Vành đai di sản các phố cổ ven biển Đông Nam Á trong liên kết phát triển du lịch biển đảo

57<br /> <br /> <br /> <br /> CHUYÊN MỤC<br /> <br /> KINH TẾ HỌC - XÃ HỘI HỌC<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> VÀNH ĐAI DI SẢN CÁC PHỐ CỔ<br /> VEN BIỂN ĐÔNG NAM Á TRONG<br /> LIÊN KẾT PHÁT TRIỂN DU LỊCH BIỂN ĐẢO<br /> ĐINH THIỆN PHƢƠNG*<br /> NGUYỄN ĐÌNH TÌNH**<br /> <br /> <br /> Biển Đông nằm trên tuyến đường giao thông biển huyết mạch nối Thái Bình<br /> Dương với Ấn Độ Dương, được coi là một trong những tuyến đường vận tải<br /> quốc tế nhộn nhịp nhất thế giới. Các đô thị cổ ven biển Đông Nam Á cũng là<br /> những thương cảng: Hội An, Vigan, George Town - Penang, Malacca,<br /> Semarang, xứng đáng là những viên ngọc trai bên bờ Biển Đông. Với vẻ đẹp<br /> hoài niệm và thanh bình, các đô thị cổ đã tạo nên một vành đai di sản ở Đông<br /> Nam Á, vòng tròn phố bao quanh hướng biển, không những có giá trị về hàng<br /> hải, du lịch, mà còn là một quỹ bảo tồn văn hóa vô giá, một triển lãm sống về<br /> những “ngôi làng thế giới”. Bài viết tiếp cận từ hướng nghiên cứu văn hóa đô thị<br /> với phương pháp so sánh xuyên văn hóa, nhằm chỉ ra các phương hướng phát<br /> triển du lịch, khảo cổ, thám hiểm… thông qua việc nghiên cứu sự nối kết giá trị<br /> nền tảng đa văn hóa. Bài viết cũng đề xuất xây dựng một mô hình du lịch biển<br /> mới, là sự kết hợp giữa phố - biển - cổ, ba yếu tố đặc thù của vành đai các phố<br /> cổ di sản Đông Nam Á.<br /> Từ khóa: phố cảng, hội tụ văn hóa, vành đai di sản, du lịch<br /> Nhận bài ngày: 22/01/2019; đưa vào biên tập: 28/01/2019; phản biện: 5/02/2019;<br /> duyệt đăng: 1/3/2019<br /> <br /> 1. NHÌN TỪ ĐIỀU KIỆN ĐỊA LÝ TỰ có lƣu vực lớn nhất Việt Nam. Với địa<br /> NHIÊN thế nơi cửa sông đổ ra Biển Đông, Hội<br /> Hội An, là đô thị cổ nằm ở hạ lƣu sông An rất kín gió, ít bị tác động bởi các<br /> Thu Bồn, một trong những con sông điều kiện tự nhiên khác nhƣ sóng,<br /> thủy triều, và vì vậy tàu thuyền có thể<br /> *<br /> ,<br /> **<br /> Trƣờng Đại học Công nghiệp Thực tránh bão nơi đây. Mặt khác, điều kiện<br /> phẩm Thành phố Hồ Chí Minh. thời tiết khu vực cảng Hội An rất ổn<br /> 58 ĐINH THIỆN PHƢƠNG - NGUYỄN ĐÌNH TÌNH – VÀNH ĐAI DI SẢN…<br /> <br /> <br /> định bởi sự kết hợp khí hậu vùng 179), những yếu tố này rất thuận lợi<br /> nhiệt đới ven biển và khí hậu ôn đới cho tàu thuyền hoạt động qua khu vực.<br /> vùng núi cao, nhiệt độ trung bình năm Tuy nhiên, Vigan thỉnh thoảng phải<br /> khoảng 25°C, lƣợng mƣa trung bình đón những trận bão hình thành ngoài<br /> hàng năm đạt khoảng 2.000mm, chia biển tiến thẳng vào đất liền. Từ những<br /> thành hai mùa: mùa khô từ tháng 1 lợi thế sẵn có về tự nhiên nên từ thế<br /> đến tháng 4, từ tháng 5 đến tháng 12 kỷ XVIII, Vigan là phố cảng quan trọng<br /> là mùa mƣa (Vũ Thế Bình, 2016: 587). đối với thuyền buôn các nƣớc Châu Á<br /> Hội An cũng giống nhƣ các tỉnh duyên và các nƣớc Tây Ban Nha, Bồ Đào<br /> hải phía Nam Việt Nam những năm Nha, Pháp, Ý.<br /> trƣớc đây ít chịu ảnh hƣởng của bão George Town và Melacca là những<br /> nhiệt đới từ Biển Đông. Nằm trên<br /> thành phố nằm trên eo biển Malacca,<br /> tuyến hàng hải quốc tế quan trọng của<br /> Malaysia. Nối Ấn Độ Dƣơng với Thái<br /> Biển Đông, từ Hội An tàu thuyền có<br /> Bình Dƣơng, eo biển Malacca là tuyến<br /> thể đi đến nhiều khu vực khác nhau<br /> hải trình ngắn nhất giữa các nƣớc Tây<br /> trên thế giới. Nhờ yếu tố vị trí địa lý và<br /> Á, Tây Nam Á và Nam Á với các nƣớc<br /> điều kiện tự nhiên thuận lợi, trong suốt<br /> thuộc vùng Châu Á - Thái Bình Dƣơng.<br /> thế kỷ XVII và XVIII, Hội An đã trở<br /> Với địa thế nằm giữa bán đảo Mã<br /> thành thƣơng cảng quốc tế sầm uất,<br /> Lai và đảo Sumatra, xung quanh là<br /> nơi gặp gỡ của thuyền buôn các nƣớc<br /> các đảo nhỏ nên George Town và<br /> Châu Á, Châu Âu.<br /> Melacca là nơi khá kín gió. Độ sâu<br /> Vigan, tọa lạc ở bờ biển miền tây<br /> vùng biển trung bình từ 0 - 200m<br /> đảo Luzon, đảo giáp với Biển Đông về<br /> (Nguyễn Quý Thao, 2008: 30), cùng<br /> phía tây, phía đông của đảo là biển<br /> với đới khí hậu xích đạo khá điều hòa,<br /> Philippines, phía bắc là eo biển Luzon.<br /> nhiệt độ trung bình từ 25 - 280C, gió<br /> Nằm trong vùng biển kín, độ sâu mực<br /> mùa Tây Nam thịnh hành từ tháng 4<br /> nƣớc biển trung bình từ 200 - 2000m<br /> đến tháng 10 và gió mùa Đông Bắc từ<br /> (Nguyễn Quý Thao, 2008: 30) và trên<br /> tháng 10 đến tháng 2 năm sau (Bùi<br /> tuyến đƣờng thông thƣơng hàng hải<br /> Thị Hải Yến, 2013: 150, đó là những<br /> quốc tế: từ Thái Bình Dƣơng sang Ấn<br /> Độ Dƣơng, từ các quốc gia Đông Á lợi thế để George Town và Melacca<br /> đến khu vực Đông Nam Á, Nam Á, trở thành thƣơng cảng lớn trong khu<br /> Australia, nên Vigan rất thuận lợi để vực.<br /> trở thành cảng biển lớn. Khí hậu ở Semarang, nằm trên bờ biển phía bắc<br /> đây là kiểu khí hậu nhiệt đới gió mùa, của đảo Java, Indonesia. Vùng biển<br /> chịu ảnh hƣởng của gió mùa Tây Nam Semarang rất kín vì đƣợc bao bọc bởi<br /> từ tháng 5 đến tháng 10 và gió mùa các đảo lớn của Indonesia nhƣ: đảo<br /> Đông Bắc từ tháng 11 đến tháng 4, Sumatra, đảo Calimantan, và các đảo<br /> nhiệt độ trung bình năm khoảng từ khác. Độ sâu trung bình từ 0 - 200m<br /> 250C - 270C (Bùi Thị Hải Yến, 2013: (Nguyễn Quý Thao, 2008: 30), khí hậu<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 2 (246) 2019 59<br /> <br /> <br /> xích đạo, nhiệt độ trung bình từ 25°C - mang tính lịch sử khi phƣơng Tây<br /> 27°C, lƣợng mƣa trung bình năm từ chinh phục đã chèn ép chính quyền<br /> 2.000 - 4.000mm, mƣa nhiều từ tháng phong kiến bản địa, bắt nhƣợng<br /> 4 đến tháng 10 (Bùi Thị Hải Yến, 2013: quyền địa giới để họ giao thƣơng với<br /> 137) là những yếu tố tự nhiên rất các nƣớc. Vì vậy, trên một mảnh đất<br /> thuận lợi để Semarang trở thành hải nhỏ tồn tại đồng thời nhiều truyền<br /> cảng lớn. Semarang là tuyến đƣờng thống tôn giáo, văn hóa Đông Tây<br /> biển quan trọng nối các nƣớc Đông Á, chung sống, đời sống xã hội thuận<br /> Đông Nam Á với lục địa Australia. hòa, ít xung đột, vì mục tiêu chung<br /> Với đặc điểm chung đều là các thƣơng của cƣ dân nhắm đến đều là kinh<br /> cảng có vị trí rất thuận lợi cho thông doanh, thƣơng mại.<br /> thƣơng đƣờng biển, có lối kiến trúc cổ 2.1. Yếu tố vị trí cảng biển trong<br /> độc đáo mang đậm đặc điểm văn hóa việc hình thành các thành phần cƣ<br /> của các quốc gia, nằm trong vùng khí dân nơi các phố cổ<br /> hậu nhiệt đới ẩm, điều hòa về chế độ Cả năm khu phố cổ đều là các cảng<br /> gió, nhiệt, độ ẩm. vành đai di sản các biển có vị trí chiến lƣợc then chốt ven<br /> phố cổ ven biển Đông Nam Á sẽ là Thái Bình Dƣơng, từ năm phố cảng<br /> điểm đến hấp dẫn của du khách. này dễ dàng di chuyển khắp Đông<br /> 2. NHÌN TỪ KHÔNG GIAN VÀ THỜI Nam Á. Theo những ghi chép trong<br /> GIAN VĂN HÓA Sử ký, Hán thư, Hậu Hán thư… thời<br /> Vành đai các phố cổ: Vigan - đầu Công nguyên, đã có nhiều cuộc di<br /> Phillipines, Hội An - Việt Nam, George chuyển bằng thuyền của nhà Tần, nhà<br /> Town - Penang và Malacca (Melaka) - Đông Hán xuống khám phá khu vực<br /> Malaysia, Semarang - Indonesia, nối Đông Nam Á (Châu Hải Đƣờng, 2018:<br /> kết với nhau bởi ba đặc điểm nổi bật: 179). Ngƣời từ Ba Tƣ, La Mã cũng tìm<br /> 1) Các phố cổ trong vành đai đều là đến, hiện còn nhiều di chỉ khảo cổ: Óc<br /> các cảng biển, thuận tiện cho tàu Eo, Java… Từ đó có thể thấy, ngƣời<br /> chiến, thuyền buôn cỡ lớn thả neo, Trung Hoa và Ba Tƣ đã kiến tạo một<br /> trao đổi hàng hóa, tiếp tế thực phẩm. tuyến đƣờng thủy đƣợc gọi là “con<br /> Yếu tố cảng biển cũng đóng vai trò đƣờng hƣơng liệu trên biển” với điểm<br /> quan trọng trong việc hình thành các khởi đầu từ Phúc Kiến kéo dài tới<br /> cộng đồng dân cƣ. 2) Xuất hiện văn Bagdad - Ba Tƣ. Trên con đƣờng đó,<br /> minh đô thị phƣơng Tây với đặc tính hơn 30 trạm dừng chính đã đƣợc hình<br /> chinh phục, muốn vƣơn đến sự thống thành: Ayutthya, Pagan, Rangoon,<br /> trị toàn khu vực, phô bày sự thị uy, lấn Karachi, Sur… ba trong năm phố cổ<br /> lƣớt các chuẩn mực giá trị của phong này thuộc số các trạm dừng đó:<br /> kiến bản địa theo tƣ tƣởng “khai sáng Penang, Malacca và Semarang (Zane<br /> văn minh”. 3) Có sự đa dạng về văn Goebel, 2011: 7)(1). Thành phần dân<br /> hóa. Một trong những nguyên nhân cƣ tề tựu ở các phố cảng này đông đủ<br /> 60 ĐINH THIỆN PHƢƠNG - NGUYỄN ĐÌNH TÌNH – VÀNH ĐAI DI SẢN…<br /> <br /> <br /> nhất từ khoảng cuối thế kỷ XV - thế kỷ bán hƣơng liệu, dƣợc phẩm… Nhiều<br /> XVII, sau những sự kiện lớn nhƣ: khai ngƣời trong số họ theo lối sống<br /> phá và phát kiến địa lý của Trịnh Hòa, Ahimsa (bất tổn sinh) nên ăn chay và<br /> Colombus, nhà Minh diệt vong, khởi chọn công việc đi buôn để không làm<br /> nghĩa Shimabara,… tổn hại sinh mạng động vật.<br /> Thành phần dân cƣ gồm năm cộng 2.2. Dấu ấn phƣơng Tây với tƣ<br /> đồng chính ngoài cƣ dân bản địa: tƣởng “khai sáng văn minh” và sự<br /> đa sắc màu trong kiến trúc, ẩm<br /> Cộng đồng Châu Âu: gồm các nhà<br /> thực, lễ hội<br /> buôn đến tham gia kinh doanh,<br /> thƣơng mại; quân đội viễn chinh đi Chủ nghĩa thực dân phƣơng Tây đã<br /> chiếm đóng các xứ thuộc địa; các nhà bắt đầu xâm chiếm gần nhƣ toàn bộ<br /> truyền giáo tạm cƣ vì mục đích truyền Đông Nam Á làm thuộc địa bắt đầu từ<br /> đạo và các bác học với mục đích thế kỷ XV: Hà Lan chiếm Indonesia,<br /> nghiên cứu khoa học. Anh chiếm Mã Lai, Pháp đô hộ Đông<br /> Dƣơng. Ngƣời phƣơng Tây biện luận<br /> Cộng đồng ngƣời Hoa: phần lớn là<br /> rằng cuộc xâm chiếm của họ là công<br /> ngƣời Minh Hƣơng. Những cựu thần<br /> cuộc “khai sáng văn minh”, ngƣời bản<br /> nhà Minh bất phục nhà Thanh, giong<br /> xứ cần đƣợc hƣởng những thành tựu<br /> buồm đi sinh sống xứ khác, mƣu sự<br /> khoa học. Cần phải có nhiều công trình,<br /> phục Minh.<br /> cơ sở vật chất kiểu phƣơng Tây để<br /> Cộng đồng ngƣời Nhật: phần lớn là đẩy mạnh công cuộc “khai sáng” này.<br /> thƣơng gia đi làm ăn buôn bán và Ngƣời phƣơng Tây, ngoài việc xây<br /> những ngƣời Nhật dính líu tới khởi dựng cơ sở thờ tự tâm linh và lƣu trú,<br /> nghĩa Shimabara chạy trốn chính còn chú trọng đến xây dựng các pháo<br /> quyền Mạc Phủ. đài, lô cốt, công sự bảo vệ lãnh địa<br /> Cộng đồng ngƣời Ba Tƣ, Ả Rập: phần của mình theo kiến trúc đậm nét<br /> lớn là ngƣời Islam giáo, một ít Bái phƣơng Tây. Thế kỷ XVII - XIX là thời<br /> Hỏa giáo tạm trú để kinh doanh, buôn kỳ chạy đua vũ trang của hải quân<br /> bán, trao đổi hàng hóa, nhiều nhất là Châu Âu, các cƣờng quốc nhƣ: Pháp,<br /> tơ lụa, thảm thêu, chà là khô, đá quý. Anh, Hà Lan, Tây Ban Nha, Bồ Đào<br /> Với Hội An thì ngƣời Ả Rập có đến Nha… ra sức tìm kiếm thuộc địa trong<br /> giao thƣơng nhƣng ít ở lại. sự liên kết và mâu thuẫn, cạnh tranh<br /> Cộng đồng ngƣời Ấn Độ: ở Hội An và nhau. Bên cạnh đó, nạn hải tặc nổi lên<br /> Vigan ít ngƣời Ấn Độ, mà tập trung khắp nơi. Đặc biệt, sau sự kiện nhà<br /> nhiều nhất là ở Melacca. Họ là những Thanh diệt nhà Minh năm 1644.<br /> thƣơng gia thuộc nhiều tôn giáo cổ, Ngoài các pháo đài phòng thủ, ngƣời<br /> nhƣ: Hindu, Kỳ Na, và các tôn giáo phƣơng Tây cũng lập nhiều bảo tàng,<br /> hình thành muộn hơn, nhƣ: Sikh, một mặt “khai trí” cho sĩ phu bản địa<br /> B’hair, Sài Baba… xuôi thuyền đến về văn minh phƣơng Tây, mặt khác<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 2 (246) 2019 61<br /> <br /> <br /> sƣu tầm các hiện vật khảo cổ, văn vị thần: chùa Kek Lok Si, chùa Cầu,<br /> hóa bản địa để chuyển về mẫu quốc, chùa Quan Âm, miếu Bà Thiên Hậu,<br /> hầu cho giới học giả Châu Âu đƣợc miếu thờ Trịnh Hòa, đền Tứ Đại Thiên<br /> “mở mang tầm mắt”. Vƣơng, đền Huyền Vũ, miếu thờ<br /> Tuy nhiên, tính bản địa vẫn nổi bật Khổng Tử và Tứ Thánh đƣợc xây cất<br /> trong các công trình phƣơng Tây. Điều đồ sộ, nhƣng hài hòa, duyên dáng.<br /> này đƣợc Anthony Reid (2013: 13) Ngƣời Hoa và ngƣời vùng Đông Bắc<br /> xác nhận cho trƣờng hợp Malacca: Á còn chú trọng xây dựng nhiều hội<br /> “… nơi nó vẫn là một trung tâm biểu quán để họp mặt, sinh hoạt văn hóa,<br /> tƣợng văn minh của Malay, và là một đƣợc lƣu giữ gần nhƣ nguyên vẹn<br /> mô hình của Malay, bất chấp những đến nay, thêm vào đó là hàng chục<br /> thay đổi liên quan tới luật lệ Bồ Đào nhà cổ có giá trị cao về mỹ thuật, kiến<br /> Nha”(2). trúc, điêu khắc và các hiện vật: gốm<br /> 2.3. Sự đa diện sắc màu trong kiến sứ, tranh khảm, đồ trang sức,… Hệ<br /> trúc, ẩm thực, lễ hội thống các di sản văn hóa của ngƣời<br /> Ấn Độ, Ả Rập và Trung Đông tuy ít<br /> Bên cạnh các công trình mang dấu ấn<br /> nhƣng cũng đủ lƣu dấu ấn đặc sắc<br /> “khai sáng văn minh” của phƣơng Tây,<br /> trong bức tranh rực rỡ của sự đa diện<br /> mỗi phố cổ trong vành đai phố cổ đều<br /> văn hóa. Ngƣời Ấn Độ để lại hệ thống<br /> sở hữu một bộ sƣu tập các di sản văn<br /> các đền đài thuộc nhiều tôn giáo khác<br /> hóa về kiến trúc, mỹ thuật đa dạng và<br /> nhau nhƣ Hindu, đạo Sikh, đạo Jain,<br /> quý giá của các cộng đồng cƣ trú.<br /> Sài Baba,… Ngƣời Ả Rập đóng góp<br /> Trong Xứ Đàng Trong năm 1621, giáo<br /> hơn hai mƣơi ngôi giáo đƣờng Islam<br /> sĩ Christoforo Borri (2016: 35) đã viết<br /> trác tuyệt, các hiện vật điêu khắc tinh<br /> về Hội An: “Một thành phố lớn đến độ<br /> xảo: dao găm, tráp đựng trầm hƣơng,<br /> ngƣời ta có thể nói đƣợc là có hai<br /> rƣơng quần áo…<br /> thành phố, một phố ngƣời Tàu, một<br /> phố của ngƣời Nhật, mỗi phố có quan Dấu ấn phƣơng Tây trong kiến trúc,<br /> cai trị riêng, sống theo tập tục riêng”. mỹ thuật ở các phố cổ này cũng<br /> Năm 1695, thƣơng nhân Anh là chiếm số lƣợng lớn, tạo nên một sự<br /> Bowyear đến Hội An cũng thuật lại xen kẽ hài hòa giữa tinh hoa mỹ thuật<br /> rằng: “Faifo gồm một con phố trên bờ Đông Tây, làm cho các phố cổ có diện<br /> sông và hai dãy nhà, có khoảng 100 mạo cuốn hút, biến thành những “ngôi<br /> nóc nhà của ngƣời Hoa, cũng có 4, 5 làng thế giới”. Các di tích phƣơng<br /> gia đình ngƣời Nhật Bản” (Phan Tây ở các phố cổ còn lại hiện nay,<br /> Khoang, 2017: 553). nhiều nhất vẫn là các nhà thờ và<br /> Trƣớc hết, hệ thống các di sản quý khách sạn.<br /> giá của cộng đồng ngƣời Hoa và Mỗi phố cổ còn là nơi tụ họp nhiều lễ<br /> Đông Bắc Á (Nhật Bản, Triều Tiên) hội đặc sắc và món ăn độc đáo đến từ<br /> gồm các cơ sở tâm linh thờ Phật, các nhiều nƣớc.<br /> 62 ĐINH THIỆN PHƢƠNG - NGUYỄN ĐÌNH TÌNH – VÀNH ĐAI DI SẢN…<br /> <br /> <br /> Xét về lễ hội, các lễ hội đa dạng theo trứng trộn Hap Kie ở Semarang, mì<br /> dân tộc: Pháp, Anh, Hà Lan, Hoa, kem sốt mè đen Longganisa ở Vigan,<br /> Nhật… theo tôn giáo - tín ngƣỡng: mì Cao Lầu ở Hội An đều có nhiều<br /> Islam giáo, Công giáo, Tin Lành, Phật điểm chung về pha trộn Đông Tây.<br /> giáo, Hindu giáo, Shaman… theo địa Điểm chung của năm món mì này đều<br /> hình, khí hậu, sản vật. Điểm qua vài lễ dùng mì cọng vuông to, trắng hay<br /> hội lớn ở George Town nhƣ: lễ thánh vàng nhạt (ít pha màu), kiểu Hoa,<br /> George 23/4, lễ mừng truyền thống Nhật (松 山晃, 1996: 124). Các món mì<br /> phố cổ 31/8, hội thi Nhiếp ảnh cổ điển này đều có phần nguyên liệu phụ<br /> 21/6; lễ Giao thừa ngƣời Hoa tại chùa chiên giòn “rải lên mặt”, cách chế biến<br /> Kek Lok Si, đêm hoa đăng Vesak Châu Âu gọi là “topping”: mì Wonton<br /> mừng đức Phật đản sinh; lễ mừng rải bánh phồng tôm chiên, tóp mỡ, mì<br /> thần Shiva, nữ thần Mariamman, lễ kỷ cà ri Laksa rắc bánh cay chiên, mì<br /> niệm ngài Sài Baba; lễ hội sầu riêng Cao Lầu Hội An rải da heo chiên,<br /> tháng 7, lễ cầu mƣa gió thuận hòa bánh tráng bẻ vụn,…<br /> tháng 5… Ở Vigan, dân cƣ đa số theo 3. ĐỀ XUẤT MỘT SỐ MÔ HÌNH LIÊN<br /> Công giáo và Tin Lành có lễ hội KẾT PHÁT TRIỂN DU LỊCH BIỂN<br /> Antihan mừng Chúa giáng sinh kiểu ĐẢO<br /> thổ dân, lễ hội xúc xích que Với kho tàng các di tích lịch sử văn<br /> Longgannisa… Melacca có lễ hội Hindu hóa Đông Tây hội tụ quý giá, có thể<br /> giáo mừng thần Genesha, lễ vía ông liên kết năm phố cổ trên thành vành<br /> Trịnh Hòa, ông Quan Công của ngƣời đai các phố cổ hấp dẫn du lịch nhất<br /> Hoa, lễ thánh Francisco Xavier của Đông Nam Á, thích hợp cho việc phát<br /> Công giáo. Ở Hội An có lễ Noel, lễ triển du lịch với các loại hình:<br /> Cầu ngƣ, lễ vía Bà Thiên Hậu, lễ vía homestay, du lịch công vụ - MICE(3),<br /> Lục Tánh Vƣơng Gia… tâm linh…<br /> Bên cạnh lễ hội, ẩm thực có vai trò 3.1. Loại tour du lịch nghỉ dƣỡng<br /> lớn trong đời sống văn hóa một cộng “phố - biển”<br /> đồng. Món ăn điển hình nhất ở các Các phố cổ đã xây dựng nhiều tour<br /> phố cổ này là mì. Năm phố cổ gắn với sinh thái và nghỉ dƣỡng biển với các<br /> sự ra đời của năm món mì độc đáo hoạt động nhƣ: lặn biển, câu cá, tắm<br /> nấu theo kiểu Đông (Hoa, Nhật) “lai” khoáng, thăm đảo, lƣớt ca-nô, dù<br /> phƣơng Tây với những nguyên liệu và lƣợn… Tuy nhiên, cách tổ chức hoạt<br /> cách trình bày “rải lên mặt” quen thuộc, động du lịch nhƣ vậy vô tình làm tách<br /> nhƣ: rắc kem, sốt mè đen, bột chiên biệt ba đặc tính hấp dẫn của yếu tố<br /> xù, tóp mỡ lên bề mặt món ăn khi cảng biển nơi các phố cổ này là: phố<br /> chuẩn bị mang ra phục vụ. Mì phá lấu (hải cảng, đa văn hóa) - cảng (địa thế<br /> (lòng bò) nấu xá xíu Wonton ở George biển tự nhiên đặc biệt) - cổ (lịch sử<br /> Town, mì cà ri Laksa ở Malacca, mì hàng hải trung cận đại). Khai thác biển<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 2 (246) 2019 63<br /> <br /> <br /> nơi các phố cổ này theo hƣớng sinh hoặc phân ba: sinh thái, văn hóa và<br /> thái tự nhiên, chỉ chú trọng hoạt động MICE. Thay vào đó, nên chú trọng tạo<br /> “biển”, tách biệt “phố”, gây ra sự riêng ra những sản phẩm du lịch đặc trƣng<br /> lẻ, đơn điệu, dễ sa vào nguy cơ ô đảm bảo kết hợp hài hòa ba yếu tố:<br /> nhiễm môi trƣờng biển. Vì vậy, khi phố - cảng - cổ, trong đó, thiên về yếu<br /> khai thác du lịch nghỉ dƣỡng biển, cần tố cảng biển.<br /> phải kết hợp chặt chẽ “biển” với “phố”. 3.2. Loại tour du lịch tìm hiểu<br /> Cần thiết kế không gian, chƣơng trình chuyên đề kiến trúc thuộc địa và<br /> điểm đến để tạo cho du khách bầu quy hoạch đô thị<br /> không khí bình an, ảo diệu, bƣớc Ngƣời phƣơng Tây đã quy hoạch các<br /> chân vào những trang cổ sử, lắng phố cổ theo các kiểu mẫu đô thị châu<br /> đọng tâm hồn, nhƣ gặp gỡ tiền nhân. Âu với hai mô hình chính là “quy tâm”<br /> Không nên giữ góc nhìn theo loại hình và “song hành”. Kiểu “quy tâm” - áp<br /> phân đôi cổ điển: sinh thái và văn hóa dụng với các vùng đất tƣơng đối bằng<br /> <br /> Bảng 1: Phác họa các tour tham quan định hƣớng “phố - biển”<br /> <br /> Các Phác họa tour 1* Phác họa tour 2**<br /> Nội dung<br /> yếu tố (tiết kiệm)<br /> Cảng - Các hoạt động hồi sức Tắm biển Tắm biển<br /> biển tận dụng biển: tắm biển, Canô, dù lƣợn Sauna<br /> thủy liệu pháp, tắm nắng<br /> Thủy liệu pháp<br /> Du lịch đảo Đi thuyền đáy bằng, Du thuyền hạng sang, thƣởng<br /> đáy kính… thức cocktail<br /> Ẩm thực: hải sản Thƣởng thức hải sản: Thƣởng thức các bảo vật biển:<br /> tôm, mực… bào ngƣ, hải sâm<br /> Phố Đa dạng văn hóa Đông Dùng bữa ngoài trời Dùng tiệc tại những nơi gắn với<br /> Tây Giao lƣu, kết bạn các danh nhân quý tộc: dinh<br /> Sự thân thiện, chân thật, cùng ngƣời dân. Toàn quyền, nhà cổ các thƣơng<br /> lịch thiệp của ngƣời dân Thƣởng thức nghệ gia, …<br /> thuật bản địa<br /> Cổ Nếp sống cƣ dân thế kỷ Trải nghiệm Trải nghiệm cuôc sống trong các<br /> XVII homestay (kiểu Tây lâu đài cổ (kiểu Đông hoặc Tây).<br /> hoặc Đông) Thƣởng thức các tác phẩm văn<br /> Thăm thủy cung học biển, bảo tàng biển<br /> <br /> Phƣơng tiện di chuyển Xe ngựa, xe bò, ngựa Xe hơi cổ<br /> cổ<br /> Không gian tâm linh cổ Nơi cƣ trú gần nhà Nơi cƣ trú gần nhà thờ (Tây)<br /> thờ (Tây) hoặc chùa, hoặc chùa, miếu (Đông)<br /> miếu (Đông)<br /> <br /> * Khách đoàn, trẻ<br /> ** Khách lớn tuổi, gia đình.<br /> 64 ĐINH THIỆN PHƢƠNG - NGUYỄN ĐÌNH TÌNH – VÀNH ĐAI DI SẢN…<br /> <br /> <br /> phẳng, ít sông rạch, nhƣ George Semarang: khách sạn cổ Marabunta<br /> Town-Penang, Vigan, Semarang. Trái theo lối kiến trúc nhiệt đới, nhà trọ cổ<br /> lại là kiểu song hành ma trận cho địa Rumah Tua theo kiến trúc Queen Annie<br /> thế nhiều sông dài nhƣ Hội An, duyên dáng, khách sạn Lawang Sewu,<br /> Melacca. khách sạn Djajanti theo kiến trúc tân<br /> Trong đô thị phƣơng Tây, nhà thờ thuộc địa,…<br /> luôn ở vị trí trung tâm. Các phố cổ này Ngoài nhà thờ và khách sạn, ngƣời<br /> có nhiều nhà thờ: nhà thờ thánh phƣơng Tây còn để lại hệ thống kiến<br /> George ở George Town, nhà thờ trúc pháo đài độc đáo: pháo đài Fort<br /> thánh Augustine, nhà thờ thánh Paul Cornwallis ở George Town, pháo đài<br /> ở Vigan, nhà thờ Gereja Maria Ratu, A Famosa ở Malacca, pháo đài tháp<br /> nhà thờ Tin lành Blenduk ở Semarang, chuông Banty ở Vigan, pháo đài Kota<br /> nhà thờ Hội An,… Có trƣờng hợp nhƣ Lama ở Semarang, bãi pháo Tòa<br /> ở Malacca, các cộng đồng quốc gia Công sứ ở Hội An. Ngày nay, những<br /> phƣơng Tây xây riêng từng nhà thờ pháo đài đồ sộ này trở thành điểm<br /> theo lối kiến trúc đặc biệt của dân tộc tham quan hấp dẫn cho du khách và<br /> mình: Hà Lan xây nhà thờ Chúa Cứu là dấu tích kể lại một thời kỳ mặt biển<br /> Thế (Red Church) kiểu Ba-rốc, Bồ nhiều biến động.<br /> Đào Nha xây nhà thờ thánh Paul - nơi<br /> Ngƣời Hoa và Nhật đóng góp rất<br /> có bức tƣợng Thánh cụt tay nổi tiếng,<br /> nhiều công trình kiến trúc độc đáo vào<br /> kiểu Phục Hƣng,… (E. Pabois & B.<br /> kho tàng kiến trúc các phố cổ. Thờ<br /> Toulier, 2007: 18-27).<br /> Phật có: Chùa Quan Âm - Kuan Yin,<br /> Trong quá trình chiếm đóng các xứ chùa Kek Lok Si (George Town), chùa<br /> thuộc địa, do yếu tố khí hậu, thời tiết Hƣơng Lâm - Xiang Lin (Malacca),<br /> và cũng mong muốn hòa nhập với địa chùa Đại Giác - Tai Kak (Semarang),<br /> phƣơng, ngƣời phƣơng Tây đã sáng Quan Âm Phật Tự (Hội An); theo Đạo<br /> chế dòng “kiến trúc thuộc địa” với hơn giáo hoặc Nho giáo thờ thần tiên và<br /> mƣời chi phái: Pháp - Hoa, Đông các anh hùng lịch sử: chùa Cầu - Lai<br /> Dƣơng, hậu thực dân, tân thuộc địa, Viễn Kiều (Hội An) thờ Bắc Đế Trấn<br /> Queen Annie phƣơng Đông, nhiệt đới, Vũ, Hội quán Sam Po Kong (Tam Bảo<br /> Tudor thuộc địa, Rotterdam phục Công) - thờ Trịnh Hòa và bộ ba Lƣu<br /> hƣng,… (H. Wesseling, 2007: 33-36). Quan Trƣơng, miếu Thọ Phúc<br /> Hàng loạt khách sạn xinh đẹp, rộng rãi, Đƣờng - thờ các hoàng đế nhà Minh<br /> thoáng đãng, đa dạng kiểu dáng theo (Semarang), miếu Thiên Hậu Thánh<br /> hệ thống kiến trúc thuộc địa, đƣợc xây Mẫu thờ Bà Thiên Hậu (Malacca), đền<br /> dựng từ 80 đến 200 năm trƣớc, để Bắc Đế Nhật Bản (Gorge Town)…<br /> đón tiếp những thƣơng nhân đồng Đặc biệt, hệ thống các hội quán đồ sộ<br /> hƣơng sang buôn bán, vẫn đƣợc duy và đẹp mắt: Hội quán Long Sơn<br /> trì đến ngày nay, điển hình nhƣ tại Đƣờng - Khoo Kongsi (George Town),<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 2 (246) 2019 65<br /> <br /> <br /> Hội quán Thanh Vân Đình - Cheng ở Semarang là đại giáo đƣờng lớn<br /> Hoon Teng (Malacca), Hội quán Phúc nhất Đông Nam Á Islam Java.<br /> Kiến - Kim Sơn Tự, Hội quán Quảng 3.3. Loại hình tour nghiên cứu lịch<br /> Đông, Hội quán Triều Châu (Hội An). sử, văn học, hội thảo khoa học,<br /> Ngƣời Ấn Độ xây dựng nhiều cơ sở hợp tác trao đổi sinh viên khoa học<br /> thờ tự nhƣ: đền Hindu thờ nữ thần xã hội, nhân văn<br /> mùa màng Mariamman, đền thờ ngài Các phố cổ có hệ thống những ngôi<br /> Sài Baba ở George Town, một ngôi nhà cổ và bảo tàng cổ với hàng ngàn<br /> đền thờ Hindu cổ khác thờ thần hiện vật quý giá trong những không<br /> Vinayagar (tên tôn kính của thần trí gian trƣng bày gần nhƣ nguyên vẹn<br /> tuệ đầu voi Ganesha), xây năm 1781 qua thời gian để phục vụ cho việc xây<br /> ở Malacca, đền thờ Hindu Melastic dựng các tour nghiên cứu lịch sử, văn<br /> (Thần tối cao Acintya của Bali) ở học, nhân học, hội thảo khoa học.<br /> Semarang, đền thờ đạo Sikh ở<br /> Hệ thống nhà cổ có: nhà cổ thƣơng<br /> Vigan,… Ngƣời Ả Rập cũng xây dựng<br /> gia Trƣơng Bật Sĩ (Cheong Fatt tze,<br /> hệ thống các nguyện đƣờng Islam<br /> nhà lam), sáu căn nhà sàn gỗ bến tàu<br /> giáo tuyệt đẹp phục vụ cho nhu cầu<br /> ngƣời Hoa Phúc Kiến bến tàu số 6<br /> tâm linh tại nơi lƣu trú nhƣ ở George<br /> Chew Jetty (George Town), nhà cổ<br /> Town là giáo đƣờng Keling, ở<br /> Baba Nyonya của thƣơng gia Tăng<br /> Melacca là giáo đƣờng Masjid Selat,<br /> <br /> Bảng 2: Loại hình tham quan chuyên đề kiến trúc và quy hoạch đô thị điển hình vành<br /> đai các phố cổ, khởi hành từ Việt Nam<br /> <br /> Loại hình du lịch Chuyên Các nhu cầu, Số ngày - Lộ trình<br /> (Nhân sự kết hợp) biệt sở nguyện du khách<br /> Hành hƣơng - tâm Phật giáo - Xin - trả ân huệ 4 ngày Việt Nam - Malaysia<br /> linh - Bày tỏ lòng tin mộ (George Town, Malacca) -<br /> - Tái hiện tƣởng niệm Indonesia (Semerang) - Việt<br /> (Tín đồ, chức sắc Nho giáo<br /> Nam<br /> địa phƣơng, Sở Lão giáo - Tìm hòa giải, bình<br /> Du lịch địa an<br /> phƣơng) Công giáo 6 ngày Việt Nam - Malaysia<br /> (George Town, Malacca) -<br /> Indonesia (Semerang) -<br /> Philippines (Vigan) - Việt<br /> Nam<br /> Đô thị Kiến trúc - Tham khảo kiểu mẫu 7 ngày Việt Nam Malaysia<br /> xây dựng (George Town, Malacca) -<br /> (Các học giả, kỹ Phố biển<br /> - Quy hoạch, bản đồ Indonesia (Semerang) -<br /> sƣ, kiến trúc sƣ,<br /> Thuộc địa Philippines (Vigan) - Việt<br /> thƣơng nhân địa - Nghiên cứu kinh<br /> Nam<br /> phƣơng, Sở Du doanh, mở thị trƣờng<br /> lịch địa phƣơng)<br /> 66 ĐINH THIỆN PHƢƠNG - NGUYỄN ĐÌNH TÌNH – VÀNH ĐAI DI SẢN…<br /> <br /> <br /> Thanh Tú, hậu duệ công chúa Hán Lệ Châu Âu. Ngoài ra, hệ thống các bảo<br /> Bảo, mở cửa từ 1896, hiện là bảo tàng khác cũng phản ánh nhiều khía<br /> tàng gốm sứ tƣ gia (Malacca), nhà cổ cạnh của đời sống văn hóa cƣ dân<br /> phong cách Hoa Quema, nhà cổ Đông Nam Á thế kỷ XV - XVIII nhƣ:<br /> phong cách Hoa Syquia (Vigan), nhà Bảo tàng Crisologo ở Vigan, Bảo tàng<br /> cổ Tấn Ký, Phùng Hƣng, phong cách Y dƣợc cổ truyền Juma, Bảo tàng Lịch<br /> Nhật Hoa (Hội An)… sử Vũ khí Mandala Bhakti ở<br /> Hệ thống bảo tàng có: Bảo tàng Lịch Semarang, Bảo tàng Khảo cổ Sa<br /> sử Penang, Bảo tàng Hàng hải Huỳnh, Bảo tàng Văn hóa dân gian<br /> phƣơng Tây, Bảo tàng Trịnh Hòa - Hội An, Bảo tàng Gốm sứ mậu dịch<br /> Cheng Ho, Bảo tàng Cố đô Malaka, Hội An… giúp ích rất nhiều trong việc<br /> các bảo tàng này đều thuộc Malaysia, tái hiện cuộc sống gắn với biển của<br /> trong đó, Bảo tàng Hàng hải phƣơng con ngƣời Đông Nam Á theo từng<br /> Tây thu hút du khách hơn cả vì tính chặng đƣờng thời gian suốt gần 4000<br /> đại chúng, dễ xem, dễ hiểu, không năm lịch sử.<br /> kén khách. Hàng trăm mô hình tàu Bên cạnh đó, còn có thể khai thác<br /> buôn, tàu chiến tinh xảo, quần áo, nhiều tài nguyên du lịch khác nhƣ: các<br /> trang phục, vũ khí,… tái hiện sống địa điểm khảo cổ: trên cạn, bãi tàu<br /> động thời kỳ sóng gió, tranh chấp mặt đắm, cửa biển, các thƣ viện riêng của<br /> biển của các hạm đội hùng mạnh từng phố cổ, các văn bia đá cổ, các<br /> <br /> Bảng 3. Bảng phối các địa điểm du lịch nổi tiếng theo ba yếu tố đặc thù<br /> <br /> Các di tích lịch sử, văn hóa phục vụ<br /> Yếu tố Các lĩnh vực George Town Malacca Vigan Hội An Semarang<br /> học thuật về - Penang<br /> Đông Nam Á<br /> Cảng Quân sự Pháo đài Fort Pháo đài A Pháo đài Bãi Pháo Pháo đài<br /> biển Hàng hải Cornwallis Famosa Banty tòa Công Kota Lama<br /> sứ<br /> Thực dân<br /> Cổ Nhân chủng học Bảo tàng Lịch Bảo tàng Bảo tàng Bảo tàng Bảo tàng Y<br /> Lịch sử thám sử Penang Trịnh Hòa - Crisologo Sa Huỳnh dƣợc cổ<br /> hiểm Bảo tàng Cheng Ho Bảo tàng truyền<br /> Dân tộc Hàng hải Gốm sứ Bảo tàng Vũ<br /> phƣơng Tây khí Mandala<br /> Khảo cổ<br /> Bhakti<br /> Phố Địa văn hóa Nhà cổ Lam Nhà cổ Nhà cổ Nhà cổ Tấn Nhà cổ<br /> Xã hội Nhà cổ bến Baba Quema Ký Marabunta<br /> Chew Jetty Nyonya Nhà cổ Nhà cổ<br /> Syquia Phùng<br /> Hƣng<br /> Hình thức: Hội thảo, điền dã, trao đổi tƣ liệu, đào tạo tại chỗ, trại sáng tác,…<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 2 (246) 2019 67<br /> <br /> <br /> khu chợ cổ... Kết hợp song song là KẾT LUẬN<br /> tận dụng, cải tạo một số công trình Vành đai di sản các phố cổ ven Biển<br /> văn hóa cổ thành những phòng hội Đông gồm: Hội An, George Town -<br /> nghị, salon thảo luận, không gian Penang, Melacca, Semarang, Vigan,<br /> biểu diễn nghệ thuật dân gian, nhƣ: đông đủ các thành phần cƣ dân nhất<br /> không gian nhà cổ Phùng Hƣng, cách nay khoảng 400 năm, nhƣng<br /> không gian nhà cổ Trƣơng Bật Sĩ, trƣớc đó, từ những năm đầu Công<br /> nhà cổ Baba Nyonya, không gian Bảo nguyên, đã là những hải cảng then<br /> tàng Chăm, không gian Bảo tàng chốt của Đông Nam Á - ngã tƣ thế<br /> Hàng Hải, không gian Hội quán giới; vì điều kiện địa lý: sóng lặng, kín<br /> Thanh Vân Đình, không gian miếu gió bão, nƣớc sâu thuận tiện cho hải<br /> Phúc Thọ Đƣờng... trình dài ngày từ Đông sang Tây, từ<br /> Hoạt động trao đổi học thuật, hội thảo, Bắc xuống Nam.<br /> tọa đàm chuyên đề cũng góp phần Ngày nay, các di tích văn hóa nơi các<br /> phát triển du lịch M.I.C.E (công vụ - phố cổ ấy là kho tƣ liệu quý giá, phản<br /> sự kiện) đặc thù của từng phố cổ. ánh sinh động cuộc sống quá khứ cho<br /> Các trƣờng đào tạo du lịch ở bốn các học giả văn hóa, khảo cổ tìm hiểu,<br /> quốc gia: Việt Nam, Indonesia, nghiên cứu. Tổ chức UNESCO đã<br /> Malaysia, Philippines có cơ hội tuyển công nhận 4 trên 5 phố cổ này là di<br /> chọn các sinh viên giỏi và đam mê du sản văn hóa thế giới, riêng Semarang<br /> lịch biển - đảo, du lịch khảo cổ, du lịch có khả năng đƣợc công nhận trong<br /> văn hóa để cùng trao đổi theo chƣơng vài năm tới(4).<br /> trình hợp tác huấn luyện hƣớng dẫn Đối với du lịch, các phố cổ này kết nối<br /> viên du lịch chuyên biệt về năm phố hình thành một vành đai, tích hợp các<br /> cổ, hình thành đội ngũ nhân viên liên yếu tố: cảng - phố - cổ, thích hợp phát<br /> quốc gia, nền tảng để quy hoạch nhân triển song hành du lịch biển và du lịch<br /> sự cho các tour đan xen hoán đổi giữa văn hóa, kiến tạo các tour du lịch hấp<br /> các điểm tham quan thuộc vành đai dẫn khách yêu sự lãng mạn, thanh<br /> các phố cổ này. bình, hoài niệm. <br /> <br /> <br /> CHÚ THÍCH<br /> (1)<br /> “I just focus on how deviance becomes identify category associated with persons of<br /> Chinese ancestry over the course of these ward meeting”.<br /> (2)<br /> “… where it remained a symbolic center of Malay civilization and a model of Malay political<br /> authority despite changes associated with Portuguese rule”.<br /> (3)<br /> M.I.C.E hay MICE là viết tắt của: Meeting (hội họp), Incentive (khen thƣởng), Conference<br /> (hội thảo) và Event (sự kiện). Theo quan điểm mới thì Conference và Event ghép thành<br /> Convention (sự kiện - hội nghị) và thay E = Exhibition (triển lãm). MICE đƣợc dịch tiếng Việt<br /> theo quy ƣớc là du lịch công vụ.<br /> (4)<br /> https://whc.unesco.org/en/tentativelists/6011/, truy cập ngày 2/10/2018.<br /> 68 ĐINH THIỆN PHƢƠNG - NGUYỄN ĐÌNH TÌNH – VÀNH ĐAI DI SẢN…<br /> <br /> <br /> TÀI LIỆU TRÍCH DẪN<br /> 1. Bùi Thị Hải Yến (chủ biên). 2013. Địa lý kinh tế - xã hội Châu Á. Hà Nội: Nxb. Giáo<br /> dục.<br /> 2. Châu Hải Đƣờng. 2018. An Nam truyện - ghi chép về Việt Nam trong chính sử Trung<br /> Quốc xưa. Hà Nội: Nxb. Hội Nhà văn.<br /> 3. Cristophoro Borri (Nguyễn Khắc Xuyên, Nguyễn Nghị dịch). 2016. Xứ Đàng Trong<br /> năm 1621. TPHCM: Nxb. Tổng hợp.<br /> 4. Nguyễn Quý Thao (chủ biên). 2008. Tập bản đồ thế giới và các châu lục. TPHCM:<br /> Nxb. Giáo dục.<br /> 5. Pabois, E. & Toulier, B. (2007). Architecture coloniale et patrimoine: Expériences<br /> européennes. France - Paris: Somogy D’Art.<br /> 6. Phan Khoang. 2017. Việt sử: Xứ Đàng Trong 1558 - 1777. TPHCM: Nxb. Sách Khai<br /> Tâm - Khoa học Xã hội.<br /> 7. Reid, Anthony. 2013. The Portuguese and the Straits of Melaka, 1575 - 1619: Power,<br /> Trade and Diplomacy by Paulo Jorge de Sousa Pinto. Malaysia: Royal Asiatic Society.<br /> 8. Vũ Thế Bình. 2016. Non nước Việt Nam. Hà Nội: Nxb. Hà Nội.<br /> 9. Wesseling, H. 2007. Europa’s Koloniale eeuw. Netherland - Amsterdam: Bert Bakker.<br /> 10. Zane, Goebel. 2011. Language, Migration, and Identity: Neighborhood Talk in<br /> Indonesia. United Kingdom: Cambridge University Press.<br /> 11. 松山晃. 1996. 東南アジアの伝統食文化―その形成と系譜. 日本-大阪:ドメス出版.<br />