Về mối quan hệ giữa từ nhiều nghĩa với từ đồng nghĩa, từ trái nghĩa và từ đồng âm - Nguyễn Thuý Hằng

Về mối quan hệ giữa từ  nhiều nghĩa với từ đồng <br /> nghĩa, từ trái nghĩa và từ đồng âm<br /> Nguyễn Thuý Hằng<br /> (Trường tiểu học Đông Thái ­ Đức Thọ – Hà Tĩnh)<br /> <br /> Từ  nhiều nghĩa, từ  đồng nghĩa, từ  trái nghĩa và từ  đồng âm là mảng kiến <br /> thức quan trọng của phân môn Luyện từ  và câu lớp 5. Tuy nhiên, đa số  học sinh <br /> vẫn chưa thấy được mối quan hệ giữa chúng nên các em còn lúng túng khi gặp các <br /> bài tập dạng này. Bài viết này chúng tôi không có tham vọng đưa ra một cái nhìn <br /> tổng thể về mối quan hệ đa chiều này mà chỉ mong muốn giúp các em thấy được <br /> các kiến thức được học không tách bạch nhau mà nằm trong một tổng thể,  ở  đó <br /> chúng có các mối quan hệ đan xen nhau. <br /> <br /> 1. Từ nhiều nghĩa, từ đồng nghĩa, từ trái nghĩa và từ đồng âm. <br /> 1.1 Từ nhiều nghĩa (hay từ đa nghĩa): <br /> a. Khái niệm: <br /> Từ nhiều nghĩa (hay từ đa nghĩa) là từ dùng một hình thức âm thanh biểu thị <br /> nhiều ý nghĩa khác nhau, giữa các nghĩa đó có mối quan hệ với nhau.<br /> Theo SGK Tiếng Việt 5 thì: Từ nhều nghĩa là từ có một nghĩa gốc và một  <br /> hay một số nghĩa chuyển. Các nghĩa của từ nhiều nghĩa bao giờ cũng có mối <br /> liên hệ với nhau.<br /> b.Cơ cấu nghĩa của từ nhiều nghĩa: dựa vào quy luật ẩn dụ và quy luật hoán <br /> dụ.<br /> Quy luật 1: ẩn dụ<br /> Nghĩa của từ phát triển dựa vào sự giống nhau giữa các sự vật và hiện tượng <br /> mà từ chuyển tên gọi.<br /> ­ Nghĩa phát triển dựa vào sự giống nhau của hình thức, vị trí giữa các sự vật, hiện <br /> tượng.<br /> Ví dụ: Mũi (1): Mũi người<br />  Mũi (2): Mũi dao<br /> ­ Nghĩa của từ phát triển dựa vào sự giống nhau về chức năng của sự vật, hiện <br /> tượng.<br /> Ví dụ: Nối (1): Nối dây<br />  Nối (2): Nối lại quan hệ<br /> ­ Nghĩa của sự vật phát triển dựa trên sự giống nhau về kết quả<br /> Ví dụ: Đau (1): Ngã đau<br />    Đau (2): Đau lòng<br /> Quy luật 2: Hoán dụ<br /> Nghĩa của từ phát triển dựa trên quan hệ gắn bó có thực giữa các sự vật, <br /> hiện tượng. Thường có ba dạng:<br /> ­ Dạng 1: Nghĩa của từ phát triển từ chỗ gọi tên bộ phận sang chỉ toàn cơ thể.<br /> Ví dụ:  Miệng (1): Miệng người<br />     Miệng (2): Miệng ăn<br /> ­ Dạng 2: Nghĩa của từ phát triển dựa trên quan hệ cái chứa, cái bao với cái được <br /> chứa, được bao bên trong.<br /> Ví dụ:   Nhà (1): Nhà ở  <br /> Nhà (2): Người đứng đầu gia đình (chủ nhà, gia đình)<br /> ­ Dạng 3: Nghĩa của từ phát triển dựa trên quan hệ nguyên liệu, chất liệu với sản <br /> phẩm được làm ra từ nguyên liệu.<br /> Ví dụ:  Bạc, đồng (1): Kim loại<br /> Bạc, đồng (2): Tiền<br /> 1.2. Từ đồng nghĩa: <br /> a. Khái niệm:<br /> Từ đồng nghĩa là từ khác nhau về ngữ âm, giống nhau về nghĩa, chúng <br /> cùng biểu thị các sắc thái khác nhau của khái niệm.<br /> Theo SGK Tiếng Việt 5 thì: Từ đồng nghĩa là những từ có nghĩa giống <br /> nhau hoặc gần giống nhau.<br /> b. Bản chất của từ đồng nghĩa: là những từ đồng nhất với nhau có tính mức <br /> độ.<br /> Không thể có hai sự vật trùng khít lên nhau hoàn toàn cả trong tự nhiên và trong <br /> xã hội nên trong ngôn ngữ không có hai từ hoàn toàn trùng khít nhau.<br /> SGK Tiếng Việt 5 chia từ đồng nghĩa thành hai loại: Từ đồng nghĩa hoàn toàn <br /> và từ đồng nghĩa không hoàn toàn.<br /> ­ Từ đồng nghĩa hoàn toàn có thể thay thế cho nhau lời nói. Ví dụ: Hổ, cọp, hùm…<br /> ­ Từ đồng nghĩa không hoàn toàn. Ví dụ: Ăn, xơi, chén…. Khi dùng những từ <br /> này ta phải cân nhắc để lựa chọn cho đúng.<br /> Thực chất những từ đồng nghĩa hoàn toàn là đồng nghĩa lời nói có tính chất <br /> lâm thời chứ không phải đồng nghĩa ngôn ngữ. Những từ đông nghĩa không hoàn <br /> toàn mới thực sự làm cho ngôn ngữ chính xác và tinh tế hơn. Vì vậy, trong dạy <br /> học, người giáo viên cần giúp  học sinh dựa vào sắc thái nghĩa hoặc sắc thái biểu <br /> cảm của từ để sử dụng từ đồng nghĩa một cách tinh tế. <br /> 1.3. Từ trái nghĩa: là từ đối lập nhau về nghĩa trong một khái niệm<br /> Theo SGK Tiếng Việt 5, từ trái nghĩa là những từ có nghĩa trái ngược mhau. <br /> Ví dụ: Nóng/ lạnh; to/ nhỏ; thiện cảm/ ác cảm…<br /> Danh từ không trái nghĩa nhau, chẳng hạn không nói tìm  từ trái nghĩa với từ <br /> ông, ông ngoại… Tuy nhiên, nếu danh từ đựoc dùng để biểu trưng cho một tính <br /> chất nào đó thì có thể trái nghĩa nhau.<br /> Ví dụ: Lên voi xuống chó.<br />  Voi: Biểu thị cho địa vị cao sang.<br /> Chó: Biểu thị cho địa vị thấp hèn.<br /> Các từ chỉ vị trí trong không gian, thời gian có thể trái nghĩa nhau nếu chúng <br /> được dùng để hàm chỉ một đặc điểm, tính chất nào đó. <br /> Ví dụ: Kẻ Bắc người Nam.<br /> Bắc / Nam: Chỉ sự xa cách.<br /> 1.4. Từ đồng âm: Là những từ giống nhau về ngữ âm nhưng không có quan hệ về <br /> nghĩa.<br /> Ví dụ: Ba (3) và ba (bố)<br /> Thực tế thì trong lời nói cũng như trong dạy học chúng ta sử dụng hiện tượng <br /> đồng âm chứ không phải từ đồng âm đơn thuần. Hiện tượng đồng âm xảy ra ở <br /> nhiều cấp độ mà từ đồng âm chỉ là một cấp độ (cấp độ: từ và từ).<br /> 2. Mối quan hệ giữa từ  nhiều nghĩa với từ đồng nghĩa, từ trái nghĩa và từ đồng <br /> âm<br /> 2.1 Từ nhiều nghĩa với từ đồng nghĩa:<br /> Các từ đồng nghĩa với nhau nếu là từ nhiều nghĩa thì không phải đồng nghĩa <br /> toàn bộ nội dung ý nghĩa mà chỉ đồng nghĩa với nhau ở một nét nghĩa nào đó. Nếu <br /> thực chất so sánh từ đồng nghĩa là so sánh các nghĩa của từ chứ không phải từ với <br /> nhau.<br /> Mô hình biểu thị mối quan hệ giữa từ nhiều nghĩa và từ đồng nghĩa.<br /> Nghĩa 1  ~ B<br /> Từ A    Nghĩa 2 ~  C<br /> Nghĩa 3 ~  D<br /> ................<br /> Ví dụ:<br />   Hấp thụ thức ăn vào cơ thể, đồng nghĩa với: xơi, chén, nhậu...<br /> Từ: ăn     Cái được nhận về, đồng nghĩa với hưởng, nhận...<br />   Phù hợp với cái gì đó, đồng nghĩa với: hợp...<br /> 2.2 Từ nhiều nghĩa và từ trái nghĩa:<br /> Cũng như từ đồng nghĩa, các từ trái nghĩa với nhau nếu là từ nhiều nghĩa thì <br /> không phải trái nghĩa hoàn toàn mà chỉ trái nghĩa ở một số nét nghĩa nào đó của từ.<br /> Mô hình biểu thị mối quan hệ giữa từ nhiều nghĩa và từ trái nghĩa.<br /> Nghĩa 1 >< Xoá, bỏ, loại bỏ, loại trừ, xoá                 <br /> bỏ, huỷ, diệt, huỷ bỏ....<br /> <br />    Đồng nghĩa                      Đồng nghĩa<br /> <br /> 3.4 Từ nhiều nghĩa và từ đồng âm:<br /> Giống nhau: Từ nhiều nghĩa cũng như từ đồng âm đều sử dụng vỏ âm thanh giống <br /> nhau. <br /> Khác nhau: Giữa các nghĩa của từ nhiều nghĩa có mối quan hệ với nhau còn nghĩa <br /> các từ đồng âm không liên quan gì đến nhau.<br /> 3.5 Từ đồng nghĩa và từ đồng âm: <br /> Mối quan hệ giữa từ đồng nghĩa và từ đồng âm chủ yếu xảy ra giữa từ hán <br /> Việt và từ thuần việt.<br /> Ví dụ: Da trắng vỗ bì bạch.<br /> (Đoàn Thị Điểm)<br /> Bì: Nghĩa là da (từ Hán Việt)<br /> Bạch: Nghĩa là trắng (từ Hán Việt)<br /> ở đây tác giả đã dùng cách chơi chữ đồng âm đồng nghĩa: da trắng là từ thuần <br /> việt đồng nghĩa với từ bì bạch (từ Hán Việt), bì bạch (từ Hán Việt) lại đồng âm <br /> với từ láy bì hạch (từ thuần việt). <br /> 3. Thiết kế hệ thống bài tập để giúp học sinh hiểu được mối quan hệ giữa <br /> từ nhiều nghĩavới từ đồng nghĩa, từ trái nghĩa và từ đồng âm.<br /> <br /> Dạng 1: Bài tập biểu thị mối quan hệ giữa từ nhiều nghĩa và từ đồng nghĩa<br /> Bài tập 1: Cho từ nhiều nghĩa cùng một số nghĩa của từ, tìm các từ đồng nghĩa ứng <br /> với mỗi nghĩa của từ đó.<br /> Ví dụ :Với mỗi nghĩa dưới đây của từ trông hãy tìm một từ đồng nghĩa:<br /> ­ Quan sát<br /> Trông:   ­ Nương cậy, nhờ cậy<br /> ­ Chăm sóc, trông coi<br /> ­ Mong mỏi<br /> Bài tập 2: Tìm từ đồng nghĩa để thay thế cho các nghĩa của từ nhiều nghĩa.<br /> Ví dụ: Hãy tìm từ đồng nghĩa có thể thay thế cho từ nhà trong các câu sau:<br /> ­ Nhà tôi có ba miệng ăn.<br /> ­ Nhà tôi đi vắng.<br /> <br /> Dạng 2: Bài tập biểu thị mối quan hệ giữa từ nhiều nghĩa và từ trái nghĩa<br /> Cho từ nhiều nghĩa cùng một số nghĩa của từ, tìm các từ trái nghĩa ứng với <br /> mỗi nghĩa của từ đó.<br /> Ví dụ: Với mỗi nghĩa dưới đây của từ nóng, hãy tìm năm từ trái nghĩa.<br /> ­ Nhiệt độ thời tiết lên cao<br /> Nóng:    ­ Tính cách<br /> ­ Nhiệt độ cơ thể cao<br /> <br /> Dạng 3: Bài tập biểu thị mối quan hệ giữa từ đồng nghĩa và từ trái nghĩa:<br /> Bài tập 1:Tìm các từ trái nghĩa với mỗi từ đồng nghĩa.<br /> Ví dụ: Tm từ trái nghĩa với mỗi từ sau:<br /> Nhỏ; nhỏ nhắn; nhỏ nhen; nhỏ nhoi. <br /> Bài tập 2: Tìm các từ đồng nghĩa ở mỗi cặp từ trái nghĩa.<br /> Ví dụ: ở mỗi cặp từ trái nghĩa sau hãy tìm 6 từ đồng nghĩa.<br /> Nóng / Lạnh;  Xanh / Đỏ; Hiền / ác.<br /> <br /> Dạng 4: Bài tập biểu thị mối quan hệ giữa từ nhiều nghĩa và từ đồng âm.<br /> Ví dụ: Trong các từ sau, từ nào là từ nhiều nghĩa, từ nào là từ đồng âm? Vì sao?<br /> a) ­ Đồng lúa chín vàng.<br /> ­ Lửa thử vàng, gian nan thử sức.<br />   b)  ­ Chân em băng qua bao núi bao đèo.<br /> ­ Anh ấy là một chân sút cừ khôi,<br /> ­ Lan có chân trong đội tuyển toán.<br /> c) ­ Mẹ rất vui vì anh tôi thi đậu Đại học.<br />    ­  Xôi này nhiều đậu nên rất ngon.<br /> Ví dụ 2: Trong các câu dưới đây, từ chín trong câu nào không cùng nhóm nghĩa với <br /> các từ còn lại? Vì sao?<br /> a) ăn chín uống sôi.<br /> b) Thời cơ đã chín muồi.<br /> c) Tối nay chín giờ mới có phim.<br /> d) Quả chín mới ngon.<br /> Trên đây là một số dạng bài tập giúp học sinh hiểu được mối quan hệ giữa từ <br /> nhiều nghĩa với từ đồng nghĩa, từ trái nghĩa và từ đồng âm. Chúng tôi hi vọng sau <br /> khi hiểu được các mối quan hệ này các em sẽ càng yêu quý và có ý thức làm cho <br /> Tiếng Việt ngày một giàu đẹp hơn./.<br />