Việt Nam đổi mới và phát triển - Nguyễn Hồng Phong

X· héi häc sè 2 (86), 2004 3<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> viÖt nam ®æi míi vµ ph¸t triÓn<br /> <br /> nguyÔn hång phong<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> LTS: Gi¸o s− NguyÔn Hång Phong (1929 - 1998), Gi¶i th−ëng<br /> Nhµ n−íc vÒ Khoa häc vµ C«ng nghÖ - lµ chuyªn gia hµng ®Çu trong<br /> nghiªn cøu vÒ ph¸t triÓn. Sau khi Gi¸o s− qua ®êi, c¸c c«ng tr×nh<br /> trong Di c¶o cña ¤ng: “V¨n ho¸ chÝnh trÞ ViÖt Nam - truyÒn thèng vµ<br /> hiÖn ®¹i”; “Mét sè vÊn ®Ò vÒ h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi V¨n hãa vµ ph¸t<br /> triÓn”, ®· ®−îc c«ng bè.<br /> <br /> T¹p chÝ X· héi häc tr©n träng giíi thiÖu víi b¹n ®äc bµi nghiªn<br /> cøu cña Gi¸o s−: ViÖt Nam ®æi míi vµ ph¸t triÓn, trong c«ng tr×nh:<br /> “NguyÔn Hång Phong - mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu Khoa häc x· héi<br /> vµ Nh©n v¨n”, s¾p ra m¾t b¹n ®äc. Bµi nµy ®−îc t¸c gi¶ hoµn thµnh<br /> n¨m 1995.<br /> <br /> TCXHH<br /> <br /> <br /> <br /> NÕu ë thêi ®iÓm cña n¨m 50 vµ víi mét «ng Marcel Granet nhµ sö häc ®ång<br /> thêi lµ nhµ §«ng ph−¬ng häc Ph¸p th× kÕt thóc mét t¸c phÈm sÏ lµ mét tæng kÕt lÞch<br /> sö ®Ó cã thÓ rót ra nh÷ng bµi häc cho hiÖn t¹i. Tõ ®ã ng−êi ®äc sÏ suy ra viÔn c¶nh.<br /> Nh−ng chóng ta ®ang ë mét thêi ®iÓm kh¸c, thuéc vÒ mét giai ®o¹n kh¸c cña<br /> lÞch sö. Thêi kú ®Çu cña mét nÒn v¨n minh míi, v¨n minh hËu c«ng nghiÖp. Chóng<br /> ta ®ang ë nh÷ng thËp niªn b¶n lÒ cña cuéc chuyÓn biÕn vÜ ®¹i nµy. §©y lµ mét thêi<br /> kú në ré nh÷ng dù b¸o khoa häc víi c¸c tªn tuæi vµ c¸c c«ng tr×nh næi bËt cña Daniel<br /> Bell, Alvin Toffler, John Naisbitt, Thierry Gaudin. Nh÷ng c«ng tr×nh t−¬ng lai häc<br /> næi tiÕng trªn ®©y ®Òu dù b¸o t−¬ng lai trªn c¬ së ph©n tÝch x· héi hiÖn t¹i cña<br /> nh÷ng n−íc ph¸t triÓn nhÊt. Ph¸t hiÖn c¸c hiÖn t−îng vµ sù kiÖn míi cã ý nghÜa,<br /> nhËn d¹ng nã, ®Æt nã trong c¸c dßng m¹ch cña lÞch sö, vµ trong c¸c khuynh h−íng<br /> ph¸t triÓn. Tãm l¹i, lµ nhËn thøc t−¬ng lai qua nh÷ng mÇm mèng ®ang n¶y sinh<br /> trong x· héi hiÖn t¹i. C¸c c«ng tr×nh dù b¸o t−¬ng lai ®Òu lµ nh÷ng c«ng tr×nh x· héi<br /> häc vµ sö häc vÒ x· héi ®−¬ng ®¹i, ph©n tÝch c¸c "sù kiÖn cßn ®ang nh¶y móa" theo<br /> c¸ch nãi cña Marx, tãm b¾t nã, gäi nã ®óng víi c¸i tªn cña nã, tõ ®ã nhËn thøc sù<br /> biÕn chuyÓn.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 4 ViÖt Nam ®æi míi vµ ph¸t triÓn<br /> <br /> Häc tËp ph−¬ng ph¸p cña c¸c nhµ t−¬ng lai häc, trong c«ng tr×nh nµy chóng t«i<br /> tr×nh bµy viÔn c¶nh cña v¨n minh ViÖt Nam b»ng sù ph©n tÝch c«ng cuéc ®æi míi cã<br /> tÝnh lÞch sö ë n−íc ViÖt Nam h«m nay. §©y lµ mét cuéc c¸ch m¹ng ®Ých thùc t¹o ra sù<br /> biÕn ®æi s©u xa mét cuéc chuyÓn h−íng vÜ ®¹i ®−a n−íc ViÖt Nam nhËp vµo trµo l−u<br /> tiªn tiÕn cña thÕ giíi t¹o c¬ së vµ ®iÒu kiÖn cho ViÖt Nam b−íc vµo thÕ kû XXI.<br /> N¨m 1975 víi ViÖt Nam cã ý nghÜa nh− lµ n¨m kÕt thóc mét giai ®o¹n lÞch sö<br /> vµ më ®Çu cho mét thêi kú míi. ChÝnh lµ tõ §¹i héi §¶ng céng s¶n ViÖt Nam lÇn thø<br /> VI ph¸t ®éng cuéc ®æi míi mµ chóng ta nhËn thøc l¹i ý nghÜa cña n¨m 1975.<br /> Sau hai cuéc kh¸ng chiÕn l©u dµi, oanh liÖt nh−ng còng rÊt khèc liÖt vµ gian<br /> khæ, hoµ b×nh thèng nhÊt ®éc lËp ®· ®−îc x¸c lËp v÷ng ch¾c trªn ®Êt n−íc ViÖt Nam.<br /> Kh«ng bÞ giam l©u vµo "niÒm say th¾ng lîi" nh÷ng ng−êi céng s¶n ViÖt Nam ®· b¾t<br /> ®Çu nãi ®Õn hËu qu¶ cña chiÕn tranh vµ viÖc hµn g¾n nh÷ng vÕt th−¬ng chiÕn tranh.<br /> Nh−ng ng−êi ViÖt Nam ngµy cµng nãi nhiÒu ®Õn t×nh tr¹ng tôt hËu, ë ®©y lµ kho¶ng<br /> c¸ch so víi c¸c n−íc trong khu vùc, nh÷ng n−íc mµ tr−íc kia lµ thuéc ®Þa, cïng ë mét<br /> tr×nh ®é ph¸t triÓn víi ViÖt Nam nh− Trung Quèc, Th¸i Lan, Hµn Quèc, Malaixia.<br /> Ng−êi ViÖt Nam sau 10 n¨m gi¶i phãng b¾t ®Çu quan t©m ®Õn ph¸t triÓn<br /> kinh tÕ, nãi nhiÒu ®Õn nçi nhôc cña sù nghÌo nµn l¹c hËu thay cho sù say s−a nãi vÒ<br /> nh÷ng chiÕn c«ng. Kh«ng ph¶i nh− vËy lµ ng−êi ta dÔ dµng phñ nhËn truyÒn thèng<br /> vÎ vang cña d©n téc. Mµ chÝnh lµ tõ lßng tù hµo vÒ mét ®Êt n−íc ®· tõng lµ l¸ cê ®Çu<br /> trong phong trµo gi¶i phãng d©n téc, t¹o nªn nh÷ng chiÕn c«ng huyÒn tho¹i, g©y<br /> niÒm th¸n phôc cho c¸c n−íc ch©u ¸, ch©u Phi vµ Mü La tinh, nay bçng r¬i vµo t×nh<br /> tr¹ng mét n−íc kÐm ph¸t triÓn, tôt hËu, thua kÐm c¸c n−íc trong khu vùc mµ tr−íc<br /> n¨m 45 cïng mét tr×nh ®é nh− ViÖt Nam. Nh÷ng ng−êi l·nh ®¹o ë ViÖt Nam cßn ý<br /> thøc ®−îc r»ng sù tôt hËu kinh tÕ sÏ dÉn tíi nh÷ng hËu qu¶ xÊu vÒ chÝnh trÞ. ChÝnh<br /> lµ do më cöa vÒ kinh tÕ, quan hÖ víi tÊt c¶ c¸c n−íc mµ nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng vµ<br /> cuéc c¸ch m¹ng th«ng tin ®· t¸c ®éng m¹nh mÏ vµo ViÖt Nam nh− lµ nã ®· t¸c ®éng<br /> vµo c¸c n−íc x· héi chñ nghÜa §«ng ¢u.<br /> Ng−êi ta cã thÓ nhËn thÊy t¸c ®éng vµ ph¶n t¸c ®éng cña hai vïng nµy lµ<br /> kh¸c nhau. NÕu ë ch©u ¢u t¸c ®éng cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng vµ cuéc c¸ch m¹ng<br /> th«ng tin ®· lµm cho c¸c chÕ ®é x· héi chñ nghÜa theo m« h×nh x« viÕt tan r· hµng<br /> lo¹t, th× ë ViÖt Nam còng nh− Trung Quèc ng−êi ta ®· tiÕp thu t¸c ®éng nµy ®Ó n¨ng<br /> ®éng ho¸ chÝnh sù tån t¹i cña m×nh, kh«ng ®Ëp vì hÖ thèng x· héi.<br /> Nh÷ng ng−êi l·nh ®¹o §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam cã truyÒn thèng g¾n bã víi<br /> nh©n d©n qua hai cuéc kh¸ng chiÕn, hä rÊt hiÓu nguyÖn väng s©u xa cña nh©n d©n<br /> h«m nay. Hä còng hiÓu r»ng nÕu sù thua kÐm vÒ kinh tÕ kÐo dµi sÏ lµm gi¶m niÒm<br /> tin vµo chÕ ®é, vµo §¶ng vµ Nhµ n−íc, cã t¸c dông xÊu ®Õn æn ®Þnh x· héi.<br /> C¸ch m¹ng vµ kh¸ng chiÕn ®· thùc hiÖn mét nÒn d©n chñ ®Ých thùc, d©n chñ<br /> thêi chiÕn. Ng−êi d©n thùc sù cã ý thøc lµm chñ. ChÝnh nÒn d©n chñ ®· t¹o nªn c¸c<br /> chiÕn c«ng anh hïng chèng ngo¹i x©m. B©y giê ®i vµo ph¸t triÓn kinh tÕ ph¶i lµm<br /> sao ph¸t huy ®−îc tÝnh n¨ng ®éng cña ng−êi d©n, ®ã lµ bÝ quyÕt t¹o nªn cuéc biÕn<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn Hång Phong 5<br /> <br /> chuyÓn lín vÒ kinh tÕ x· héi.<br /> Con ng−êi kh«ng thÝch thay ®æi, nã chØ chÊp nhËn ®æi thay khi bÞ bøc b¸ch, vµ<br /> nã chØ thÊy bøc b¸ch lµ trong khñng ho¶ng. §Êy lµ hoµn c¶nh mµ c«ng cuéc ®æi míi<br /> ViÖt Nam ®· ®−îc khëi x−íng. Vµ chØ trong kho¶ng 10 n¨m b¾t ®Çu tõ §¹i héi VI,<br /> ViÖt Nam ®· kh¼ng ®Þnh ®−îc uy tÝn cña m×nh trªn tr−êng quèc tÕ víi t− c¸ch lµ mét<br /> n−íc x· héi chñ nghÜa tiÕn hµnh cuéc ®æi míi nhanh nhÊt vµ hiÖu qu¶ nhÊt.<br /> Cuéc c¶i c¸ch kinh tÕ nh¾m th¼ng vµo hai trô cét cña m« h×nh x· héi chñ<br /> nghÜa x« viÕt lµ chÕ ®é së h÷u c«ng céng vµ nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung.<br /> Lý luËn kinh ®iÓn vÒ m©u thuÉn gi÷a lùc l−îng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt<br /> ®· t¹o nªn t×nh thÕ c¸ch m¹ng cña Marx ®Õn nay vÉn cßn nguyªn gi¸ trÞ cña nã, lý<br /> luËn nµy ®· ®−îc c¸c sù kiÖn cña thùc tÕ chøng minh. ChÝnh sù sôp ®æ cña c¸c n−íc<br /> x· héi chñ nghÜa §«ng ¢u vµ sù tan r· cña Liªn X« cã thÓ soi s¸ng lý luËn cña Marx.<br /> Marx cho r»ng khi c¸c quan hÖ x· héi trong s¶n xuÊt (nã lµ b¶n chÊt cña quyÒn së<br /> h÷u vµ quyÒn kiÓm so¸t trong s¶n xuÊt) k×m h·m lùc l−îng s¶n xuÊt, tøc lµ k×m h·m<br /> sù ph¸t triÓn cña t− liÖu s¶n xuÊt nghÜa lµ k×m h·m tiÕn bé c«ng nghÖ th× sÏ xuÊt<br /> hiÖn t×nh thÕ c¸ch m¹ng.<br /> ChÝnh lµ c¸c quan hÖ x· héi cña chÕ ®é x· héi ë Liªn X« vµ c¸c n−íc x· héi<br /> chñ nghÜa §«ng ¢u ®· kh«ng thÓ ph¸t huy ®−îc nh÷ng lîi thÕ cña hÖ thèng míi t¹o<br /> ra cña c¶i dùa trªn m¸y tÝnh ®iÖn tö, viÔn th«ng, tøc lµ dùa vµo th«ng tin më.<br /> ë ViÖt Nam vµ Trung Quèc, n¬i chÕ ®é së h÷u nhµ n−íc vµ tËp thÓ cã quy m«<br /> toµn quèc, nh−ng søc s¶n xuÊt l¹i ë tr×nh ®é ph¸t triÓn thÊp, cßn ®ang trong lµn sãng<br /> thø nhÊt chuyÓn sang lµn sãng thø hai. ë ViÖt Nam, c«ng nghiÖp, c¬ khÝ chØ míi<br /> chiÕm 30% cßn 70% vÉn lµ thñ c«ng. ë ®©y kh«ng cã m©u thuÉn gi÷a chÕ ®é së h÷u<br /> víi tr×nh ®é t− liÖu s¶n xuÊt.<br /> NÕu sù ®ông ®é cña lµn sãng thø ba víi lµn sãng thø hai ®· t¹o nªn sù sôp ®æ<br /> cña chÕ ®é x· héi chñ nghÜa x« viÕt, th× ë ViÖt Nam kh«ng cã mét sù ®ông ®é nh−<br /> vËy. ë ®©y chØ cã sù ®ông ®é cña lµn sãng thø hai biÓu hiÖn ë c«ng nghiÖp ho¸ vµ sù<br /> phæ cËp cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng m©u thuÉn víi chÕ ®é së h÷u Nhµ n−íc vµ sù<br /> qu¶n lý kiÓm so¸t tËp trung; chÕ ®é nµy cñng cè nÒn kinh tÕ tù cÊp, tù tóc ®ãng kÝn<br /> gi÷a c¸c ®Þa ph−¬ng vµ ®ãng kÝn víi bªn ngoµi. Nã ng¨n c¶n nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng<br /> ®ang h×nh thµnh víi yªu cÇu ®a d¹ng ho¸ c¸c h×nh thøc së h÷u ®Ó n¨ng ®éng ho¸<br /> nÒn kinh tÕ.<br /> Cuéc c¶i c¸ch nh»m ®a d¹ng ho¸ chÕ ®é së h÷u t− liÖu s¶n xuÊt. Theo qu¸<br /> tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö tù nhiªn, nÒn kinh tÕ ViÖt Nam ®Çu thÕ kû XX ®· lµ mét cÊu<br /> tróc nhiÒu thµnh phÇn: së h÷u nhá cña n«ng d©n vµ thî thñ c«ng, së h÷u lín cña ®Þa<br /> chñ, t− s¶n vµ së h÷u nhµ n−íc thùc d©n. C¶i c¸ch ruéng ®Êt ®· xo¸ bá së h÷u ®Þa<br /> chñ. Nh÷ng n¨m 60, trong cuéc c¶i t¹o x· héi chñ nghÜa ®· xo¸ bá t− h÷u t− nh©n vµ<br /> thu hÑp së h÷u c¸ thÓ. B©y giê trong cuéc c¶i c¸ch kinh tÕ ®· kh«i phôc l¹i nÒn kinh<br /> tÕ nhiÒu thµnh phÇn cña giai ®o¹n tr−íc nh÷ng n¨m 60.<br /> Tr−íc ®©y hé gia ®×nh lµ ®¬n vÞ c¬ së cña s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. Sau c¶i t¹o<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 6 ViÖt Nam ®æi míi vµ ph¸t triÓn<br /> <br /> x· héi chñ nghÜa trong n«ng nghiÖp hîp t¸c x· lµ ®¬n vÞ hµnh chÝnh c¬ b¶n cña<br /> n«ng th«n. Tæ chøc hîp t¸c kh«ng ®¬n gi¶n lµ mét thÓ chÕ nhËp tõ bªn ngoµi, mµ<br /> trong thùc tÕ nã nh− lµ mét h×nh thøc chuyÓn giao hiÖn ®¹i tõ h×nh th¸i lµng cæ<br /> truyÒn cña x· héi ViÖt Nam.<br /> Cuéc c¶i c¸ch kinh tÕ kh«ng nh»m vµo thu hÑp hîp t¸c x· mµ nh»m më réng<br /> cho kinh tÕ hé gia ®×nh ph¸t triÓn. Hîp t¸c x· vÉn tån t¹i nh−ng cã nhiÒu biÕn ®æi.<br /> TÝnh tù nguyÖn vµ tÝnh tù qu¶n lµ nguyªn lý tæ chøc vµ vËn hµnh cña mäi hîp t¸c<br /> x·. §èi víi kinh tÕ hé cña x· viªn, hîp t¸c x· sÏ hç trî mµ kh«ng ngo¹i trõ. Mét sè<br /> hîp t¸c x· cò chuyÓn sang ph−¬ng thøc ho¹t ®éng míi, ®ång thêi còng xuÊt hiÖn<br /> nhiÒu hîp t¸c x· kiÓu míi trong n«ng nghiÖp, thñ c«ng nghiÖp vµ tÝn dông v.v...<br /> ViÖc giao quyÒn sö dông ®Êt ®· ph¸t huy t¸c dông cña ®Êt ®ai, b¶o ®¶m cho<br /> hé n«ng d©n vai trß ®¬n vÞ kinh tÕ tù chñ, thóc ®Èy c¸c h×nh thøc hîp t¸c kiÓu míi.<br /> Hîp t¸c x· vµ hé gia ®×nh nh− lµ c¸c thiÕt chÕ qu¶n lý tµi nguyªn ë cÊp ®Þa ph−¬ng.<br /> Sau kinh tÕ hé gia ®×nh c¸c doanh nghiÖp t− nh©n còng ®−îc ph¸t triÓn. §¹i<br /> héi VI cho phÐp t− s¶n nhá ®−îc kinh doanh trong mét sè ngµnh s¶n xuÊt vµ dÞch vô.<br /> §¹i héi VI më réng thªm kh«ng gian ph¸t triÓn cho t− b¶n t− nh©n: "t− b¶n t− nh©n<br /> ®−îc ph¸t triÓn kh«ng h¹n chÕ vÒ quy m« vµ ®Þa bµn ho¹t ®éng trong nh÷ng ngµnh<br /> nghÒ mµ luËt ph¸p kh«ng cÊm".<br /> Nh− vËy lµ víi ®¹i héi VI vµ VII, quan ®iÓm vÒ mét nÒn kinh tÕ nhiÒu<br /> thµnh phÇn ho¹t ®éng theo c¬ chÕ thÞ tr−êng cã sù qu¶n lý cña nhµ n−íc ®· ®−îc<br /> kh¼ng ®Þnh.<br /> Mét quan ®iÓm mÊu chèt cña viÖc ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa trong nÒn<br /> kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn lµ gi¶i quyÕt mèi quan hÖ gi÷a së h÷u toµn d©n, kinh<br /> tÕ Nhµ n−íc vµ doanh nghiÖp nhµ n−íc.<br /> Nh÷ng ng−êi céng s¶n vÉn kiªn tr× quan ®iÓm cña Marx, coi chÕ ®é c«ng h÷u<br /> nh− lµ ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña chÕ ®é x· héi chñ nghÜa. Trong Tuyªn ng«n §¶ng Céng<br /> s¶n, Marx viÕt: "Nh÷ng ng−êi céng s¶n cã thÓ tãm t¾t lý luËn cña m×nh thµnh c«ng<br /> thøc duy nhÊt lµ xo¸ bá chÕ ®é t− h÷u".<br /> Râ rµng lµ ë thÕ kû 19 cña v¨n minh c«ng nghiÖp, Marx chØ cã thÓ nãi vÒ tÇm<br /> quan träng cña së h÷u t− liÖu s¶n xuÊt. Ngµy nay chóng ta ®ang ë thêi ®¹i cña v¨n<br /> minh hËu c«ng nghiÖp, vÊn ®Ò së h÷u trÝ tuÖ trë thµnh quan träng khi con ng−êi trë<br /> thµnh nh©n tè quyÕt ®Þnh cña sù ph¸t triÓn.<br /> NÕu trong v¨n minh c«ng nghiÖp së h÷u t− liÖu s¶n xuÊt lµ quan träng nhÊt<br /> th× trong v¨n minh hËu c«ng nghiÖp së h÷u trÝ tuÖ lµ quan träng nhÊt.<br /> NÕu ®Êt ®ai, lao ®éng, nguyªn liÖu, vèn lµ nh©n tè chñ yÕu trong s¶n xuÊt cña<br /> nÒn kinh tÕ c«ng nghiÖp th× ®Õn nay tri thøc bao gåm d÷ kiÖn, th«ng tin, h×nh ¶nh, v¨n<br /> ho¸, hÖ t− t−ëng vµ gi¸ trÞ chÝnh lµ nguån lùc trung t©m cña nÒn kinh tÕ hËu c«ng<br /> nghiÖp. §Êt ®ai, lao ®éng nguyªn liÖu vµ vèn lµ c¸c nguån lùc h÷u h¹n, cßn tri thøc xÐt<br /> vÒ mäi ph−¬ng diÖn lµ mét nguån lùc v« h¹n kh«ng thÓ khai th¸c c¹n kiÖt ®−îc.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn Hång Phong 7<br /> <br /> Hoa Kú lµ mét n−íc s¶n xuÊt l−¬ng thùc hµng ®Çu trªn thÕ giíi nh−ng chØ<br /> huy ®éng 2% tæng sè nh©n lùc lµm n«ng nghiÖp. Tõ mét thÕ kû nay n«ng nghiÖp cµng<br /> gi¶m nh©n lùc th× Hoa Kú cµng trë thµnh c−êng quèc m¹nh vÒ n«ng nghiÖp. Trong<br /> thËp kû tíi, Hoa Kú dù kiÕn cã thÓ t¹o thªm 10.000 viÖc lµm mçi ngµy nh−ng riªng<br /> trong khu vùc c«ng nghiÖp chÕ biÕn, møc t¨ng viÖc lµm sÏ kh«ng cã n÷a. HiÖn nay<br /> tæng møc xuÊt khÈu thÕ giíi vÒ dÞch vô vµ "së h÷u trÝ tuÖ" ®· xÊp xØ b»ng tæng møc<br /> xuÊt khÈu vÒ ®iÖn tö vµ « t« céng l¹i, hoÆc tæng møc xuÊt khÈu vÒ l−¬ng thùc thùc<br /> phÈm vµ nhiªn liÖu céng l¹i.<br /> Tãm l¹i nh©n lo¹i ®ang chuyÓn sang nÒn kinh tÕ kiÕn thøc do ®ã quyÒn së<br /> h÷u trÝ tuÖ lµ quan träng nhÊt.<br /> §èi víi së h÷u t− liÖu s¶n xuÊt, v× dï sao ViÖt Nam vÉn cßn ®ang ë trong v¨n<br /> minh c«ng nghiÖp th× kinh nghiÖm cßn nãng hæi cña thêi kú kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung,<br /> quan liªu bao cÊp lµ sù kÐm n¨ng ®éng cña nÒn kinh tÕ khi chÕ ®é së h÷u nhµ n−íc<br /> vµ tËp thÓ bao trïm toµn bé kh«ng gian kinh tÕ.<br /> Chñ nghÜa x· héi x¸c ®Þnh tµi s¶n thuéc së h÷u toµn d©n bao gåm tµi nguyªn<br /> cña quèc gia, tµi s¶n vµ vèn Nhµ n−íc ®Çu t− trong nÒn kinh tÕ quèc d©n. Nhµ n−íc<br /> x· héi chñ nghÜa ®¹i diÖn cho nh©n d©n thùc hiÖn quyÒn cña ng−êi chñ së h÷u.<br /> Tr−íc ®©y cã mét sù ®ång nhÊt gi÷a së h÷u toµn d©n víi kinh tÕ quèc doanh.<br /> NghÜa lµ chØ kinh tÕ quèc doanh míi ®¹i diÖn cho së h÷u toµn d©n vµ ®−îc sö dông<br /> tµi s¶n quèc gia. Nay x¸c ®Þnh l¹i: së h÷u toµn d©n ®−îc sö dông trong tÊt c¶ c¸c<br /> thµnh phÇn kinh tÕ.<br /> Trong nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn ho¹t ®éng theo c¬ chÕ thÞ tr−êng th×<br /> kinh tÕ Nhµ n−íc ®ãng vai trß chñ ®¹o nh− thÕ nµo? Vai trß chñ ®¹o cña kinh tÕ<br /> nhµ n−íc trong nÒn kinh tÕ kh«ng chØ ®ãng khung vµo c¸c doanh nghiÖp, Nhµ n−íc<br /> ph¶i huy ®éng søc m¹nh cña toµn bé nÒn kinh tÕ Nhµ n−íc, dù tr÷ quèc gia, vèn vµ<br /> tµi s¶n nhµ n−íc ®Çu t− vµo c¸c doanh nghiÖp thuéc c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c.<br /> Kh¸i niÖm chñ nghÜa t− b¶n Nhµ n−íc ®−îc nh¾c l¹i nhiÒu lÇn trong cuéc<br /> c¶i c¸ch kinh tÕ. Nh÷ng ng−êi céng s¶n ViÖt Nam ®· lÊy l¹i quan ®iÓm nµy cña Lª<br /> Nin vµ ¸p dông vµo thùc tÕ nh− mét gi¶i ph¸p ph¸t triÓn kinh tÕ ®Ó ®i lªn chñ nghÜa<br /> x· héi.<br /> Chñ nghÜa t− b¶n nhµ n−íc lµ quan hÖ liªn kÕt vµ kÕt hîp gi÷a nhµ n−íc vµ<br /> kinh tÕ t− nh©n trong n−íc vµ ngoµi n−íc (tõ h×nh thøc thÊp lµ doanh nghiÖp t− nh©n<br /> lµm ®¹i lý, gia c«ng, hîp t¸c víi doanh nghiÖp nhµ n−íc; h×nh thøc cao lµ liªn doanh<br /> gãp cæ phÇn gi÷a t− nh©n vµ Nhµ n−íc). Nh÷ng xÝ nghiÖp liªn doanh gi÷a nhµ n−íc vµ<br /> t− nh©n nÕu Nhµ n−íc n¾m phÇn khèng chÕ th× thuéc lo¹i doanh nghiÖp nhµ n−íc, cßn<br /> nÕu phÇn t− nh©n gãp vèn lín h¬n th× thuéc lo¹i chñ nghÜa t− b¶n nhµ n−íc.<br /> Nhµ n−íc ®· t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn c¬ b¶n ®Ó t¹o lËp vµ hoµn thiÖn cho c¬<br /> chÕ thÞ tr−êng ho¹t ®éng th«ng suèt, ph¸t huy t¸c dông tÝch cùc, ®Æc biÖt lµ trong<br /> viÖc ph©n bè vµ sö dông c¸c nguån lùc cña toµn x· héi kÓ c¶ nguån lùc thu hót tõ<br /> bªn ngoµi cho môc ®Ých t¨ng tr−ëng nhanh, hiÖu qu¶ cao. Lµm cho thÞ tr−êng h×nh<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 8 ViÖt Nam ®æi míi vµ ph¸t triÓn<br /> <br /> thµnh ®ång bé bao gåm thÞ tr−êng s¶n phÈm vµ dÞch vô, ®Æc biÖt lµ thÞ tr−êng vèn<br /> mµ h×nh thøc cao lµ thÞ tr−êng chøng kho¸n, thÞ tr−êng søc lao ®éng, thÞ tr−êng bÊt<br /> ®éng s¶n, thÞ tr−êng c«ng nghÖ.<br /> Mäi doanh nghiÖp, kÓ c¶ doanh nghiÖp Nhµ n−íc ®Òu b×nh ®¼ng tr−íc ph¸p<br /> luËt trong m«i tr−êng c¹nh tranh cã ®iÒu chØnh, h¹n chÕ ®éc quyÒn. Gi¸ c¶, tû gi¸<br /> hèi ®o¸i, l·i suÊt tÝn dông do quan hÖ cung cÇu trªn thÞ tr−êng quyÕt ®Þnh. Nhµ<br /> n−íc dïng biÖn ph¸p kinh tÕ t¸c ®éng ®Õn cung cÇu kÓ c¶ quan hÖ tæng thÓ tiÒn<br /> hµng - ®Ó kiÓm so¸t l¹m ph¸t, æn ®Þnh mÆt b»ng gi¸. Nhµ n−íc chØ trùc tiÕp can<br /> thiÖp vµo gi¸ cña mét sè hµng ho¸ vµ dÞch vô mang tÝnh ®éc quyÒn hoÆc hÕt søc<br /> thiÕt yÕu, b¶o hiÓm mét sè gi¸ n«ng s¶n, hµng xuÊt khÈu, song vÉn kh«ng tho¸t ly<br /> c¬ së kinh tÕ thÞ tr−êng.<br /> Nhµ n−íc dïng biÖn ph¸p kinh tÕ ®Ó æn ®Þnh tû gi¸ hèi ®o¸i hîp lý, t¹o ®iÒu<br /> kiÖn chuyÓn ®æi tù do gi÷a ®ång tiÒn ViÖt Nam vµ ngo¹i tÖ (ho¹t ®éng theo nguyªn<br /> t¾c l·i xuÊt tiÒn vay cao h¬n tiÒn göi, l·i suÊt tiÒn göi cao h¬n tèc ®é l¹m ph¸t).<br /> T¹o ®iÒu kiÖn cho c¬ chÕ thÞ tr−êng ho¹t ®éng. Nh÷ng ng−êi l·nh ®¹o §¶ng vµ<br /> Nhµ n−íc còng quan t©m ®Õn hËu qu¶ tiªu cùc cña kinh tÕ thÞ tr−êng cÇn h¹n<br /> chÕ vµ ng¨n chÆn.<br /> Dï lµ kinh tÕ thÞ tr−êng chØ lµ míi h×nh thµnh nh−ng mÆt tr¸i cña nã ®· thÓ<br /> hiÖn ë kh¾p n¬i. §ã lµ t×nh tr¹ng ho¹t ®éng kh«ng lµnh m¹nh cña c¸c ®¬n vÞ kinh tÕ<br /> ch¹y theo lîi Ých riªng mï qu¸ng, v× m−u cÇu lîi nhuËn tr−íc m¾t, lµm nh÷ng viÖc<br /> tr¸i víi ph¸p luËt, g©y mÊt c©n ®èi, mÊt trËt tù trong nÒn kinh tÕ.<br /> C¹nh tranh t¹o ra lîi nhuËn siªu ng¹ch dÉn tíi ph¸ s¶n, thÊt nghiÖp, lµm<br /> t¨ng sù ph©n cùc giµu nghÌo vµ ph¸t triÓn kh«ng ®Òu gi÷a c¸c vïng g©y bÊt c«ng x·<br /> héi. T©m lý träng ®ång tiÒn vµ lîi Ých vËt chÊt lµm xãi mßn ®¹o ®øc, g©y ra vµ lµm<br /> trÇm träng thªm c¸c tÖ n¹n x· héi.<br /> C¬ chÕ cò dÉn tíi tr× trÖ vµ khñng ho¶ng vÒ kinh tÕ x· héi, kinh tÕ thÞ tr−êng<br /> lµm cho kinh tÕ n¨ng ®éng vµ cã hiÖu qu¶ song còng cã mÆt tr¸i cña nã. VÊn ®Ò lµ<br /> vÉn ph¶i tiÕp tôc ®æi míi c¬ chÕ kinh tÕ t¹o m«i tr−êng cho thÞ tr−êng ho¹t ®éng,<br /> ®ång thêi cã nh÷ng gi¶i ph¸p ng¨n chÆn h¹n chÕ c¸c biÓu hiÖn vµ t¸c ®éng tiªu cùc<br /> cña c¬ chÕ thÞ tr−êng. ThÞ tr−êng lµnh m¹nh kh«ng ra ®êi mét c¸ch tù ph¸t. Nhµ<br /> n−íc ph¶i lµ bµ ®ì vµ nu«i dËy thÞ tr−êng.<br /> Quan ®iÓm kinh tÕ më, lµ mét t− t−ëng quan träng trong c¶i c¸ch kinh tÕ.<br /> Kh¸i niÖm kinh tÕ më ®−îc sö dông lÇn ®Çu tiªn trong nghÞ quyÕt H«i nghÞ<br /> Trung −¬ng kho¸ VII th¸ng 6 n¨m 1992. Nã chøa ®ùng néi hµm ®Çy ®ñ h¬n kh¸i<br /> niÖm "më cöa". Kinh tÕ më kh«ng chØ lµ më cöa víi bªn ngoµi mµ cßn lµ th«ng suèt<br /> thÞ tr−êng trong n−íc, xo¸ bá mäi sù ng¨n c¸ch, chia c¾t "cÊm chî ng¨n s«ng". C«ng<br /> nghiÖp ho¸ vµ ph¸t triÓn kinh tÕ tr−íc ®©y lµ theo m« h×nh "kinh tÕ ®ãng", thÓ hiÖn<br /> xu h−íng tù cÊp, tù tóc, khÐp kÝn, thay thÕ nhËp khÈu.<br /> Thùc chÊt "h−íng vÒ xuÊt khÈu" lµ ®Æt s¶n phÈm trong n−íc - hµng ho¸ vµ<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn Hång Phong 9<br /> <br /> dÞch vô trong quan hÖ so s¸nh víi tiªu chuÈn quèc tÕ, ®Ó c¹nh tranh ®−îc víi hµng<br /> ngo¹i trªn tr−êng quèc tÕ vµ thÞ tr−êng néi ®Þa. Cßn thay thÕ nhËp khÈu ®−îc quan<br /> niÖm nh− lµ so s¸nh lîi thÕ. S¶n phÈm nµo xÐt ®iÒu kiÖn trong hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai,<br /> kh«ng cã søc c¹nh tranh víi hµng n−íc ngoµi th× nhËp khÈu ®Ó ®¸p øng nhu cÇu<br /> trong n−íc cã lîi h¬n lµ tù s¶n xuÊt.<br /> Tãm l¹i, Nhµ n−íc cã vai trß to lín trong viÖc t¹o ®iÒu kiÖn cho thÞ tr−êng<br /> h×nh thµnh vµ ho¹t ®éng:<br /> - T¹o m«i tr−êng hµnh lang cho s¶n xuÊt vµ kinh doanh: m«i tr−êng hµnh<br /> lang ph¸p chÕ vµ m«i tr−êng kinh tÕ vÜ m« æn ®Þnh<br /> - X©y dùng vµ n©ng cÊp kÕt cÊu h¹ tÇng kinh tÕ. Vµ b¶o vÖ m«i tr−êng sinh th¸i<br /> - H−íng dÉn vµ hç trî sù ph¸t triÓn cña c¸c thµnh phÇn kinh tÕ<br /> - B¶o ®¶m sù thèng nhÊt gi÷a t¨ng tr−ëng kinh tÕ vµ thùc hiÖn c«ng b»ng x· héi.<br /> - Qu¶n lý vµ kiÓm so¸t tµi s¶n thuéc së h÷u toµn d©n<br /> Nh− vËy cã thÓ kÕt luËn néi dung c¬ b¶n cña cuéc ®æi míi kinh tÕ cña ViÖt<br /> Nam lµ ®æi míi c¨n b¶n vÒ t− duy ph¸t triÓn:<br /> 1. Tõ chÕ ®é c«ng h÷u vÒ t− liÖu s¶n xuÊt ®· chuyÓn sang chÝnh s¸ch ph¸t<br /> triÓn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn, tøc lµ mét nÒn kinh tÕ hçn hîp c¸c h×nh thøc së h÷u,<br /> c¸c lo¹i h×nh kinh tÕ ®a d¹ng. Tõ kinh tÕ ®¬n thµnh phÇn thµnh nÒn kinh tÕ ®a<br /> thµnh phÇn.<br /> 2. Tõ c¬ chÕ chØ huy do Nhµ n−íc ®iÒu khiÓn trùc tiÕp b»ng mÖnh lÖnh hµnh<br /> chÝnh, g¾n liÕn víi chÕ ®é bao cÊp, chuyÓn sang kinh tÕ thÞ tr−êng, víi t¸c ®éng cña<br /> quy luËt cung cÇu, c¹nh tranh vµ lîi nhuËn. NghÜa lµ tõ chÕ ®é quan liªu tËp trung<br /> bao cÊp chuyÓn sang kinh tÕ thÞ tr−êng.<br /> 3. Tõ c¬ cÊu kinh tÕ mang nÆng tÝnh chÊt tù cÊp tù tóc khÐp kÝn vµ chia c¾t<br /> chuyÓn sang hÖ thèng kinh tÕ më trong c¶ n−íc víi n−íc ngoµi.<br /> §ã lµ qu¸ tr×nh h×nh thµnh nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng theo ®Þnh h−íng x· héi chñ<br /> nghÜa ë ViÖt Nam.<br /> Nh− vËy lµ Nhµ n−íc sÏ suy yÕu trong nÒn v¨n minh hËu c«ng nghiÖp vµo thÕ<br /> kû XXI. Cßn trong c¸c n−íc ThÕ giíi thø Ba ®ang c«ng nghiÖp ho¸ th× Nhµ n−íc<br /> kh«ng nh÷ng kh«ng cã dÊu hiÖu suy vong mµ ®ang lµ mét nhµ n−íc ®Çy tiÒm<br /> n¨ng, ®ãng vai trß næi bËt vµ lµ t¸c nh©n chñ yÕu ®Èy m¹nh c¶i c¸ch vµ ph¸t triÓn.<br /> Nhµ n−íc lµ t¸c nh©n chñ yÕu cña qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸, cña viÖc ®a d¹ng ho¸<br /> x· héi, cña sù c¶i t¹o n«ng nghiÖp vµ sù chèng l¹i sù lÖ thuéc kinh tÕ.<br /> VÒ mÆt lý thuyÕt Marx ®· tõng nãi vÒ tÝnh ®éc lËp cña nhµ n−íc ®èi víi c¬ së<br /> kinh tÕ trong khi ph©n tÝch tr−êng hîp n−íc §øc ®Çu thÕ kû XIX. ë §øc, theo Marx,<br /> cho ®Õn ®Çu thÕ kû XIX sù qu¸ ®é tõ x· héi phong kiÕn sang x· héi t− b¶n ®· kh«ng<br /> hoµn thµnh nh− ë Anh, Ph¸p. Tuy nhiªn mét nhµ n−íc hiÖn ®¹i vÉn cã thÓ xuÊt hiÖn<br /> ë ®ã nh− lµ ®éc lËp ®èi víi x· héi. Trong x· héi nµy, trËt tù x· héi tiÒn t− b¶n vÉn<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 10 ViÖt Nam ®æi míi vµ ph¸t triÓn<br /> <br /> ch−a ph¸t triÓn thµnh c¸c giai cÊp x· héi hiÖn ®¹i (hÖ t− t−ëng §øc). Sù ®éc lËp cña<br /> Nhµ n−íc do chç nã ch−a cã giai cÊp hiÖn ®¹i mµ l¹i dùa vµo sù tån t¹i cña c¬ cÊu<br /> quyÒn lùc tiÒn t− b¶n.<br /> Trong sù t¸c ®éng cña nhµ n−íc vµo kinh tÕ cã Ýt nhÊt 3 trµo l−u kinh tÕ häc:<br /> Trµo l−u thø nhÊt coi môc ®Ých ho¹t ®éng cña nhµ n−íc lµ tæ chøc ra mét hÖ<br /> thèng kinh tÕ, lµm chñ ®−îc tÊt c¶ c¸c biÕn sè kinh tÕ, hay Ýt nhÊt còng lµ nh÷ng<br /> biÕn sè kinh tÕ chñ yÕu b»ng kÕ ho¹ch mÖnh lÖnh, ®Þnh møc (plan impÐratif,<br /> normatif). ChÕ ®é së h÷u nhµ n−íc vÒ c¸c t− liÖu s¶n xuÊt ®¶m b¶o cho viÖc thùc<br /> hiÖn kÕ ho¹ch. §©y lµ nhµ n−íc ViÖt Nam vµ c¸c n−íc x· héi chñ nghÜa theo m« h×nh<br /> x« viÕt.<br /> Trµo l−u thø hai cho r»ng ho¹t ®éng cña Nhµ n−íc lµ tæ chøc ra mét nÒn<br /> kinh tÕ hçn hîp, víi mét kÕ ho¹ch ®Þnh h−íng (plan indicatif). Nhµ n−íc n¾m c¸c<br /> chøc n¨ng quan träng cña mét bé m¸y s¶n xuÊt vµ quyÕt ®Þnh ph−¬ng h−íng cho<br /> toµn bé sù ho¹t ®éng kinh tÕ.<br /> Theo trµo l−u nµy kÕ ho¹ch lµ quan träng, song ®ã kh«ng ph¶i lµ kÕ ho¹ch ®éc<br /> ®o¸n mÖnh lÖnh, kÕ ho¹ch nµy còng kh«ng hoµn toµn dùa vµo kÕt qu¶ cña kinh tÕ thÞ<br /> tr−êng. Nã yªu cÇu Nhµ n−íc ph¶i lËp ra nh÷ng cùc ph¸t triÓn (poles de<br /> dÐveloppment) ®ã lµ c¸c tam gi¸c ph¸t triÓn ®ang ®−îc thiÕt lËp ë n−íc ta.<br /> Francois Perroux nhµ kinh tÕ häc Ph¸p tiªu biÓu cho trµo l−u nµy nãi "Nhµ<br /> n−íc tung ra c¸c n¨ng l−îng míi vµ kiÓm so¸t viÖc ¸p dông vµ hiÖu qu¶ cña viÖc<br /> kiÓm so¸t, nhµ n−íc thùc hµnh c¸c chÝnh s¸ch ph¸t triÓn khu vùc vµ t¹o lËp ra l·nh<br /> thæ riªng cña nã".<br /> Sù thèng trÞ cña Nhµ n−íc lµ dùa vµo: t¨ng thuÕ kho¸. Tæ chøc träng tµi kinh<br /> tÕ. Tæ chøc ra mét khu vùc c«ng céng cã kh¶ n¨ng ¶nh h−ëng kh«ng thÓ ®¶o ng−îc ®Õn<br /> khu vùc kinh tÕ t− nh©n. ViÖt Nam sau c¶i c¸ch kinh tÕ ®ang ®i theo trµo l−u nµy.<br /> Trµo l−u thø ba cho r»ng nhµ n−íc tån t¹i trong giai ®o¹n ban ®Çu ®Ó x©y<br /> dùng c¸c ®iÒu kiÖn cho phÐp nÒn kinh tÕ dùa vµo thÞ tr−êng ho¹t ®éng. Sau khi ®·<br /> ®¹t tíi giai ®o¹n ®ã nhµ n−íc chuyÓn sang c¸c chøc n¨ng cña nã cho c¸c trung t©m<br /> quyÕt ®Þnh t− nh©n. §ã lµ lo¹i nhµ n−íc r¬ le (Etat-relais).<br /> Cã thÓ thÊy lo¹i nhµ n−íc relais nµy kh«ng hÒ xuÊt hiÖn ë c¸c n−íc ®ang ph¸t<br /> triÓn khi ®i vµo c«ng nghiÖp ho¸. Ngay c¶ c¸c n−íc con Rång ch©u ¸, nhiÒu l¾m ng−êi<br /> ta còng chØ thÊy nã theo trµo l−u thø hai vµ cã kÕt hîp phÇn nµo víi trµo l−u thø ba.<br /> Thùc tÕ cho thÊy nhµ n−íc cµng can thiÖp vµo qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ th×<br /> vÒ chÝnh trÞ nhµ n−íc cµng dÔ trë thµnh chuyªn chÕ. Ng−êi ta ®· tæng kÕt sù ph¸t<br /> triÓn cña Mü La tinh, r»ng sau khi c¸c tËp ®oµn c¸ mËp rêi khái quyÒn lùc chÝnh trÞ<br /> th× kh«ng ph¶i lµ giai cÊp t− s¶n míi hay c¸c giai cÊp trong nh©n d©n lao ®éng mµ lµ<br /> nhµ n−íc n¾m lÊy quyÒn lùc. Ngay sù h×nh thµnh c¸c tËp ®oµn x· héi mµ ng−êi ta<br /> gäi lµ giai cÊp ë ®©y còng kh«ng ph¶i lµ do ph©n ho¸ x· héi tõ bªn d−íi mµ l¹i do sù<br /> chØ ®Þnh tõ bªn trªn mµ nhµ n−íc lµ c¬ së cña chØ ®Þnh nµy. Giai cÊp t− s¶n cña ThÕ<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn Hång Phong 11<br /> <br /> giíi thø Ba ph¸t sinh tõ hµnh ®éng cña nhµ n−íc vµ tõ c¸c qu¸ tr×nh chØ ®Þnh, kh«ng<br /> ho¹t ®éng nh− mét giai cÊp s¶n xuÊt x· héi mµ ngay khi nã g¾n liÒn víi nhµ n−íc<br /> nã vÉn ho¹t ®éng nh− mét ®¼ng cÊp nh÷ng ng−êi thùc lîi tõ c¸c nguån thu nhËp<br /> cña nhµ n−íc. Giai cÊp nµy kh«ng x¸c ®Þnh b»ng viÖc theo ®uæi c¸c lîi nhuËn nh−<br /> ph−¬ng T©y mµ b»ng chÝnh s¸ch tèi ®a ho¸ c¸c kho¶n trî cÊp (t«, thuÕ).<br /> Giai cÊp t− s¶n nµy khi g¾n liÒn víi kinh tÕ nã cã c¸ch øng xö phiÕn diÖn.<br /> Ng−êi ta kh¸i qu¸t c¸ch øng xö cña nã nh− sau: trong tr−êng hîp cÇn ph¸t triÓn s¶n<br /> xuÊt th× nã kh«ng chÞu ®Çu t− mµ l¹i thÝch t¨ng gi¸ hµng. Trong tr−êng hîp s¶n<br /> xuÊt ®i xuèng nã kh«ng chÞu thay ®æi c¬ së cña s¶n xuÊt mµ l¹i gi¶m bít viÖc cung<br /> cÊp hµng. C¶ hai tr−êng hîp ®Òu nãi lªn c¬ së s¶n xuÊt bÊt ®éng kh«ng ph¶n øng<br /> l¹i nh÷ng thay ®æi cña thÞ tr−êng. Sù bµnh tr−íng cña nhµ n−íc qu¶n lý kh«ng t¹o<br /> nªn nÒn d©n chñ x· héi mµ nã t¹o ra c¸c ®iÒu kiÖn cho sù ra ®êi cña c¸c cÊu tróc cùc<br /> quyÒn. §©y lµ ®iÒu mµ Liªn HiÖp Quèc ®· c¶nh b¸o vÒ mét sù t¨ng trëng xÊu - t¨ng<br /> tr−ëng mµ mÊt d©n chñ.<br /> ë ®©y cã mét vÊn ®Ò nan gi¶i ®ßi hái nhµ n−íc ph¶i v−ît qua. Nhµ n−íc ®ãng<br /> vai trß quyÕt ®Þnh ®èi víi viÖc chiÕm dông c«ng nghÖ míi, tiªn tiÕn ®Ó ®Èy nhanh<br /> c«ng nghiÖp ho¸. Nh−ng nh−îc ®iÓm cña nhµ n−íc trong vÊn ®Ò nµy lµ nhiÒu ng−êi<br /> cã tr¸ch nhiÖm ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn nhËn nh÷ng mãn lîi riªng rÊt lín cho c¸<br /> nh©n do c¸c c«ng ty cã thÓ biÕu tÆng cho hä, do ®ã t¹o ®iÒu kiÖn kh«ng ph¶i cho c«ng<br /> ty nµo cã lîi nhÊt cho nÒn kinh tÕ ®Êt n−íc, mµ lµ c«ng ty nµo tá ra réng r·i ®èi víi<br /> hä. ë ViÖt Nam hiÖn nay tuy Ýt ph¸t hiÖn vÒ viÖc c¸c nh©n viªn nhµ n−íc nhËn c¸c<br /> quµ tÆng cña c«ng ty ®Ó ®−îc −u tiªn ®Çu t− nh−ng phæ biÕn lµ t×nh tr¹ng nhËp thiÕt<br /> bÞ l¹c hËu, thiÕt bÞ ®· t©n trang l¹i hoÆc bÞ b¸n víi gi¸ qu¸ ®¾t mµ ®»ng sau viÖc nµy<br /> cã t¸c ®éng cña c¸c lîi Ých ®èi víi nh÷ng ng−êi ra quyÕt ®Þnh.<br /> Trong c¸c n−íc ThÕ giíi thø Ba nhµ n−íc kh«ng thÓ hiÖn nh− mét x· héi<br /> chÝnh trÞ ®éc lËp mµ nã ho¹t ®éng nh− mét cÊp ®é chÝnh trÞ c«ng d©n hçn hîp cã<br /> quan hÖ thùc tiÕn víi toµn bé x· héi. Vai trß chÝnh trÞ cña nhµ n−íc cßn quan träng<br /> h¬n vai trß kinh tÕ cña nã. Vµ sù t¸c ®éng, nh÷ng m©u thuÉn x· héi trong c¸c x·<br /> héi ThÕ giíi thø Ba kh«ng thÓ ®−îc tiÕp cËn giai cÊp theo nghÜa hÑp mµ ®óng h¬n<br /> ph¶i ®−îc ®Ò cËp b»ng nh÷ng mÆt trËn, nh÷ng liªn minh réng r·i cã tÝnh chÊt liªn<br /> giai cÊp.<br /> HiÖn nay c¸c n−íc x· héi chñ nghÜa §«ng ¢u ®Òu chuyÓn sang kinh tÕ thÞ<br /> tr−êng. Kh¸c víi c¸c n−íc nµy, ViÖt Nam vµ Trung Quèc còng lùa chän ph−¬ng thøc<br /> ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, nh−ng vÉn kiªn tr× t− t−ëng x· héi chñ nghÜa.<br /> Kh«ng cã mét mÉu quy chiÕu nµo ®· cã vÒ mét sù kÕt hîp hai c¸i d−êng nh− kh«ng<br /> thÓ kÕt hîp ®−îc lµ chñ nghÜa x· héi vµ kinh tÕ thÞ tr−êng. Nh− vËy ®©y lµ mét th¸ch<br /> thøc lÞch sö ®ßi hái mét sù ®¸p øng cã tÝnh s¸ng t¹o. Cã thÓ cã mét nÒn kinh tÕ thÞ<br /> tr−êng ®Þnh h−íng theo chñ nghÜa x· héi ®−îc kh«ng? ViÖt Nam ®ang trong qu¸<br /> tr×nh nhËn thøc vÊn ®Ò nµy vµ t×m nh÷ng gi¶i ph¸p thùc thi quan ®iÓm nµy, chÝnh lµ<br /> kinh nghiÖm cña kinh tÕ thÞ tr−êng cña ph−¬ng T©y ®· rót ra: thÞ tr−êng lµ mét kÎ<br /> ®iÒu tiÕt tåi. Cho nªn cÇn ph¶i cã kÕ ho¹ch vµ sù qu¶n lý cña nhµ n−íc. Nh−ng lµm<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 12 ViÖt Nam ®æi míi vµ ph¸t triÓn<br /> <br /> thÕ nµo ®Ó cho sù ®iÒu tiÕt cña nhµ n−íc kh«ng dÉn tíi chñ nghÜa quan liªu. Cïng víi<br /> sù ®iÒu tiÕt cña nhµ n−íc cÇn ph¶i cã nh÷ng hµnh ®éng tËp thÓ cña c¸c liªn hiÖp tù<br /> nguyÖn, c¸c hîp t¸c x·. Trong c¸c hµnh ®éng tËp thÓ ®Ó ®iÒu tiÕt nµy còng ph¶i<br /> chèng nh÷ng nguy c¬ quan liªu ho¸. ThÞ tr−êng ho¹t ®éng theo sù tù do c¹nh tranh<br /> kh«ng chØ lµ kÎ ®iÒu tiÕt tåi mµ cßn th−êng xuyªn s¶n xuÊt ra sù bÊt b×nh ®¼ng, sù<br /> c¹nh tranh lµm cho kÎ m¹nh th¾ng kÎ yÕu, ng−êi −u tó th¾ng kÎ kÐm −u tó h¬n. Mét<br /> ng−êi lao ®éng cÇn cï mµ kh«ng t×m ®−îc c¸ch s¶n xuÊt tèt nhÊt (h¹ gi¸ thµnh, t¨ng<br /> n¨ng suÊt, chÊt l−îng) th× cã thÓ bÞ ph¸ s¶n. Sù thµnh c«ng cña ng−êi nµy th× cã<br /> nghÜa lµ sù thÊt b¹i, thua thiÖt cña ng−êi kh¸c.<br /> VËy nhµ n−íc cã nh÷ng hµnh ®éng can thiÖp nh− thÕ nµo ®Ó lµnh m¹nh ho¸<br /> thÞ tr−êng vµ thùc hiÖn c«ng b»ng x· héi. ë ®©y nhµ n−íc ph¶i t¸c ®éng víi t− c¸ch lµ<br /> mét nh©n tè tÝch cùc cña ®êi sèng kinh tÕ, vµo c¬ chÕ kinh tÕ x· héi.<br /> Tr−íc hÕt nhµ n−íc can thiÖp gi¸n tiÕp b»ng viÖc vËn dông c¸c chÝnh s¸ch<br /> kinh tÕ, tæ chøc ®iÒu chØnh, khuyÕn khÝch kinh doanh. Nhµ n−íc lµ ng−êi tæ chøc,<br /> h−íng dÉn, lµ ng−êi chØ huû dµn nh¹c cña toµn bé nÒn kinh tÕ ®Êt n−íc.<br /> Nhµ n−íc can thiÖp trùc tiÕp b»ng thiÕt lËp sù kiÓm so¸t trùc tiÕp ®èi víi mét<br /> bé phËn cña lùc l−îng s¶n xuÊt, víi t− c¸ch lµ ng−êi chñ mét bé phËn t− liÖu s¶n<br /> xuÊt (quèc doanh, khu vùc kinh tÕ c«ng céng) vµ b»ng c¸ch lËp kÕ ho¹ch ®Þnh h−íng.<br /> Nhµ n−íc kh¾c phôc hËu qu¶ x· héi cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng (n¹n thÊt<br /> nghiÖp vµ ph¸ s¶n), nhµ n−íc ®¶m b¶o mét tiÒn l−¬ng tèi thiÓu cho mäi ng−êi lao<br /> ®éng, vµ chi phÝ cho viÖc ®µo t¹o l¹i ng−êi lao ®éng ®Ó thÝch nghi víi c«ng nghÖ míi,<br /> b»ng chÝnh s¸ch ph©n phèi l¹i. Víi sù tån t¹i cña khu vùc c«ng h÷u, nhµ n−íc sÏ ®¶m<br /> b¶o cho nhu cÇu tËp thÓ, gi¶m bít sù bÊt b×nh ®¼ng, b¶o ®¶m b¶o hiÓm x· héi.<br /> B»ng chÝnh s¸ch tµi chÝnh nghiªm ngÆt nhµ n−íc sÏ thùc hiÖn chÝnh s¸ch<br /> ph©n phèi l¹i mµ kh«ng can thiÖp vµo c¸c qu¸ tr×nh kinh tÕ. Nhµ n−íc kh«ng can<br /> thiÖp vµo c¸c quy luËt cung cÇu, c¹nh tranh, lîi nhuËn, mµ chØ can thiÖp vµo c¸c t¸c<br /> nh©n lµm cho thÞ tr−êng kh«ng ho¹t ®éng mét c¸ch lµnh m¹nh (vÝ dô nh− ®éc quyÒn,<br /> n¹n tÝch tr÷ ®Çu c¬, lèi c¹nh tranh víi c¸i gËy trªn tay).<br /> Cho ®Õn nay ng−êi ta vÉn cÇn ®Õn thÞ tr−êng ®Ó thùc hiÖn sù s¶n xuÊt, ph©n<br /> phèi, tiªu thô mét c¸ch hiÖu qu¶ nhÊt, thÞ tr−êng tho¶ m·n nhu cÇu to lín vÒ th«ng<br /> tin, vÒ nhu cÇu cña hµng triÖu ®¬n vÞ kinh tÕ, gia ®×nh vµ xÝ nghiÖp, vÒ tiªu dïng<br /> hµng triÖu lo¹i s¶n phÈm vµ dÞch vô kh¸c nhau. Quy chÕ thÞ tr−êng cho ta hiÓu ®−îc,<br /> n¾m ®−îc sè l−îng to lín nh÷ng chØ sè t¶n m¹n vÒ thÞ tr−êng vµ c«ng nghÖ vÉn n»m<br /> trong ®Çu cña c¸c c¸ nh©n.<br /> H−íng t×m tßi cña thÞ tr−êng x· héi chñ nghÜa còng lµ h−íng t−¬ng lai mong<br /> muèn cña thÕ hÖ h«m nay ë ngay c¸c n−íc ph¸t triÓn nhÊt nh− lµ Robert L.<br /> Heilbroner ®· ph¸t biÓu:<br /> 1. ThÞ tr−êng ph¶i ph©n phèi c¸c s¶n phÈm vµ lîi tøc ®Õn tay ®a sè ng−êi tiªu<br /> dïng - chø kh«ng ph¶i nh− hiÖn nay thÞ tr−êng chØ tho¶ m·n nhu cÇu cña c¸ nh©n.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn Hång Phong 13<br /> <br /> 2. Ph¶i biÕn thÞ tr−êng tõ vai trß mét ng−êi chñ nh− hiÖn nay thµnh vai trß<br /> cña ng−êi phôc vô ®¾c lùc cho x· héi.<br /> 3. B−íc triÓn khai s¾p tíi sÏ ph¶i lµ sù kÕt hîp ®¾c lùc gi÷a hiÖu qu¶ cña s¶n<br /> xuÊt vµ môc tiªu x· héi. Coi con ng−êi lµ cøu c¸nh chø kh«ng ph¶i lµ ph−¬ng tiÖn.<br /> ViÖt Nam hiÖn nay ®ang quyÕt t©m ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸ vµ hiÖn ®¹i ho¸<br /> ®Êt n−íc. Nh− vËy lµ ViÖt Nam cïng mét lóc tiÕn vµo hai lµn sãng c«ng nghiÖp<br /> vµ hËu c«ng nghiÖp. Trong kho¶ng 3 thËp niªn tÝnh tõ 1991 ®Õn 2020, ViÖt Nam sÏ<br /> hoµn thµnh c«ng nghiÖp ho¸. §ång thêi trong thêi gian nµy ViÖt Nam còng tiÕn tõng<br /> b−íc vµo x· héi hËu c«ng nghiÖpvíi viÖc sö dông c«ng nghÖ hiÖn ®¹i: m¸y tÝnh, viÔn<br /> th«ng, tù ®éng ho¸ nÒn kinh tÕ kiÕn thøc vµ x· héi dÞch vô. Vµo n¨m 2020 khi ViÖt<br /> Nam ®· trë thµnh mét n−íc c«ng nghiÖp th× ë c¸c n−íc ph¸t triÓn nhÊt còng hoµn<br /> thµnh b−íc qu¸ ®é sang x· héi hËu c«ng nghiÖp. ë c¸c n−íc ph¸t triÓn nhÊt lóc Êy<br /> n«ng nghiÖp chØ cßn 3%, c«ng nghiÖp chÕ biÕn chiÕm 9%, cßn 88% lµ dÞch vô.<br /> Nh− vËy lµ viÖc n−íc ViÖt Nam h«m nay võa ®i vµo c«ng nghiÖp võa ®i vµo<br /> hËu c«ng nghiÖp (hiÖn ®¹i ho¸) sÏ lµ mét ph−¬ng thøc ph¸t triÓn rót ng¾n ®Ó ViÖt<br /> Nam cã thÓ héi nhËp víi thÕ giíi hËu c«ng nghiÖp vµo nh÷ng thËp niªn ®Çu thÕ kû<br /> thø XXI.<br /> Chóng ta ®ang sèng trong mét thêi ®¹i mµ ®Æc tr−ng vµ tÝnh chÊt cña vai trß<br /> nhµ n−íc, ë thÕ kû XIX kh«ng nh− vËy vµ ë thÕ kû XXI kh«ng nh− vËy.<br /> HiÖn nay ë c¸c n−íc ph¸t triÓn nhÊt ng−êi ta nãi nhiÒu ®Õn sù tho¸i triÓn cña<br /> nhµ n−íc (dÐcroissance de l'Etat). NghÜa lµ ë c¸c n−íc ph¸t triÓn nhÊt nhµ n−íc<br /> kh«ng ®ãng vai trß quyÒn lùc tËp trung nh− tr−íc ®©y. ë Mü ng−êi ta ®· phª ph¸n sù<br /> bÊt lùc cña Nhµ n−íc (A. Toffler). ë NhËt ng−êi ta còng nãi vÒ sù yÕu ®i cña nhµ<br /> n−íc. Ng−êi Ph¸p còng ®ang phª ph¸n sù bÊt lùc cña nhµ n−íc vµ tÝnh Ýt hiÖu qu¶<br /> cña nã víi t− c¸ch "ng−êi s¶n xuÊt" (Florin aftalion). NhiÒu c«ng tr×nh dù b¸o ®· nãi<br /> ®Õn sù suy vong cña nhµ n−íc ë thÕ kû 21 tõ sù ph©n tÝch c¸c mÇm mèng x· héi ®ang<br /> xuÊt hiÖn trong lßng c¸c n−íc ph¸t triÓn nhÊt hiÖn nay. Thierry Gaudin ®· liÖt kª<br /> mét sè biÓu hiÖn nãi lªn nhµ n−íc ®ang trong qu¸ tr×nh suy vong.<br /> Cã Ýt nhÊt lµ cã 40% nguån thu b¾t buéc mµ nhµ n−íc kh«ng chi phèi, mµ nã<br /> thuéc vÒ x· héi do nh÷ng tæ chøc cã quy t¾c riªng vÝ dô nh− "B¶o hiÓm x· héi". PhÇn<br /> lín c¸c ho¹t ®éng can thiÖp ngµy x−a do nhµ n−íc tiÕn hµnh, nay do mét sè lín c¸c tæ<br /> chøc ®Æc biÖt vµ tù trÞ ®¶m nhiÖm. Tµi trî cho c¸c tæ chøc nµy kh«ng dùa vµo thuÕ<br /> hoÆc trî gióp cña nhµ n−íc. Nã ®−îc thùc hiÖn trùc tiÕp b»ng sù ®ãng gãp cña nh÷ng<br /> ng−êi tiªu thô cuèi cïng. Nh− vËy lµ lµm ®øt ®o¹n hÖ thèng thuÕ truyÒn thèng, ph¸<br /> vì nguyªn lý chÝ t«n cña nhµ n−íc ®éc quyÒn chi phèi c¸c tµi nguyªn vµ ng©n s¸ch<br /> c«ng céng. Ng−êi ta ®ang dù tÝnh ch¼ng h¹n, c¸c ho¹t ®éng b¶o vÖ m«i tr−êng ®−îc<br /> tµi trî nhê mét thø thuÕ mµ c¸c xÝ nghiÖp ph¶i ®ãng cho c¸c tæ chøc ho¹t ®éng x· héi<br /> b¶o vÖ m«i tr−êng. Tuú theo møc ®é « nhiÔm mµ nã g©y ra cuèi thÕ kû 20, nh÷ng<br /> ng−êi ®ãng thuÕ cã quyÒn ®−a nép mét phÇn thuÕ hä ®ãng vµo mét tæ chøc do hä<br /> chän miÔn lµ tæ chøc nµy phôc vô lîi Ých c«ng céng.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 14 ViÖt Nam ®æi míi vµ ph¸t triÓn<br /> <br /> - Xu h−íng chung cña c¸c n−íc ph¸t triÓn nh− Mü, NhËt, Céng hoµ Liªn bang<br /> §øc lµ tiÕn tíi phi tËp trung ho¸ c¸c tr¸ch nhiÖm vµ mét sù tù trÞ ®Þa ph−¬ng lín h¬n<br /> lµm cho c¸c quyÒn lùc cña Trung −¬ng mÊt mét phÇn c¸c ®Æc quyÒn chÝnh trÞ ®iÒu<br /> tiÕt chóng. Sù phª b×nh vÒ qu¸n tÝnh quan liªu bµn giÊy, vÒ sù thÊt b¹i cña c¶i c¸ch<br /> hµnh chÝnh tõ nh÷ng n¨m 80 ®· t¹o ®−îc ®ång thuËn ë kh¾p mäi n¬i kÐo theo sù mÊt<br /> uy tÝn s©u s¾c cña mäi d¹ng nhµ n−íc cña c¸c n−íc ph¸t triÓn.<br /> - ë Mü, Anh, Ph¸p ng−êi ta ®· ®−a ra thÝ nghiÖm viÖc mét sè nhiÖm vô x−a<br /> nay vÉn ®−îc coi lµ thÈm quyÒn ®éc nhÊt cña Nhµ n−íc nay trao cho t− nh©n ®¶m<br /> nhiÖm: c¸c nhµ tï t− nh©n, c¸c ®éi c¶nh ®« thÞ vµ c¸c ®éi b¶o vÖ t− nh©n.<br /> - C¸c tæ chøc siªu quèc gia ngµy cµng cã ¶nh h−ëng vµ cã thÓ can thiÖp vµo tÊt<br /> c¶ c¸c n−íc. Qu©n ®éi phôc vô cho nh÷ng lùc l−îng can thiÖp quèc tÕ. C¶nh s¸t<br /> chèng l¹i téi ¸c ®−îc tæ chøc thµnh m¹ng l−íi siªu quèc gia. Interpol cã tÇm quan<br /> träng ngµy cµng lín so víi c¸c ®éi qu©n c¶nh s¸t ®Þa ph−¬ng. Tõ n¨m 80 ng−êi ta<br /> ®Þnh t¹o ra cho ¢u ch©u mét ®éi c¶nh s¸t liªn bang cã thÓ can thiÖp vµo tÊt c¶ c¸c<br /> nhµ n−íc.<br /> - TiÒn tÖ quèc tÕ ho¸, c¸c thÞ tr−êng chøng kho¸n ë kh¾p hµnh tinh cã tiÕng<br /> nãi cuèi cïng. Th«ng tin còng cã tÝnh quèc tÕ. V« tuyÕn truyÒn h×nh cho c¶ thÕ giíi<br /> nh×n thÊy sù kiÖn ë mét ®Þa ph−¬ng tr−íc khi c¸c c«ng së chÝnh thøc ®−îc b¸o c¸o.<br /> Chñ nghÜa quan liªu bÞ hoµ tan trong viÔn th«ng tin häc.<br /> - C¸c m« h×nh quyÒn lùc, mét chøc n¨ng siªu quèc gia ®· xuÊt hiÖn ngµy cµng<br /> nhiÒu ë nöa sau thÕ kû 20. C¸c thÓ chÕ chuyªn m«n cña Liªn HiÖp quèc, Interpol cho<br /> c¶nh s¸t, Intelsat cho viÔn th«ng b»ng vÖ tinh, ISO cho c«ng t¸c tiªu chuÈn ho¸. Tõ<br /> 1865 ®· thµnh lËp liªn hiÖp quèc vÒ viÔn th«ng, nã lµ c¬ së cho 100 n¨m sau khi céng<br /> ®ång ch©u ¢u thµnh lËp, cã nhiÖm vô qu¶n trÞ c¸ch thøc ®iÒu hoµ h¶i quan gi÷a c¸c<br /> thµnh viªn còng nh− ®iÒu hoµ mét sè chÝnh s¸ch chung kh¸c trong ®ã cã n«ng nghiÖp<br /> vµ nghÒ c¸. Tõ nh÷ng n¨m 1990 céng ®ång kinh tÕ ch©u ¢u EEC ra khái vai trß thÓ<br /> chÕ chuyªn m«n ®Ó trë thµnh quyÒn lùc réng h¬n vÒ mÆt th−¬ng m¹i vµ ph¸t triÓn<br /> kinh tÕ ë ch©u ¢u.<br /> Hµ Néi - 1995<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />