br /> người. Và hầu như trọng số người này nguồn nhân công từ Bắc Kỳ và Trung Kỳ<br /> được sử dụng tại các đồn điền trồng cao su là 5.530 người, nghĩa là nguồn nhân công<br /> tại các tỉnh miền Đông. Chỉ một số rất ít này chiếm một tỉ lệ rất thấp. Điều này<br /> được chính quyền thực dân đưa vào khai chứng minh, để khẩn hoang và hoạt động<br /> thác vùng Cần Thơ vào những năm 1903 nông nghiệp trồng lúa ở miền Tây thì<br /> và 1940, khoảng 350 người.”[9; 175]. nguồn nhân công chính là tại địa phương<br /> Chúng tôi lấy vài số liệu thống kê để và các tỉnh lân cận. Dân số miền Tây cũng<br /> tạm so sánh trên lĩnh vực dân số ở miền gần như tương đương miền Trung Nam Kỳ<br /> Tây để phần nào hình dung ra được nguồn và miền Đông Nam Kỳ. Điều khác biệt là<br /> nhân công ở đây trong những thập kỉ đầu đến giai đoạn này các tỉnh ở miền Đông và<br /> của thế kỉ XX. Theo một tài liệu được in miền Trung việc khẩn hoang đã cơ bản<br /> năm 1926, dân số trên toàn Nam Kỳ có hoàn thành. Hệ thống đồn điền đã hoạt<br /> 3.970.594 người. Dân số cụ thể tại các tỉnh động ổn định và lúa gạo xuất khẩu đã<br /> miền Tây Nam Kỳ như sau: Châu Đốc có chiếm một số lượng lớn trên toàn Đông<br /> 203.134 người; Long Xuyên có 200.081<br /> Dương. Ngược lại, ở miền Tây vẫn chưa<br /> người; Cần Thơ có 314.372 người; Sóc<br /> hoàn thành công việc khẩn hoang, nhiều<br /> Trăng có 187.611 người; Bạc Liêu có<br /> vùng đất còn nhiễm phèn và ngập mặn, hệ<br /> 181.761 người; Rạch Giá có 199.373<br /> thống kênh đào vẫn chưa hoàn chỉnh.<br /> người; Hà Tiên có 17.601 người. Như vậy,<br /> Số lượng nhân công làm việc trong các<br /> tổng cộng dân số ở miền Tây Nam Kỳ năm<br /> đồn điền cũng luôn có sự biến động liên<br /> 1926 theo thống kê của tài liệu này là<br /> 1.290.933 người [4; 19]. tục vì nhiều lí do khác nhau. Chẳng hạn,<br /> Tác giả Huỳnh Lứa dẫn theo Niên người nông dân tá điền không chịu nổi sự<br /> giám thống kê Đông Dương, cho biết cụ bóc lột bỏ trốn khỏi các đồn điền, tập trung<br /> thể sự hiện diện của người Bắc Kỳ và lên các đô thị để trở thành công nhân. Hoặc<br /> Trung Kỳ tại các tỉnh miền Tây Nam Kỳ nếu như đã mắc nợ điền chủ nhiều quá, họ<br /> vào năm 1921 là: trốn sang những đồn điền khác để xin làm<br /> công. Vùng cực Tây xa xôi nên việc kiểm<br /> Tỉnh Số người tra nhân thân của người đi làm công còn rất<br /> Rạch Giá 610<br /> sơ sài, thậm chí họ biết rõ nhưng vẫn nhận<br /> Cần Thơ 1.700<br /> vào làm khi nguồn nhân công khan hiếm.<br /> Bạc Liêu 1.330<br /> Trong các đại điền điền của người Pháp và<br /> Sóc Trăng 540<br /> Long Xuyên 400 một số điền chủ người Việt ở miền Tây,<br /> Châu Đốc 500 diện tích đất canh tác đôi khi lớn hơn hàng<br /> Hà Tiên 450 trăm lần so với một đại địa chủ ở Bắc Kỳ<br /> TỔNG CỘNG 5.530 nên nguồn nhân công rất lớn mới đáp ứng<br /> đủ nhu cầu hoạt động sản xuất.<br /> [9; 176]<br /> Việc khẩn hoang và hoạt động sản<br /> Mặc dù các số liệu thống kê không xuất có lẽ không phù hợp với nguồn nhân<br /> cùng thời điểm và từ hai nguồn khác nhau, công từ Bắc Kỳ và Trung Kỳ vào. Điều<br /> chúng tôi tạm lấy để có sự so sánh tương kiện tự nhiên, khí hậu, tình trạng đất đai,<br /> <br /> 150<br />  TRẦN MINH THUẬN<br /> <br /> <br /> tập quán sản xuất ở các vùng miền khác sản Pháp phải giữ lại cả phương thức bóc<br /> nhau...là những nguyên nhân dẫn đến trình lột này.<br /> trạng nguồn nhân công từ các vùng ngoài 3. Quan hệ kinh tế giữa nhân công<br /> vào không nhiều và cũng không ở lại lâu. đồn điền và tầng lớp điền chủ ở miền<br /> Nguồn nhân công tại chỗ ít nhiều gắn với Tây Nam Kỳ<br /> quá trình khẩn hoang miền Nam từ nhiều Để phân tích mối quan hệ kinh tế<br /> thế hệ trước. Họ quá quen với những điều giữa nhân công đồn điền và tầng lớp điền<br /> kiện khắc nghiệt ở miền Tây, hiểu biết cặn chủ, chúng tôi xin phép so sánh các số<br /> kẽ về cách thức khẩn hoang cũng như hoạt liệu có được trong hai mốc thời gian khác<br /> động sản xuất nông nghiệp. Thậm chí, họ nhau. Dưới đây là bảng thống kê về diện<br /> quen cả phương thức bóc lột theo kiểu tích đất của các tỉnh miền Tây Nam Kỳ<br /> phong kiến là phát canh thu tô đến nỗi tư vào năm 1907:<br /> <br /> Tỉnh Tổng diện tích (ha) Diện tích trồng lúa (ha) Tỉ lệ %<br /> Rạch Giá 593.648 138.214 11,6<br /> Cần Thơ 260.210 166.200 63,8<br /> Bạc Liêu 710.656 74.379 10,4<br /> Sóc Trăng 231.404 173.672 75,9<br /> Long Xuyên 276.949 68.100 24,6<br /> Châu Đốc 280.009 32.612 11,6<br /> Hà Tiên 172.042 1.424 8,2<br /> [12; 226]<br /> Đây là số liệu thống kê của Y.Henry thống kê năm 1930:<br /> <br /> Tỉnh Tổng diện tích (km2) Diện tích trồng lúa (ha) Sản lượng (tấn)<br /> Rạch Giá 6.779 319.900 344.900<br /> Cần Thơ 2.322 181.100 322.200<br /> Bạc Liêu 7.272 270.420 296.800<br /> Sóc Trăng 2.397 195.000 288.000<br /> Long Xuyên 2.691 147.500 199.700<br /> Châu Đốc 2.887 131.300 148.080<br /> Hà Tiên 1.102 6.140 5.400<br /> [5;5]<br /> Từ hai bảng thống kê này, chúng tôi Ngô Văn Hòa dựa vào một số tài liệu<br /> nhận thấy rằng diện tích trồng lúa ở các của Pháp để làm rõ việc sở hữu ruộng đất<br /> tỉnh miền Tây Nam Kỳ sau khoảng 23 năm lớn ở miền Tây. Theo đó, "vào năm 1930,<br /> khẩn hoang đã tăng lên rất nhiều, có tỉnh miền Trung và miền Tây Nam Kỳ có<br /> tăng gấp đôi, có tỉnh tăng gấp bốn lần. 255.000 điền chủ so với một dân số nông<br /> <br /> 151<br /> VẤN ĐỀ NHÂN CÔNG ĐỒN ĐIỀN Ở MIỀN TÂY NAM KỲ CUỐI THẾ KỈ XIX ĐẦU THẾ KỈ XX<br /> <br /> <br /> thôn vào khoảng 4 triệu người, diệc tích nguồn nhân công làm thuê được trả công<br /> canh tác vài khoảng 2.400.000 ha, nghĩa là chủ yếu bằng tiền tùy theo mức độ công<br /> cứ 15 người có một điền chủ, trung bình việc và sự thỏa thuận giữa điền chủ và<br /> mỗi điền chủ có 9 ha" [6;50]. Diện tích đất người làm thuê. “Tiền công trả theo năm:<br /> nông nghiệp tăng lên nhanh chóng như vậy những người làm thuê theo năm được trả<br /> đã tác động rất lớn đến việc tập trung nhân công hàng năm xê dịch từ 50 đến 80 đồng<br /> công trong các đồn điền. Tầng lớp điền chủ trên một nhân công, tức là từ 4 đến 6,5<br /> phải sử dụng rất nhiều thủ đoạn mới hi đồng một tháng”. [5;41]. Mỗi khu vực tùy<br /> vọng đủ nguồn nhân lực cho đồn điền của theo hiện trạng xa gần, đất trũng hay đất<br /> mình. Vì vậy, mối quan hệ về kinh tế, mà gò, dễ làm hay khó làm... mà tiền công có<br /> cụ thể là trả công được thực hiện hết sức thể dao động ít nhiều. Hoặc khi nguồn<br /> linh hoạt với nhiều cách thức khác nhau. nhân công khan hiếm thì giá thuê nhân<br /> Theo Y.Henry thì lực lượng nhân công công cũng phải cao hơn so với những lúc<br /> làm thuê trong các đồn điền bao gồm hai thông thường. Ở miền Tây, do đất trũng và<br /> thành phần sau đây: Thứ nhất là những điều kiện còn nhiều khó khăn nên tiền công<br /> người công nhân thường trực làm công theo thường cao hơn so với miền Trung và miền<br /> năm; thứ hai là những người công nhân tạm Đông Nam Kỳ. Y.Henry đã ghi nhận “tiền<br /> thời làm công theo một số công việc được công trả cao hơn cả là ở vùng cực tây (Sóc<br /> trả công nhật hoặc trả khoán. “Việc tuyển Trăng, Bạc Liêu, Rạch Giá), ở đó năm<br /> nhân công dễ dàng tại các tỉnh miền Trung 1928, 1929 và 1930, người chủ phải trả ít<br /> (Trung Nam Kỳ-tác giả chú thích), nhưng nhất 80 đồng một năm, nhiều khi phải trả<br /> khó khăn ở vùng cực Tây, ở đó địa chủ phải 100 đồng, trong đó phải ứng trước 20<br /> dỗ dành công nhân bằng đủ lời hứa hẹn, đồng. Một người đàn bà được trả từ 30 đến<br /> thậm chí còn hứa trả thêm tiền thưởng” 40 đồng, một trẻ em trông coi trâu được trả<br /> [5;40]. Dựa vào tính chất công việc, cách từ 30 đến 40 đồng” [5;41]. Ngoài tiền công<br /> thức trả công, những biện pháp để lôi kéo được trả theo thỏa thuận ban đầu, người<br /> nguồn nhân công... của các chủ đồn điền, nhân công làm thuê còn được các chủ đồn<br /> chúng tôi chia làm ba loại nhân công là điền giúp cho họ có “được nhà ở và được<br /> nhân công thường trực, nhân công làm theo ăn cơm, họ được nhận ba bộ quần áo mới<br /> mùa và nông dân tá điền. Đây là ba nguồn nhân dịp tết, trên nguyên tắc là hai bộ mặc<br /> nhân công chính ở miền Tây Nam Kỳ, lực lao động và một bộ đẹp hơn để mặc vào<br /> lượng đông đảo nhất để biến vùng đất cực dịp tết và những ngày nghỉ ngơi. Họ cũng<br /> Tây vốn nhiều khó khăn, khắc nghiệt trở được cấp phát thuốc lào để hút. Khoản cơm<br /> thành một vựa lúa quan trọng bậc nhất ở ăn, thuốc lào, trầu ăn trị giá 5 đến 6 đồng<br /> Đông Dương. Chúng tôi chỉ đề cập chủ yếu một tháng” [5;41]. Sở dĩ các điền chủ ở<br /> đến mối quan hệ kinh tế và đời sống của miền Tây ngoài trả tiền công, còn có những<br /> những người lao động làm thuê trong các ưu đãi khác nhân công đồn điền vì họ biết<br /> đồn điền. Về cơ cấu xã hội, giai cấp hoặc công việc ở miền Tây cực nhọc hơn các<br /> những mâu thuẫn giữa lực lượng nhân công tỉnh miền Trung và miền Đông vốn đã<br /> và tầng lớp điền chủ, chúng tôi không đề hoàn thành việc khẩn hoang từ lâu. Công<br /> cập đến trong bài viết này. việc trong các đồn điền cũng nhẹ nhàng<br /> - Nhân công thường trực: Đây là hơn, từ việc sử dụng các phương tiện kỹ<br /> <br /> 152<br />  TRẦN MINH THUẬN<br /> <br /> <br /> thuật đến việc vận chuyển lúa gạo đều ít về làm” [5;42].<br /> tốn công hơn so với miền Tây. Điền chủ ở miền Tây Nam Kỳ có thể<br /> - Người làm công theo mùa: Lực tận dụng tối đa nguồn nhân công bằng cách<br /> lượng này có thể thỏa thuận nhận đất của tuyển mộ và di dân theo mùa. Tức là tùy<br /> điền chủ để làm việc theo từng mùa và tầng theo tình hình mùa vụ, cụ thể của từng<br /> lớp điền chủ có nhiều cách trả thù lao cho vùng mà họ điều chỉnh, kêu gọi nhân công<br /> họ, chứ không phải chỉ có trả bằng tiền. tranh thủ làm cho các đồn điền của mình.<br /> Nhất là nguồn nhân công ở tại địa phương Nếu ở miền Tây Nam Kỳ thu hoạch trước<br /> thì phương thức trả công cũng đa dạng và miền Trung Nam Kỳ thì nhân công từ miền<br /> linh hoạt hơn. Có thể điền chủ khoán dựa Trung kéo xuống miền Tây để gặt lúa. Sau<br /> trên diện tích, thường là công của người khi xong việc và nhận tiền công họ lại quay<br /> thợ gặt bằng 1/10 diện tích đó; hoặc họ về các tỉnh miền Trung để tiếp tục công<br /> được thanh toán bằng hiện vật, tức là họ việc thu hoạch lúa. Đặc điểm ở miền Tây<br /> được 1 bó lúa trên 10 bó hoặc trên 11 bó Nam Kỳ đầu thế kỉ XX là sở hữu ruộng đất<br /> tùy theo tập quán địa phương. Nhưng rất lớn, do đó cũng cần một lượng nhân<br /> thông thường, những người làm công theo công tương ứng. Vào thời điểm thu hoạch<br /> mùa hay yêu cầu được thành toán bằng đồng loạt, giới điền chủ thường không tìm<br /> tiền. Vì nếu lấy sản phẩm, họ cũng phải đủ nguồn nhân công. Họ thường phải kêu<br /> bán để lấy tiền để trang trải nợ nần vay gọi nhân công từ các tỉnh miền Trung Nam<br /> mượn. Có ý kiến cho rằng người nhân công Kỳ xuống với chế độ tiền công có phần cao<br /> đồn điền ở Nam Kỳ hay mắc nợ. Họ cũng hơn. “Tiền công năm 1930, trước khi xảy<br /> rất thích những trò cờ bạc trong những ra kinh tế khủng hoảng-tiền công hàng<br /> khoảng thời gian được nghỉ ngơi. Trả công ngày của một người công nhân được nuôi<br /> bằng tiền có lẽ là phương thức tối ưu và cơm, không cần chuyên môn xê dịch từ 0,4<br /> tiện lợi nhất. đồng (ở trung tâm) đến 0,6 đồng (ở cực<br /> Trường hợp ở tỉnh Cần Thơ, nhất là ở tây), như vậy là tương ứng với tiền công<br /> những nơi có ruộng thấp không cày bừa, 0,6 đồng đến 0,8 đồng không nuôi cơm”<br /> đất đai màu mỡ và không bị úng lụt như [5;43]. Đây là nguồn nhân công được sử<br /> Phụng Hiệp thì năng suất thường cao hơn dụng một cách linh hoạt và không có tính<br /> so với các nơi khác. Những người nhân ổn định. Cứ mỗi năm đến mùa gặt, điền<br /> công làm việc theo mùa rất thích canh tác chủ lại nghĩ ra những chiêu trò mới nhằm<br /> trên những mảnh đất như vậy. Vì vậy, họ kêu gọi, lôi kéo họ về làm việc trong các<br /> đổ xô về đây để nhận đất lĩnh canh. Tầng đồn điền của mình.<br /> lớp điền chủ thường “trao ruộng đất cho - Tá điền thuê ruộng: Đây là nguồn<br /> một người thầu khoán, người này trao nhân công đồn điền lớn nhất và có tính ổn<br /> ruộng lại cho chủ sau khi cấy lúa. Người định nhất đối với khu vực miền Tây Nam<br /> chủ cung cấp thóc giống và đất, và trả công Kỳ trong những năm đầu thế kỉ XX.<br /> theo một giá quy định trước căn cứ vào Y.Henry đánh giá: “người ta phải coi họ<br /> diện tích. Người làm công tự thu xếp công như những người thuê ruộng hơn là coi họ<br /> việc: phát bờ, chuẩn bị mạ, cấy lúa vào lúc như những người tá điền làm ruộng cho<br /> nào tùy mình, có thể dùng nhân công trong chủ, bởi vì khoản tô của họ về việc thuê đất<br /> gia đình, hoặc tự mình đi thuê nhân công mặc dầu có thể trả bằng thóc nhưng đã<br /> <br /> 153<br /> VẤN ĐỀ NHÂN CÔNG ĐỒN ĐIỀN Ở MIỀN TÂY NAM KỲ CUỐI THẾ KỈ XIX ĐẦU THẾ KỈ XX<br /> <br /> <br /> được quy định trước ở một tỷ suất nhất lối này" [2;113-114].<br /> định. Chế độ làm rẽ chính thức, tức là phân Hoạt động sản xuất kinh doanh trong<br /> chia huê lợi trong một tỉ lệ quy định trước, các đồn điền thuộc sở hữu của tư sản Pháp<br /> cả hai bên đều phải chịu thiệt nếu xảy ra đã xuất hiện rõ yếu tố hàng hóa, tức là một<br /> rủi ro” [5; 46]. Tuy nhiên, tỉ lệ này dễ dàng nền kinh tế có chứa đựng những mầm<br /> thấy rằng tầng lớp điền chủ bao giờ cũng mống tư bả chủ nghĩa. Tuy nhiên, do nhiều<br /> hưởng cao hơn 50% sản phẩm thu hoạch điều kiện khách quan và chủ quan, phương<br /> được. Người nông dân tá điền sau thu thức sản xuất tư bản chủ nghĩa không thể<br /> hoạch phải nộp tô, phải trả tiền vay thóc phát triển mạnh mẽ. Nhưng tư sản Pháp<br /> giống, và các khoản tiền vay mượn khác. cũng có được những món lợi khổng lồ từ<br /> Thực hiện xong nghĩa vụ, họ hầu như chương trình khẩn hoang và thành lập hệ<br /> chẳng còn lại bao nhiêu, thông thường sẽ thống đồn điền của chính quyền thuộc địa.<br /> không đủ ăn cho đến mùa gặt năm sau. Vì Chỉ có đời sống của đại bộ phận người<br /> vậy, khi thu hoạch lúa của mình xong, họ nông dân tá điền ở miền Tây Nam Kỳ là<br /> lại trở thành nguồn nhân công đi gặt mướn hoàn toàn ngược lại. "Với ruộng đất cướp<br /> ở những nơi mà điền chủ đang cần. đoạt được của nông dân Việt Nam, thực<br /> Ruộng đất Nam Kỳ tập trung vào một dân Pháp giữ lại một phần để thành lập đồn<br /> số ít những đại điền chủ, một điền chủ có điền trồng lúa và cây công nghiệp, biến<br /> thể sở hữu hàng chục nghìn ha ruộng đất. nhân dân địa phương thành tá điền, công<br /> Họ đôi khi không cần quản lý trực tiếp nhân công nghiệp, hoặc chiêu mộ nông dân<br /> cũng thu về một số lợi nhuận khổng lồ. ở các nơi khác đến làm đồn điền cho<br /> Trường hợp đặc biệt ở Bạc Liêu và Rạch chúng; còn chúng thảnh thơi ngồi thu lợi<br /> Giá là bọn điền chủ ở đây tiến hành khai lớn, trung bình mỗi năm từ 125% đến 245<br /> thác bóc lột theo kiểu vắng mặt %, thậm chí còn cao hơn nữa" [8; 29].<br /> (absentésme). Phạm Cao Dương đã dẫn Theo thống kê năm 1930, miền Tây<br /> theo Lê Thành Khôi và P.Gourou để nói về Nam Kỳ có khoảng 160 đại điền chủ sở<br /> cách bóc lột này. Đó là họ "không những hữu từ 500 ha trở lên [5;192]. Trong khi<br /> không khai thác trực tiếp mà thôi, những đó, dân số miền Tây Nam Kỳ khoảng trên<br /> đại địa chủ này phần lớn lại còn không trực 1,3 triệu người mà đại đa số là nông dân tá<br /> tiếp liên lạc với tá điền nữa. Hình thức khai điền và nhân công làm thuê trong các đồn<br /> thác khiếm diện đã ngự trị nơi đây vì các điền. Các thành phần dân cư khác như<br /> địa chủ đó cư ngụ tại các thành phố, có người Ấn, người Pháp, người Mã Lai... có<br /> người lại cư ngụ cả ở bên Pháp và trao số lượng không đáng kể. Trong mối quan<br /> quyền quản trị tất cả đất đai của họ ở miền hệ kinh tế giữa chủ và người làm công<br /> quê cho một viên quản lý với một địa tô thường phát sinh nhiều mâu thuẫn. Sự bóc<br /> nhỏ hơn là địa tô dành cho tá điền. Chính lột của giới điền chủ đối với người nông<br /> những viên quản lí này mới là những kẻ dân tá điền diễn ra hết sức nặng nề. Họ làm<br /> bóc lột thậm tệ các tá điền. Họ đã đòi hỏi tá việc cực nhọc quanh năm nhưng cuối mùa<br /> điền những địa tô rất nặng, đã dùng tất cả sau khi trả các khoản vay nợ, công cụ, thóc<br /> những biện pháp cho vay lãi để trục lợi. giống... thì hầu như không còn gì. Công<br /> Năm 1930, phân nửa những đại điền sản việc tiếp theo của họ là tranh thủ bán sức<br /> rộng trên 300 mẫu tây đã bị khai thác theo lao động để có tiền trang trải cuộc sống<br /> <br /> 154<br />  TRẦN MINH THUẬN<br /> <br /> <br /> trong khi chờ đợi đến vụ sản xuất mùa sau. kiếp tá điền lĩnh canh. Đây là nguồn nhân<br /> Tóm lại, ở miền Tây Nam Kỳ, “chế độ công quan trọng nhất đối với hoạt động sản<br /> thuộc địa, với những thực chất cố hữu của xuất trong các đồn điền trồng lúa ở miền<br /> nó, đã làm cho tình cảnh của nông dân ta Tây Nam Kỳ thời thuộc Pháp.<br /> ngày càng đen tối hơn so với chế độ phong TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> kiến của các vua chúa Việt Nam xưa kia”<br /> 1. Jean Pierre Aumiphin (1994), Sự hiện diện tài<br /> [2; 229]. Với nhận định của tác giả Phạm chính và kinh tế của Pháp ở Đông Dương,<br /> Cao Dương, đời sống của những nông dân bản dịch của Đinh Xuân Lâm, Ngô Thị Chính,<br /> tá điền-nguồn nhân công chính trong các Hồ Song, Phạm Quang Trung, Hội khoa học<br /> đồn điền thật khốn khổ và không lối thoát. lịch sử Việt Nam xuất bản, Hà Nội.<br /> 2. Phạm Cao Dương (1967), Thực trạng của giới<br /> 4. Kết luận<br /> nông dân Việt Nam dưới thời Pháp thuộc,<br /> Sau khi nghiên cứu về lực lượng nhân NXB Khai Trí, Sài Gòn.<br /> công khẩn hoang và hoạt động sản xuất 3. Nguyễn Khắc Đạm (1957), Những thủ đoạn<br /> trong các đồn điền ở miền Tây Nam Kỳ bóc lột của chủ nghĩa đế quốc ở Việt Nam,<br /> trong giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX, mặc dù NXB Văn Sử Địa, Hà Nội.<br /> còn nhiều hạn chế, chúng tôi cũng xin đưa 4. Địa Dư (1926), Imprimerie de Quinhon,<br /> Annam.<br /> ra một vài kết luận sau đây:<br /> 5. Yves Henry (1932), Kinh tế nông nghiệp<br /> Thứ nhất, nguồn nhân công có xuất Đông Dương, Hà Nội, Bản dịch Hoàng Đình<br /> thân từ nhiều vùng miền khác nhau, thực Bình, Tư liệu khoa Lịch sử, Trường Đại học<br /> dân Pháp ở Đông Dương có chính sách khoa học xã hội và nhân văn, Đại học quốc<br /> gia Hà Nội.<br /> chiêu mộ nhân công từ Bắc Kỳ và Trung<br /> 6. Ngô Văn Hòa (1983), Tổ chức quản lý xã<br /> Kỳ vào khu vực miền Tây nhưng thực tế số thôn và cộng đồng làng xã ở Nam Kỳ thời<br /> lượng rất ít và họ cũng không ở lại lâu. Pháp thuộc, Nghiên cứu lịch sử, số 5 (212), tr.<br /> Nguồn nhân công chủ yếu là người địa 42-51, 67.<br /> phương và các tỉnh lân cận. Lực lượng này 7. Nguyễn Văn Khánh (1999), Cơ cấu kinh tế xã<br /> hội Việt Nam thời thuộc địa (1858-1945),<br /> cư trú lâu đời ở Nam Kỳ và có kinh<br /> NXB ĐHQG Hà Nội.<br /> nghiệm khẩn hoang và sản xuât nông 8. Đinh Xuân Lâm (1987), “Nông thôn Việt Nam<br /> nghiệp từ nhiều thế hệ trước. trong thời kỳ cận đại”, Nghiên cứu lịch sử,<br /> Thứ hai, do khó khăn về mặt tư liệu, (số 1-2), tr. 26-32.<br /> chúng tôi chưa tiếp cận được những số liệu 9. Huỳnh Lứa (Chủ biên), (1987), Lịch sử khai<br /> chính xác về số lượng nhân công. Tuy phá vùng đất Nam Bộ, NXB TP.HCM.<br /> 10. Sơn Nam, “Cần Thơ xưa”, Báo Cần Thơ (số<br /> nhiên, chúng tôi nhận định nguồn nhân 262), ngày 6/11/1994.<br /> công biến động không ngừng và mỗi đồn 11. Dương Kinh Quốc (2001), Việt Nam những sự<br /> điền có những cách thức và những thủ kiện lịch sử (1858-1918), NXB Giáo Dục,<br /> đoạn riêng nhằm thu hút nhiều nhân công Hà Nội.<br /> làm việc cho họ. 12. Henri Russier, Henri Brenier (1911),<br /> Indochine Francaise, Paris.<br /> Thứ ba, lực lượng nông dân được<br /> 13. Việc khai phá đất hoang và vấn đề nhân công ở<br /> chính quyền cấp thuộc địa phép cho đi Đông Dương, Lục tỉnh tân văn (1918), số 531.<br /> khẩn hoang và những người lao động làm 14. Việc khai phá đất hoang và vấn đề nhân công ở<br /> thuê ngay từ đầu cuối cùng cũng quay về Đông Dương, Lục tỉnh tân văn (1918), số 532.<br /> <br /> Ngày nhận bài: 11/7/2017 Biên tập xong: 15/9/2017 Duyệt đăng: 20/9/2017<br /> <br /> 155<br />