18 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
VAÊN HOÏC CHAÊM, MOÄT CAÙI NHÌN TOAØN CAÛNH<br />
Inrasara*<br />
<br />
I. Daãn luaän<br />
I.1. Vaên hoïc Chaêm ôû ñaâu?<br />
Vaøo cuoái theá kyû II sau Coâng nguyeân, vöông quoác Champa – luùc aáy ñöôïc<br />
goïi laø Laâm AÁp hay Linyi – ñöôïc thaønh laäp, chaïy doïc töø Harôk Kah Dhei(1) ñeán<br />
Panduranga (töø Quaûng Bình ñeán Bình Thuaän ngaøy nay). Qua nhöõng böôùc thaêng<br />
traàm cuûa lòch söû, bieân giôùi cuûa ñaát nöôùc bò thu heïp daàn veà phía nam ñeå sau ñoù<br />
bieán maát haún vaøo ñaàu theá kyû XIX. Maëc duø Champa, sau möôøi baûy theá kyû toàn taïi<br />
khoâng coøn nöõa, nhöng neàn vaên minh-vaên hoùa Champa vaãn coøn ñoù. Vaø cuøng coù<br />
maët vôùi noù laø non 20 vaïn daân Chaêm ñang sinh soáng raûi raùc khaép mieàn Trung<br />
vaø Nam Vieät Nam.(2)<br />
Ngöôïc doøng lòch söû, caàn nhaän roõ raèng Champa khoâng phaûi laø moät thöïc theå<br />
nhaát thoáng, nhö ta quan nieäm veà moät quoác gia ngaøy nay, maø laø töø nhieàu khu vöïc<br />
ñòa lyù-vaên hoùa hôïp laïi. Do ñoù söï suïp ñoå cuûa vöông trieàu AÁn Ñoä giaùo sau khi Leâ<br />
Thaùnh Toâng chieám Vijaya (thaønh Ñoà Baøn) vaøo naêm 1471 khoâng ñoàng nghóa vôùi<br />
söï bieán maát cuûa vöông quoác Champa. “Moät khi mieàn baéc bò rôi vaøo tay cuûa Ñaïi<br />
Vieät, vöông quoác Champa vaãn coøn tieáp tuïc hieän höõu nhöng bò thu heïp laïi ôû mieàn<br />
nam naèm treân laõnh thoå cuûa tieåu vöông quoác Kauthara vaø Panduranga, nôi maø<br />
ngöôøi daân coù baûn chaát raát laø hieáu ñoäng, luoân luoân ñoøi töï trò vaø ñoâi luùc coøn tìm<br />
caùch taùch rôøi ra khoûi lieân bang Champa ñeå taïo cho mình moät quoác gia ñoäc laäp”.(3)<br />
Mieàn baéc suïp ñoå ñaùnh daáu söï suy thoaùi cuûa daáu aán vaên hoùa AÁn Ñoä giaùo trong<br />
coäng ñoàng Champa, thay vaøo ñoù laø söï troãi daäy cuûa vaên hoùa baûn ñòa cuûa mieàn nam:<br />
Tieáp nhaän truyeàn thoáng cuõ ñoàng thôøi hoøa troän vôùi yeáu toá vaên hoùa Hoài giaùo keå töø<br />
theá kyû XVII ñeå taïo neân moät saéc thaùi vaên hoùa môùi, phong phuù vaø ñoäc ñaùo.<br />
Chính ôû thôøi ñoaïn naøy cuûa lòch söû Champa – cuï theå hôn laø thôøi Po Rome<br />
(trò vì 1627-1651) – chöõ Chaêm ñöôïc hình thaønh qua tieáp nhaän chöõ Chaêm coå<br />
töøng coù maët treân bia Ñoâng Yeân Chaâu (thuoäc heä thoáng bia Traø Kieäu) töø cuoái theá<br />
kyû thöù IV ñöôïc ghi nhaän laø thöù chöõ baûn ñòa xuaát hieän sôùm nhaát ôû Ñoâng Nam<br />
AÙ. Ñoù laø loaïi chöõ ñöôïc vay möôïn töø mieàn Nam AÁn Ñoä, qua nhieàu quaù trình caûi<br />
bieán ñeå trôû thaønh chöõ thoâng duïng Akhar thrah ngaøy nay.(4) Vaø qua loaïi chöõ naøy<br />
ôû caùc vaên baûn cheùp tay, ngöôøi ta tìm thaáy caùc tröôøng ca, truyeàn thuyeát, thaàn<br />
thoaïi, ca dao, hay caùc baøi vieát veà phong tuïc, toân giaùo, veà giaùo huaán, v.v…<br />
Nghóa laø caû moät kho vaên baûn quyù giaù.<br />
I.2. Ñaâu laø taùc phaåm vaên chöông?<br />
Trong kho baùu vaên baûn aáy, ñaâu thuoäc phaïm truø vaên chöông? Vaên chöông<br />
coù theå laø baûn tuïng ca thaùnh thaàn trong coõi sieâu vieät hay chæ noùi veà sinh hoaït<br />
thöôøng nhaät cuûa chò thôï deät, anh noâng daân; coù theå môû ra moät vieãn töôûng thieân<br />
<br />
* Thaønh phoá Hoà Chí Minh.<br />
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 19<br />
<br />
<br />
<br />
ñaøng traàn gian hay tieác nuoái moät thôøi ñaõ maát; haùt ca veà kyø tích oanh lieät cuûa<br />
moät daân toäc hay chæ muoán caûm thoâng vôùi moät tröôït ngaõ cuûa sinh theå yeáu ñuoái;<br />
khai phaù vaøo vuøng tö töôûng u uyeân hay chæ muoán naém baét moät caùi ñeïp ñôn giaûn<br />
thoaùng qua; phoâ baøy caùi thieän hay toá giaùc caùi aùc; xaõ hoäi hay töï nhieân; saâu laéng<br />
hay thanh thoaùt; voøng vo hay tröïc dieän. Duø gì thì gì vaên chöông phaûi lay ñoäng<br />
tim ta, thöùc giaác trí ta qua caùi ñeïp cuûa lôøi.<br />
Trong taát caû vaên baûn cheùp tay hay caùc saùng taùc truyeàn mieäng naøy, ta seõ<br />
coá gaéng xaùc ñònh phaïm vi cuûa vaên hoïc vöøa phuø hôïp vôùi quan nieäm chung (tính<br />
phoå quaùt) vöøa phuø hôïp vôùi caùch nghó cuûa ngöôøi Chaêm (neùt ñaëc tröng). Tính phoå<br />
quaùt, ñoù laø vieäc caên cöù vaøo hai tieâu chuaån ñeå xaùc ñònh taùc phaåm vaên hoïc, khu<br />
bieät chuùng vôùi caùc loaïi vaên baûn thuoäc lónh vöïc khaùc: chuû ñích vaø caùch theá dieãn taû.<br />
Trong taùc phaåm vaên hoïc, chuû ñích laøm vaên luoân luoân ñöôïc ñaët leân haøng ñaàu, maëc<br />
duø chuû ñích trình baøy tö töôûng hay theå hieän söï vieäc khoâng haún laø ñieàu thöù yeáu.<br />
Nhö vaäy, coù theå keå nhöõng vaên baûn sau ñaây naèm trong kho taøng vaên hoïc<br />
Chaêm: Taát caû saùng taùc treân bia kyù Chaêm töø theá kyû thöù IV ñeán theá kyû XVII.<br />
Caùc söû thi (akayet) noåi tieáng cuûa daân toäc Chaêm, nhöõng tröôøng ca vaø truyeän thô<br />
(ariya), nhöõng baøi thô ngaén, gia huaán ca… Truyeän coå (dalikal), tuïc ngöõ (panwôc<br />
yaw), ca dao (panwôc pañit), daân ca (kadha paran dauh)… Ñaëc bieät laø caùc baøi<br />
ca lòch söû hay tuïng ca (damnöy) ñöôïc haùt trong leã Rija. Maëc duø veà maët hình<br />
thöùc, chuùng chæ laø caùc saùng taùc phuïc vuï cho toân giaùo, nhöng ñöùng veà khía caïnh<br />
vaên hoïc, ñoù laø nhöõng taùc phaåm coù ñaày ñuû phaåm chaát ngheä thuaät. Ñoù laø neùt ñaëc<br />
thuø cuûa vaên hoïc daân toäc maø baát kyø moät nhaø nghieân cöùu vaên hoïc Chaêm naøo<br />
cuõng phaûi xeùt ñeán. Moät khía caïnh khaùc cuûa vaán ñeà laø, ngöôøi Chaêm muoán toân<br />
vinh vua chuùa baèng phöông tieän ngheä thuaät qua hình thöùc toân giaùo, do ñoù caùc<br />
damnöy ñeàu ñöôïc gia coâng ñaùng keå veà maët ngheä thuaät ñeå maëc nhieân chuùng trôû<br />
thaønh caùc taùc phaåm vaên chöông giaù trò.<br />
Dó nhieân, beân caïnh caùc saùng taùc naøy coøn coù moät soá saùng taùc chæ thuaàn tuùy<br />
phuïc vuï cho yù ñònh toân giaùo hay muïc ñích chuyeân moân, maëc duø chuùng ñöôïc saùng<br />
taùc coù vaàn ñieäu cho deã nhôù: caùc taäp thô veà caùch tính lòch (Ariya Harei mölôm)…<br />
Chuùng thuoäc lónh vöïc khaùc, neân ta khoâng theå lieät keâ chuùng vaøo kho taøng vaên<br />
hoïc Chaêm.<br />
Ñoù laø di saûn thaâm traàm cuûa daân toäc Chaêm, ñoùng goùp xöùng ñaùng vaøo neàn<br />
vaên hoïc ña daân toäc Vieät Nam.<br />
Moät neàn vaên hoïc daân toäc trong moät neàn vaên hoùa-vaên minh…<br />
Nhöng neàn vaên hoïc aáy chöa ñöôïc chuù taâm nghieân cöùu moät caùch töông<br />
xöùng vôùi taàm voùc cuûa noù. Coù theå ví vaên hoïc Chaêm nhö moät maûnh röøng hoang<br />
chöa ñöôïc khai phaù. Ñi vaøo khu röøng vaên minh Champa, ngöôøi ta chæ nhìn löôùt<br />
qua hay ñi voøng quanh. Coù phaûi maûnh röøng quaù thaâm u ñaõ laøm chuøn chaân nhaø<br />
thaùm hieåm? Hay vì noù khoâng coù loaïi hoa thôm, coû laï ñaùng cho nhöõng keû thöôûng<br />
ngoaïn phaûi nhoïc coâng? Khoâng haún theá. Vaên hoïc Chaêm khoâng coù ñöôïc caùi ñeïp<br />
kyø bí cuûa kieán truùc, cuõng khoâng coù caùi ñoäc ñaùo vöôït troäi cuûa neàn ñieâu khaéc,<br />
nhöng ñoù laø neàn vaên hoïc daân toäc phong phuù vaø ñaëc saéc.<br />
II. Thaønh töïu veà söu taàm vaø nghieân cöùu<br />
Nhö vaäy, neàn vaên hoïc daân toäc coù truyeàn thoáng laâu ñôøi kia caàn ñöôïc nhìn<br />
nhaän vaø ñaët ñuùng vò trí cuûa noù trong neàn vaên hoïc ña daân toäc Vieät Nam. Maëc duø<br />
20 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015<br />
<br />
<br />
ôû ñaàu theá kyû naøy, moät hoïc giaû uy tín ngöôøi Phaùp - Paul Mus ñaõ ngoä nhaän raèng<br />
neàn vaên hoïc naøy coù theå chæ toùm goïn trong vaøi möôi trang saùch,(5) nhöng töø cuoái<br />
theá kyû tröôùc, nhieàu nhaø nghieân cöùu trong vaø ngoaøi nöôùc ñaõ chuù yù söu taàm vaø<br />
giôùi thieäu noù. Töø nhöõng truyeän keå ñaàu tieân cuûa A. Landes ñöôïc ghi nhaän trong<br />
Contes Tjames in naêm 1887 ñeán cuoán chuyeân khaûo Vaên hoïc Chaêm cuûa Inrasara<br />
ra ñôøi,(6) coâng taùc nghieân cöùu vaø söu taàm vaên hoïc Chaêm ñaõ coù nhöõng thaønh töïu<br />
nhaát ñònh. Coù theå phaân chuùng laøm ba boä phaän sau:<br />
II.1. Vaên hoïc daân gian<br />
Truyeän keå daân gian: Goàm gaàn 100 truyeän thaàn thoaïi, truyeàn thuyeát,<br />
truyeän coå tích ñöôïc A. Landes, E. Aymonier, Thieân Sanh Caûnh, G. Moussay…<br />
söu taäp beân caïnh caùc baøi vieát cuûa Leâ Vaên Haûo, Phan Ñaêng Nhaät, Nguyeãn Taán<br />
Ñaéc, Tröông Só Huøng...(7) Naêm 1995, Nguyeãn Thò Thu Vaân ñeä trình luaän vaên<br />
Thaïc só Böôùc ñaàu khaûo saùt truyeän coå Chaêm taïi Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm Thaønh<br />
phoá Hoà Chí Minh, ñöôïc coi laø coâng trình ñaàu tieân heä thoáng hoùa caùc moâ-típ<br />
truyeän coå Chaêm.<br />
Thô ca daân gian: goàm hôn 1.000 caâu tuïc ngöõ, caâu ñoá, 30 baøi ca dao, ñoàng<br />
dao… do Löu Vaên Ñaûo vaø Inrasara söu taàm vaø chuyeån dòch ra tieáng Vieät.(8) Ngoaøi<br />
ra, Inrasara coøn coù moät soá baøi nghieân cöùu veà tuïc ngöõ - ca dao Chaêm ñaêng treân caùc<br />
taïp chí chuyeân ngaønh.(9) Caùc loaïi haùt daân gian khaùc: Damnöy, Dauh Mödwôn,<br />
Dauh Kadhar… cuõng ñaõ ñöôïc söu taàm vaø chuyeån dòch sang tieáng Vieät.(10)<br />
II.2. Vaên bia kyù<br />
Vaên bia kyù ñöôïc saùng taùc töø theá<br />
kyû III ñeán theá kyû XV baèng caû<br />
hai ngoân ngöõ laø vaên töï Chaêm<br />
coå vaø Sanskrit, coù maët khaép<br />
mieàn duyeân haûi Trung Boä.<br />
Ñeán nay caùc hoïc giaû Phaùp ñaõ<br />
phaùt hieän, coâng boá vaø dòch gaàn<br />
200 minh vaên, trong ñoù Löông<br />
Ninh ñaõ dòch sang tieáng Vieät<br />
25 minh vaên.(11) Ñaây laø caùc<br />
saùng taùc vöøa coù giaù trò söû hoïc,<br />
Bi kyù Chaêm theá kyû XI (bia Chieân Ñaøn). vöøa coù giaù trò vaên hoïc.<br />
II.3. Vaên hoïc vieát<br />
Ñöôïc phaân laøm boán theå loaïi sau:<br />
a. Akayet - Söû thi<br />
Akayet Dewa Möno: Goàm 471 caâu thô theo theå ariya Chaêm, xuaát hieän ôû<br />
Champa vaøo theá kyû XVI. Caâu chuyeän ñöôïc ghi nhaän laø vay möôïn töø Hikayat<br />
Dewa Mandu cuûa Maõ Lai. Taùc phaåm naøy ñaõ ñöôïc G. Moussay dòch ra tieáng<br />
Phaùp, sau ñoù laø baûn tieáng Vieät cuûa Thieân Sanh Caûnh vaø Inrasara.(12)<br />
Akayet Inra Patra: Coát truyeän Hikayat Indra Putera cuûa Maõ Lai ñöôïc<br />
chuyeån thaønh akayet Chaêm vaøo ñaàu theá kyû XVII, goàm 581 caâu ariya. G. Moussay<br />
vaø Inrasara ñeàu coù baøi nghieân cöùu veà söû thi naøy.(13) Ñaây laø saùng taùc thuoäc<br />
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 21<br />
<br />
<br />
<br />
moâ-típ ngöôøi traùng só (ñaïi<br />
dieän cho phaùi thieän), sau<br />
khi vöôït qua bao chöôùng<br />
ngaïi, baèng taøi naêng vaø<br />
ñöùc ñoä cuûa mình ñaõ chieán<br />
thaéng löïc löôïng ñaïi dieän<br />
cho beân aùc, mang laïi an<br />
bình cho xöù sôû, haïnh<br />
phuùc cho nhaân daân.<br />
Akayet Um Mörup: Söû<br />
thi daøi 227 caâu vaø laø moät<br />
saùng taùc tröïc tieáp cuûa<br />
Moät trang söû thi Um Mörup.<br />
ngöôøi Chaêm, moâ taû söï<br />
xung ñoät giöõa hoaøng töû Um Mörup vaø trieàu ñình vua cha, cuoäc chieán tranh töông<br />
taøn giöõa ngöôøi Chaêm AÁn Ñoä giaùo vaø Chaêm Hoài giaùo. Cuoái cuøng laø caùi cheát cuûa<br />
traùng só naøy, ngöôøi ñònh mang giaùo lyù Islam truyeàn baù vaøo vöông quoác AÁn giaùo.<br />
Ngoaøi ra ngöôøi Chaêm coøn coù hai akayet baèng vaên xuoâi laø Inra Sri Bakan<br />
vaø Pram Dit Pram Lak coù nguoàn goác töø söû thi Ramayana cuûa AÁn Ñoä.<br />
Nhìn chung, söû thi laø moät trong nhöõng doøng vaên hoïc vieát quan troïng cuûa<br />
daân toäc Chaêm. Duø ña soá caùc taùc phaåm ñöôïc vay möôïn töø ngoaøi nhöng ngöôøi<br />
Chaêm bieát hoaùn caûi chuùng phuø hôïp vôùi thöïc teá lòch söû-xaõ hoäi cuûa mình. Qua<br />
caùc akayet naøy, theå thô ariya Chaêm ñaõ phaùt trieån hoaøn chænh vaø toàn taïi ñeán<br />
ngaøy nay.<br />
b. Ariya - Tröôøng ca tröõ tình<br />
Ba taùc phaåm ñöôïc saùng taùc vaøo khoaûng theá kyû XVII-XVIII ñaõ xaùc laäp theá<br />
ñöùng trong vaên hoïc Chaêm laø: Ariya Bini - Cam (162 caâu), Ariya Cam - Bini<br />
(118 caâu), vaø Ariya Xah Pakei (149 caâu). Ñaây laø ba chuyeän tình bi ñaùt xaûy ra<br />
vaøo giai ñoaïn lòch söû Champa buoåi suy taøn trong ñoù xung ñoät toân giaùo (AÁn Ñoä<br />
giaùo-Hoài giaùo) ñöôïc xem laø nguyeân nhaân chính daãn ñeán söï ñoå vôõ vaø caùi cheát<br />
(caùc tröôøng ca naøy cuõng ñaõ ñöôïc chuyeån sang tieáng Vieät).(14) Töø theá kyû XIX trôû<br />
ñi, nhieàu caâu chuyeän tình ñöôïc saùng taùc thaønh thô: Ariya Möyut, Ariya Kei Oy<br />
nhöng ñeán thôøi ñieåm naøy, caùc thi phaåm ngaén laïi vaø ngoøi buùt cuûa thi só Chaêm<br />
cuõng keùm saéc saûo ñi.<br />
c. Thô theá söï vaø caùc theå loaïi khaùc<br />
Xuaát hieän vaøo khoaûng cuoái theá kyû XVIII ñaàu theá kyû XIX, goàm nhöõng saùng<br />
taùc moâ taû caùc cuoäc noåi daäy cuûa noâng daân Chaêm choáng laïi trieàu ñình nhaø Nguyeãn<br />
nhö: Ariya Twôn Phauw (66 caâu), Ariya Kalin Thak Wa (80 caâu).<br />
Caùc taùc phaåm veà theá thaùi nhaân tình mang tính trieát lyù vaø luaân lyù, goàm:<br />
Ariya Glông Anak (116 caâu),(15) Pauh Catwai (134 caâu). Caùc taùc phaåm du kyù:<br />
Ariya Po Parông (208 caâu) vaø caû caùc saùng taùc mang tính saám kyù: Dauh Tôy<br />
Lôy, Ar Bingu…<br />
Ngoaøi ba doøng saùng taùc noåi tieáng treân, ngöôøi Chaêm coøn coù ba gia huaán ca:<br />
Ariya Patauw Adat Kamei (106 caâu), Kabbon Muk Thruh Palei (112 caâu), Ariya<br />
22 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015<br />
<br />
<br />
Patauw Adat Likei (79 caâu) cuøng moät soá saùng taùc trieát lyù moâ taû nhaân sinh quan<br />
cuûa mình: Ariya Nau Ikak (25 caâu), Jadar (60 caâu)…<br />
Phaàn lôùn caùc taùc phaåm treân ñaõ ñöôïc söu taàm vaø chuyeån dòch sang tieáng<br />
Vieät. Sau ñoù khoâng laâu, Cô quan söu taäp thuû baûn Champa Koleksi Manuscrip<br />
Melayu Campa thöïc hieän ñöôïc 3 coâng trình giaù trò veà taùc phaåm coå Chaêm bao goàm<br />
phaàn daãn luaän, nguyeân taùc chöõ Chaêm truyeàn thoáng, chuyeån töï Latin vaø Index.(16)<br />
II.4. Nhaän ñònh sô boä<br />
Töø nhöõng noã löïc treân, ta coù caùi nhìn toaøn caûnh vaên hoïc Chaêm.<br />
Veà vaên hoïc thaønh vaên, caùc coá gaéng böôùc ñaàu cuûa G. Moussay vaø Thieân<br />
Sanh Caûnh trong vieäc söu taàm, dòch thuaät caùc thi phaåm nhö: Akayet Dewa<br />
Möno, Ariya Glông Anak… laø nhöõng thaønh töïu ñaùng traân troïng. Chính caùc coâng<br />
boá quan troïng naøy ñaõ laø moät gôïi yù cho Inrasara tieáp böôùc vôùi Ariya Cam - Bini,<br />
Ariya Bini - Cam, Ariya Xah Pakei… Caùc taùc phaåm vieát baèng chöõ Akhar thrah<br />
ñöôïc in nguyeân vaên, dòch vaø chuù thích, ñaõ cho ngöôøi ñoïc moät caùi nhìn nghieâm<br />
tuùc hôn veà neàn vaên hoïc coå ñieån Chaêm.<br />
Beân caïnh ñoù laø vaên bi kyù, ñaây laø boä phaän vaên hoïc raát khoù, bôûi noù ñuïng<br />
chaïm ñeán vaán ñeà ngöõ hoïc vaø vaên baûn hoïc. Coù leõ vì chöa quan taâm ñeán vaán ñeà<br />
naøy maø khi xuaát baûn taùc phaåm Truyeän thô Chaøm, Tuøng Laâm vaø Quaûng Ñaïi<br />
Cöôøng ñaõ phaïm nhieàu sai soùt khaù nghieâm troïng.(17) Theo G. Moussay thì hai<br />
dòch giaû naøy khoâng ñöôïc ñoïc (hay khoâng ñoïc ñöôïc?) vaên baûn neân ñaõ ñöa ra baûn<br />
dòch ñoù.(18) Raát tieác, baûn dòch naøy ñöôïc Ñaëng Nghieâm Vaïn cho in laïi nguyeân vaên<br />
nhöng thay teân ngöôøi keå! Nhö Truyeän Hoaøng töû Um Ruùp vaø coâ con gaùi chaên deâ,<br />
ghi Thieát Ngöõ keå. Ariya Chaêm - Bini ghi Pikixuh keå… vôùi caùc chuù thích chöa<br />
chính xaùc nhö: “Aria: moät ñieäu keå chuyeän thô cuûa daân toäc Chaêm, gioáng ñieäu keå<br />
chuyeän thô Luïc Vaân Tieân ôû Nam Boä”.(19)<br />
Ngöôøi Chaêm khoâng keå thô bao giôø, hoï chæ ngaâm (hari) hay ñoïc (pwôc) thô.<br />
Vaø ariya coù nghóa laø: thô, theå thô, tröôøng ca… tuøy theo vaên caûnh maø dòch. Ñoù<br />
laø sai laàm chính cuûa Ñình Hy trong Baûn saéc vaên hoùa vaø vaán ñeà xaây döïng vaên<br />
hoùa vuøng daân toäc Chaêm ôû Thuaän Haûi vaø nhaát laø Tröông Só Huøng trong Truyeän<br />
thô daân gian Chaêm.(20)<br />
Veà vaên hoïc daân gian, coù leõ truyeän coå laø theå loaïi ñöôïc chuù yù söu taàm nhieàu<br />
nhaát vaø ñöôïc in döôùi nhieàu daïng thöùc khaùc nhau. Nhöng hôn moät nöûa aán phaåm<br />
naøy laø nhöõng caâu chuyeän ñöôïc sao ñi cheùp laïi, thieáu caû xuaát xöù vaø thaäm chí coù<br />
nhöõng chuù thích khoâng chính xaùc.(21) Ví duï trong Tuyeån taäp truyeän coå tích caùc<br />
daân toäc ôû Vieät Nam ghi: “Truyeän naøy (Cucai - Marut) ñöôïc keå theo moät truyeän daøi<br />
baèng thô treân 2.000 caâu cuûa ñoàng baøo Chaêm”. Ngöôøi Chaêm khoâng coù truyeän naøo<br />
nhö theá caû, truyeän daøi nhaát ñöôïc bieát laø Akayet Inra Patra goàm 581 caâu ariya.(22)<br />
Rieâng tuïc ngöõ-ca dao, caùc caâu ñöôïc daãn lieäu trong Töø ñieån G. Moussay,<br />
Vaên hoùa Chaêm(23) ñaõ laø moät nguoàn tö lieäu ñaùng quyù. Beân caïnh ñoù, Tuïc ngöõ - caâu<br />
ñoá Chaêm(24) laø aán phaåm ñaàu tieân giôùi thieäu coù tính chuyeân bieät veà chuûng loaïi<br />
folklore naøy. Nhöng tieác thay, taøi lieäu trình baøy quaù sô saøi ñaõ khoâng cho chuùng<br />
ta moät caùi nhìn khaùi quaùt ñuùng ñaén veà tuïc ngöõ-ca dao Chaêm. 181 caâu (quaù ít)<br />
trong ñoù nhieàu caâu truøng laëp: Caâu 27 - 107, 74 - 137, 65 - 145…; nhieàu caâu khoâng<br />
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 23<br />
<br />
<br />
<br />
phaûi laø tuïc ngöõ: caâu 57, 63, 68,<br />
70, 72, 76, 83, 86, 94, 98, 106,<br />
110… Laém khi moät caâu ca dao<br />
ñöôïc cheû ra vaø cho laø tuïc ngöõ,<br />
nhaän laàm tuïc ngöõ vôùi thaønh<br />
ngöõ. Ñoù laø chöa noùi ñeán caùc<br />
khuyeát ñieåm traàm troïng veà<br />
chuyeân moân: dòch sai töø, hieåu<br />
sai yù, loãi chính taû thì voâ soá vaø<br />
nhaát laø loái phieân aâm khoâng<br />
theo moät heä thoáng, quy taéc<br />
naøo caû.<br />
Ñoù laø nhöõng gì ñöôïc vieát vaø<br />
Caùc taùc phaåm veà vaên hoïc coå Chaêm. giôùi thieäu veà vaên hoïc Chaêm<br />
trong moät theá kyû qua. Caùc<br />
thaønh töïu haõy coøn quaù khieâm toán! Vaên hoïc Chaêm vaãn coøn nhö moät maûnh röøng<br />
nhieàu goã quyù ñang giaáu mình. Noù caàn phaûi töï giôùi thieäu vôùi ñaùm ñoâng coâng<br />
chuùng khuoân maët thöïc cuûa noù. Sau ñaây, chuùng ta thöû laàn töøng böôùc doø daãm ñi<br />
vaøo maûnh röøng naøy.<br />
III. Caùc ñaëc tröng vaên hoïc vaø sinh hoaït vaên hoïc Chaêm<br />
III.1. Sinh hoaït vaên hoïc cuûa daân toäc Chaêm ngaøy nay<br />
Ñòa baøn cö truù cuûa ngöôøi Chaêm phaân taùn moûng, coäng vôùi nhöõng khoù khaên<br />
veà maët kinh teá ñaõ coù aûnh höôûng khoâng ít ñeán moái giao löu qua laïi giöõa caùc coäng<br />
ñoàng. Beân caïnh khaùc bieät veà phong tuïc taäp quaùn vaø toân giaùo daãn ñeán nhöõng<br />
khaùc bieät khaù lôùn veà sinh hoaït xaõ hoäi. Vaên hoïc nhö laø moät boä phaän sinh hoaït<br />
tinh thaàn cuûa xaõ hoäi cuõng phaûi chòu chung soá phaän ñoù.<br />
Thöïc teá, trong khi ngöôøi Chaøm Ñoâng ñang coøn baûo löu toân giaùo coå truyeàn<br />
vôùi nhöõng saéc thaùi vaên hoùa phong phuù cuûa daân toäc, thì ôû Chaøm Giöõa vaø Chaøm<br />
Taây,(25) ñaïi boä phaän ngöôøi Chaêm ñaõ hoaøn toaøn theo Hoài giaùo. Ngaøy nay, caùc ciet<br />
saùch quyù ghi baèng chöõ Akhar thrah ôû vuøng Chaøm Taây vaãn coøn ñöôïc löu giöõ,<br />
nhöng raát ít khi ñöôïc duøng tôùi. Caøng hieám hôn nöõa, nhöõng ngöôøi ñoïc vaø hieåu<br />
ñöôïc caùc maûnh vuïn tö lieäu quyù baùu aáy.<br />
Sinh hoaït vaên hoïc Chaêm, töø khi Champa tan raõ, vaãn xoay quanh caùc<br />
saùng taùc truyeàn khaåu coù tính trình dieãn, caùc taùc phaåm cheùp truyeàn tay maø ñaïi<br />
boä phaän ñöôïc loàng vaøo caùc hình thöùc sinh hoaït tín ngöôõng daân gian moät caùch<br />
nhuaàn nhuyeãn. Chính hình thöùc sinh hoaït naøy ñaõ giöõ cho vaên hoïc daân toäc hôi<br />
thôû truyeàn thoáng vaø söùc soáng ñaùng keå trong thôøi hieän ñaïi.<br />
Nhöng ngaøy nay, phaàn ñoâng theá heä treû Chaêm, bò quay cuoàng theo toác ñoä<br />
cuûa vaên minh cô giôùi, ñang töï rôøi xa nguoàn coäi. Treû con Chaêm khoâng coøn haùt<br />
ñoàng dao nöõa, khoâng coøn ñöôïc nghe keå caâu chuyeän coå tích trong nhöõng ñeâm<br />
traêng thô moäng nôi khung caûnh cuûa thoân trang xöa nöõa, khoâng coøn ñöôïc thaû<br />
hoàn bay theo goùt chaân Dewa Möno qua nhöõng taàng trôøi bao la nöõa. Coâ gaùi Chaêm<br />
khoâng coøn ñöôïc giaùo huaán qua tröôøng lôùp Muk Thruh Palei nöõa. Thanh nieân<br />
Chaêm khoâng coøn ñöôïc hun ñuùc baèng haøo khí Po Klaung Girai, tinh thaàn Pauh<br />
24 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015<br />
<br />
<br />
Catwai hay tö töôûng thaâm traàm cuûa Glông Anak nöõa. Vaø truyeàn thuyeát, thaàn<br />
thoaïi, tuïc ngöõ ca dao chæ coøn laø nhöõng maûnh vuïn cuûa kyù öùc coøn ñoïng laïi trong<br />
taâm thöùc cuûa moät theá heä ñang tuoåi xeá chieàu, ngaøy caøng bò khuaát laáp, vuøi choân.(26)<br />
Qua hai möôi naêm ñi ñieàn daõ, söu taàm taøi lieäu caû ba vuøng cö truù cuûa ngöôøi<br />
Chaêm, chuùng toâi nhaän thaáy moät thöïc traïng ñaùng buoàn laø sinh hoaït vaên hoïc<br />
daân toäc coù söï suy giaûm ñaùng keå, theo ñòa baøn cö truù: giaûm daàn töø ngoaøi Trung<br />
vaøo trong Nam; theo ñoä tuoåi: theá heä treû keùm haún theá heä giaø; vaø theo thôøi gian:<br />
ngaøy nay, möùc ñoä löu taâm ñeán vaên hoïc cuûa caùc cuï lôùn tuoåi cuõng suy giaûm ñi moät<br />
caùch ñaùng tieác.<br />
Vaø ñieàu quan troïng hôn caû caàn ñöôïc ghi nhaän laø moâi tröôøng sinh hoaït cuûa<br />
vaên hoïc Chaêm ñaõ khoâng coøn. Do ñoù ngaøy nay, caùc trung taâm sinh hoaït vaên hoïc<br />
hieám hoi tröôùc kia nhö Höõu Ñöùc, Myõ Nghieäp, Vaên Laâm… tænh Ninh Thuaän cuõng<br />
ñang maát ñi söï nhoän nhòp voán coù cuûa noù.<br />
III.2. Tö lieäu vaên hoïc Chaêm - thöïc traïng<br />
Daân toäc Chaêm voán yeâu vaên chöông vaø ngheä thuaät. Baèng chöùng laø trong<br />
baát kyø ciet saùch naøo cuûa gia ñình naøo coøn löu tröõ ñöôïc ñeán ngaøy nay ñeàu coù maët<br />
vaøi ba taùc phaåm vaên chöông. Vaên chöông laø moùn aên tinh thaàn cuûa moïi thaønh<br />
phaàn xaõ hoäi, töø giai caáp Paxeh (giôùi tu só Baø-la-moân) tôùi ngöôøi noâng daân chaân<br />
laám tay buøn, töø thaønh phaàn Aw Kauk (AÙo Traéng - aùm chæ giôùi tu só) nhö Acar,<br />
Mödwôn… ñeán lôùp daân thöôøng (gaheh), vaø ôû caû nam laãn nöõ giôùi. Vaø môùi ñaây<br />
thoâi, trong xaõ hoäi Chaêm coøn toàn taïi moät ngheà vieát chöõ, cheùp thô ñöôïc quaàn<br />
chuùng lao ñoäng traân troïng nhö laø moät ngheà cao quyù.(27)<br />
Maëc duø xuaát hieän ngheà cheùp saùch, tình traïng khan hieám tö lieäu vaãn khoâng<br />
sao traùnh khoûi, vì loái thuû coâng khoâng theå saûn xuaát haøng loaït. Teä hôn nöõa, chieán<br />
tranh ngoaïi xaâm hay noäi chieán thöôøng xaûy ra chuyeän tòch thu hay ñoát saùch<br />
hoaëc choân giaáu ñeå roài maát ñi.<br />
Tình traïng baûo quaûn laïi caøng sô saøi hôn. Saùch ñöôïc cheùp treân loaïi giaáy<br />
baûn, chæ sau naøy (thôøi Phaùp thuoäc) ngöôøi Chaêm môùi söû duïng loaïi giaáy xi-maêng<br />
ñeå cheùp tö lieäu; tröôùc kia, chuùng ñöôïc vieát treân laù buoâng döôùi nhieàu daïng thöùc<br />
thaät phong phuù.<br />
Saùch ñöôïc caát trong ciet treo leân choã cao raùo trong nhaø vaø ñöôïc ñem phôi<br />
naéng ñònh kyø. Do vieäc baûo quaûn sô saøi, neân chuùng deã bò thôøi gian huûy hoaïi. Beân<br />
caïnh ñoù, söï giaûm suùt loøng nhieät tình vôùi di saûn coå nhaân ñeå laïi ôû theá heä treû ngaøy<br />
nay khieán cho hoï khoâng saün saøng sao laïi caùc tö lieäu töø caùc pho saùch ñaõ nhaøu<br />
naùt nhö caùc cuï ngaøy xöa nöõa. Ñoù laø vaøi nguyeân nhaân chính daãn ñeán söï khan<br />
hieám tö lieäu Chaêm noùi chung.<br />
Coøn veà chaát löôïng caùc baûn cheùp tay naøy thì sao?<br />
Khoâng vieän ñeán lyù do cheùp tay deã daãn tôùi tình traïng tam sao thaát baûn<br />
ôû taát caû baûn thaûo Chaêm, ngay yù thöùc lòch söû cuõng ñaõ taïo neân sai bieät quaù lôùn<br />
ôû caùc baûn cheùp tay naøy. Ngöôøi Chaêm noùi chung khoâng coù thoùi quen toân troïng<br />
nguyeân taùc. Hoï coù theå söûa vaên ngöôøi khaùc khi nhaän thaáy noù khoâng ñöôïc hay,<br />
khoâng hôïp yù, baát hôïp lyù, vaø thaäm chí chæ vì khoâng hieåu noù.<br />
Teä haïi hôn laø naïn cheùp caåu thaû theo loái “Jôl di G pwôc L, jôl di L pwôc<br />
G” (Keït chöõ G ñoïc sang chöõ L, keït chöõ L thì hieåu qua chöõ G),(28) naïn giaáu chöõ<br />
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 25<br />
<br />
<br />
<br />
(padôp akhar) daãn ñeán tình traïng moät vaên phaåm ñöôïc cheùp trong ba hay boán<br />
taäp khaùc nhau, ñeå chæ coù keû sôû höõu vaên baûn môùi coù theå tieáp caän ñöôïc. Vaø cuoái<br />
cuøng laø tình traïng baát hoaøn chænh cuûa chöõ Akhar thrah xaûy ra tröôøng hôïp caù<br />
nhaân hay moãi ñòa phöông vieát moãi khaùc, hoaëc vieát moät ñaèng ñoïc moät neûo keùo<br />
theo söï sai laïc veà ngöõ nghóa ñeán voâ cuøng.<br />
Ngoaøi ra, vì tính thieâng lieâng luoân ñöôïc gaùn cho taùc phaåm cuûa coå nhaân<br />
neân nhieàu ngöôøi muoán ñaåy luøi thôøi gian xuaát hieän cuûa taùc phaåm caøng xa chöøng<br />
naøo hay chöøng naáy, cho taùc phaåm vaên chöông coù tính chaát coå ñieån hôn, nhöõng<br />
caâu saám kyù mang tính tieân tri cao hôn. Neân chuùng ta ñöøng ngaïc nhieân khi thaáy<br />
coù tuyeân boá nhö ñinh ñoùng coät raèng Ariya Glông Anak xuaát hieän töø 700 naêm veà<br />
tröôùc, vaø Akayet Dewa Möno coù tröôùc Truyeän Kieàu ñeán 500 naêm.(29)<br />
Ñoù laø tình traïng chung cuûa caùc tö lieäu Chaêm vaø thaùi ñoä cuûa hoï ñoái vôùi tö<br />
lieäu naøy, maø vaên hoïc laø moät boä phaän quan troïng. Vaên hoïc Chaêm nhö laø moät thö<br />
vieän lôùn, qua cuoäc chieán tranh, moät soá ñöôïc nhöõng thuû thö trung tín chia nhau<br />
mang caát giöõ. Roài theo chieàu höôùng xaáu cuûa thôøi cuoäc, ngöôøi ta ñaõ caát giaáu noù,<br />
xem nhö cuûa gia baûo thieâng lieâng khoâng deã gì ñuïng chaïm tôùi.(30)<br />
III.3. Thuaät ngöõ vaên hoïc Chaêm<br />
Moät trôû ngaïi to lôùn khaùc khieán cho nhieàu nhaø nghieân cöùu chöa ñi saâu vaøo<br />
maûnh röøng vaên hoïc Chaêm chính laø caùi khoù hieåu cuûa thöù ngoân ngöõ chuyeân chôû<br />
noù. Vì coù moät soá taùc phaåm ra ñôøi caùch nay khoaûng ba, boán theá kyû nhö Akayet<br />
Dewa Möno, Akayet Inra Patra; cuõng coù khoâng ít taùc phaåm ñöôïc vieát baèng moät<br />
thöù ngoân töø thaàn bí (la langue mystique); söï khaùc bieät veà aâm vaø nghóa giöõa<br />
hai vuøng Chaøm Ñoâng vaø Chaøm Taây; voán töø vay möôïn töø tieáng Sanskrit, AÛ Raäp<br />
nhöng ñaõ bò bieán aâm, bieán nghóa; caùc sai bieät khaù lôùn giöõa caùc baûn cheùp tay…<br />
Minh ñònh ngöõ nghóa cuûa thuaät ngöõ vaên hoïc Chaêm vaø ñoái chieáu vôùi thuaät<br />
ngöõ tieáng Vieät laø moät ñieàu khoù khaên nhöng caàn thieát. Khoù khaên, vì ñaây laø moät<br />
vieäc laøm hoaøn toaøn môùi meû trong khi tö lieäu coâng cuï laïi thieáu. Caàn thieát, bôûi<br />
chaúng nhöõng noù giuùp cho ngöôøi ñoïc coù caên baûn tieáng phoå thoâng tìm ñöôïc töø<br />
tieáng Chaêm töông öùng maø coøn giuùp chuùng ta moät soá tieâu chí ñeå phaân ñònh caùc<br />
theå loaïi vaên hoïc Chaêm.<br />
Panwôc yaw, dòch saùt nghóa laø “lôøi” (ngöôøi) “xöa”, “lôøi” (ñöôïc truyeàn töø)<br />
“xa xöa”. Yaw: xöa; autrefois (M) trong töø möng yaw möng tik: töø xa xöa; depuis<br />
autrefois (M). Ngoaøi ra adauh yaw: “haùt xöa” ñöôïc ngöôøi Chaêm duøng chæ caùc<br />
loaïi haùt daân gian noùi chung. Chuùng toâi dòch panwôc yaw laø tuïc ngöõ.<br />
Panwôc pañit, nghóa ñen laø “lôøi” hay “caâu” (ñöôïc daân gian) “ñaët”, “ñònh”;<br />
pañit: fixer, deùcider (A). Nhö vaäy, hai thuaät ngöõ naøy ñöôïc chuyeån dòch laø tuïc<br />
ngöõ, ca dao thì khaù chính xaùc. Rieâng pañit, ngoaøi nghóa ñöôïc ghi trong (A) nhö<br />
ñaõ neâu, coøn coù nghóa laø “daãn”, “daãn chöùng”. Ngöôøi Chaêm noùi: Ong taha nan<br />
ñom pwôc tarieng di pañit blauh kadha: OÂng giaø aáy noùi hay daãn chaâm ngoân.<br />
Trong caâu noùi, chuùng toâi nhaän thaáy pañit ñöôïc duøng nhö moät ñoäng töø (verbe),<br />
hay moät tính ñoäng töø (participe) nhö ôû töø gheùp panwôc pañit. Chuùng toâi khoâng<br />
thaáy ngöôøi Chaêm duøng pañit nhö moät danh töø (nom) trong moïi traïng huoáng.<br />
Cho neân pañit ñöôïc dòch laø chaâm ngoân thì thaät chöa oån. Chuùng ta coù theå dòch<br />
ca dao laø panwôc pañit.<br />
26 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015<br />
<br />
<br />
Ngoaøi hai töø treân, chuùng toâi muoán neâu theâm hai thuaät ngöõ khaùc khoâng<br />
thaáy ghi trong (A) laãn (M)(31) maëc duø chuùng ñöôïc ngöôøi Chaêm duøng raát phoå bieán.<br />
Bauh kadha: Maëc duø trong cuïm töø pañit bauh kadha (daãn tuïc ngöõ, chaâm<br />
ngoân,…) bauh kadha ñöôïc hieåu toång quaùt laø chaâm ngoân, tuïc ngöõ hay caùch ngoân…,<br />
nhöng moät caùch tinh nghóa, noù phaûi ñöôïc hieåu nhö laø ngöõ coù saün. Chuùng toâi xeáp<br />
noù töông öùng vôùi thuaät ngöõ “thaønh ngöõ” beân tieáng Vieät.<br />
Panwôc pañau: caâu ñoá.<br />
Kadha rinaih dauh: ñoàng dao.<br />
Ômpôm: giai thoaïi. Chuùng toâi khoâng dòch laø “söï tích” (M), vì ômpôm chæ<br />
mang yù nghóa moät caâu chuyeän ngaén hay veà moät nhaân vaät, moät maûnh ñôøi ñaày yù<br />
nghóa cuûa nhaân vaät ñoù. <br />
Damnöy (hay damönöy): truyeàn thuyeát. Chuùng toâi khoâng dòch laø “tieåu<br />
söû” (M), vì tieåu söû mang tính chính xaùc veà lòch söû cuûa moät nhaân vaät, trong khi<br />
damnöy Chaêm phaàn nhieàu chæ laø nhöõng hö caáu ngheä thuaät xung quanh tieåu söû<br />
kia. Damnöy veà cei, po, bia (vua, töôùng, hoaøng haäu) thöôøng ñöôïc thi hoùa vaø ñöôïc<br />
haùt trong caùc leã rija do Ong Mödwôn laøm chuû leã. Chuùng toâi dòch caùc damnöy<br />
naøy laø “baøi ca lòch söû”, hay tuïng ca.<br />
Ariya: thô, tröôøng ca, theå thô. Ariya laø thô, noùi chung; nhöng khi ngöôøi<br />
Chaêm noùi laøm theo theå thô thì hoï vieát: twôk twei ariya: vieát theo theå thô. Rieâng<br />
caùc baøi thô daøi thì ñeàu goïi laø ariya: tröôøng ca.<br />
Akayet: söû thi hay traùng ca. Ngöôøi Chaêm chæ keå ba taùc phaåm baèng thô:<br />
Dewa Möno, Inra Patra, Um Mörup, vaø hai baèng vaên xuoâi Pram Mödit Pram<br />
Mölak, Inra Sri Bikan laø akayet. Akayet laø moät taùc phaåm daøi ñöôïc xaây döïng vôùi<br />
moät quy moâ lôùn vaø coù nhieàu nhaân vaät tham döï, nhaát laø caâu chuyeän ñöôïc keå moät<br />
caùch “khaùch quan” vaø mang naëng chaát thaàn thoaïi. Do ñoù, duø Ariya Bini - Cam coù<br />
daøi hôn Um Mörup nhöng noù chæ ñöôïc goïi laø ariya, vì ñaây laø thi phaåm naëng tính<br />
chuû quan, caâu chuyeän ñaõ bò khuùc xaï qua laêng kính cuûa kyù öùc vaø nhaän ñònh cuûa<br />
thi só, vaø nhaát laø chaát lieäu cuûa thi phaåm ñöôïc laáy töø thöïc teá cuoäc soáng laø chính.<br />
III.4. Veà theå thô ariya Chaêm<br />
a. Chuùng toâi taïm duøng cuïm töø luïc baùt Chaêm ñeå chæ theå thô ariya Chaêm.<br />
Ariya coù caùc nghóa:<br />
- Tröôøng ca: Ariya Cam - Bini (Tröôøng ca Chaêm - Baøni).<br />
- Thô: Sa kadha ariya: moät baøi thô.<br />
- Theå thô: Cwak twei ariya: laøm theo theå thô.<br />
Ñeán nay chöa coù taøi lieäu naøo xaùc ñònh thôøi ñieåm ra ñôøi cuûa ariya luïc baùt<br />
Chaêm. Caøng khoâng coù moät baøi nghieân cöùu chuyeân saâu naøo veà theå thô daân toäc<br />
khaù ñoäc ñaùo naøy. Chæ bieát raèng ngay töø cuoái theá kyû XVI - ñaàu theá kyû XVII ñöôïc<br />
ghi nhaän laø thôøi ñieåm ra ñôøi cuûa söû thi Dewa Möno, luïc baùt Chaêm ñaõ coù maët.<br />
Vaø tröôùc ñoù nöõa, trong ca dao Chaêm, luïc baùt laø theå thô ñöôïc ñoäc quyeàn söû duïng.<br />
Xeùt thaáy luïc baùt Vieät vaø theå ariya Chaêm coù caùc ñieåm töông ñoàng raát cô<br />
baûn – maëc duø do cô caáu ngoân ngöõ dò bieät cuûa hai daân toäc neân xu höôùng phaùt<br />
trieån cuûa noù cuõng khaùc nhau – vaø nhaát laø cho ñeán nay theå thô cuûa daân toäc naøy<br />
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 27<br />
<br />
<br />
<br />
chöa ñöôïc nhaän bieát vaø ñaùnh giaù moät caùch ñuùng möùc, neân vieäc cung caáp tö lieäu<br />
vaø laøm vaøi so saùnh böôùc ñaàu laø ñieàu caàn thieát.<br />
b. Ariya luïc baùt Chaêm gieo vaàn löng. Chöõ thöù saùu doøng luïc hieäp vôùi chöõ<br />
thöù tö doøng baùt:<br />
Thei mai möng deh thei o<br />
Drôh phik kuw lo yaum sa urang.<br />
Ai ñeán töø ñaèng kia xa<br />
Gioáng ngöôøi yeâu ta rieâng chæ moät ngöôøi.<br />
(Panwôc pañit - Ca dao)<br />
Hieän töôïng naøy chuùng ta cuõng thaáy trong ca dao Vieät:<br />
Treøo leân caây böôûi haùi hoa<br />
Böôùc xuoáng vöôøn caø haùi nuï taàm xuaân.<br />
Ngaøy nay, thænh thoaûng vaãn coù moät vaøi taùc giaû duøng. Theá nhöng trong khi<br />
ñaõ oån ñònh, tuyeät ñaïi ña soá luïc baùt Vieät hieäp vaàn ôû chöõ thöù saùu thì trong ariya<br />
Chaêm noù khoâng heà thay ñoåi.<br />
c. Ariya gieo caû vaàn baèng laãn vaàn traéc:<br />
Mai baik dei brei pha crong<br />
Tangin dei tappong kauk luk mönhök<br />
Bbuk ai tarung yuw hrôk<br />
Tangin dei pôk nhjwôh yuw tathi.<br />
Veà ñi em cho ñuøi gaùc<br />
Baøn tay em vuoát, ñaàu xöùc daàu thôm<br />
Toùc anh buø roái nhö rôm<br />
Tay em vuoát thì möôït nhö löôïc chaûi.<br />
Ñaây laø loaïi vaàn duø hieám nhöng cuõng coù xuaát hieän trong thô ca daân<br />
gian Vieät:<br />
Toø voø maø nuoâi con nheän<br />
Ngaøy sau noù lôùn noù quyeän nhau ñi (Ca dao).<br />
Nhöng khoâng nhö ôû luïc baùt Vieät, vaàn traéc toàn taïi khaù bình ñaúng vôùi vaàn<br />
baèng trong ariya Chaêm. Thaäm chí trong moät baøi thô daøi, noù gaàn nhö ñöùng xen<br />
keõ. Nghóa laø cöù moät caâu hieäp vaàn baèng tieáp lieàn moät caâu hieäp vaàn traéc.<br />
d. Tieáng Chaêm laø thöù ngoân ngöõ ña aâm tieát neân khaùc vôùi luïc baùt Vieät, soá<br />
löôïng tieáng ñöôïc ñeám trong ariya Chaêm cuõng khaùc. Coù hai tröôøng hôïp xaûy ra:<br />
+ Ñeám theo aâm tieát:<br />
- Cam saung Bini ke kan<br />
1 2 3-4 5 6<br />
Mu sa karan ia sa bilauk (Ca dao)<br />
1 2 3-4 5 6 7-8<br />
- Tabur xanöng twei ñôy<br />
1-2 3-4 5 6<br />
Wak Pauh Catwai twei bauh akhar (Pauh Catwai)<br />
1 2 3-4 5 6 7-8<br />
28 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015<br />
<br />
<br />
Chuùng ta thaáy loái ñeám aâm tieát naøy coù maët trong caùc saùng taùc mang tính<br />
tröõ tình (Ariya Cam - Bini, Ariya Xah Pakei), hoaëc mang phong caùch chaâm ngoân<br />
(Pauh Catwai, Muk Thruh Palei) vaø trong haàu heát caùc saùng taùc bình daân Chaêm.<br />
+ Ñeám theo löôïng troïng aâm:<br />
Hieän töôïng ñoïc löôùt, neùn chöõ (compression), hay nuoát aâm (elision) laø<br />
chuyeän bình thöôøng gaàn nhö laø thuoäc tính cuûa ngoân ngöõ ña aâm tieát, nhaát laø<br />
trong saùng taùc thô ca. Tieáng Chaêm khoâng laø ngoaïi leä.<br />
Trong caùc söû thi nhö Dewa Möno, Um Mörup, Inra Patra hay caùc taùc<br />
phaåm mang tính trieát lyù, theå ariya chæ ñöôïc tính theo löôïng troïng aâm cuûa töø<br />
ña aâm chöù khoâng tính töøng aâm tieát nhö tröôøng hôïp thöù nhaát. Caû moät soá hö töø<br />
cuõng bò löôïc bôùt.<br />
- Akayet si panöh twôr tabiak<br />
01-2 3 04 5 06<br />
Padông nöm ka ratwôk Rija Dewa Möno (Akayet Dewa Möno)<br />
01 2 3 04 05 06 7-8<br />
- Glông anak linhaiy likuk jang o hu<br />
1 02 03 04 5 0 6<br />
Bhian drap ngap ralo piôh hapak khing ka thraung (Ariya Glông Anak)<br />
1 2 3 04 5 06 7 0 8<br />
Daáu veát cuûa caùch ñeám naøy chuùng ta cuõng coù thaáy trong vaøi baøi ca dao<br />
Vieät xöa:<br />
Mình noùi doái ta mình haõy coøn son (8 chöõ)<br />
Ta ñi qua ngoõ ta thaáy con mình boø (9 chöõ)<br />
Con mình nhöõng traáu cuøng tro (8 chöõ)<br />
Ta ñi xaùch nöôùc taém cho con mình. (8 chöõ)<br />
Nhöng khi luïc baùt Vieät phaùt trieån oån ñònh, noù döøng laïi ôû 6-8. Caùc caùch taân<br />
sau naøy khoâng quan taâm ñeán löôïng aâm tieát trong caâu maø ñaët naëng ôû vaét doøng<br />
vaø nhaát laø ngaét nhòp, thì ariya luïc baùt Chaêm vaãn phaùt trieån theo kieåu tröông<br />
nôû. Chuùng ta taïm phaùc hoïa moâ hình cuûa ariya luïc baùt Chaêm nhö sau: Söï tröông<br />
nôû naøy phaùt trieån ra theo moät, hai hay caû ba chieàu muõi teân. Töø ñoù tröôøng hôïp<br />
thöù ba xaûy ra.<br />
e. Luïc baùt bieán theå: coù maët raûi raùc trong caùc saùng taùc, ñaëc bieät laø trong<br />
Ariya Bini-Cam. ÔÛ ñaây duø luïc baùt Chaêm vaãn oån ñònh ôû caáu truùc hình thöùc<br />
nhöng raát töï do trong soá löôïng aâm tieát. Trong ñoaïn ariya sau, soá löôïng aâm tieát<br />
tröông nôû thoaûi maùi theo chieàu muõi teân, caû chieàu xuoâi laãn chieàu ngöôïc, maø aâm<br />
tieát hieäp vaàn nhö laø moät truïc coá ñònh giöõ nhòp cho caû ñoaïn thô:<br />
- Limön tôl Bal Hanguw<br />
1-2 3 4 5-6<br />
Bal siam mötwaw möthrum tabbang car côk<br />
1 2 3-4<br />
Kraung riya padông ia banôk<br />
6<br />
Pabah lamngö mökhôk ikan hadang raxa raxa.<br />
4<br />
(Ariya Bini - Cam)<br />
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 29<br />
<br />
<br />
<br />
Söï tröông nôû naøy phaùt trieån ra theo moät, hai hay caû ba chieàu muõi teân.<br />
Loaïi theå ariya naøy chuùng toâi taïm goïi laø luïc baùt bieán theå.<br />
f. Cuõng nhö thanh ñieäu trong luïc baùt Vieät xöa, ariya Chaêm phaùt trieån khaù<br />
thoaûi maùi. Thoaûi maùi caû khi thanh ñieäu cuûa luïc baùt Vieät oån ñònh ôû:<br />
Baèng Traéc Baèng<br />
Baèng Traéc Baèng Baèng<br />
- Pathei ñong dap karôm<br />
B T B<br />
Ni jôh hadôm bbông gôp di thauh (Pauh Catwai)<br />
T B T T<br />
- Caik tian möng xit tôl praung<br />
B T B<br />
Bbuk pauh di raung hu ka urang (Ca dao)<br />
T B B B<br />
- Dom lac mökrö siam bbiak<br />
T B T<br />
Bboh möh pariak ba gôp pahlap (Pauh Catwai)<br />
T T T T<br />
Nhö ñaõ neâu ôû treân, luïc baùt Vieät xöa coù vaàn traéc. Vaø khi baøi thô hôn hai<br />
caëp luïc baùt coù loái gieo caû vaàn baèng laãn traéc thì chuùng mang daùng daáp cuûa theå<br />
song thaát luïc baùt.<br />
Toø voø maø nuoâi con nheän<br />
Ngaøy sau noù lôùn noù quyeän nhau ñi<br />
Toø voø ngoài khoùc tæ ti<br />
Nheän ôi nheän hôõi maày ñi ñaøng naøo.<br />
Ta haõy so saùnh baøi ca dao Vieät treân vôùi ñoaïn thô (raát nhieàu ñoaïn thô) sau<br />
trong Ariya Bini - Cam cuûa Chaêm:<br />
Limön tôl Bal Lai Bal Huh<br />
Bal glôh ginuh bhap ilimo<br />
Bal ñwa danuh khak bilo<br />
Xanak ginrôh ralo halei jang o bboh.<br />
Thaät laø moät töông ñoàng ñeán baát ngôø.<br />
Qua ñoái chieáu vaø phaân tích sô boä, chuùng ta thaáy luïc baùt Vieät vaø ariya<br />
Chaêm coù raát nhieàu ñieåm gioáng nhau. Trong ñoù caùi gioáng nhaát laø nhòp ñieäu<br />
(rhythm) cuûa chuùng. Khaùc nhau chaêng laø do söï dò bieät ôû ngoân ngöõ cuûa hai daân<br />
toäc. Chuùng ta khoâng theå khaúng ñònh caùi naøo coù tröôùc caùi naøo coù sau. Luùc naøy<br />
thì khoâng theå - trong khoaûng muø môø cuûa lòch söû aáy. Nhöng chaéc chaén laø coù söï<br />
aûnh höôûng vaø taùc ñoäng qua laïi. Ngaøy nay, giôùi laøm thô Chaêm cuõng coù saùng taùc<br />
theo theå luïc baùt thuaàn Vieät: oån ñònh, chæ gieo vaàn baèng vaø hieäp vaàn ôû chöõ thöù<br />
6 caâu baùt. Baøi “Su-on bhum Cam” cuûa Jaya Möyut Cam(32) laø moät ví duï:<br />
Bia harei dauk ngauk bbon jwa<br />
1 02 3 4 5 6 (7/6: 7 aâm tieát, 6 chöõ hay troïng aâm)<br />
Maung hala kayuw jruh, pahwai paha tian drei<br />
1 02 03 4 05 06 7 8 (12/8)<br />
Duø vaäy, caùi khung cuûa ngoân ngöõ ña aâm tieát vaãn chöa heát “goø boù” theå ariya<br />
Chaêm. Ñeå noù khoâng bao giôø heát laø noù, nghóa laø ñaëc tröng Chaêm.(33)<br />
30 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015<br />
<br />
<br />
III.5. Vaán ñeà khuyeát danh cuûa caùc saùng taùc vaên hoïc Chaêm<br />
Moät ñieàu nöõa caàn löu yù laø hieän töôïng khuyeát danh cuûa toaøn boä taùc phaåm<br />
coå Chaêm. Coù theå do tính khieâm toán cuûa ngöôøi Chaêm khieán hoï muoán giaáu maët<br />
sau taùc phaåm. Cuõng coù theå bôûi vì hoï luoân bò aùm aûnh bôûi söï haõm haïi cuûa keû thuø<br />
ngoaïi bang hay caû keû ñoá kî cuøng maùu muû neân hoï phaûi töï ruùt lui khi ñaõ giaõi baøy<br />
taâm tö, chí khí cuûa mình trong vaên phaåm. Coøn coù yù kieán khaùc cho raèng caùc taùc<br />
phaåm naøy xöa kia ñeàu coù ghi teân tuoåi taùc giaû, nhöng sau ñoù ñaõ bò theá heä sau<br />
queân laõng ñi. Ngöôøi Chaêm muoán coi chuùng nhö laø nhöõng taùc phaåm cuûa thaàn<br />
linh chöù khoâng phaûi laø saûn phaåm cuûa ngöôøi phaøm traàn. Moät yù kieán khaùc cuõng<br />
ñaùng ghi nhaän laø do thieáu tinh thaàn “löu thuû ñan taâm” cuûa caùc vò tu só Baø-la-<br />
moân ñaõ daãn tôùi tình traïng naøy. Cho neân khoâng laï, khi haàu heát saùng taùc cuûa thi<br />
só Chaêm môùi xuaát hieän vaøo ñaàu theá kyû XX nhö cuûa Mödwôn Jiaw, Po Thien…<br />
nay cuõng ñaõ khuyeát danh, voâ danh roài.<br />
“Moät taùc phaåm ngheä thuaät ñuùng nghóa khoâng coù taùc giaû vaø thôøi gian”,<br />
Jiddu Krishnamurti noùi theá. Duø sao, ñaáy chæ laø vaøi yù kieán caù nhaân ñöôïc ngöôøi<br />
vieát löôïm nhaët xoay xung quanh moät hieän töôïng quan troïng, caùc yù kieán aáy caàn<br />
coù caùc baèng chöùng thuyeát phuïc hôn.(34)<br />
III.6. Ngoân ngöõ Chaêm<br />
Tieáng Chaêm thuoäc ngöõ heä Nam Ñaûo. Trong phaïm vi khu vöïc, voán töø cô<br />
baûn cuûa tieáng Chaêm ña phaàn gioáng tieáng Malaysia, Indonesia, Brunei… ÔÛ trong<br />
nöôùc, tieáng Chaêm cuøng ngöõ heä vôùi tieáng EÂñeâ, Giarai, Churu, Raglai. Trong quaù<br />
trình lòch söû, cuõng nhö caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ treân, Champa tieáp nhaän neàn vaên<br />
hoùa AÁn Ñoä, sau ñoù laø vaên hoùa Hoài giaùo, cuøng vôùi hai neàn vaên hoùa lôùn naøy laø<br />
Phaïn ngöõ laãn ngoân ngöõ arabic thuoäc vaên hoùa Hoài giaùo du nhaäp vaøo vaên chöông<br />
chöõ nghóa Chaêm.<br />
Söï kieän naøy laø ñieàu kieän thuaän tieän cho vieäc nghieân cöùu baèng phöông<br />
phaùp so saùnh vaên hoïc, trong nöôùc laãn khu vöïc.<br />
Ví duï deã thaáy nhaát: söû thi akayet cuûa Chaêm coù lieân quan vôùi Hikayat cuûa<br />
Malaysia hay Indonesia, caû veà thuaät ngöõ laãn noäi dung ñeà taøi taùc phaåm maø thuaät<br />
ngöõ ñoù chæ ñònh. Theo caùc nhaø nghieân cöùu gaàn ñaây, caùc daân toäc EÂñeâ, Bana,<br />
Giarai, Raglai… coù theå loaïi goïi laø söû thi vôùi tieáng baûn ngöõ laø: khan, hômon, hôri,<br />
jukar. Ñaây laø caùc daân toäc thieåu soá ôû vuøng Taây Nguyeân coù quan heä maät thieát vôùi<br />
vöông quoác Champa coå, caû veà ngoân ngöõ laãn giao tieáp. Caùc “thuaät ngöõ vaên hoïc”<br />
naøy ñeàu coù lieân quan vôùi tieáng Chaêm. Khan trong tieáng Chaêm laø akhan hay<br />
khan nghóa laø keå; hômon tieáng Chaêm: mömaun (ñoïc laø mömon) coù nghóa noùi<br />
thaàm; jukar tieáng Chaêm: dalikal coù nghóa truyeän coå; hôri, tieáng Chaêm: hari coù<br />
nghóa ngaâm ñoïc.<br />
Sôû dó caùc daân toäc naøy vaãn coøn giöõ chaát truyeàn khaåu cuûa söû thi bôûi vì luùc ñoù<br />
hoï chöa coù vaên töï ghi cheùp thaønh vaên baûn nhö daân toäc Chaêm. Do ñoù, hoï “thuaàn”<br />
hôn, mang tính keå (akhan), ngaâm (hari) nhieàu hôn ñoïc (pwôc). Ngöôøi Chaêm ôû<br />
Bình Ñònh, Phuù Yeân cuõng mang ñaäm chaát daân gian trong söû thi, laø vaäy.(35) Daân<br />
toäc Chaêm vuøng xuoâi vaø khu vöïc Panduranga (Phan Rang, Phan Thieát) ngöôïc<br />
laïi, coù chöõ töø raát sôùm. Hoï yù thöùc cheùp truyeän thaønh vaên baûn. Dó nhieân, tröôùc<br />
khi coù söû thi thaønh vaên, Dewa Möno ñöôïc keå nhö truyeän coå tích.<br />
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 31<br />
<br />
<br />
<br />
Cuõng vaäy, moät vaên baûn löu tröõ taïi Phaùp coù teân Pram Dit Pram Lak maø<br />
G. Moussay cho laø söû thi (akayet), trong luùc ngöôøi Chaêm ôû Phan Rang vaãn coøn<br />
goïi laø truyeän coå (dalikal). Vaên baûn theå hieän noù baèng vaên xuoâi. Ñieàu caàn löu yù<br />
theâm laø Ñam San cuûa ngöôøi EÂñeâ raát gioáng Dam Xông (hay Dam Xen) cuûa ngöôøi<br />
Chaêm veà coát loõi nhöng caùch keå hay theå hieän thì hoaøn toaøn khaùc, ñeán noãi Dam<br />
Xông cuûa ngöôøi Chaêm ñeán nay chæ ñöôïc coi nhö moät truyeän coå raát ngaén, daáu<br />
aán cuõng khaù môø nhaït trong taâm thöùc daân toäc Chaêm. Trong khi noù laïi laø nieàm<br />
haõnh dieän lôùn cuûa daân toäc EÂñeâ.<br />
IV. Hai thôøi kyø lòch söû cuûa vaên hoïc Chaêm<br />
Nhìn moät caùch toång quaùt, coù theå chia vaên hoïc Chaêm ra laøm hai thôøi kyø<br />
lòch söû lôùn maø moác ranh giôùi laø giöõa theá kyû XVII, cuï theå hôn: laø thôøi Po Rome<br />
(trò vì 1627-1651). Caùc söû thi xuaát hieän vaøo giai ñoaïn ñaàu, vaø xa hôn laø söï phaùt<br />
trieån maïnh cuûa vaên bia kyù. Ñoù laø giai ñoaïn Champa coøn toàn taïi nhö moät nhaø<br />
nöôùc coù chuû quyeàn, coù söùc maïnh quaân söï vaø chính trò ñaùng keå trong khu vöïc.<br />
Con ngöôøi saùng taùc khoâng bò lòch söû ñuïng chaïm ñeán tröïc tieáp, saün saøng ca haùt<br />
veà nhöõng nhaân vaät cuûa thaàn thoaïi, caùc giai nhaân vaø anh huøng töôûng töôïng, ñeå<br />
vui loøng vua chuùa hay phaàn naøo ñoù an uûi taâm hoàn con ngöôøi ôû taàng lôùp döôùi<br />
trong xaõ hoäi bò aûnh höôûng bôûi cheá ñoä theá caáp Baø-la-moân giaùo. Nhöõng cuoäc bieán<br />
ñoäng lôùn cuõng xaûy ra nhöng nhaø vaên chöa yù thöùc ñöôïc söù maïng cuûa mình. Cuøng<br />
laém laø yù thöùc toân giaùo coù ñöôïc phaùt khôûi vôùi söû thi Um Mörup mang ít nhieàu<br />
daáu aán cuûa thöïc teá xaõ hoäi, nhöng sau ñoù khoâng coù moät saùng taùc naøo ñi theo<br />
truyeàn thoáng naøy.<br />
Sau khi trieàu ñaïi Po Rome suïp ñoå, moät thôøi kyø môùi cuûa vaên hoïc Chaêm môû<br />
ra. Coù theå chia vaên hoïc Chaêm ôû thôøi naøy laøm 3 giai ñoaïn:<br />
Böôùc sang theá kyû XVIII, hai taùc phaåm lôùn ra ñôøi laø Ariya Xah Pakei vaø<br />
Ariya Bini - Cam. Trong khi taùc phaåm tröôùc chæ keå veà chuyeän tình (ñuùng hôn:<br />
söï theo ñuoåi moät chieàu) cuûa ngöôøi con gaùi thuoäc doøng doõi quyù toäc vôùi vò hoaøng<br />
thaân, ñeå noùi leân moät quan nieäm soáng cuûa ngöôøi Chaêm, khoâng dính daùng gì ñeán<br />
thöïc teá lòch söû-xaõ hoäi baáy giôø, thì taùc phaåm sau (maëc duø cuõng laø taùc phaåm tröõ<br />
tình), ñaõ mang trong mình daáu hieäu cuûa nhöõng bieán coá lôùn. Giaác mô tình aùi bò<br />
ñoå vôõ cuûa vò hoaøng thaân Chaêm AÁn giaùo vôùi coâng chuùa Islam, söï maát nieàm tin<br />
cuûa quaàn chuùng Champa vôùi vaên hoùa AÁn, cuoäc xung ñoät giöõa hai toân giaùo lôùn<br />
daãn ñeán söï suïp ñoå nhanh choùng cuûa Champa, ñöôïc keå laïi baèng moät buùt phaùp<br />
chaân thaønh cuûa moät ngheä só baäc thaày. Coù theå noùi ñaây laø taùc phaåm ñaùnh daáu<br />
giai ñoaïn chuyeån tieáp trong vaên hoïc söû Chaêm, caû veà noäi dung, hình thöùc ngheä<br />
thuaät laãn yù thöùc lòch söû cuûa ngöôøi caàm buùt. Ñeán cuoái theá kyû naøy vaø ñaàu theá kyû<br />
sau, caû neàn taûng xaõ hoäi bò thay ñoåi toaøn dieän.<br />
Giai ñoaïn thöù hai baét ñaàu baèng söï chieám ñoùng cuûa quaân ñoäi nhaø Taây Sôn<br />
treân toaøn coõi Champa vaøo khoaûng cuoái theá kyû XVIII. Champa treân danh nghóa<br />
vaãn toàn taïi, nhöng veà thöïc chaát, nhaø vua hoaøn toaøn bò töôùc maát quyeàn haønh.<br />
Teân nöôùc, teân chöùc vò nhaø vua vaø bieân giôùi ñaát nöôùc bò söûa ñoåi nhieàu laàn vaø lieân<br />
tuïc. Nhieàu cuoäc noåi daäy khoâng ñònh höôùng cuûa caùc phong traøo quaàn chuùng ñaõ bò<br />
daäp taét ngay töø trong tröùng.<br />
Ariya Glông Anak ra ñôøi khôûi phaùt moät cao traøo saùng taùc môùi trong xaõ hoäi<br />
soâi ñoäng caùc bieán coá ñang chöïc noå tung. Ñoù laø moät cao traøo vaên hoïc trong giai<br />
32 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015<br />
<br />
<br />
ñoaïn cuoái cuøng cuûa lòch söû ñaát nöôùc. Nhaø vaên ñaõ khaùm phaù ra vò theá cuûa mình<br />
trong lòch söû, bieát ñaët vaán ñeà tröôùc chuyeån bieán cuûa thôøi cuoäc, vaø nhaát laø ñaõ toû<br />
thaùi ñoä chính trò. Trong khi Ariya Twôn Phauw, Ariya Kalin Thak Wa, Ariya<br />
Kalin Nöthak Asaih… dieãn taû vôùi ít nhieàu pheâ phaùn cuoäc chieán bi thöông ñöôïc<br />
phaùt ñoäng bôûi nhaø caùch maïng Chaêm ñang coá gaéng vuøng vaãy trong tuyeät voïng; vaø<br />
trong luùc Ariya Po Công, Ariya Po Parông… keå laïi laïnh luøng tình hình xaõ hoäi luùc<br />
baáy giôø vôùi nhöõng cöôõng böùc, baát coâng cuûa keû thoáng trò, nhöõng lo sôï, khoán khoå<br />
cuûa keû bò trò, nhöõng cuoäc ly taùn, caùi cheát, toäi aùc vaø hình phaït… thì taùc giaû Ariya<br />
Glông Anak, vôùi thaùi ñoä cuûa trieát nhaân, ñaõ ñaët vaán ñeà töø neàn taûng: caàn khoâi<br />
phuïc vöông quoác hay truy tìm sinh loä cho daân toäc treân maûnh ñaát yeâu thöông vaø<br />
ñau khoå naøy? Caâu hoûi ñöôïc neâu leân ñuùng luùc. Vaø hoûi coù nghóa laø ñaõ traû lôøi.<br />
Coù theå noùi Ariya Glông Anak coù moät giaù trò cao tuyeät caû veà ngheä thuaät<br />
vaên chöông laãn noäi dung tö töôûng. Rieâng veà khía caïnh xaõ hoäi, noù coù tính ñaùnh<br />
ñoäng thöïc söï.<br />
Ngoaøi doøng vaên hoïc treân, truyeàn thoáng vaên hoïc ngôïi ca coâng traïng cuûa caùc<br />
vò khai quoác hay caùc nhaân vaät lòch söû daàn daàn ruùt vaøo thaùp ngaø cuûa toân giaùo,<br />
nhöng khoâng phaûi vì theá noù khoâng ñöôïc tinh luyeän baèng neùt ñeïp rieâng cuûa noù.<br />
Sau bieán coá Leâ Vaên Khoâi (1833-1835), daân Chaêm – ñöôïc tôø chieáu cuûa<br />
Thieäu Trò chieáu coá – töø khaép vuøng röøng nuùi, trôû laïi vôùi cuoäc soáng an bình cuûa<br />
noâng thoân. Thöïc daân Phaùp tôùi, vaø roài ñaát nöôùc Vieät Nam bò ñaët döôùi söï ñoâ hoä<br />
cuûa chuùng. Trong giai ñoaïn naøy, moät taùc phaåm thuoäc truyeàn thoáng chieán tranh<br />
ra ñôøi: Ariya Kalin Parông. Moät tröôøng ca tröõ tình xuaát hieän tröôùc ñoù cuõng khaù<br />
noåi tieáng: Ariya Cam - Bini, keå laïi moät cuoäc tình thuûy chung, maõnh lieät nhöng<br />
bi thöông cuûa ñoâi tình nhaân Chaêm - Baøni vaø keát thuùc baèng caùi cheát ñaày tính toá<br />
caùo cuûa caû hai. Tieáp ñoù laø Ariya Möyut cuõng naèm trong truyeàn thoáng thô ca tröõ<br />
tình nhöng keùm giaù trò hôn taùc phaåm tröôùc.<br />
Song song vôùi hai khuynh höôùng saùng taùc treân, moät taùc phaåm thuoäc doøng<br />
vaên hoïc môùi ra ñôøi, laøm neân moät bieán coá treân vaên ñaøn Chaêm luùc ñoù: Pauh<br />
Catwai. Baèng moät gioïng thô ñanh theùp vaø loái suy tö boäc tröïc, Pauh Catwai –<br />
ñaèng sau pheâ phaùn söï ñoåi traéng thay ñen cuûa nhaân tình theá thaùi trong moät xaõ<br />
hoäi raõ muïc – ñaõ ñuïng chaïm ñeán coát loõi cuûa vaán ñeà xaõ hoäi Chaêm luùc baáy giôø (vaø<br />
caû ngaøy nay): caàn phaûi baûo toàn neàn vaên hoùa do cha oâng ñeå laïi. Taùc phaåm ra ñôøi<br />
khôûi höùng cho nhieàu saùng taùc sau ñoù: 2 Pauh Catwai, 2 Hatai Paran, Dauh Tôy<br />
Lôy, Ar Bingu… lieân tieáp xuaát hieän. Cuõng baèng loái ñaët vaán ñeà nhö Pauh Catwai,<br />
cuõng theo thuû phaùp ngheä thuaät ñoù, nhöng tuyeät ñaïi ña soá taùc phaåm naøy daàn<br />
daàn ñi vaøo söï bí hieåm. Chuùng mang boä maët cuûa moät saám kyù nhieàu hôn laø chòu<br />
chuyeân chôû nhöõng chaát lieäu cuûa thöïc taïi cuoäc soáng. Ngöôøi caàm buùt ñang töï caùch<br />
ly vôùi nguoàn suoái nuoâi döôõng ngheä thuaät. Vaên hoïc Chaêm böôùc vaøo giai ñoaïn suy<br />
thoaùi traàm troïng sau ñoù.(36)<br />
V. Vaên hoïc cuûa ngöôøi Chaêm hieän ñaïi<br />
V.1. Vaên chöông tieáng Vieät<br />
Maëc duø hoaït ñoäng vaên hoùa cuûa daân toäc Chaêm, qua nhöõng bieán coá lòch söû,<br />
bò giaùn ñoaïn moät thôøi gian daøi, nhöng khoâng phaûi vì theá maø noù bò ñöùt haún. Caùc<br />
baøi thô ngaén, caùc ca khuùc hay vaãn laùc ñaùc xuaát hieän vaø ñöôïc truyeàn baù, ñaùp öùng<br />
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 33<br />
<br />
<br />
<br />
ñöôïc phaàn naøo nhu caàu cuoäc soáng tinh thaàn cuûa ngöôøi Chaêm noùi rieâng vaø caùc<br />
daân toäc treân ñaát nöôùc Vieät Nam noùi chung.<br />
Gaàn moät theá kyû qua, khi ngöôøi Chaêm ñaõ hoøa nhaäp vaøo cuoäc soáng chung cuûa<br />
coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam, nhu caàu saùng taïo vaø thöôûng thöùc vaên hoïc ngheä<br />
thuaät ôû caáp ñoä cao vaãn coøn toàn taïi. Vaø ñeå hoäi nhaäp, keû saùng taïo Chaêm khoâng<br />
theå khoâng söû duïng tieáng phoå thoâng (tieáng Vieät). Daãu sao ñeå vieát ñöôïc baèng tieáng<br />
Vieät, hoï ñaõ phaûi töï vöôït bao nhieâu aûi döïng leân ôû beà saâu taâm thöùc mình.<br />
Tröôùc 1975 hai teân tuoåi ñöôïc bieát ñeán laø: Huyeàn Hoa vaø Jalau. Qua nhöõng<br />
baøi thô ñöôïc ñaêng trong caùc taäp san Hoàn queâ Ninh Thuaän, Panrang, Tuoåi<br />
ngoïc (cuõ) hay Ñaïi Töø Bi (môùi), Huyeàn Hoa vaø Jalau ñöôïc xem nhö hai ngheä só<br />
ñi khai phaù moät vuøng ñaát môùi. Theá nhöng, hai möôi naêm sau ñaát nöôùc thoáng<br />
nhaát, ngöôøi Chaêm hoaøn toaøn im laëng. Maõi ñeán ñaàu thieân nieân kyû môùi, ñaëc san<br />
Tagalau(37) ra ñôøi nhö moät cô hoäi cho caùc caây buùt khoâng chuyeân Chaêm xuaát hieän<br />
vaø khaúng ñònh mình. Duø “tuyeån taäp” chæ ñöôïc phaùt haønh trong phaïm vi nhoû heïp<br />
ôû vaøi tænh coù ñoàng baøo Chaêm sinh soáng, thöïc teá noù ñaõ goùp ñöôïc moät tieáng noùi<br />
nhaát ñònh. Coù theå keå vaøi khuoân maët.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Ñaëc san Talagau.<br />
Inrasara (sinh naêm 1957), sau taäp thô ñaàu tay Thaùp naéng laø haøng loaït taùc<br />
phaåm khaùc ra ñôøi, caû thô laãn tieåu thuyeát.(38) Traø Vigia, Yamy (1957) in taäp truyeän<br />
ngaén Chaêm H’ri (Nxb Vaên hoùa Daân toäc, 2008); naêm sau Traàn Wuõ Khang (1957)<br />
ra taäp thô Quaø taëng cuûa quyû söù. Traø Ma Hani (1948), caây vieát nöõ vôùi taäp thô<br />
thieáu nhi Em, hoa xöông roàng vaø naéng, ñoaït Giaûi thöôûng cuoäc thi thô 2001-2002<br />
cuûa Nxb Kim Ñoàng. Coøn Traàm Ngoïc Lan (sinh 1955) duø vieát sôùm nhöng maõi<br />
naêm 2015 môùi ra taäp thô ñaàu tay Tuïng ca loaøi daõ traøng (Nxb Thanh nieân, 2014);<br />
tröôùc ñoù, Thoâng Thanh Khaùnh in taäp Mô veà phía bieån (Nxb Thanh nieân, 2013).<br />
Theá heä sinh sau khi ñaát nöôùc thoáng nhaát coù Jalau Anök (1975), duø chöa<br />
ra taäp nhöng ñaây laø khuoân maët môùi mang hôi thôû môùi vaøo thô tieáng Vieät. Taùc<br />
giaû nöõ laø Cheá Myõ Lan (1975) ñang soáng taïi Hoa Kyø in Em vaø maøu maây qua<br />
thaùp (Nxb Vaên hoïc, 2008) vaø Daáu chaân veà nguoàn (Nxb Thanh nieân, 2013). Ñoàng<br />
34 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015<br />
<br />
<br />
Chuoâng Töû (1980), sau taäp thô ñaàu tay Theøm aên (Nxb Thanh nieân, 2007) laø Muøi<br />
thôm cuûa im laëng (Nxb Hoäi Nhaø vaên, 2009). Cuøng theá heä, Tueä Nguyeân (1982) in<br />
photocopy Khuùc taáu roái buø (2007) vaø Ch[tr]aøo & Nhöõng veát baån (2008) tröôùc khi<br />
Nhöõng giaác mô ña chieàu ñöôïc Nxb Hoäi Nhaø vaên aán haønh naêm 2009. Môùi nhaát,<br />
nöõ thi só Kieàu Maily in Giöõa hai khoaûng troáng (Nxb Thanh nieân, 2013) ñoaït Giaûi<br />
thöôûng Hoäi Vaên hoïc-Ngheä thuaät caùc Daân toäc thieåu soá Vieät Nam, vaø Löu Anh<br />
Taëng cho ra maét Nhöõng thöïc theå Chaøm rôi (Nxb Vaên hoùa-Vaên ngheä, 2015).(39)<br />
Coù theå noùi - duø hay dôû khaùc nhau - taát caû nhö moät noã löïc hoäi nhaäp vaøo<br />
coäng ñoàng vaên chöông Vieät Nam ña daân toäc.<br />
V.2. Saùng taùc Chaêm hieän ñaïi - thô tieáng Chaêm<br />
Tieáng Vieät thì vaäy, coøn vaên chöông tieáng meï ñeû - hoâm nay, caùc caây buùt<br />
Chaêm ñaõ laøm ñöôïc gì?<br />
Sau Mödwôn Jiaw, Jaya Yut Cam - Nguyeãn Vaên Tyû coù moät baøi thô daøi 29<br />
caëp luïc baùt: “Su-on bhum Cam” (Nhôù queâ Chaêm) ñaêng trong Öôùc voïng I, noäi<br />
san cuûa Tröôøng Trung hoïc Poâ-Klong cuõ, ñöôïc xem nhö khôûi ñaàu cho saùng taùc<br />
hieän ñaïi. Xin nhaéc laïi, ñaáy laø naêm 1968, moät daáu moác quan troïng. “Su-on bhum<br />
Cam” beân caïnh laø baøi thô xuaát hieän döôùi hình thöùc baûn in giaáy ñaàu tieân, noù coøn<br />
laø saùng taùc baèng theå thô luïc baùt Vieät ñaàu tieân cuûa taùc giaû Chaêm. Ngay töø ñaàu<br />
theá kyû XX, coù nhieàu taùc giaû saùng taùc baèng tieáng meï ñeû ñöôïc bieát ñeán: Ariya Kei<br />
Oy, Po Thien, Mödwôn Jiaw… Roà