Về các âm bật hơi trong tiếng Việt

Chia sẻ: Nguyễn Phương Hà Linh Linh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:8

Thêm vào BST

Báo xấu

175
lượt xem 18
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Khoảng thế kỷ thứ X, hệ thống phụ âm đầu của tiếng Việt đã có đầy đủ các phụ âm tắc, bật hơi /p',t',k'/. Các âm tắc bật hơi này vẫn được bảo tồn nguyên vẹn cho đến thế kỷ XVII. Vậy từ thế kỷ XVII đến nay, dãy các âm tắc bật hơi /p',t',k'/ diễn biến như thế nào dẫn đến chỉ còn tồn tại lại âm tắc bật hơi /t'/. Mời các bạn cùng tham khảo bài viết để hiểu hơn về quá trình phát triển của các âm tắc bật hơi trong tiếng Việt.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Về các âm bật hơi trong tiếng Việt

T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 1b-2007 §¹i häc Vinh VÒ c¸c ©m bËt h¬i trong tiÕng ViÖt (a) NguyÔn Ho i Nguyªn Tãm t¾t. Kho¶ng tõ thÕ kû X, hÖ thèng phô ©m ®Çu tiÕng ViÖt ®· cã ®Çy ®ñ d·y c¸c phô ©m t¾c, bËt h¬i /p', t', k'/. C¸c ©m t¾c bËt h¬i nµy vÉn ®−îc b¶o tån nguyªn vÑn cho ®Õn thÕ kû XVII. §iÒu ®ã chøng tá qu¸ tr×nh x¸t ho¸ p' > f, k' > x ch¾c kh«ng xÈy ra sím h¬n nh− mét sè nhµ ng÷ häc nhËn ®Þnh, v× ®Õn gi÷a thÕ kû XVII, A. de Rhodes cßn miªu t¶ chóng nh− nh÷ng ©m bËt h¬i thùc sù. VËy, tõ thÕ kû XVII ®Õn nay, d·y c¸c ©m t¾c bËt h¬i /p', t', k'/ diÔn biÕn nh− thÕ nµo dÉn ®Õn kÕt qu¶ chØ cßn l¹i ©m t¾c bËt h¬i / t'/ (th)? Bµi viÕt nµy cè g¾ng ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh lµm s¸ng tá nguån gèc vµ diÔn biÕn cña c¸c phô ©m t¾c bËt h¬i tiÕng ViÖt tõ thÕ kû XVII ®Õn nay. 1. HÖ thèng ng÷ ©m tiÕng ViÖt hiÖn trªn. §Ó gi¶i quyÕt nhiÖm vô nµy, cã thÓ ®¹i lµ kÕt qu¶ diÔn biÕn cña hÖ thèng ®i theo hai h−íng: ng÷ ©m tiÕng ViÖt c¸c thêi kú tr−íc ®ã. a) HoÆc xuÊt ph¸t tõ hÖ thèng phô Do vËy, nhiÒu hiÖn t−îng ng÷ ©m tiÕng ©m ®Çu tiÕng ViÖt hiÖn nay, råi ®i ViÖt cña c¸c giai ®o¹n tr−íc sÏ kh«ng ng−îc dßng lÞch sö, cè g¾ng truy ng−îc x¸c ®Þnh vµ ®−îc lý gi¶i mét c¸ch ch¾c lªn, kh¶o s¸t xem mçi phô ©m ®Çu ch¾n nÕu kh«ng t×m ®Õn nh÷ng cø liÖu tiÕng ViÖt hiÖn nay vèn cã mét qu¸ khø cña tiÕng ViÖt hiÖn ®¹i còng nh− c¸c nh− thÕ nµo. ph−¬ng ng÷ ViÖt. §iÒu nµy sÏ ®−îc b) HoÆc cã thÓ xuÊt ph¸t tõ hÖ thèng chøng tá khi chóng ta nghiªn cøu mét phô ©m ®Çu tiÕng ViÖt thÕ kû XVII råi hiÖn t−îng ng÷ ©m lÞch sö tiÕng ViÖt cô xu«i dßng lÞch sö, xem xÐt trong kho¶ng thÓ, ®ã lµ c¸c ©m bËt h¬i trong tiÕng ba thÕ kû, c¸c ©m bËt h¬i ®· thay h×nh ViÖt. ®æi d¹ng nh− thÕ nµo ®Ó ®−a ®Õn t×nh Nh− ®· biÕt, hÖ thèng phô ©m ®Çu tr¹ng nh− hiÖn nay. §Ó tiÖn trong c¸ch tiÕng ViÖt hiÖn nay cã 22 ®¬n vÞ nh−ng tr×nh bµy, chóng t«i chän gi¶i ph¸p gi¶i chØ cã mét ©m t¾c, bËt h¬i /t'/ (th). ThÕ quyÕt nhiÖm vô nªu trªn theo h−íng nh−ng, dùa vµo Tõ ®iÓn ViÖt-Bå-La cña thø hai. Sau ®©y, bµi viÕt sÏ tËp trung lµm s¸ng tá nguån gèc vµ diÔn biÕn cña A. de Rhodes vµ c¸c ph−¬ng ng÷ ViÖt, c¸c ©m bËt h¬i tiÕng ViÖt tõ thÕ kû XVII c¸c nhµ ng÷ häc nh− K. J Gregerson ®Õn nay. T− liÖu ®−îc x¸c lËp tõ c¸c (1969), NguyÔn Tµi CÈn (1979, 1995), V−¬ng Léc (1995)... ®Òu cho r»ng tõ nguån: ch÷ quèc ng÷ (Tõ ®iÓn ViÖt-Bå- gi÷a thÕ kû XVII, tiÕng ViÖt cã d·y phô La cña A. de Rhodes, S¸ch sæ sang chÐp ©m ®Çu t¾c, bËt h¬i /p', t' , k'/. Nh− vËy, c¸c viÖc cña Philiphª BØnh, §¹i Nam mét nhiÖm vô cÇn ®−îc ®Æt ra lµ ph¶i quÊc ©m tù vÞ cña Hu×nh TÞnh Paulus x¸c lËp qu¸ tr×nh diÔn biÕn ®· xÈy ra Cña), c¸c ph−¬ng ng÷ ViÖt, c¸ch ®äc trong ba thÕ kû, gi¶i thÝch cho ®−îc v× H¸n-ViÖt. sao tõ mét hÖ thèng phô ©m ®Çu cã ba 2. Nguån gèc vµ diÔn biÕn cña c¸c ©m ©m bËt h¬i, cuèi cïng chØ cßn tån t¹i bËt h¬i tiÕng ViÖt mét phô ©m ®Çu bËt h¬i nh− ®· nãi ë 2.1. ¢m /p'/ NhËn bµi ngµy 25/9/2006. Söa ch÷a xong 18/01/2007. 89
T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 1b-2007 §¹i häc Vinh Phô ©m ®Çu /f/ (ph) ngµy nay lµ ©m quan niÖm víi K.J Gregerson, cho r»ng x¸t nh−ng gi÷a thÕ kû XVII, A. de kho¶ng thÕ kû XVII, tiÕng ViÖt cã ©m Rhodes ghi b»ng con ch÷ ph vµ cho r»ng bËt h¬i /p'/, c¸ch ph¸t ©m nµy tån t¹i hä kh«ng diÔn ®¹t ®−îc, mét c¸ch còng mét thêi gian, sau ®ã, song song víi qu¸ chÝnh x¸c ch÷ [f] cña chóng ta mµ ®óng tr×nh k'>x, nã míi chuyÓn thµnh ©m x¸t h¬n lµ ch÷, ph [tr. tr.5]. T¸c gi¶ miªu m«i r¨ng. t¶: kh«ng ®ßi hái ph¶i giÒ hai m«i nh−, VÒ nguån gèc cña /p'/, dùa vµo c¸ch ®äc H¸n - ViÖt, GS. NguyÔn Tµi CÈn f, cña chóng ta [...] trong khi ®äc hay (1979) cho r»ng PH H¸n - ViÖt b¾t ph¸t ©m, th× nhÝch m«i c¸ch nhÑ nhµng víi mét chót h¬i thë ra [8, tr.5). VÒ c¸ch nguån tõ bèn thanh mÉu H¸n bµng (p'), ghi nµy cña A. de Rhodes, H. MaspÐro phi (f), phu (f'), phông (v). Nh−ng ë (1912) cho r»ng ®ã lµ c¸ch ghi ©m f m«i tiÕng H¸n cuèi thÕ kû IX, thanh mÉu m«i nh−ng K. J. Gregerson (1969) l¹i phu (f') ®· nhËp vµo phi (f). Sang ®Õn kh¼ng ®Þnh ph lµ ©m m«i m«i bËt h¬i, ViÖt Nam, phô ©m h÷u thanh v l¹i t¸c gi¶ ghi b»ng ph. K. J Gregerson ®· nhËp vµo phô ©m v« thanh t−¬ng øng (f' chó ý vµo c¸ch miªu t¶ cña A. de vµ v thµnh f). Nãi mét c¸ch kh¸c, trong Rhodes, ®èi chiÕu víi nh÷ng c¸ch ghi kho¶ng thÕ kû X ®Õn gi÷a thÕ kû XVII, kh¸c cña ch÷ quèc ng÷ håi míi h×nh c¸c thanh mÉu bµng, phi, phu, phông thµnh còng nh− cã ®èi chiÕu víi nh÷ng ®· dÇn dÇn nhËp mét thµnh p' theo mét c¸ch ph¸t ©m ®Þa ph−¬ng ®Ó ®i ®Õn kÕt qu¸ tr×nh diÔn biÕn sau: luËn trªn. C¸c t¸c gi¶ NguyÔn Tµi CÈn (1979.1995), V−¬ng Léc (1995) cïng cã bµng : p' p' p' p' PH H¸n-ViÖt phi : f f f phu : f' phông: v v [2, tr.178] Thèng kª trong Tù ®iÓn ch÷ N«m [9] LËp, §øc Dòng (§øc Thä, Hµ TÜnh), Thanh Yªn (Thanh Ch−¬ng- NghÖ An) chóng t«i thÊy cã 55 tr−êng hîp dïng vÉn ph¸t ©m p« thay cho ph« (nãi), pªn m« h×nh PH (PH) vµ 7 tr−êng hîp dïng m« h×nh PH (B). Theo NguyÔn Tµi CÈn thay phªn. Phô ©m ®Çu trong ph«, phªn m« h×nh PH (PH) rÊt cã ý nghÜa vµ håi lµ ©m m«i - m«i, t¾c, bËt h¬i /p'/. ®ã thanh phï H¸n- ViÖt (PH) ph¸t ©m Nh− vËy phô ©m bËt h¬i /p'/ cã tõ víi ph [3, tr.96-97]. kho¶ng thÕ kû X vµ nã vÉn ®−îc b¶o tån Ngoµi ra, cø liÖu ph−¬ng ng÷ NghÖ nguyªn vÑn ®Õn gi÷a thÕ kû XVII. TÜnh cßn cho ta thÊy ©m /p'/ cã nguån Nh−ng sau thÕ kû XVII, ©m /p'/ diÔn gèc tõ /p/. /p/ lµ ©m t¾c, m«i - m«i, v« biÕn theo nh÷ng xu h−íng sau ®©y: thanh. Theo V−¬ng Léc kho¶ng ®Çu thÕ - Trong Tõ ®iÓn ViÖt- Bå- La cã 151 kû X trong hÖ thèng phô ©m ®Çu tiÕng môc tõ cã phô ©m ®Çu ®−îc ghi b»ng ViÖt ®· cã ®Çy ®ñ mét d·y c¸c phô ©m con ch÷ ph mµ A.de Rhodes miªu t¶ lµ t¾c v« thanh /p, t, k/ mµ ch−a cã c¸c ©m bËt h¬i thùc sù th× cã 146 tr−êng ©m h÷u thanh t−¬ng øng [6, tr.102]. hîp biÕn ®æi thµnh phô ©m ®Çu x¸t /f/. Chøng cø lµ c¸c thæ ng÷ §øc An, §øc Qu¸ tr×nh x¸t ho¸ c¸c phô ©m t¾c trong 90
T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 1b-2007 §¹i häc Vinh tiÕng ViÖt ®· h×nh thµnh tr−íc ®ã cña Hu×nh TÞnh Paulus Cña (1885- nh−ng ph¶i ®Õn sau thÕ kû XVII míi 1886), c¸c ©m t¾c bËt h¬i ë gi÷a thÕ kû hoµn thµnh. B»ng chøng lµ trong S¸ch XVII vµ tr−íc ®ã hoµn toµn ®−îc thay sæ sang chÐp c¸c viÖc cña Philiphª BØnh thÕ b»ng ©m x¸t /f/ nh− ngµy nay. So (1822), råi ®Õn §¹i Nam quÊc ©m tù vÞ s¸nh: TV thÕ kû XVII SSSCCV §NQ¢TV TV hiÖn ®¹i p'at6 fat6 fat6 fat6 (ph¹t) p'u6 fu6 fu6 fu6 (phô) p'uk5 fuk5 fuk5 fuk5 (phóc) §©y lµ h−íng biÕn ®æi chÝnh cña ©m t¾c Tr¹ch- Qu¶ng B×nh) [10, tr.70]. Chóng bËt h¬i /p'/ tõ gi÷a thÕ kû XVII ®Õn nay t«i thèng kª ®−îc mét sè l−îng tõ ng÷ vµ ®−îc thÓ hiÖn ë c¶ ba vïng ph−¬ng cã sù t−¬ng øng [p'] - [v] mµ ©m /p'/ ®−îc ng÷ B¾c Bé (BB), B¾c Trung Bé (BTB), ghi b»ng con ch÷ ph : (¨n) phóng - (¨n) Nam Trung Bé vµ Nam Bé (NTB vµ vông, phät (qua) - vät (qua), phæ (tay) - NB). vç (tay), phë (®Êt) - vì (®Êt), ph¾t (¸o) - - Mét h−íng biÕn ®æi kh¸ phæ biÕn v¾t (¸o), phøt (l«ng) - vÆt (l«ng), phÌo cña /p'/ lµ b¶o l−u nguyªn vÑn c¸ch ph¸t (lîn) - vÌo (lîn), phÈy (tay) - vÈy (tay), ©m nµy cho ®Õn ngµy nay. T−¬ng øng ph¨m (thÞt) - v»m (thÞt), phÎ (ng«) - vÎ víi ©m ®Çu /v/ (vµ c¶ /b/) trong tiÕng (ng«), ph−ên (c©y) - v−ên (c©y), (nãi) BB, c¸c thæ ng÷ BTB ph¸t ©m [p']. ¢m ph¾t - (nãi) vÆt, phËn (mÖnh) - vËn [p'] lµ phô ©m t¾c, v« thanh, bËt h¬i. (mÖnh), (tÊm) ph¶n - (tÊm) v¸n, ph−¬ng C¸ch ph¸t ©m bËt h¬i [p'] thÓ hiÖn kh¸ phøc - vu«ng vøc... Trong Tõ ®iÓn ViÖt- tù nhiªn vµ æn ®Þnh ë líp ng−êi giµ vµ Bå- La, t−¬ng øng /p'/ - /v/ còng ®−îc trung niªn ë hÇu hÕt c¸c thæ ng÷ NghÖ thÓ hiÖn trong mét sè tr−êng hîp. TÜnh. Cßn ë B×nh TrÞ Thiªn, theo Vâ Ch¼ng h¹n, so s¸nh: Xu©n Trang, c¸ch ph¸t ©m bËt h¬i [p'] cã ë thæ ng÷ Qu¶ng Thuû (Qu¶ng TVTKXVII (ViÖt-Bå-La) C¸c thæ ng÷ BTB TV hiÖn ®¹i Ghi chó PhËn (m¹ng), 595 vËn (m¹ng) p' n6 (m¹ng) v n6 (m¹ng) ph−ên (c©y), 601 v−ên (c©y) n2 (c©y) n2 (c©y) p' v (®Þa) ph−¬ng, 610 (®Êt) vu«ng ŋ1 vuoŋ1 p Nh− vËy, ë ®©y, ©m /p'/ cã hai h−íng lµ c¸c tr−êng hîp: phÎ (l¹c) - bÎ (l¹c), biÕn ®æi: h−íng b¶o l−u /p'/ cña tiÕng (ngåi) phÖt - (ngåi) bÖt, pháng - báng, ViÖt thÕ kû XVII ë c¸c thæ ng÷ BTB vµ (löa) phõng - (löa) bõng, phöng (c©y) - h−íng x¸t ho¸ nh−ng sang mét phô ©m bøng (c©y), phùt (s¸ng) - bËt (s¸ng), x¸t kh¸c lµ /v/ qua t−¬ng øng /p'/ - /v/ phËt - bôt, ph−a (®Êt) - bõa (®Êt), phÝt - gi÷a c¸c thæ ng÷ BTB vµ tiÕng BB. bÝt, ph¨m - b»m,... T−¬ng øng /p'/ - /b/ còng ®−îc ghi nhËn trong Tõ ®iÓn ViÖt- - ë mét sè tr−êng hîp kh¸c, c¸ch Bå- La cña A. de Rhodes, chøng tá ph¸t ©m [p'] trong c¸c thæ ng÷ BTB l¹i . t−¬ng øng víi ©m /b/ trong tiÕng BB. §ã 91
T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 1b-2007 §¹i häc Vinh h−íng biÕn ®æi /p'/ > /b/ tõ thÕ kû XVII ®Õn nay. So s¸nh: TVTKXVII (Tõ ®iÓn VBL) C¸c thæ ng÷ BTB TiÕng BB TVH§ Ghi chó pet5 bet6 bet6 phÕt (hå), 598 bÖt (hå) phìu, 603 báng p' ŋ4 b ŋ4 b ŋ4 ph−a (®Êt), 607 bõa (®Êt) 1 2 2 p b b Tõ nh÷ng ®iÒu tr×nh bµy trªn, chóng ta cã thÓ h×nh dung nh÷ng xu h−íng biÕn ®æi cña ©m /p'/ tõ thÕ kû XVII ®Õn nay qua s¬ ®å sau: /f/ , h−íng chÝnh, cã ë ba vïng ph−¬ng ng÷ /p'/ , chØ ë c¸c thæ ng÷ BTB /p'/ /v/ , ë c¶ ba vïng ph−¬ng ng÷ /b/ , ë c¶ ba vïng ph−¬ng ng÷ 2.2. ¢m /t'/ tinh tæ, ®oan tæ vµ tõ mét sè ©m ®Çu TiÕng ViÖt hiÖn nay chØ cßn l¹i duy l−ìi, x¸t: thuyÒn (d'z'), th− (s'), th−êng nhÊt mét phô ©m ®Çu bËt h¬i /t'/. VÒ (z') thuéc ch−¬ng tæ. Qua viÖc ph©n tÝch nguån gèc cña /t'/, theo NguyÔn Tµi vµ lý gi¶i diÔn biÕn cña c¸c ©m ®Çu tiªn CÈn, nguån gèc cña TH H¸n-ViÖt kh¸ trong tiÕng H¸n, t¸c gi¶ ®· chØ ra qu¸ phøc t¹p nh−ng xu thÕ chung lµ: TH tr×nh sinh ra TH H¸n- ViÖt qua s¬ ®å xuÊt ph¸t chñ yÕu tõ nh÷ng ©m ®Çu sau: l−ìi, bËt h¬i: thanh (ts'), thÊu (t') thuéc thÊu : t' t' t' t' (tøc TH H¸n-ViÖt) thanh : ts' thuyÒn: d'z' th− : s' s' th−êng: z' [2, tr.192] C¸ch lý gi¶i nguån gèc cña TH H¸n- cø liÖu c¸c thæ ng÷ BTB còng gãp phÇn ViÖt cña NguyÔn Tµi CÈn cã sù trïng chøng tá ®iÒu ®ã. Trong c¸ch ph¸t ©m hîp víi c¸ch lÝ gi¶i cña H.MaspÐro. cña c¸c thæ ng÷ BTB, t−¬ng øng víi /t'/ Theo H.MaspÐro (1912), tiÕng ViÖt thÕ trong tiÕng BB lµ phô ©m ®Çu /ş/ (s) kû X cã mét ©m x¸t r¨ng /s/ vµ mét ©m trong mét lo¹t tõ nh−: s¸ch- th¸ch x¸t ng¹c /s'/ ph©n ho¸ tõ mét ©m x¸t (nhau), (nãi) sµm- (nãi) thµm, s¶ng sèt- duy nhÊt /s/ cña tiÕng tiÒn ViÖt (prÐ- th¶ng thèt, s¾t (nót) - th¾t (nót), sÇn annamite). Sau thÕ kû X, hai phô ©m (mÆt)- thÇn (mÆt), sÌm (¨n) - thÌm (¨n), x¸t nµy ®i vµo con ®−êng t¾c ho¸. Tr−íc (chó) sÝm - (chó) thÝm, xÝt (chÆt) - thÝt tiªn cã thÓ lµ s > t ®Ó ®iÒn vµo « trèng (chÆt), (c¬m) siu - (c¬m) thiu, s¬ sÈn - cña /t/ cæ lóc nµy ®· h÷u thanh ho¸ th¬ thÈn, sî (méc) - thî (méc), (¸o) sñng thµnh /d/, råi tiÕp theo lµ /s'/ > /t'/. VÒ - (¸o) thñng, sôt (vµo) - thôt (vµo), s−a nguån gèc cña /t'/ hiÖn nay nh− c¸ch lý (g©y) - th−a (gai), (hái) s¨m - (hái) gi¶i cña H.MaspÐro vµ NguyÔn Tµi CÈn, th¨m... 92
T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 1b-2007 §¹i häc Vinh Nh− vËy, nguån gèc cña /t'/ tiÕng - /t'/ ≥ /ş/ (s): th¸p (ong) - s¸p (ong), th¨n ViÖt hiÖn nay dï lµ tõ phô ©m t¾c bËt (ch¾c) - s¨n (ch¾c), (con) th¨n th¾t - h¬i t' vµ phô ©m x¸t ng¹c s' H¸n trong (con) s¨n s¾t, (c¸i) thÑo - (c¸i) sÑo, (con) c¸ch ®äc H¸n- ViÖt (theo NguyÔn Tµi thÕu - (con) sÕu, theo (cµy) - seo (cµy), CÈn), hoÆc lµ do xu thÕ t¾c ho¸ phô ©m tho (®ôa) - so (®òa)... (Tõ ®iÓn ViÖt - Bå - x¸t ng¹c s' (theo H. MaspÐro vµ cø liÖu La vµ c¸c thæ ng÷ BTB). Nh− vËy ©m /t'/ c¸c thæ ng÷ BTB) th× ®Õn thÕ kû XVII, ®· biÕn ®æi thµnh phô ©m ®Çu x¸t, ®Çu ©m t¾c bËt h¬i /t'/ ®· ®−îc kh¼ng ®Þnh l−ìi, v« thanh /s/ (s) ngµy nay. hoµn toµn. Chøng cø lµ trong Tõ ®iÓn - /t'/ > /t/ (t): thÑp (cam) - tÐp (cam), ViÖt- Bå- La, chóng t«i thèng kª ®−îc thÞch - tÞch, thiÒu (phu) - tiÒu (phu), 326 môc tõ cã phô ©m ®Çu /t'/ thuyÕt - tuyÕt... (Tõ ®iÓn VBL). VÒ diÔn biÕn cña ©m /t'/ tõ thÕ kû - /t'/ > / / (l) (c©y) thÖu - (c©y) lùu (Tõ XVII ®Õn nay, ta thÊy h−íng diÔn biÕn ®iÓn ViÖt - Bå - La), thÌ (l¹i) - lÌ (l−ìi), chÝnh cña /t'/ lµ b¶o tån nguyªn vÑn. thÖch (vai) - lÖch (vai)... (C¸c thæ ng÷ Kh¶o s¸t 326 môc tõ cã phô ©m ®Çu /t'/ BTB). trong Tõ ®iÓn ViÖt- Bå- La th× cã 318 - /t'/ > /x/ (kh): (kh¸ch) thøa – (kh¸ch) tr−êng hîp t−¬ng øng víi /t'/ tiÕng ViÖt khøa (Tõ ®iÓn ViÖt - Bå - La). hiÖn nay. Ngoµi h−íng biÕn ®æi chÝnh ë ba tr−êng hîp sau, /t'/ thÕ kû XVII trªn, ©m /t'/ cßn cã nh÷ng xu h−íng biÕn biÕn ®æi cho ta phô ©m ®Çu t¾c, v« ®æi sau ®©y: thanh /t/, phô ©m x¸t, h÷u thanh / / lµ - /t'/ > /s/ (x): (toãc b¬m) th¬m - (tãc bêm) hai ©m ®Çu l−ìi vµ phô ©m ®Çu x¸t, v« xêm (Tõ ®iÓn VBL); thoa (mÆt) - xoa thanh, cuèi l−ìi /x/ ngµy nay. C¸c h−íng (mÆt), thÎo (thÞt) - xÎo (thÞt), thiÕt (chÆt) biÕn ®æi phô cña /t'/ ®−îc thùc hiÖn triÖt - xiÕt (chÆt) (C¸c thæ ng÷ BTB). ë ®©y, ®Ó trong c¸c ph−¬ng ng÷ BB, ph−¬ng ©m /t'/ thÕ kû XVII biÕn ®æi thµnh phô ng÷ NTB vµ NB nh−ng ch−a thùc sù ©m ®Çu x¸t, ®Çu l−ìi, v« thanh /s/ (x) hoµn thµnh ë ph−¬ng ng÷ BTB. Cã thÓ ngµy nay. h×nh dung diÔn biÕn cña phô ©m ®Çu /t'/ - /t'/ > /z/ (d,gi): thæ (em) - dç (em), (nhµ) tõ thÕ kû XVII ®Õn nay qua c¸c s¬ ®å thèt - (nhµ) dét... (C¸c thæ ng÷ BTB). ë sau: ®©y, /t'/ thÕ kû XVII biÕn ®æi thµnh phô ©m ®Çu x¸t, ®Çu l−ìi, h÷u thanh /z/ hiÖn nay. /t/ h−íng chÝnh, cã ë ba vïng ph−¬ng ng÷ /s/ /z/ /t'/ c¸c h−íng biÕn ®æi phô cã ë c¶ hai vïng / ş/ ph−¬ng ng÷: PNBB, PNNTB v NB // /x/ 93
T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 1b-2007 §¹i häc Vinh 2.3. ¢m /k'/ c¸ch miªu t¶ cña A. de Rhodes, c¸c nhµ Theo NguyÔn Tµi CÈn (1979, 1995), ng÷ häc nh− K. J Gregerson (1969), vµo kho¶ng ®Çu thÕ kû X ë ViÖt Nam NguyÔn Tµi CÈn (1995), V−¬ng Léc vèn ®· cã ©m t¾c bËt h¬i / k'/, c¬ b¶n (1995)... ®Òu kh¼ng ®Þnh ®ã lµ ©m t¾c gièng nh− phô ©m H¸n ®−îc gäi lµ bËt h¬i /k'/ mµ Gregerson, NguyÔn Tµi CÈn ghi b»ng kÝ hiÖu kh. Tõ thÕ kû XVII thanh mÉu khª. V× vËy, khi vµo ViÖt Nam, thanh mÉu khª ®· hoµ nhËp vµo ®Õn nay, ©m t¾c, bËt h¬i /k'/ diÔn biÕn nh− sau: /k'/ cña tiÕng ViÖt. Tõ thÕ kû X ®Õn nay, - Tõ gi÷a thÕ kû XVII, xu h−íng x¸t nhÊt lµ tõ sau thÕ kû XVII, trong tiÕng ViÖt cã mét xu h−íng x¸t ho¸ m¹nh /p/ ho¸ c¸c phô ©m t¾c vèn ®· h×nh thµnh ë nh÷ng giai ®o¹n tr−íc ®ã, ®Õn giai ®o¹n > /f/, /d/ > /z/..., §øng tr−íc t×nh h×nh ®ã nµy ®· ®−îc thùc hiÖn triÖt ®Ó. Còng /k'/ còng x¸t ho¸ thµnh /x/. Nh− vËy, nh− ©m /p'/, ©m /k'/ ®· biÕn ®æi thµnh phô ©m ®Çu x¸t /x/ (kh) ngµy nay lµ kÕt qu¶ cña xu h−íng x¸t ho¸ ©m t¾c bËt phô ©m x¸t /x/ t−¬ng øng. Kh¶o s¸t c¸ch ph¶n ¸nh phô ©m ®Çu nµy trong h¬i /k'/ thÕ kû XVII. Tuy nhiªn, còng S¸ch sæ sang chÐp c¸c viÖc (1822), §¹i nh− ©m t¾c bËt h¬i /p'/, ©m /k'/ còng cÇn ph¶i ®−îc lµm s¸ng tá diÔn diÔn cña nã Nam quÊc ©m tù vÞ (1885, 1886), chóng tõ thÕ kû XVII ®Õn nay. t«i nhËn thÊy t−¬ng øng víi ©m k' trong Thèng kª trong Tõ ®iÓn ViÖt- Bå- La, Tõ ®iÓn ViÖt-Bå-La lµ ©m x¸t /x/ trong chóng t«i x¸c lËp ®−îc 131 môc tõ cã 125/131 môc tõ. §©y lµ h−íng diÔn biÕn phô ©m ®Çu ®−îc viÕt b»ng con ch÷ kh. chÝnh cña ©m /k'/ vµ ®−îc thÓ hiÖn ë c¶ Theo miªu t¶ cña A.de Rhodes th× ®ã lµ ba vïng ph−¬ng ng÷. So s¸nh: ©m rÊt hµ h¬i, [...] vµ sau k, thÝ dô kh¸ decet (xøng hîp), th× cã gi¸ trÞ t−¬ng ®−¬ng víi x Hy L¹p [8, tr.7]. Dùa vµo TV thÕ kû XVII (Tõ ®iÓn VBL) SSSCCV §NQ¢TV TV hiÖn nay Ghi chó 5 5 5 kh¾ch xac xac xac kh¸ch x k5 x k5 x k5 kh¨ãc khãc khoÎ 4 4 4 xw xw xw khŏ Î - Mét h−íng biÕn ®æi kh¸ phæ biÕn cña (g¨m), khôc (gôc), khÆm (c¾m), kh¶y /k'/ lµ b¶o l−u gÇn nh− nguyªn vÑn ®ên (g¶y ®µn), khËt khï (gËt gï), khá trong c¸c thæ ng÷ BTB. T−¬ng øng víi (gâ)... Qua sù t−¬ng øng nµy, chóng ta mét bé phËn tõ vùng cã g(gh) trong cßn nhËn thÊy ngoµi sù biÕn ®æi k' > x, tiÕng BB, hÇu hÕt c¸c thæ ng÷ NghÖ ©m k' cßn biÕn ®æi thµnh mét ©m x¸t TÜnh vµ c¸c huyÖn ë phÝa B¾c Qu¶ng kh¸c lµ / / ë mét sè tr−êng hîp. Qu¸ B×nh ph¸t ©m víi [k']. §©y lµ c¸ch ph¸t tr×nh x¸t ho¸ k' > ®· hoµn thµnh ë ©m cña ©m /k'/ t¾c, cuèi l−ìi, bËt h¬i thÕ ph−¬ng ng÷ BB, ph−¬ng ng÷ NTB vµ kû XVII. C¸ch ph¸t ©m [k'] bËt h¬i, ch÷ NB nh−ng ch−a thùc sù kÕt thóc ë viÕt ghi b»ng kh cã trong c¸c tõ: khãt ph−¬ng ng÷ BTB. (gät), kh¸p (gÆp), khë (gì), kh¶i (g·i), khau (gµu), kha (gµ), khÎ (khÌ), kh¨m 94
T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 1b-2007 §¹i häc Vinh - C¨n cø vµo Tõ ®iÓn ViÖt- Bå- La vµ (mét ch©n), kh¬m (khª) - c¬m (khª), c¸c thæ ng÷ BTB, ©m /k'/ thÕ kû XVII kh−¬i (l¶) - cêi (löa), khøa - cøa, khuê - cßn cã mét h−íng biÕn ®æi phô kh¸c, ®ã quê, khoÐt (nhµ) - quÐt (nhµ)... §Õn ®©y, lµ /k/. T−¬ng øng víi ©m /k/ tiÕng BB lµ cã thÓ h×nh dung diÔn biÕn cña ©m /k'/ ©m /k'/ trong Tõ ®iÓn ViÖt- Bå- La vµ tõ thÕ kû XVII ®Õn nay qua s¬ ®å sau: c¸c thæ ng÷ BTB. T−¬ng øng /k'/ - /k/ cã trong c¸c tõ: khiÓng (mät chen) - kiÔng /x/, h−íng chÝnh, cã ë 3 vïng ph−¬ng ng÷ / /, cã ë PNBB, PN NTB v NB /k'/ /k'/, cã ë PN BTB c¸c h−íng phô /k/, cã ë PNBB, PN NTB v NB 3. Tõ nh÷ng ®iÒu tr×nh bµy trªn, giµ vµ trung niªn trong c¸c thæ ng÷ chóng t«i rót ra nh÷ng kÕt luËn sau BTB. §iÒu nµy còng chøng tá, vïng ®©y: ph−¬ng ng÷ BTB cã vai trß quan träng trong viÖc cung cÊp cø liÖu ph−¬ng ng÷ 3.1. XuÊt ph¸t tõ nh÷ng nguån gèc ®Ó lÝ gi¶i c¸c hiÖn t−îng ng÷ ©m cña kh¸c nhau nh−ng ®Õn thÕ kû X, hÖ tiÕng ViÖt ë c¸c giai ®o¹n xa x−a. thèng phô ©m ®Çu tiÕng ViÖt ®· cã d·y 3.2 Qua kh¶o s¸t diÔn biÕn d·y c¸c c¸c phô ©m t¾c, bËt h¬i /p', t', k'/. C¸c phô ©m t¾c, bËt h¬i nµy vÉn ®−îc b¶o phô ©m t¾c, bËt h¬i tõ thÕ kû XVII ®Õn tån nguyªn vÑn ®Õn gi÷a thÕ kû XVII v× nay, chóng t«i nhËn thÊy mçi phô ©m trong Tõ ®iÓn ViÖt- Bå- La, A. de ®Çu cã nhiÒu h−íng biÕn ®æi trong ®ã cã Rhodes cßn miªu t¶ chóng nh− nh÷ng mét h−íng biÕn ®æi chÝnh vµ c¸c h−íng ©m bËt h¬i thùc sù. Nh− vËy, qu¸ tr×nh biÕn ®æi phô. §iÒu ®ã nãi lªn tÝnh chÊt ®a d¹ng, phøc t¹p cña c¸c ©m trong x¸t hãa c¸c phô ©m t¾c- mét xu thÕ biÕn diÔn tr×nh tiÕng ViÖt. MÆt kh¸c, chóng ®æi ng÷ ©m kh¸ quan träng trong lÞch sö tiÕng ViÖt, kh«ng thÓ hoµn thµnh ta cßn nhËn thÊy mét hiÖn t−îng biÕn sím h¬n tr−íc thÕ kû XVII nh− mét vµi ®æi ng÷ ©m nµo ®ã kh«ng t¸c ®éng ®Õn toµn bé c¸c ®¬n vÞ tõ ng÷ chøa nã mµ nhµ nghiªn cøu ®· nhËn ®Þnh. Xu chØ t¸c ®éng ®Õn mét bé phËn tõ vùng h−íng x¸t ho¸ c¸c ©m t¾c bËt h¬i chØ t¸c ®éng ®Õn hai ©m /p'/ vµ /k'/ trong d·y, nhÊt ®Þnh, thËm chÝ chØ t¸c ®éng ®Õn cßn ©m /t'/ vÉn ®−îc b¶o tån nguyªn vÑn mét vµi tõ lÎ tÎ. §iÒu nµy cho phÐp ta nãi ®Õn tÝnh chÊt côc bé cña c¸c hiÖn cho ®Õn ngµy nay. Qu¸ tr×nh x¸t ho¸ /p'/ t−îng biÕn ®æi ng÷ ©m trong hÖ thèng. > /f/ (vµ c¶ /v/), k'/ > /x/ (vµ c¶ / /) chØ 3.3. Nh− vËy, d·y c¸c phô ©m t¾c, thùc sù kÕt thóc ë giai ®o¹n sau thÕ kû bËt h¬i ®−îc h×nh thµnh ë thÕ kû X, b¶o XVII ë c¸c vïng ph−¬ng ng÷ BB, NTB tån nguyªn vÑn ®Õn thÕ kû XVII nh−ng vµ NB. Riªng vïng ph−¬ng ng÷ BTB, sù tõ ®ã ®Õn nay, do t¸c ®éng cña xu kiÖn nµy ch−a ®−îc gi¶i quyÕt triÖt ®Ó. h−íng x¸t ho¸ nªn chØ cßn l¹i mét ©m Hay nãi c¸ch kh¸c, d·y c¸c phô ©m ®Çu t¾c, bËt h¬i /t'/ duy nhÊt. §iÒu ®ã chøng t¾c, bËt h¬i /p', t', k'/ cña tiÕng ViÖt thÕ tá hÖ thèng ng÷ ©m ch−a bao giê lµ hÖ kû XVII vÉn ®−îc b¶o tån kh¸ nguyªn thèng khÐp kÝn, bÊt biÕn mµ lµ mét hÖ vÑn trong c¸ch ph¸t ©m cña líp ng−êi 95
T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 1b-2007 §¹i häc Vinh thèng më, lu«n lu«n biÕn ®æi. Nã biÕn V× vËy, khi nghiªn cøu hÖ thèng ©m vÞ ®æi ph¸ vì sù c©n xøng cña hÖ thèng ®Ó häc cña mét ng«n ng÷ cÇn ph¶i m« t¶ tiÕp tôc t×m ®Õn mét thÕ c©n xøng kh¸c. theo quan ®iÓm ®éng. T i liÖu tham kh¶o [1] Philiphª BØnh, S¸ch sæ sang chÐp c¸c viÖc, ViÖn §¹i häc §µ L¹t xuÊt b¶n, Sµi Gßn, 1968. [2] NguyÔn Tµi CÈn, Nguån gèc h×nh thµnh c¸ch ®äc H¸n ViÖt, Nhµ xuÊt b¶n KHXH, Hµ Néi, 1979. [3] NguyÔn Tµi CÈn, Gi¸o tr×nh lÞch sö ng÷ ©m tiÕng ViÖt, Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1995. [4] Hu×nh TÞnh Paulus Cña, §¹i Nam quÊc ©m tù vÞ (Ên b¶n n¨m 1885, 1886), Nhµ xuÊt b¶n TrÎ, TP HCM, 1998. [5] M. Ferlus, Sù biÕn ho¸ c¸c ©m t¾c gi÷a trong tiÕng ViÖt, V©n Hµ dÞch, Ng«n ng÷, 1985, sè 2, tr.1-22. [6] V−¬ng Léc, Giíi thiÖu vµ chó gi¶i An Nam dÞch ng÷, Trung t©m tõ ®iÓn- NXB §µ N½ng, 1995. [7] NguyÔn V¨n Nguyªn, Miªu t¶ ®Æc tr−ng ng÷ ©m ph−¬ng ng÷ NghÖ TÜnh, LuËn ¸n tiÕn sÜ Ng÷ v¨n, Vinh, 2002. [8] A. de Rhodes, Tõ ®iÓn ViÖt- Bå- La, Thanh L·ng, Hoµng Xu©n ViÖt, §ç Quang ChÝnh phiªn dÞch, NXB KHXH, Hµ Néi, 1991. [9] ViÖn nghiªn cøu H¸n N«m, Tù ®iÓn ch÷ N«m, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 2006. [10] Vâ Xu©n Trang, Ph−¬ng ng÷ B×nh TrÞ Thiªn, NXB KHXH, Hµ Néi, 1997. summary About the aspirace in vietnamese The Vietnamese initial consonant system had the full line of occlusive consonants, aspirate /p',t',k'/ in about the tenth century. These consonants had been kept until 17th century. A.de Rhodes also described them as the real occlusive sounds, thus, how have the lines of consonants/p', t', k'/ been changed to lead to the existence of /t'/ (th) from the 17th century seventeenth century up to now? This paper, to some extent, attempted to clarify the origin & changes of Vietnamese glottalized, plosive consonants from the 17th century seventeenth century to now. (a) Khoa Ng÷ v¨n, Tr−êng §¹i häc Vinh 96