!
543
MỘT SỐ VẤN ĐỀ ĐẶT RA ĐỐI VỚI TÀI CHÍNH VI MÔ
Ở VIỆT NAM HIỆN NAY
ThS. Trần Thị Thu Trang
ThS. Lê Thanh Huyền
Trường Đại học Thương Mại
Tóm tắt
Việt Nam đã đạt được nhiều thành tích ấn tượng về phát triển kinh tế và xóa
đói giảm nghèo trong thời kỳ đổi mới của đất nước. Trong số những thành tựu đó, có
phần đóng góp đáng khích lệ của hoạt động tài chính vi mô (TCVM), với sự tham gia
tích cực của các tổ chức, chương trình TCVM trên khắp cả nước. Các hoạt động
TCVM đã giúp người nghèo vượt qua khó khăn, thách thức để không ngừng vươn lên
phát triển kinh tế gia đình và đóng góp vào phát triển kinh tế đất nước. Thực tế đã
chứng minh rằng, TCVM là một công cụ xóa đói giảm nghèo hiệu quả cho mọi nền
kinh tế, đặc biệt là ở các nước đang phát triển trong đó có Việt Nam. Tuy nhiên
trước bối cảnh mới của nền kinh tế, tài chính vi mô có nhiều cơ hội nhưng cũng
không ít khó khăn và thách thức. Bài viết đề cập đến thực trạng TCVM ở Việt Nam
hiện nay và một số vấn đề còn tồn tại của TCVM, đồng thời đề xuất một số giải pháp
phát triển TCVM trong thời kỳ mới.
Từ khóa: tài chính vi mô, xóa đói giảm nghèo
Abstract
Vietnam has achieved considerable success in economic growth and poverty
reduction. Micro credit has had significant contribution to the success with the
participation of organizations and programs all over the country. Micro credit helps
the poor to improve their lives and contribute to the development of the country. In
reality, micro credit has become effective tool for poverty reduction of every country,
especially developing countries, including Vietnam. However, in the context of the
economy, micro credit has many opportunities but faces many challenges. This article
summarize the current state and some remaining problems of micro credit, the author
also suggests some solutions to develop microcredit in new stage.
Key words: Micro credit, poverty reduction
!
544!
Đặt vấn đề
Kể từ khi ra đời cho đến nay, TCVM đã trở thành một công cụ hữu hiệu góp
phần không nhỏ trong công cuộc xóa đói giảm nghèo ở Việt Nam. Tuy nhiên trước
những đòi hỏi mới của nền kinh tế, các tổ chức TCVM Việt Nam có được nhiều cơ hội
nhưng cũng phải đối mặt với không ít thách thức của cạnh tranh và hội nhập quốc tế.
Bên cạnh đó, tình hình kinh tế thế giới và trong nước cũng có nhiều biến động khó
lường, do đó TCVM cần phát triển hơn nữa để tồn tại và khẳng định vai trò của mình
trong nền kinh tế - xã hội. Chính vì vậy mà phải có phương hướng, giải pháp phát triển
để từ đó đáp ứng được yêu cầu của thị trường và nhu cầu của người dân, để ngày càng
góp phần vào công cuộc cải tạo xã hội, xóa đói giảm nghèo ở Việt Nam.
1. Một số vấn đề lý luận về tài chính vi mô
1.1. Khái niệm tài chính vi mô
Có nhiều quan điểm khác nhau được đưa ra về tài chính vi mô, dưới đây là một
số quan điểm được nhiều học giả công nhận:
Tài chính vi mô được coi là một phương pháp phát triển kinh tế nhằm mang lại lợi
ích cho cư dân thu nhập thấp. (Joanna Ledgerwood, cẩm nang hoạt động tài chính vi mô)
TCVM bao gồm các giao dịch tài chính tương đối nhỏ, đặc biệt là cung cấp tín
dụng nhỏ cho các doanh nghiệp vi mô và/hoặc cá nhân và huy động tiết kiệm nhỏ của
họ. (TS Đào Văn Hùng, Phát triển hoạt động tài chính vi mô ở Việt Nam, NXB lao
động xã hội)
Theo Quỹ Đầu tư phát triển Liên hiệp quốc: TCVM là việc cung cấp dịch vụ tài
chính cho những người không tiếp cận được với hệ thống tài chính chính thức.
Theo ADB: TCVM là việc cung cấp các dịch vụ tài chính như gửi tiền, cho vay,
các dịch vụ thanh toán, chuyển tiền và bảo hiểm tới các hộ nghèo, hộ thu nhập thấp và
các doanh nghiệp quy mô nhỏ.
Theo Nghị định số 28/2005/NĐ-CP về tổ chức và hoạt động của các tổ chức tài
chính quy mô nhỏ tại Việt Nam: TCVM được hiểu là tài chính quy mô nhỏ, đó là “hoạt
động cung cấp một số dịch vụ tài chính, ngân hàng nhỏ, đơn giản (bao gồm dịch vụ tín
dụng quy mô nhỏ, nhận tiền gửi tiết kiệm bắt buộc, tiền gửi tự nguyện, một số dịch vụ
thanh toán) cho các hộ gia đình, cá nhân có thu nhập thấp, đặc biệt là hộ gia đình
nghèo và người nghèo”
Như vậy có thể thấy rằng TCVM là việc cung cấp các dịch vụ tài chính nhỏ
cho các chủ thể không tiếp cận được với kênh tài chính chính thức, chủ yếu là
người nghèo.
!
545
1.2. Đặc điểm của tài chính vi mô
Với cách hiểu về tài chính vi mô như trên, ta có thể đưa ra một số đặc điểm của
tài chính vi mô như sau:
+ Tài chính vi mô thường là các khoản vay nhỏ, đặc trưng vốn lưu động
Các tổ chức TCVM thường xuyên cung cấp tín dụng cho những khách hàng có
thu nhập thấp (như lao động bán thất nghiệp và các hộ kinh doanh không chính thức
như người bán hàng rong, các hộ chăn nuôi gia súc, gia cầm quy mô nhỏ và vừa…).
Các đối tượng khách hàng này có đặc điểm chung là sống tập trung trong một khu vực
địa lý và cùng nhóm xã hội (hội phụ nữ, nông dân, đồng hương…).
Vì đối tượng khách hàng là người có thu nhập thấp nên các khoản cho vay
thường có giá trị rất nhỏ, thời hạn ngắn và không có tài sản bảo đảm. Tuy nhiên, chu
kỳ trả nợ của khoản vay lại thường xuyên hơn với mức lãi suất áp dụng thường cao
hơn so với các khoản vay thông thường. Nhằm mục đích bù đắp chi phí hoạt động liên
quan đến phương thức cho vay vi mô tập trung nhiều nhân lực, các khoản vay TCVM
thường áp dụng mức lãi suất cao hơn so với cho vay thương mại.
Ngoài ra những món vay nhỏ, ngắn hạn không chỉ để kiểm tra chất lượng hoàn
trả của khách hàng mà còn cho phép khách hàng thấy được liệu khoản vay có gúp
được công việc của người đi vay phát triển hay không
+ Thay thế tài sản thế chấp bằng tín chấp và tiết kiệm bắt buộc
Khách hàng của TCVM thường không có tài sản ký quỹ - vật được các ngân
hàng thương mại sử dụng làm tài sản thế chấp cho các khoản vay. Cũng có trường hợp
khách hàng TCVM có tài sản ký quỹ, tuy nhiên giá trị của tài sản đó rất thấp (như tivi,
đồ nội thất…). Trong trường hợp này, tài sản thế chấp được sử dụng như một phương
pháp ràng buộc người đi vay phải trả nợ hơn là sử dụng để bù đắp các khoản lỗ. Chính
vì thế thông thường đối với TCVM thường tài sản thế chấp sẽ được thay thế bằng tín
chấp và tiết kiệm bắt buộc.
+ Những khoản vay lớn hơn và tiếp theo phụ thuộc vào tình hình hoàn trả của
khách hàng
Những khách hàng TCVM thường bị hạn chế khả năng tiếp cận đối với các
nguồn tài chính khác (do không có tài sản đảm bảo, quy mô sản xuất kinh doanh quá
nhỏ bé…) nên họ phải phụ thuộc rất nhiều vào các tiếp cận TCVM hiện tại. Cho vay
TCVM sử dụng rất nhiều các chương trình khuyến khích nhằm động viên, khen
thưởng những người đi vay (như tạo điều kiện cho vay dễ dàng đối với khoản vay kế
!
546!
tiếp, cung cấp khoản vay có giá trị lớn hơn, mức lãi suất thấp hơn, thời hạn trả nợ kéo
dài hơn). Các chương trình như vậy được gọi là cho vay lũy tiến.
Tuy nhiên, các chương trình này có thể làm gia tăng rủi ro mắc nợ quá lớn, đặc
biệt trong trường hợp hệ thống thông tin TCVM không có thông tin hoặc thông tin
không đầy đủ. Đặc điểm này của TCVM cũng tạo ra ảnh hưởng đối với công tác quản
lý rủi ro lãi suất, nhất là khi các khách hàng TCVM mong muốn lãi suất tín dụng sẽ
giảm cùng với những thành tích của khách hàng ngày càng tăng mà không quan tâm gì
đến mức lãi suất cho vay trung bình trên thị trường.
+ Tổ chức điểm thu/phát vốn thuận tiện ngay tại khu dân cư sinh sống
Các tổ chức tài chính vi mô thường bám sát khách hàng của mình qua mạng lưới
điểm thu/phát vốn rất thuận tiện ngay tại khu dân cư sinh sống như trong một thôn,
một xã. Như vậy khách hàng có thể tiếp cận một cách nhanh nhất với các dịch vụ tài
chính vi mô.
+ Phương pháp hoàn trả dần phù hợp với luồng tiền mặt của người dân
Đối tượng của tài chính vi mô là những người nghèo. Người nghèo thường vay
vốn để đầu tư làm ăn với quy mô nhỏ. Để giảm thiểu rủi ro cho tổ chức tài chính vi mô
và giúp người nghèo biết cách tính toán hoạt động kinh doanh thì các tổ chức tài chính
vi mô thường sử dụng phương pháp hoàn trả dần phù hợp với vòng quay về vốn của
khách hàng. Ví dụ như một người vay tiền để bán đồ ăn ở chợ thì tổ chức tài chính vi
mô có thể thu nợ hàng ngày (vì vòng quay vốn của hình thức kinh doanh này là 1
ngày) hay như trường hợp của người nông dân vay tiền để nuôi một lứa gà hoặc người
thợ mộc mua gỗ về đóng đồ đạc thì tần suất trả nợ sẽ từ 2 tháng đến 1 năm.
+ Các sản phẩm tiết kiệm tin cậy
Ngoài hoạt động cho vay thì các tổ chức tài chính vi mô còn cung cấp các sản
phẩm tiết kiệm tin cậy, sản phẩm này hướng đến việc giúp người nghèo hiểu được
lợi ích của tiết kiệm và có ý thức tích lũy dù số tiền họ tích lũy được hàng ngày có
thể rất nhỏ.
+ Nâng cao sự gắn kết cộng đồng
Trong hoạt động tài chính vi mô, khách hàng tự thành lập nhóm, giúp đỡ và hỗ
trợ lẫn nhau, điều này tạo cho khách hàng vay môi trường gắn kết, hiểu biết lẫn nhau
giữa các thành viên trong cộng đồng.
!
547
1.3. Vai trò của tài chính vi mô
Tài chính vi mô đã và đang thể hiện vai trò không thể phủ nhận của mình đối với
công tác xóa đói giảm nghèo trên các mặt sau đây:
- TCVM tăng cường cung cấp các dịch vụ tài chính, tạo ra một kênh tiếp vốn
quan trọng cho người nghèo tại các địa bàn khó khăn, nhất là đối tượng phụ nữ.
Hiện nay các tổ chức tài chính cung cấp rất nhiều dịch vụ tài chính cho khách
hàng, tuy nhiên người nghèo thường khó tiếp cận được với những dịch vụ này do họ
không có đủ các điều kiện như tài sản thế chấp, cầm cố, cũng có trường hợp các tổ
chức tài chính chưa có mạng lưới ở những địa bàn vùng sâu, vùng xa nên bản thân họ
cũng khó tiếp cận được với khách hàng ở địa phương. Các tổ chức tài chính vi mô hiện
nay hướng đến đối tượng là người nghèo và thường xuyên hoạt động tại những địa bàn
khó khăn nên người nghèo ở những khu vực này sẽ có cơ hội tiếp cận được những dịch
vụ tài chính phù hợp với nhu cầu, khả năng của mình.
- Đáp ứng các nhu cầu về dịch vụ tài chính thông qua cách tiếp cận dễ dàng,
nhanh chóng, thuận lợi.
Những sản phẩm tài chính vi mô được thiết kế riêng cho người nghèo nên người
nghèo có thể có điều kiện tiếp cận những sản phẩm này khá là dễ dàng, nhanh chóng
và thuận lợi. Trên thực tế có những tổ tài chính vi mô thiết lập mạng lưới của mình
rộng khắp ở các địa bàn với số lượng thành viên lớn nên họ có điều kiện cung cấp dịch
vụ tốt hơn cho khách hàng của mình. Ví dụ như đối với sản phẩm tiết kiệm, khách
hàng thậm chí không cần mang tiền đi gửi mà có người đến tận nhà để nhận tiền.
- Đa dạng hóa nguồn thu nhập của các hộ nghèo, giảm các nguy cơ tổn thương
về kinh tế và nâng cao mức sống.
Nhờ có nguồn vốn từ các tổ chức tài chính vi mô mà người nghèo sẽ có thể
thực hiện những hoạt động kinh doanh nhỏ từ đó có thêm nguồn thu nhập để cải
thiện cuộc sống.
- Tạo ra mối liên kết cộng đồng, nâng cao nhận thức và năng lực cho cộng đồng,
nâng cao vị thế của phụ nữ trong XH.
Một số sản phẩm tài chính vi mô đòi hỏi phải có sự liên kết nhóm như là sự thay
thế cho thế chấp. Do đó để đảm bảo lợi ích chung của nhóm thì các thành viên trong
nhóm cần phải có sự hiểu biết lẫn nhau và có uy tín nhất định. Trong những trường
hợp này việc các thành viên trong nhóm có tiếp cận được dịch vụ tài chính vi mô hay
không phụ thuộc vào đánh giá của nhóm và sau khi có thành viên đã được vay vốn thì
việc tiếp tục vay vốn của các thành viên khác sẽ phụ thuộc vào tình hình trả nợ của các