Việt Nam trong quan hệ Pháp - Trung năm 1884: Góc nhìn Trung Quốc

Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 145<br /> <br /> <br /> <br /> TÖ LIEÄU<br /> <br /> VIEÄT NAM TRONG QUAN HEÄ PHAÙP-TRUNG NAÊM 1884:<br /> MOÄT GOÙC NHÌN TRUNG QUOÁC<br /> Vieät Anh*<br /> <br /> Khai phaù giaù trò tö lieäu du kyù cuûa Trònh Quan ÖÙng<br /> Nam du nhaät kyù laø ghi cheùp cuûa Trònh Quan ÖÙng – moät trí thöùc - doanh<br /> nhaân Trung Quoác trong chuyeán coâng du tôùi moät soá quoác gia ôû vuøng bieån phía<br /> nam quoác gia naøy vaøo naêm 1884. Trong coâng vuï naøy, hoï Trònh ñaõ tôùi ñaát Saøi<br /> Goøn cuûa Vieät Nam, qua Thaùi Lan (khi aáy ñöôïc goïi laø vöông quoác Xieâm La),<br /> Singapour vaø gaëp gôõ nhöõng nhaân vaät Hoa kieàu danh giaù, thaønh ñaït veà ñòa vò<br /> chính trò vaø naêng löïc kinh teá.<br /> Theo lôøi noùi ñaàu cuûa Haï Ñoâng Nguyeân khi bieân taäp aán baûn Trònh Quan<br /> ÖÙng taäp naêm 1982,(1) Trònh Quan ÖÙng ñöôïc ñaùnh giaù laø nhaø tö töôûng theo<br /> khuynh höôùng caûi caùch, moät thaønh vieân cuûa giai caáp tö saûn Trung Quoác thôøi caän<br /> ñaïi, thöøa höôûng truyeàn thoáng moâi giôùi thöông maïi cuûa gia toäc ôû Quaûng Ñoâng vaø<br /> baûn thaân coù thaâm nieân kinh doanh coâng thöông nghieäp. Trong 65 naêm tham<br /> gia caùc hoaït ñoäng xaõ hoäi töø thaäp nieân saùu möôi cuûa theá kyû XIX tôùi thaäp nieân 20<br /> cuûa theá kyû XX, Trònh Quan ÖÙng töøng ñaûm traùch nhieàu vò trí chuû choát trong caùc<br /> hoaït ñoäng kinh doanh haøng haûi Anh Quoác vaø Trung Quoác. Kinh doanh chuyeân<br /> nghieäp song tö töôûng chuû ñaïo cuûa hoï Trònh laø “phuù cöôøng cöùu quoác”. Ñieàu naøy in<br /> daáu roõ reät trong moïi haønh ñoäng vaø tröôùc taùc cuûa oâng. Nam du nhaät kyù thuoäc taäp<br /> thöôïng cuûa Trònh Quan ÖÙng taäp, laø moät taùc phaåm thuoäc noäi dung ghi cheùp tö<br /> töôûng vaø hoaït ñoäng xaõ hoäi cuûa Trònh Quan ÖÙng, trong töông quan vôùi heä thoáng<br /> saùng taùc khaùc veà y döôïc vaø quan nieäm meâ tín phong kieán cuûa oâng.<br /> Taùc phaåm du kyù cuûa hoï Trònh ñöôïc phöông Taây bieát tôùi nhôø khaûo cöùu cuûa<br /> hoïc giaû Phaùp, tröôùc tieân laø cuûa Claudine Salmon vaø tieáp ñoù laø coâng boá chung<br /> cuûa baø cuøng vôùi Taï Troïng Hieäp.(2) Qua ñoù, ngöôøi ñoïc ñöôïc bieát veà chuyeán coâng<br /> du tôùi Nam Kyø (Vieät Nam) cuûa Trònh Quan ÖÙng vaøo naêm 1884:<br /> “… dieãn ra vaøo ñeâm tröôùc cuûa cuoäc chieán Phaùp-Trung, coù muïc ñích laø saün<br /> saøng theá phoøng veä ngöôøi Phaùp ôû Nam Kyø, vôùi hy voïng tieán haønh coâng kích hoï.<br /> Trònh Quan ÖÙng (1842-1922) – nhaø aùi quoác chuyeân moâi giôùi kinh doanh ñoàng<br /> thôøi cuõng laø nhaø caûi caùch – ñöôïc giao nhieäm vuï ñi naém baét thöïc löïc cuûa ñoái<br /> phöông ôû caùc nôi vaø môøi goïi söï hôïp taùc taøi chính cuûa nhöõng ñaïi thöông gia<br /> Hoa kieàu (Singapour, Pinang, Bangkok…); theá nhöng coù nhieàu söï kieän dieãn<br /> ra doàn daäp vaø söù meänh cuûa oâng ñaõ keát thuùc moät caùch ñoät ngoät. Tuy vaäy du<br /> kyù cuûa oâng mang teân “Nam du nhaät kyù” ñaõ ñöôïc göûi gaém cho caùc nhaø chæ huy<br /> quaân söï ôû Quaûng Ñoâng, nhöõng ngöôøi ñaõ kyù thaùc cho oâng söù meänh cuõng nhö<br /> ñaõ chöùng thöïc vôùi oâng nhö moät böôùc môû ñaàu cho troïng traùch cuûa döï ñònh naøy.<br /> Vaên baûn naøy ban ñaàu rôi vaøo laõng queân, veà sau ñaõ ñöôïc xuaát baûn ôû Ñaøi Loan<br /> <br /> * Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm Vieät Nam.<br /> 146 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015<br /> <br /> <br /> vôùi hình thöùc baûn sao chuïp vaøo naêm 1965, roài ñöôïc taùi baûn sau ñoù ôû Trung<br /> Quoác luïc ñòa.”(3)<br /> Caùc nhaø khaûo cöùu tieân phong cho raèng vaên baûn Nam du nhaät kyù vaøo thôøi<br /> ñieåm môùi ra ñôøi ñaõ bò queân laõng. Caàn nhaéc laïi, ñaây laø ghi cheùp trong moät söù<br /> meänh coù tính baûo maät theo chuû yù cuûa nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo ñöông thôøi. Coù<br /> theå chaêng, vieäc xuaát baûn taùc phaåm naøy nhö laø moät söï giaûi maät vaøo thôøi ñieåm<br /> thích hôïp?<br /> Duø sao, keát quaû khaûo cöùu tö lieäu du kyù naøy cuûa Claudine Salmon ñoùng goùp<br /> ñaùng keå cho nhöõng nghieân cöùu tieáp theo veà Trung Quoác vaø caùc quoác gia lieân<br /> quan, nhaát laø coù yù nghóa quan troïng ñoái vôùi nghieân cöùu veà Vieät Nam vaø Saøi Goøn<br /> cuûa Vieät Nam giai ñoaïn thuoäc Phaùp. Coù theå tìm thaáy lôøi töôûng thöôûng daønh cho<br /> Claudine Salmon qua moät baøi vieát cuûa hoïc giaû Leùon Vandermeersch ñöôïc xuaát<br /> baûn naêm 2008.(4) Trong ñoù, oâng cho bieát:<br /> “Ghi cheùp veà lòch söû Vieät Nam ñöôïc Trònh Quan ÖÙng bieân soaïn trong<br /> phuï luïc cuûa ‘Nam du nhaät kyù’ laø noäi dung cuûa moät ñoaïn giôùi thieäu ngaén trong<br /> nghieân cöùu xuaát saéc cuûa Claudine Salmon ñöôïc mang teân ‘Trois regards chinois<br /> sur le Vietnam des anneùes 1880-1890’ [Ba quan saùt cuûa ngöôøi Trung Quoác veà<br /> Vieät Nam nhöõng naêm 1880-1890].”(5)<br /> Ñoaûn vaên maø Vandermeersch ñeà caäp laø moät trong soá phuï luïc cuûa Nam du<br /> nhaät kyù coù teân “Vieät Nam laäp quoác thaát quoác nguyeân uûy” [Nguoàn ngoïn döïng nöôùc<br /> maát nöôùc cuûa Vieät Nam]. Ñaây laø baøi luaän suùc tích veà lòch söû Vieät Nam khôûi töø<br /> thöôïng coå tôùi nöûa sau theá kyû XIX. Haïn cheá phaân tích, bình luaän söï kieän, Trònh<br /> Quan ÖÙng raønh maïch ñi theo dieãn tieán lòch ñaïi ñeå heä thoáng haønh trình lòch söû<br /> cuûa nöôùc Vieät. Trong baøi vieát cuûa mình, ñoái vôùi phuï luïc naøy, Vandermeersch ñeà<br /> caäp theo nguoàn cuûa Claudine Salmon, cung hieán cheá baûn chöõ Haùn (töông ñoái<br /> khoù ñoïc vì chöõ nhoû) vaø dòch, chuù thích ra Phaùp vaên döïa vaøo nguyeân baûn Haùn<br /> vaên ñöôïc aán haønh taïi Thöôïng Haûi naêm 1982.<br /> Dieãn dòch tö lieäu du kyù cuûa Trònh Quan ÖÙng<br /> Vieät Nam nöûa sau theá kyû XIX ñoái dieän vaø chöùng kieán nhieàu bieán coá lòch söû<br /> lôùn khoâng chæ vôùi rieâng nöôùc Vieät. Naêm 1884, Vieät Nam chính thöùc trôû thaønh<br /> thuoäc ñòa toaøn phaàn cuûa thöïc daân Phaùp. Cuøng thôøi ñieåm, cuoäc chieán Phaùp-Trung<br /> noå ra. Naêm naøy, Trung Quoác theâm moät laàn chaáp nhaän kyù vôùi Phaùp baûn ñieàu öôùc<br /> Thieân Taân baát bình ñaúng, trong ñoù coù nhöõng ñieàu khoaûn aùp ñaët töông töï nhö<br /> nhaø Nguyeãn cuûa Vieät Nam phaûi gaùnh chòu: nhöôïng ñòa, boài thöôøng chieán phí…<br /> Tröôùc ñoù moät naêm, chính quyeàn nhaø Thanh, ñaëc bieät laø nhöõng ngöôøi cai<br /> quaûn vuøng ñaát Löôõng Quaûng (Quaûng Ñoâng-Quaûng Taây) giaùp Vieät Nam ñaõ caét<br /> cöû moät coâng vuï maät tôùi Vieät Nam vaø caùc quoác gia khaùc trong vuøng bieån phía<br /> nam ñeå tìm caùch ñöông ñaàu vôùi söùc maïnh Phaùp. Töø coâng vuï maät naøy, moät taùc<br /> phaåm du kyù coù teân Nam du nhaät kyù ñöôïc bieân soaïn vaøo naêm 1884. Trong ñoù,<br /> ñoaûn vaên “Vieät Nam laäp quoác thaát quoác nguyeân uûy” taùi hieän moät caùch coâ ñoïng<br /> dieãn tieán lòch söû nhieàu bieán ñoäng cuûa Vieät Nam trong töông quan vôùi caùc nöôùc,<br /> ñoàng thôøi phaûn aûnh saéc neùt quan nieäm cuûa ngöôøi Trung Quoác veà vò theá cuûa Vieät<br /> Nam trong theá cuoäc.<br /> Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 147<br /> <br /> <br /> <br /> Sau ñaây laø baûn dòch Vieät vaên moät soá ñoaïn trong Nam du nhaät kyù coù khaû<br /> naêng cung hieán tôùi ñoäc giaû nhieàu tö lieäu veà chuyeán coâng du maät naêm 1884 cuûa<br /> moät taùc giaû Trung Quoác tôùi Vieät Nam vaø quan ñieåm cuûa taùc giaû veà nöôùc Vieät,<br /> nhaát laø toaøn boä ñoaûn vaên veà ngoïn nguoàn döïng nöôùc, maát nöôùc cuûa Vieät Nam töø<br /> truyeàn thuyeát tôùi söû lieäu.<br /> Baøi töï töïa saùch “Nam du nhaät kyù”(6)<br /> Töø khi höng thònh nhöõng saùng cheá do ngöôøi Taây phaùt minh veà taøu thuûy,<br /> ñöôøng saét thì khoâng nôi hieåm yeáu naøo khoâng tôùi ñöôïc, khoâng choán xa xoâi naøo<br /> khoâng noái thoâng. Cho neân keû só ñöôïc thích chí boán phöông, thöôøng coi vieäc ñi<br /> khaép ñòa caàu laø moät thuù vui lôùn. Ñaïi khaùi töø nay veà sau ñöôïc nhìn thaáy nhöõng<br /> gì chöa töøng thaáy, ñöôïc nghe thaáu nhöõng gì chöa töøng ñöôïc nghe. Toâi raát<br /> ngöôõng moä ñieàu naøy, chæ bôûi vieäc coâng choàng chaát chöa ñöôïc toaïi nguyeän.<br /> Xuaân naøy boïn moïi Phaùp xaâm chieám ñaát Vieät Nam [cuûa] ta, Ñaïi Tö maõ<br /> Baønh Ngoïc Laân chuyeân quaûn phoøng thuû mieàn Quaûng Ñoâng coù taâu [beà treân] xin<br /> ñieàu Quan ÖÙng tôùi ñaát Ñieàn Vieät, truyeàn hòch ñi Saøi Goøn, Xieâm La ñeå trinh<br /> thaùm tình hình quaân ñòch. Rieâng nghó ngöôøi Phaùp töø Paris tôùi mieàn Hoa Haï,<br /> ñöôøng thuûy tôùi hôn hai vaïn lyù, ñaùng leõ khoâng theå maõi kieâu caêng, theá maø laïi<br /> coù theå thoân tính nhöõng nôi pheân giaäu [cuûa ta], gaây phieán loaïn mieàn Hoa Haï.<br /> Ngöôøi ta chæ thaáy theá löïc baønh tröôùng cuûa noù maø khoâng thaáy [heát] ñöôïc caùi khí<br /> chaát ñaõ muïc ruoãng cuûa noù, cho neân [noù] phaûi laáy ñaát Saøi Goøn laøm choán hoäi tuï<br /> ñeå laáy ñöôøng vaän chuyeån. Theá thì toâi cho raèng ngaøy nay muoán möu tính [ñöông<br /> ñaàu] vôùi Phaùp, neáu khoâng phaûi tính ôû Saøi Goøn thì coøn tính ôû ñaâu ñöôïc ñaây?<br /> Tuy nhieân, khoâng deã daøng gì. Ngöôøi Phaùp töø nieân hieäu Haøm Phong thöù 9<br /> [1859] chieám ñoaït Saøi Goøn, ñaët chöùc traùch Thoáng ñoác cai quaûn caû mieàn, kinh<br /> dinh kieán thieát 12 naêm khoâng chuùt ngôi tay, ngoaøi thôøi hoøa haûo vôùi laân bang,<br /> trong thôøi nuoâi daõ taâm thoân tính. Caùc ñaûo cuûa Xieâm La, Mieán Ñieän khoâng bieát<br /> ñoaøn keát, bò rôi vaøo tuùi tham cuûa keû ñoù. Neáu coù theå uyeån chuyeån khoâng ngöøng<br /> tìm möu tính keá, hôïp cuøng Trung Quoác chung söùc cheá ngöï keû maïnh beân ngoaøi<br /> thì khoâng chæ ngöôøi Phaùp khoâng ñaùng sôï maø caû ngöôøi Anh cuõng khoâng daùm<br /> kieâu huøng chieám ngöï ñaát Nam Döông.<br /> Chuyeán ñi naøy cuûa toâi: ñaàu tieân tôùi Saøi Goøn, tieáp ñoù sang Xieâm La [Thaùi<br /> Lan], sau nöõa tôùi Kim Bieân [Phnom Penh], cuõng muoán töø Saøi Goøn theo taøu bieån<br /> tôùi caùc xöù Taân Chaâu, Quaûng Ngaõi, Hoäi An; roài vaøo Haø Noäi, ra Haûi Phoøng, veà<br /> laïi vuøng Baéc Haûi cuûa Lieâm Chaâu.(7) Muoán naém baét taän cuøng hình theá, duyeân<br /> haûi, ranh giôùi Trung-Vieät, thaáu hieåu heát thaûy caên cô coát yeáu thöïc löïc cuûa keû di<br /> moïi. Tieác laø Laïng Sôn khôûi loaïn,(8) rong ruoåi chöa khaép, bò trôû ngaïi phaûi trôû ra,<br /> ñieàu naøy thöïc trong daï khoâng thoûa nguyeän. Theá nhöng xem nhöõng hang oå cuûa<br /> ngöôøi Phaùp, nhöõng thieát keá thöïc thi cuûa nöôùc di moïi, quy moâ ñaïi löôïc noùi chung<br /> nhö vaäy thì cuõng ñaùng laø moái lo muoân moät ñoù! Neáu thoùi thöôøng coi vieäc thaêm<br /> thuù quaû ñaát troøn laø cuoäc ñaïi du lòch, thì chaéc haún coù phaàn theïn ôû chuyeán naøy.<br /> Nieân hieäu Quang Töï naêm thöù 10 [1884], naêm Giaùp Thaân, thaùng maïnh thu<br /> [thaùng 8], Höông Sôn Trònh Quan ÖÙng kính caån ñeà taïi trai phoøng Dung Kinh<br /> Chuù Söû(9) thuoäc thö vieän ÖÙng Nguyeân taïi Döông Thaønh.(10)<br /> 148 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015<br /> <br /> <br /> Ngoïn nguoàn döïng nöôùc, maát nöôùc cuûa Vieät Nam(11)<br /> [Caùc vaán ñeà] theá heä, dieân caùch cuûa Vieät Nam ñaõ ñöôïc Toång ñoác [Quaûng<br /> Taây] Töø Hieåu Sôn(12) noùi kyõ trong taùc phaåm “Vieät Nam taäp löôïc”. Ñaïi ñeå, thôøi<br /> thöôïng coå ñaõ coù teân laø Giao Chæ, töï xöng laø haäu dueä cuûa Thaàn Noâng, sau hieäu<br /> laø Laïc Huøng thò. Thôøi nhaø Chu coù hoï Vieät Thöôøng soáng ôû phía nam Giao Chæ,<br /> vöông töû nhaø Thuïc dieät hoï Laïc Huøng xöng An Döông Vöông. Taàn Thuûy Hoaøng<br /> thaâu toùm vuøng ñaát naøy, ñaët laøm ba quaän. Ñaàu ñôøi Haùn, Nam Vieät Vöông dieät<br /> An Döông Vöông. Ñeán löôït [ñôøi Haùn] Vuõ Ñeá dieät Nam Vieät, ñaët [cheá ñoä] quaän<br /> huyeän; ñeán thôøi ñaïi Nguõ quyù(13) ñeàu laø quaän huyeän cuûa Trung Quoác. Thôøi Ñöôøng<br /> ñaët ra ñaïo An Nam, khôûi teân An Nam töø ñoù, ñöông thôøi töông ñöông caùc vuøng<br /> An Ñoâng, An Taây, An Baéc. Ñaàu nieân hieäu Caøn Ñöùc (963-968) ñôøi Toáng, phong<br /> Ñinh Boä Lónh laøm Giao Chæ quaän vöông, theá laø thaønh ñaát di moïi [chö haàu cuûa<br /> thieân trieàu]. Giöõa nieân hieäu Thuaàn Hy [1174-1189],(14) tieán phong Lyù Thieân Toä<br /> laøm An Nam quoác vöông. Danh xöng An Nam trôû thaønh teân nöôùc baét ñaàu töø<br /> ñoù. Töø ñôøi Toáng tôùi ñôøi Minh, naêm hoï Ñinh, Leâ, Lyù, Traàn, Hoà noái nhau ñeàu<br /> nhaän phong töø Trung Quoác. Khoaûng giöõa nieân hieäu Vónh Laïc [1402-1424](15)<br /> thaûo phaït cha con Hoà Nhaát Nguyeân,(16) bình ñònh nöôùc naøy, ñöa trôû laïi [cheá ñoä]<br /> quaän huyeän. Leâ Lôïi phaûn nghòch, roài bieát quay ñaàu nhaän toäi, ñöôïc [thieân trieàu]<br /> trao quyeàn quaûn An Nam quoác söï, vaäy laø thaønh caùt cöù. Khoaûng giöõa nieân hieäu<br /> Chính Thoáng [1435-1449],(17) phong con cuûa Lôïi laø Laân(18) laøm An Nam quoác<br /> vöông. Ñeán trieàu ñaïi [Thanh quoác] ñöông thôøi, hai hoï Leâ, Nguyeãn ñeàu chòu<br /> saùch phong [töø Trung Quoác]. Töø nieân hieäu Thuaàn Hy ñôøi Toáng tôùi nay, nöôùc<br /> naøy ñeàu mang teân laø An Nam. Teân goïi Vieät Nam ñöôïc khôûi töø Thaùi Toå cuûa<br /> vöông trieàu hieän taïi.<br /> Ban ñaàu, haäu dueä cuûa beà toâi vöông trieàu nhaø Leâ laø Nguyeãn Kim laäp quoác<br /> ôû mieàn Noâng Naïi,(19) ñôøi con chaùu suy vi, tröôùc ñoù bò An Nam vöông Nguyeãn<br /> Quang Bình(20) böùc baùch phaûi nöông thaân mieàn bieân caûnh Xieâm La; ñeán ñôøi<br /> Nguyeãn Phuùc AÙnh khôûi binh nôi ñaûo Phuù Quoác thuoäc tænh Haø Tieân, coù ñieàm laï<br /> laø ñoâi kình ngö baûo hoä taøu thuyeàn,(21) theá laø khoâi phuïc ñöôïc ñòa baøn cuõ ñoàng<br /> thôøi dieät ñöôïc An Nam quoác vöông Nguyeãn Quang Bình. Roài daâng bieåu tôùi<br /> [thieân trieàu] xin ñöôïc phong, noùi raèng nöôùc naøy laø ñaát cuõ cuûa hoï Vieät Thöôøng,<br /> nay goàm caû An Nam, xin laáy teân Vieät Nam laøm teân nöôùc; lieàn ñöôïc phong laøm<br /> Vieät Nam quoác vöông, khi aáy laø nieân hieäu Gia Khaùnh(22) naêm thöù saùu [1801]. AÁy<br /> laø Thaùi Toå Cao vöông [nhaø Nguyeãn], nieân hieäu Gia Long, taïi vò 18 naêm. Ngöôøi<br /> con trai keá thöøa laø Nhaân vöông Phuùc Noaõn,(23) nieân hieäu Minh Meänh, taïi vò 21<br /> naêm. Ngöôøi con trai keá thöøa laø Chöông vöông Phuùc Mieân,(24) nieân hieäu Thieäu<br /> Trò, taïi vò 7 naêm. Ngöôøi con trai keá thöøa laø vò vöông ñöông nhieäm Phuùc Thì,<br /> nieân hieäu Töï Ñöùc. Nieân hieäu Quang Töï thöù 9 töùc laø naêm Töï Ñöùc thöù 35 (1882),<br /> [vò vua naøy] khoâng coù con, döï ñònh choïn trong soá ba ngöôøi chaùu ruoät löïa laáy<br /> ngöôøi hieàn ñeå laäp laøm thöøa keá.<br /> Ñaàu nieân hieäu Haøm Phong,(25) giaùo só Phaùp Quoác ñi truyeàn giaùo ôû Vieät<br /> Nam, ngöôøi huøa theo ñoâng laém, khaùc bieät so vôùi Nho giaùo, khi aáy hai beân coâng<br /> kích nhau, töøng gieát naêm vò giaùo só ngöôøi Phaùp. Phaùp Quoác tính daáy binh hoûi<br /> toäi maø chöa coù keát quaû. Ñeán khi ngöôøi Anh gaây vieäc ôû Trung Quoác, quaân Phaùp<br /> Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 149<br /> <br /> <br /> <br /> cuõng döï vaøo. Sau hoøa öôùc [Thieân Taân 1858] ñöôïc laäp, ngöôøi Phaùp chuyeån quaân<br /> taán coâng Vieät Nam, nieân hieäu Haøm Phong thöù taùm [1858] chieám laáy traán Hoäi<br /> An thuoäc tænh Quaûng Nam, nay mang teân laø Tourane [Ñoä Dan].(26) Khi tieán<br /> coâng Thuaän Hoùa, binh lính [Phaùp] khoâng hôïp thuûy thoå, nhieàu phaàn töû vong<br /> vaø thöông tích, [quaân Phaùp] beøn chuyeån höôùng sang Gia Ñònh, ñeán nieân hieäu<br /> Haøm Phong thöù chín (1859) thì chieám troïn mieàn ñaát naøy. Ngöôøi Phaùp nuoâi chí<br /> giöõ haän baùo thuø, ban ñaàu khoâng muoán chieám cöù ñaát naøy, roài sau thaáy ñaát ñai<br /> maøu môõ, taøu buoân taáp naäp, raát ñaùng giaù ñaát laønh cho vieäc thoâng thöông. Khi<br /> aáy ngöôøi Anh ñaõ sôû höõu Singapour, Hoâng Koâng, ngöôøi Phaùp cuõng manh nha yù<br /> ñònh chieám cöù [thuoäc ñòa]. Beøn taâu xin Hoaøng ñeá Phaùp Quoác cho laáy Gia Ñònh,<br /> thieát laäp beán taøu. Roài ñeà nghò vôùi Espagne [Y Só Ban quoác] töùc Ñaïi Löõ Toáng<br /> quoác ñeå möôïn quaân. Nöõ hoaøng nöôùc aáy coù quan heä hoân nhaân thaân thieát vôùi<br /> Hoaøng ñeá nöôùc Phaùp,(27) lieàn khôûi maáy ngaøn binh ôû Tieåu Löõ Toáng(28) trôï chieán,<br /> mau choùng chieám ñöôïc saùu tænh Nam Kyø, laäp ra thöông caûng ñaët teân laø Taây<br /> Coáng.(29) Nieân hieäu Ñoàng Trò nguyeân nieân [1862], thaùng Naêm, vua Vieät Nam<br /> phaùi Thöôïng thö Phan Thanh Giaûn tôùi Saøi Goøn giaûng hoøa vôùi Thoáng söù Phaùp,<br /> caét ba tænh Gia Ñònh, Bieân Hoøa, Ñònh Töôøng cho Phaùp Quoác laøm thuoäc ñòa, laïi<br /> coøn phaûi boài thöôøng chieán phí laø boán traêm vaïn baïc. Vieäc ñoù ñöôïc ñaùp öùng thôøi<br /> [quaân Phaùp] laäp töùc trieät binh khoûi ba tænh Vónh Long, An Giang, Haø Tieân.<br /> Nöôùc Vieät lieàn boå nhieäm Phan Thanh Giaûn laøm Kinh löôïc ba tænh naøy. Phaùp<br /> Quoác duøng soá tieàn ñöôïc boài thöôøng chia nöûa cho Espagne. Sau khi laäp hoøa öôùc<br /> [1862], [quan heä] Vieät-Phaùp giöõ yeân ñöôïc boán, naêm naêm. Tuy nhieân haän [xaâm<br /> laêng] trong loøng ngöôøi Vieät khoâng nguoâi, ngöôøi Phaùp thaâm nhaäp ñaát Vieät buoân<br /> baùn haøng hoùa phaàn nhieàu bò cöôùp ñoaït. Chuû töôùng Phaùp Quoác göûi coâng vaên truy<br /> vaán, quan chöùc Vieät Nam ñeå ñoù khoâng hoài aâm. Ngöôøi Phaùp baét ñöôïc troäm cöôùp,<br /> tra tìm ra ñöôïc thö töø töông trôï cuûa quan chöùc Vieät Nam, theá laø laáy côù traùch<br /> phaït vieäc boäi öôùc, daáy quaân hoûi toäi. Nieân hieäu Ñoàng Trò thöù 6,(30) thaùng Baûy,<br /> [ngöôøi Phaùp] chieám laïi ba tænh Vónh Long, Kinh löôïc Phan Thanh Giaûn töï töû.<br /> Ngöôøi Phaùp laø Jean Dupuis [Ñoà Phoå Nghóa], töøng giöõ chöùc Phoù Laõnh söï<br /> Hoà Baéc,(31) coù moái giao haûo vôùi Ñeà ñoác Vaân Nam laø Maõ Nhö Long. Töø sau khi<br /> chieám ñöôïc ñaát Ñaïi Lyù, Maõ Nhö Long nhaén nhuû Dupuis buoân quaân trang ôû<br /> Saøi Goøn, uûy cho Thaùi thuù Lyù Ñan Sôn trôï giuùp. Ñeå ñi laïi nhanh choùng trong<br /> ñòa phaän Vieät Nam, Dupuis söû duïng coâng vaên giaû maïo, quan chöùc nöôùc Vieät<br /> nghe theo. Dupuis laïi keát giao vôùi quaân Côø Ñen ñoùng ôû vuøng thöôïng du laø<br /> Löu Nghóa,(32) nhieàu laàn vaän chuyeån quaân trang tôùi ñaát Ñieàn,(33) daàn daø bò [hoï<br /> Löu] yû theá laøm khoù nhieàu leân, hieàm khích manh nha choàng chaát. Dupuis muoán<br /> möôïn uy löïc quaân binh Trung Quoác maø traán aùp, beøn ñeà ñaït vôùi Maõ Nhö Long<br /> phaùi traêm teân duõng binh ñoùng quaân taïi Haø Noäi; nhieãu loaïn caøng taêng, hieàm<br /> khích caøng nhieàu. Nöôùc Vieät sôï Trung Quoác, khoâng bieát laøm theá naøo, nhieàu laàn<br /> taâu xin vua nöôùc Vieät göûi thoâng tö ñeà nghò vôùi Toång ñoác Quaûng Ñoâng laø Thuïy<br /> Laân(34) tra xeùt, coâng vaên hoài ñaùp raèng hoaøn toaøn voâ söï. Theá laø quan chöùc Vieät<br /> Nam nghieâm caám trong daân, khoâng cho pheùp daân ñöôïc buoân baùn vôùi Dupuis.<br /> Khi aáy Dupuis duøng coâng vaên giaû cuûa [chính phuû] Trung Quoác, mang theo haøng<br /> hoùa, khoâng ñöôøng tieâu thuï, raát thieáu löông thöïc, xuaát tieàn giaù cao thueâ ngöôøi<br /> vaän chuyeån nhöng khoâng tìm ñöôïc ai. Beøn cuøng Lyù Thaùi thuù tôùi Saøi Goøn toá vôùi<br /> 150 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015<br /> <br /> <br /> vieân chöùc chæ huy quaân söï ôû Saøi Goøn, coøn noùi raèng Haø Noäi thieân thôøi oân hoøa,<br /> ñòa saûn sung tuùc, daân soá phoàn thònh, coù ñöôøng soâng coù theå thoâng vôùi Vaân Nam,<br /> Phaùp Quoác neáu ñöôïc ñaát naøy maø thoâng thöông, keát noái vôùi Saøi Goøn seõ trôû thaønh<br /> moät mieàn ñaïi ñoâ hoäi, khoâng keùm caùc thuoäc ñòa Anh Quoác.<br /> Thoáng söù Nam Kyø töø laâu ñaõ muoán môû roäng maäu dòch, nghe ñöôïc ñieàu naøy<br /> thì möøng laém, laäp töùc sai phaùi vieân cuûa Phaùp laø Francis Garnier [Gia Di AÙ](35)<br /> daãn 200 lính ñi treân moät phaùo thuyeàn tôùi Haø Noäi. Voán yù ñònh chæ laø sai phaùi<br /> vieân naøy caät vaán veà vieäc maø Jean Dupuis baùo caùo vaø quan saùt ñöôøng loái thuûy boä.<br /> Tuy nhieân vieân chöùc naøy khi caäp beán Haø Noäi, laàm nghe giaùo daân cuøng haäu dueä<br /> vua Leâ trieàu tröôùc vaø thuoäc haï cuûa Jean Dupuis xuùi baåy, roát cuoäc ñaùnh chieám<br /> thaønh naøy. Toång ñoác [thaønh Haø Noäi] laø Hoaøng Töû Vieãn(36) töï töû. Quan chöùc Vieät<br /> Nam ngaàm möu khoâi phuïc, beøn hoái loä quaân Côø Ñen trôï giuùp khí giôùi, löông<br /> thöïc. Muoán ñaùnh ngöôøi Phaùp thì laïi giaû boä phuïc tuøng, noùi vôùi ngöôøi Phaùp raèng:<br /> - Quyù quoác ñöa binh tôùi, [chuùng toâi] ñaõ ñem thaønh trì nhöôøng cho, veà lyù<br /> caøng neân ra söùc heát loøng baûo hoä. Chæ duy coù quaân Côø Ñen chieám cöù laân caän,<br /> theá raát hung haêng, nöôùc nhoû chuùng toâi khoân cheá ngöï, neáu [quyù quoác] bò [chuùng]<br /> maïo phaïm, [chuùng toâi] khoâng daùm gaùnh toäi.<br /> Sau ñoù, Francis Garnier kieâu binh baát caån, quaû nhieân bò quaân Côø Ñen<br /> phuïc kích gieát cheát. Phía Vieät Nam giaû boä hoát hoaûng mau choùng baùo tin tôùi<br /> Saøi Goøn, Thoáng ñoác Nam Kyø kinh haõi, lieàn göûi ñieän hoûa toác taâu baùo ñaàu ñuoâi<br /> vôùi Hoaøng ñeá Phaùp Quoác. Hoaøng ñeá nöôùc Phaùp töø sau chieán tranh Phaùp-Phoå<br /> khoâng muoán khueách tröông bieân giôùi nöõa, beøn cöû phaùi vieân tôùi Thuaän Hoùa gaëp<br /> gôõ quan chöùc Vieät Nam, giaûng hoøa vôùi vua nöôùc Vieät.<br /> Nieân hieäu Ñoàng Trò thöù 13 (1874) kyù hoøa öôùc [Vieät-Phaùp]. Taïi Taân Chaâu(37)<br /> thuoäc tænh Bình Ñònh, ngöôøi Phaùp goïi laø Kieán An cuõng nhö Haûi Phoøng thuoäc<br /> tænh Haûi Döông, keát hôïp vôùi quan chöùc Vieät Nam thu thueá, roài laïi ñaët toøa Laõnh<br /> söï cuøng löïc löôïng quaân söï taïi Thuaän Hoùa. Laâu ngaøy roài hieàm khích laïi naûy<br /> sinh, quan chöùc Phaùp Quoác nhieàu laàn ñeà ñaït [Hoaøng ñeá nöôùc Phaùp] thoân tính<br /> caû nöôùc naøy ñeå ñònh yeân vieäc thöông maïi. Hoaøng ñeá Phaùp Quoác cho raèng thöïc<br /> löïc quoác gia chöa ñöôïc hoài phuïc, vaû laïi ñaát aáy lam sôn chöôùng khí khoâng ñaùng<br /> quan taâm, neân khoâng baøn luaän veà kieán nghò naøy.<br /> Theo luaät Phaùp Quoác: trong phaïm vi töøng xöù sôû, moät vò thaân haøo ñöôïc cöû<br /> laøm Nghò só, coù chöùc traùch ôû Phaùp vieän toái cao, khi coù vieäc thì vieân Toång traán xöù<br /> ñoù göûi coâng vaên tham khaûo yù kieán, [vieân Nghò só naøy] cuøng caùc vieân thöøa haønh<br /> vaø caùc nghò vieân tranh bieän tôùi khi oån thoûa roài môùi thöïc thi. Töø sau khi laäp ñaát<br /> Saøi Goøn, chöa cöû vieân chöùc naøy. Nieân hieäu Quang Töï(38) thöù 8 [1882] môùi baàu cöû<br /> ñaïi luaät sö Blanscubeù [Ba Ling Só Tyù](39) laøm Nghò só, [vieân naøy] laäp töùc ñöa chí<br /> höôùng thoân tính Haûi Phoøng ra baøn luaän coâng khai cuøng ñoàng lieâu. Jean Dupuis<br /> coøn tieác haän möu ñoà laøm aên ôû ñaát Haø Nam, caøng ra söùc vun vaøo vieäc naøy. Beøn<br /> thaûo thaønh taùc phaåm saéc beùn veà trieån voïng thoân tính Haûi Phoøng, löu haønh caû<br /> nöôùc ñeàu hay, theá laø muoân ngöôøi chung yù. Vöøa hay vaøo nieân hieäu Quang Töï<br /> thöù 9 [1883], thaùng Tö, nhaân côù vieân chæ huy [quaân Phaùp] ôû Haø Noäi laâm traän<br /> töû vong, daáy binh baùo thuø. Vieân chæ huy quaân Phaùp ôû Haø Noäi laø Carreau [Gia<br /> La](40) ñi tuaàn ñaát Taân Chaâu,(41) tin tình baùo cho bieát coù quaân lính Vieät Nam vaø<br /> Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 151<br /> <br /> <br /> <br /> quaân Côø Ñen chöøng 2 vaïn ngöôøi chia nhau phoøng bò. Carreau beøn ra leänh taán<br /> coâng, chieám laáy phaùo ñaøi. Lính Vieät lui veà giöõ thaønh vaø coâng phaù quaân Phaùp.<br /> Phaùo baén khieán Gia La bò thöông ôû chaân, nhieàu ngaøy sau thì cheát.<br /> Phaùp Quoác boå nhieäm Henri Rivieøre [Lôïi Uy](42) naém quyeàn chæ huy quaân söï<br /> ôû Haø Noäi, döôùi tay coù naêm traêm quaân, cho raèng binh löïc coøn moûng thaønh giöõ<br /> keá coá thuû ñeå ñôïi ñaïi quaân. Quaân Côø Ñen haèng ñeâm cöù naõ phaùo vaøo, ban ngaøy<br /> laïi im baët, muoán quyeát chieán moät traän maø khoâng ñöôïc, cöù nhieàu phen quaáy<br /> nhieãu caùc nhaø thôø Coâng giaùo quanh vuøng. Giaùo só Phaùp caàm ñaàu giaùo daân giao<br /> chieán, moãi traän chæ vaøi chuïc ngöôøi maø ñaùnh lui ñöôïc haøng traêm quaân Côø Ñen<br /> thì cho raèng Côø Ñen laø ñaùm ñoâng oâ hôïp, khoâng coù naêng löïc maáy. Beøn caàu vieän<br /> ôû Rivieøre, Rivieøre vì noãi binh löïc moûng manh khoâng daùm xuaát quaân, nhöng<br /> thænh caàu tha thieát quaù thaønh veà sau cuõng ñaùp öùng. Quaân Côø Ñen hay tin giaùo<br /> só Phaùp caàu vieän ôû Rivieøre, tính raèng Rivieøre aét seõ giao chieán, beøn ñaøo nhieàu<br /> hoá ngaàm trong röøng tre, beân treân che phuû kín mít, laïi theâm caû buøn ñaát, roài laïi<br /> chaët caây chaát ñoáng, phaùt binh bao vaây nhaø thôø. Rivieøre daãn 4 traêm quaân tôùi,<br /> quaân Côø Ñen laøm boä chaïy troán, Rivieøre caàm quaân truy ñuoåi, daán saâu vaøo nôi<br /> hieåm trôû, quaân Côø Ñen troán bieät khoâng moät boùng ngöôøi. Baát chôït nghe tieáng<br /> phaùo, phuïc binh boán phía uøa ra, ñöôøng veà ñaõ bò caây ñaù chaén loái, quaân Côø Ñen<br /> bao vaây taán coâng theá nhö ñieän giaät. Rivieøre mình chòu troïng thöông vaãn ñoác<br /> thuùc quaân lính ñoaït laïi ñaïi phaùo. Ñoät nhieân bò rôi xuoáng caàu, truùng ñaïn maø<br /> cheát. Quaân Côø Ñen thöøa thaéng ñaùnh vaøo nhaø thôø, huûy dieät heát thaûy, caét muõi<br /> chaët chaân giaùo daân, ñaøn oâng ñaøn baø khoâng tha ai.<br /> Quaân Phaùp sau thaát baïi naøy chæ coá thuû taïi Haø Noäi, raát sôï bò quaân Côø Ñen<br /> taäp kích ban ñeâm, vaäy neân baát luaän laø thöông gia ngöôøi Trung Quoác, ngöôøi<br /> phöông Taây, ngöôøi Vieät Nam hay daân thöôøng, nhaø cöûa ñeàu bò thieâu ñoát saïch<br /> baùch ñeå tieän phaùo kích. Phaùp Quoác boå nhieäm töôùng quaân Bouët [Ba Hoaït](43)<br /> laøm chæ huy tröôûng quaân ñoäi Phaùp taïi Haø Noäi, [beøn cho] quaân nghæ döôõng, coá<br /> thuû baát ñoäng binh ñeå ñôïi quaân vieän trôï. Tuy nhieân quaân Côø Ñen cöù ñeâm toái laø<br /> quaáy nhieãu boán beà, khoâng ngöøng tieáng suùng khieán lính Phaùp khoâng ñöôïc yeân.<br /> Quaân Côø Ñen coøn laøm ngöôøi rôm caàm ñeøn baøy traän ñöùng la lieät taïo theá nhö coù<br /> haøng ngaøn quaân. Lính Phaùp ñi tuaàn thaáy vaäy baùo ñoäng, lieân tieáp noå suùng, ngöôøi<br /> rôm cöù ñöùng söøng söõng baát ñoäng khieán quaân Phaùp kinh haõi baát an keùo caû ñoäi<br /> ra xem, bò quaân Côø Ñen mai phuïc uøa leân, hoâ gaøo coâng kích. Quaân Phaùp ñaïi baïi,<br /> soá bò gieát bò thöông nhieàu voâ soá.<br /> Veà sau, quaân Côø Ñen tuy nhieàu phen duïng keá laï thaéng traän nhöng roát<br /> cuoäc binh löïc vaãn khoâng ñòch noåi ñoái phöông maïnh hôn. Ngöôøi Phaùp töøng<br /> böôùc chieám öu theá, uy hieáp ñeán Thuaän Hoùa, khieán vua Vieät Nam phaûi ra haøng<br /> vaø chaáp nhaän laäp hoøa öôùc, khieán heát thaûy quaân ñoäi vaø thueá khoùa nöôùc Nam<br /> thuoäc veà ngöôøi Phaùp. Coøn quaân Côø Ñen lui veà coá thuû ôû Sôn Taây, giao chieán<br /> vôùi ngöôøi Phaùp ba ngaøy ba ñeâm. Coù quan chöùc ngöôøi Vieät laøm noäi giaùn cho<br /> ngöôøi Phaùp, laïi theâm quaân Vaân Nam, Quaûng Ñoâng aùn binh baát ñoäng khoâng<br /> cöùu vieän khieán quaân Côø Ñen khoâng thaéng noåi, laïi thoaùi lui giöõ laáy mieàn Höng<br /> Hoùa. Ngöôøi Phaùp ñoùng quaân ôû Sôn Taây, chieám laáy Thaùi Nguyeân, tieán coâng<br /> Baéc Ninh. Töôùng quaân Trung Quoác laø Hoaøng [Queá Lan], Trieäu OÁc thaát thuû.<br /> 152 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015<br /> <br /> <br /> Ngöôøi Phaùp chieám Baéc Ninh, laáy caùc xöù Höng Hoùa. Saàm Duïc Anh cuøng quaân<br /> Côø Ñen lui veà giöõ ñaát Baûo Thaéng. Theá laø caùc tænh Baéc Kyø cuûa Vieät Nam ñeàu<br /> thuoäc veà tay ngöôøi Phaùp.<br /> Vieät Nam trong nhaän thöùc chính trò cuûa Trònh Quan ÖÙng<br /> Laø moät doanh nhaân-trí thöùc coù taàm côõ cuûa Trung Quoác ñöông thôøi, nhö<br /> Claudine Salmon ñaõ nhaän xeùt, Trònh Quan ÖÙng laø nhaân vaät loãi laïc nhaát, cuõng<br /> noåi tieáng nhaát trong ba taùc giaû cuûa du kyù lieân quan tôùi Vieät Nam nhöõng naêm<br /> 1880-1890 maø nöõ hoïc giaû ngöôøi Phaùp ñeà caäp.(44) Töøng traûi quan heä vôùi phöông<br /> Taây, giao thieäp vôùi nhieàu loaïi ngöôøi trong xaõ hoäi, kieán vaên saâu roäng, trong taùc<br /> phaåm cuûa oâng khoâng coù söï choaùng ngôïp, chuøn böôùc tröôùc söùc maïnh cuûa theá giôùi<br /> AÂu Chaâu. Hôn theá, hoï Trònh baèng taâm huyeát “giaøu maïnh ñeå cöùu nöôùc” luoân<br /> luoân gaéng söùc chaán höng tinh thaàn cuûa nhöõng ñoàng baøo Hoa kieàu thaønh ñaït<br /> maø oâng gaëp treân haønh trình coâng du, ñeå thuyeát phuïc hoï trôï giuùp toát nhaát cho<br /> söï nghieäp vaõn hoài söùc maïnh Trung Quoác. Traàn Kim Chung (1829-1892), xuaát<br /> hieän trong caùc tö lieäu cuûa phöông Taây vôùi teân phieân aâm Tan Kim Ching, ngöôøi<br /> goác Phuùc Kieán, nhaø ngoaïi giao goác Hoa cuûa Thaùi Lan, nhaø töø thieän lôùn, moät<br /> ñaïi thöông gia goác Hoa haøng ñaàu ñöông thôøi, töøng raát bi quan veà vaän meänh<br /> cuûa Trung Quoác tröôùc söùc maïnh phöông Taây, ñaõ ñöôïc Trònh Quan ÖÙng thuyeát<br /> phuïc nhö vaäy.<br /> Theá naøo laø “laäp quoác”, “thaát quoác” cuûa Vieät Nam trong nhaän thöùc cuûa taùc<br /> giaû Trung Quoác naøy? Coù taàm nhìn khoaùng ñaït, taùc giaû Nam du nhaät kyù khoâng<br /> loä thieån kieán kyø thò vuïn vaët cuûa ngöôøi Hoa Haï ñoái vôùi Vieät Nam. Tuy nhieân,<br /> khoâng loä nhöõng kyø thò vuïn vaët khoâng coù nghóa hoï Trònh xem Vieät Nam laø<br /> moät quoác gia laùng gieàng bình ñaúng vôùi Trung Quoác. Tö töôûng Ñaïi Haùn voán cho<br /> pheùp ngöôøi Haùn töï coi mình laø tinh hoa cuûa theá giôùi, Trònh Quan ÖÙng khoâng<br /> ôû ngoaøi truyeàn thoáng ñoù, ñeán nhöõng quoác gia AÂu Chaâu giaøu maïnh ñöông thôøi<br /> nhö Phaùp, Anh cuõng chæ laø di moïi trong ñaùnh giaù cuûa oâng. Huoáng nöõa laø Vieät<br /> Nam - moät laùng gieàng nhoû yeáu. Baèng nhaän thöùc thieân baåm cuûa ngöôøi vieát, Vieät<br /> Nam ñöôïc goïi laø ngaõ Vieät Nam [Vieät Nam cuûa ta], Ngaõ quoác nieäm Vieät vi phieân<br /> baëc [Nöôùc ta xöa nay vaãn nghó ñaát Vieät laø bieân aûi (cuûa ta)]. Khoâng röôøm raø<br /> ngoân töø, taùc giaû tröng daãn thaúng söû lieäu cho thaáy Vieät Nam töø thöôïng coå, traûi<br /> quaù trình döïng nöôùc nhieàu theá heä ñaõ laø quaän, laø ñaïo phuï thuoäc Trung Quoác, khi<br /> chaáp nhaän thuï phong cuûa Trung Quoác môùi ñöôïc coi laø vöông quoác. Moät nöûa sau<br /> cuûa ñoaûn vaên “Vieät Nam laäp quoác thaát quoác nguyeân uûy” ñeà caäp quaù trình maát<br /> nöôùc cuûa Vieät Nam khôûi töø theá kyû XIX, lieân quan tôùi söï can thieäp quaân söï cuûa<br /> ngöôøi Phaùp vaøo laõnh ñòa nöôùc Vieät. Trong ñoù, vôùi caùi nhìn nghieãm nhieân cuûa<br /> hoï Trònh, Nam Kyø ñöôïc coi ñaõ hoaøn toaøn thuoäc sôû höõu cuûa ngöôøi Phaùp, nhö theá<br /> quaù trình Vieät Nam maát vaøo tay ngöôøi Phaùp chæ coøn dieãn ra treân laõnh thoå Baéc<br /> Kyø. “Theá laø caùc tænh Baéc Kyø cuûa Vieät Nam ñeàu thuoäc veà tay ngöôøi Phaùp”, ñoaûn<br /> vaên ñeà caäp söï maát nöôùc cuûa Vieät Nam ñöôïc keát thuùc nhö theá. Theo nhaän thöùc<br /> cuûa taùc giaû, Vieät Nam maát nöôùc töùc laø khi tuoät khoûi söï phuï thuoäc cuûa Trung<br /> Quoác, rôi vaøo söï daãn daét cuûa chuû theå khaùc.<br /> Vò theá chieáu döôùi cuûa Vieät Nam trong theá cuoäc chính trò ñöông thôøi hieån<br /> hieän raønh maïch trong ghi cheùp cuûa Trònh Quan ÖÙng - moät hoïc giaû Trung Quoác<br /> Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 153<br /> <br /> <br /> <br /> coù xu höôùng hoaït ñoäng chính trò. Duø vaäy, qua goùc nhìn khaét khe coá höõu cuûa moät<br /> ngöôøi Trung Quoác coù taàm voùc ña quoác gia veà tö töôûng vaø ñoä töøng traûi, khoâng ít<br /> chieâm nghieäm daønh cho Vieät Nam coù theå ruùt ra.<br /> Taùm thaäp nieân keå töø giöõa theá kyû XIX khi ngöôøi Phaùp töøng böôùc chieám höõu<br /> Vieät Nam, cuõng laø chöøng aáy thôøi gian ngöôøi Trung Quoác – hieän höõu laø caùc löïc<br /> löôïng quaân söï baïo loaïn thaát theá töø Trung Quoác traøn sang – khuaáy nhieãu khaép<br /> Baéc Kyø. Nhöõng caùnh taøn quaân naøy, ñoàng thôøi vôùi vieäc gaây roái ñôøi soáng nhaân<br /> daân ñòa phöông, cuõng ñem ñeán khoâng ít toån thaát quaân söï-kinh teá cho ngöôøi<br /> Phaùp. Nhö theå hieän trong ñoaûn vaên “Vieät Nam laäp quoác thaát quoác nguyeân uûy”<br /> cuûa Trònh Quan ÖÙng, ñaây chính laø nhöõng löïc löôïng Trung Quoác duy trì ñöôïc<br /> trong nhieàu naêm hoaït ñoäng taán coâng-phoøng ngöï ngöôøi Phaùp ôû Baéc Kyø. Cho ñeán<br /> khi hoï (quaân Côø Ñen cuûa Löu Vónh Phuùc, quaân vieän trôï töø Löôõng Quaûng sang)<br /> thaát theá thoaùi lui veà maïn bieân giôùi phía baéc Vieät Nam, “Theá laø caùc tænh Baéc Kyø<br /> cuûa Vieät Nam ñeàu thuoäc veà tay ngöôøi Phaùp”.<br /> Baéc Kyø veà vò trí ñòa lyù coù nhieàu tænh laø bieân giôùi Vieät-Trung, laø nhöõng<br /> vuøng ñaát maø Trung Quoác am hieåu töôøng taän vaø nhieàu laàn xaâm phaïm qua haèng<br /> theá kyû. So vôùi Nam Kyø, mieàn Baéc nöôùc Vieät gaàn hôn cho Trung Quoác khi caàn<br /> can thieäp quaân söï ñeå ñieàu khieån chính trò. Vieät Nam trong truyeàn thoáng cuõng<br /> bao phen doác söùc toaøn quoác baûo veä bieân giôùi phía baéc. Trònh Quan ÖÙng töø Trung<br /> Quoác nhöng coù caùi nhìn khaùc: nung naáu chí höôùng coâng kích söùc maïnh Phaùp,<br /> chaán höng Trung Quoác, taùi thieát vò theá quoác gia treân theá giôùi, oâng nhaän ra taàm<br /> quan troïng thieát yeáu cuûa mieàn Nam Vieät Nam, cuï theå laø Saøi Goøn. Ñaây laø nôi<br /> chính ngöôøi Phaùp ñaõ phaùt hieän vaø nhanh choùng kieán thieát cô sôû ñöùng chaân,<br /> theå cheá hoùa thaønh thuoäc ñòa ñeå taän duïng nhöõng öu theá thieân thôøi ñòa lôïi nhaèm<br /> suùc tích tieàm löïc kinh teá, phaùt huy lôïi theá haøng haûi quaân söï töø mieàn Trung.<br /> Saøi Goøn trong heä thoáng töông quan vôùi caùc quoác gia coù bieån nhö Thaùi Lan,<br /> Singapour, Malaysie, Mianma chieám vò trí ñaéc ñòa. Theâm moät yeáu toá ñaùng keå,<br /> heä thoáng caùc ñòa phöông lôïi theá veà haøng haûi naøy laø nhöõng ñòa baøn kinh doanh<br /> laâu naêm vaø höõu hieäu cuûa nhieàu thöông gia Trung Quoác noùi chung vaø Hoa kieàu<br /> noùi rieâng. So saùnh vôùi caùc löïc löôïng quaân söï goác Hoa ôû Baéc Kyø, thöïc löïc cuûa<br /> ñoäi nguõ thöông gia goác Hoa naøy coù leõ laø giaûi phaùp thích ñaùng cho söùc maïnh<br /> Trung Quoác ôû Nam Kyø cuûa Vieät Nam. Moät trong nhöõng muïc ñích cuûa coâng vuï<br /> maät naêm 1884 cuûa Trònh Quan ÖÙng laø taän duïng quan heä vôùi nhöõng nhaân vaät<br /> nhö theá – nhöõng thöông gia coù vieãn kieán chính trò, giaøu coù veà taøi chính, am<br /> hieåu Vieät Nam vaø thöïc löïc ngöôøi Phaùp ôû Vieät Nam. Löõ Thaønh ñöôïc Trònh Quan<br /> ÖÙng nhaéc tôùi trong Nam du nhaät kyù laø moät nhaân vaät tieâu bieåu, ngöôøi “töø nhoû<br /> buoân baùn ôû Nam Döông, qua laïi Xieâm, Vieät, [tính ngöôøi] haøo hoa tröôïng nghóa,<br /> ñoà ñaûng raát ñoâng, töøng bò ngöôøi Phaùp gaây khoù deã nhieàu laàn taïi Saøi Goøn, töøng<br /> trình baøy möu keá khoâi phuïc, raønh roït saùng roõ. Toâi raát hoøa hôïp vôùi ngöôøi aáy,<br /> muoán thu phuïc laøm vieäc cho nöôùc nhaø, khieán thaâm nhaäp vaøo nhöõng nôi troïng<br /> yeáu cuûa Xieâm, Vieät ñeå thaùm saùt tình hình”.(45)<br /> Khoâng chæ thöïc hieän quyeát saùch caàu kieám vaø hoäi tuï söùc maïnh kinh teá-<br /> chính trò cuûa Hoa kieàu, Trònh Quan ÖÙng nhìn ra theá maïnh lieân keát caùc quoác<br /> gia ñeå ñöông ñaàu vôùi phöông Taây. Trong nhaät kyù, oâng vieát:<br /> 154 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015<br /> <br /> <br /> “Nay ngöôøi Phaùp toû ra hung maïnh, chieám cöù An Nam, dieät Phnom Penh<br /> [Kim Bieân]; ngöôøi Anh ngang ngöôïc aâm möu, chieám cöù AÁn Ñoä, ñoaït Mieán Ñieän,<br /> laïi thoân tính caû caùc ñaûo mieàn Nam Döông ngoaøi laõnh haûi. Luùc naøy ñeàu cöù giaû<br /> danh laø thoâng thöông, truyeàn giaùo, kyø thöïc aét laø thaâm taâm tính keá. Vieät Nam<br /> ñaõ chòu tieáng ngu, aét sôùm seõ bò thuaän theo maø khuaát phuïc baïo löïc. Neáu Xieâm<br /> La coøn ngôø vöïc nhìn quanh, khoâng lieân keát vôùi Mieán Ñieän ñeå phuïng söï Trung<br /> Quoác, töông lai aét seõ daãm phaûi veát ñi tröôùc cuûa Vieät Nam, khoâng bò ngöôøi Anh<br /> laøm loaïn thì cuõng bò ngöôøi Phaùp tieâu dieät.(46)<br /> Khoâng thoaùt khoûi quan nieäm ñoäc toân Trung Quoác, song hoï Trònh nhaän<br /> roõ taàm quan troïng cuûa vieäc lieân keát caùc nöôùc trong khu vöïc ñeå ñöông ñaàu vôùi<br /> phöông Taây. Töï coi Trung Quoác laø trung taâm vaø ñoøi hoûi caùc nöôùc chung quanh<br /> tìm veà xin quy phuïc, taâm theá ñoù khoâng che phuû ñöôïc kyø voïng lieân minh ña quoác<br /> gia cuûa nhaø hoaït ñoäng chính trò kieâm thöông gia naøy. Coù ñieàu, neáu hình thaønh<br /> ñöôïc moâ hình lieân minh caùc chính phuû nhö vaäy, Trung Quoác cuûa Trònh Quan<br /> ÖÙng phaûi ngoài ôû chieáu treân. Vôùi tö töôûng baù chuû tieâu bieåu, moät khi töï hieåu vaø<br /> töï tìm ñöôïc chieán löôïc phuïc höng cho quoác gia mình, ngöôøi Trung Quoác ñaày saéc<br /> saûo nhö Trònh Quan ÖÙng ñöông nhieân nhaän thöùc saâu saéc moät chieán löôïc khaùc<br /> aùp duïng cho caùc nöôùc laùng gieàng. Noùi cuï theå, neáu treân laõnh thoå Vieät Nam, ngöôøi<br /> Phaùp töøng aùp duïng keá saùch chia ñeå trò, thì trong ñöôøng loái ngoaïi giao ñoái vôùi<br /> laùng gieàng, Trung Quoác cuõng khoâng hoan ngheânh caùc lieân keát quoác gia thoaùt<br /> Trung, caøng khoâng mong muoán ñòa vò thieân trieàu cuûa mình bò xoùa boû.<br /> Moái lo naøy cuûa hoï chính laø nhöôïc ñieåm cuûa hoï!<br /> VA<br /> CHUÙ THÍCH<br /> (1) Nguyeân baûn Haùn vaên coù teân Trònh Quan ÖÙng taäp, Thöôïng Haûi Nhaân daân xuaát baûn xaõ, 1982.<br /> Vaên baûn Nam du nhaät kyù ñöôïc söû duïng trong baøi vieát naèm trong aán baûn naøy (tr. 941-1009).<br /> (2) Claudine Salmon vaø Taï Troïng Hieäp, “Les reùcits de voyage chinois comme source pour<br /> l’eùtude du Vietnam (Xe-XXe)”, trong Bulletin de l’Ecole française d’Extreâme-Orient (BEFEO),<br /> naêm 1996, taäp 83, soá 83, tr. 67-87.<br /> (3) BEFEO, ñaõ daãn, tr. 77 (V.A. dòch).<br /> (4) Leùon Vandermeersch, “Une note chinoise de 1884 sur l’Histoire du Vietnam”, trong Monde<br /> du Vieât Nam [Theá giôùi cuûa Vieät Nam], Les Indes Savantes, 2008, tr. 243-251. Ñaây laø taäp hôïp<br /> nghieân cöùu cuûa nhieàu hoïc giaû quoác teá daønh ñeå toân vinh thaønh töïu khoa hoïc cuûa Giaùo sö söû<br /> hoïc Nguyeãn Theá Anh.<br /> (5) V.A. dòch.<br /> (6) Nguyeân vaên chöõ Haùn döïa vaøo aán baûn cuûa Thöôïng Haûi, ñaõ daãn. Thöôïng saùch, tr. 941-942.<br /> (7) Teân goïi tröôùc cuûa ñaát Hôïp Phoá, thuoäc khu töï trò Choang ôû tænh Quaûng Taây (Trung Quoác).<br /> (8) Chæ traän Baéc Leä (coøn ñöôïc goïi laø traän chieán caàu Quan AÂm) taïi Laïng Sôn. Söï kieän naøy xaûy ra<br /> töø ngaøy 23 thaùng 6 tôùi muøng 3 thaùng 7 naêm 1884, trong boái caûnh ngöôøi Phaùp vì töï tin vaøo traät<br /> töï ñöôïc ñònh ñoaït sau hieäp öôùc Vieät-Phaùp vaø ñieàu öôùc Phaùp-Thanh ñeàu ñöôïc kyù keát trong<br /> nöûa ñaàu thaùng 6, ñaõ keùo quaân leân tieáp quaûn caùc tænh thaønh Laïng Sôn, Cao Baèng. Khoâng ngôø,<br /> löïc löôïng lieân minh quaân söï Vieät-Trung ñoàn truù quanh thaønh Baéc Leä, caàu Quan AÂm ñaõ khoâng<br /> nhöôïng boä, taán coâng maõnh lieät gaây toån thaát naëng neà cho quaân Phaùp.<br /> (9) Dung kinh chuù söû: nghóa laø soâi kinh naáu söû.<br /> (10) Thuoäc thaønh phoá Quaûng Chaâu (Trung Quoác).<br /> (11) Nguyeân vaên chöõ Haùn döïa vaøo aán baûn cuûa Thöôïng Haûi, ñaõ daãn. Thöôïng saùch, tr. 985-988.<br /> Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 155<br /> <br /> <br /> <br /> (12) Töùc Töø Dieân Huùc (?-1884), khi aáy laø Toång ñoác Quaûng Taây.<br /> (13) Nguõ quyù: töùc 5 trieàu ñaïi Haäu Löông, Haäu Ñöôøng, Haäu Taán, Haäu Haùn, Haäu Chu ôû Trung Quoác<br /> (907-979).<br /> (14) Nieân hieäu ñôøi vua Toáng Hieáu Toâng (Trung Quoác).<br /> (15) Nieân hieäu ñôøi vua Minh Thaùi Toâng (Trung Quoác).<br /> (16) Töùc Hoà Quyù Ly.<br /> (17) Nieân hieäu ñôøi vua Minh Anh Toâng (Trung Quoác).<br /> (18) Minh söû cuûa Trung Quoác cheùp ngöôøi con noái ngoâi cuûa Leâ Lôïi teân laø Laân, töùc laø Hoaøng Thaùi<br /> töû Leâ Nguyeân Long, sau khi leân ngoâi ñöôïc truy phong mieáu hieäu laø Leâ Thaùi Toâng.<br /> (19) Vuøng ñaát naèm phía ñoâng baéc Nam Boä, nay thuoäc thaønh phoá Bieân Hoøa.<br /> (20) Chæ Nguyeãn Hueä (1753-1792), moät trong nhöõng thuû laõnh cuûa phong traøo Taây Sôn, sau leân<br /> ngoâi Quang Trung Hoaøng ñeá.<br /> (21) Theo dieãn giaûi cuûa Leùon Vandermeersch, ñaây laø caùch dieãn ñaït ñaày vaên chöông cuûa moät thöïc<br /> teá laø khi aáy, Nguyeãn Phuùc AÙnh coù ñöôïc söï trôï giuùp ñaéc löïc cuûa hai söùc maïnh: moät laø hai taøu<br /> lôùn töø chaâu AÂu tôùi vieän trôï theo ñeà nghò cuûa giaùo só Pigneau de Behaine vaø moät laø nhöõng ñoäi<br /> taøu chieán duõng maõnh do chính Nguyeãn Phuùc AÙnh laäp ra ñeå chieán ñaáu vôùi quaân Taây Sôn,<br /> giaønh laïi vöông quyeàn cuûa tieàn nhaân laø caùc chuùa Nguyeãn.<br /> (22) Nieân hieäu ñôøi vua Thanh Nhaân Toâng (Trung Quoác). Chính xaùc laø naêm Gia Khaùnh thöù 9 (1804).<br /> (23) ÔÛ ñaây coù söï nhaàm laãn cuûa taùc giaû Trung Quoác Trònh Quan ÖÙng. Theo Nguyeãn Phuùc toäc theá<br /> phaû, vua Gia Long ngoaøi teân huùy laø AÙnh coøn coù caùc teân goïi khaùc laø Noaõn vaø Chuûng. Nhö vaäy,<br /> Nguyeãn Phuùc Noaõn chính laø Nguyeãn Phuùc AÙnh. Noái ngoâi cuûa Nguyeãn Phuùc AÙnh laø vò vua coù<br /> nieân hieäu Minh Meänh. Ñaây laø ngöôøi con trai thöù tö cuûa Nguyeãn Phuùc AÙnh, huùy laø Ñaûm, cuõng<br /> coù teân goïi laø Kieåu. Leùon Vandermeersch cho raèng coù söï nhaàm laãn veà töï daïng giöõa chöõ Noaõn<br /> 暖 vaø chöõ Kieåu 皎 (tuy nhieân oâng phieân aâm chöõ 皎 laø Giao).<br /> (24) Teân chính xaùc laø Nguyeãn Phuùc Mieân Toâng, töùc vua Thieäu Trò.<br /> (25) Haøm Phong (1851-1861): Nieân hieäu moät vò vua Trung Quoác ñôøi nhaø Thanh.<br /> (26) Töø ñaây tôùi cuoái baøi, caùc danh töø rieâng trong ngoân ngöõ Latin voán ñöôïc Trònh Quan ÖÙng phieân<br /> aâm baèng chöõ Haùn seõ ñöôïc ñaët trong ngoaëc vuoâng ngay sau danh töø ñaõ ñöôïc traû veà nguyeân<br /> aâm cuûa noù.<br /> Tourane laø teân maø ngöôøi Phaùp ñaët cho caûng Ñaø Naüng. ÔÛ ñaây, coù leõ Trònh Quan ÖÙng coù söï<br /> nhaàm laãn giöõa Tourane (töùc Ñaø Naüng) vaø Hoäi An. Naêm 1858, ngöôøi Phaùp nhieàu laàn uy hieáp<br /> quaân söï vaø taán coâng Ñaø Naüng. Cuoái naêm naøy, quaân Phaùp bò caàm chaân taïi Ñaø Naüng, chöa<br /> vaøo ñöôïc tôùi Hoäi An.<br /> (27) Khi aáy, coâng nöông Eugeùnie de Montijo laøm vôï cuûa Hoaøng ñeá Napoleùon III. Baø laø con gaùi cuûa<br /> moät vò Baù töôùc xöù Espagne.<br /> (28) Töùc xöù Manille (Philippinne), ñöông thôøi laø thuoäc ñòa cuûa Espagne.<br /> (29) Töùc Saøi Goøn.<br /> (30) Nieân hieäu vua nhaø Thanh (Trung Quoác), töùc naêm 1867.<br /> (31) Trung Quoác.<br /> (32) Trong söû saùch Vieät Nam, nhaân vaät naøy ñöôïc bieát tôùi vôùi teân goïi Löu Vónh Phuùc.<br /> (33) Töùc ñòa phaän tænh Vaân Nam (Trung Quoác).<br /> (34) Thuïy Laân (?-1874), ngöôøi Maõn Chaâu, khoaûng nieân hieäu Ñoàng Trò ñöôïc boå nhieäm Toång ñoác<br /> Löôõng Quaûng.<br /> (35) Töùc Francis Garnier (1839-1873). Trong thö tòch Vieät Nam, teân cuûa oâng thöôøng ñöôïc phieân<br /> aâm laø Ngaïc Nhi.<br /> (36) Trong baøi “Une note chinoise de 1884 sur l’Histoire du Vietnam” ñaõ daãn, Leùon Vandermeersch<br /> cho raèng Trònh Quan ÖÙng nhaàm vôùi traän ñaùnh thaønh Haø Noäi laàn thöù hai vaøo naêm 1882 do<br /> quaân Phaùp gaây ra, khi aáy Toång ñoác thaønh Haø Noäi laø Hoaøng Dieäu.<br /> 156 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015<br /> <br /> <br /> Trong söï kieän thaønh Haø Noäi thaát thuû bôûi quaân Phaùp naêm 1873 ñöôïc Trònh Quan ÖÙng ñeà caäp,<br /> Nguyeãn Tri Phöông (1800-1873) vôùi troïng traùch Khaâm meänh ñaïi thaàn taïi Baéc Kyø laø ngöôøi ñaõ<br /> quyeát töû taïi thaønh.<br /> (37) Töùc caûng Thò Naïi, ngöôøi Trung Quoác goïi laø Taân Chaâu. Ñoaïn naøy nguï yù chæ khoaûn XI cuûa hoøa<br /> öôùc Giaùp Tuaát (1874) buoäc trieàu ñình Hueá phaûi môû cöûa Thò Naïi (Quy Nhôn), cöûa Ninh Haûi<br /> (Haûi Phoøng), thaønh Haø Noäi vaø Soâng Hoàng cho ngöôøi ngoaïi quoác vaøo buoân baùn.<br /> (38) Nieân hieäu vua nhaø Thanh (Trung Quoác), 1875-1908.<br /> (39) Töùc Jules Blanscubeù (1834-1888). OÂng ñeán Nam Kyø naêm 1865, laø thaønh vieân cuûa Hoäi Tam<br /> ñieåm vaø phoùng vieân, cuõng laø moät chieán binh cho tôùi cuoái cuoäc chieán Ñoâng Döông. Sau ñöôïc<br /> boå laøm Thò tröôûng Saøi Goøn vaøo nhöõng naêm 1879-1880, roài Nghò vieân.<br /> (40) Töùc Trung taù Carreau.<br /> (41) Chæ vuøng ñaát môùi khai hoang laán bieån thuoäc tænh Nam Ñònh.<br /> (42) Töùc Henri Rivieøre (1827-1883).<br /> (43) Töùc Alexandre Eugeøne Bouët (1833-1887).<br /> (44) Claudine Salmon (1996), ñaõ daãn, tr. 225.<br /> (45) Trònh Quan ÖÙng taäp, thöôïng saùch (1982), ñaõ daãn, tr. 946-947.<br /> (46) Nhö treân.<br /> <br /> TÖ LIEÄU THAM KHAÛO (trích yeáu)<br /> 1. Trònh Quan ÖÙng [Zheng Guanying] (1884), “Nam du nhaät kyù”, trong Trònh Quan ÖÙng taäp, Taùi<br /> baûn: Thöôïng Haûi Nhaân daân xuaát baûn xaõ, 1982.<br /> 2. Claudine Salmon (1996), “Trois regards chinois sur le Vietnam des anneùes 1880-1890”,<br /> trong Reùcits de voyage des Asiatiques, Paris: EFEO, 1996, tr. 223-251.<br /> 3. Claudine Lombard-Salmon vaø Taï Troïng Hieäp (1996), “Les reùcits de voyages chinois comme<br /> source pour l’eùtude du Vieâtnam (Xe-XXe sieøcle)”, trong BEFEO, taäp 83, tr. 67-87.<br /> 4. Leùon Vandermeersch (2008), “Une note chinoise de 1884 sur l’Histoire du Vietnam”, trong<br /> Monde du Vieât Nam-Vietnam World. Hommage aø Nguyeân Theâ Anh, Freùdeùric Mantienne vaø<br /> Keith W. Taylor chuû bieân, Paris: Les Indes Savantes, 2008, tr. 243-251.<br /> TOÙM TAÉT<br /> Du kyù Vieät Nam ñöôïc bieân soaïn bôûi taùc giaû Trung Quoác töø laâu nay ñöôïc ñaùnh giaù laø nguoàn<br /> söû lieäu höõu hieäu ñeå nghieân cöùu veà Vieät Nam vaø caùc nöôùc lieân quan. Nam du nhaät kyù ñöôïc Trònh<br /> Quan ÖÙng thöïc hieän naêm 1884 laø moät ví duï tieâu bieåu, töøng ñöôïc hoïc giaû Phaùp khaùm phaù vaø khaûo<br /> cöùu. Keá thöøa thaønh töïu ñoù ôû phöông dieän taän duïng vaên baûn Haùn vaên cuûa taùc giaû hoï Trònh, baøi vieát<br /> goàm ba phaàn: Khaùi löôïc quaù trình khaùm phaù giaù trò tö lieäu du kyù cuûa Trònh Quan ÖÙng; Giôùi thieäu,<br /> phieân dòch, chuù giaûi moät soá noäi dung tö lieäu lieân quan Vieät Nam trong Nam du nhaät kyù; Vieät Nam<br /> trong nhaän thöùc chính trò cuûa Trònh Quan ÖÙng.<br /> ABSTRACT<br /> VIETNAM IN THE FRANCE-CHINA RELATIONS IN 1884: VIEWPOINT OF A CHINESE<br /> So far, traveler’s notes on Vietnam compiled by Chinese authors have been regarded<br /> as an essential historical source to do research on Vietnam and relevant countries; “Nam du<br /> nhaät kyù” (Diary about the Travel to the South), which was written by Trònh Quan ÖÙng in 1884,<br /> discovered and studied by French scholars, is a typical example. The article, inheriting previous<br /> achievements and takingadvantage of the Chinese text by Trònh Quan ÖÙng, includes three parts:<br /> Summarizing the process of finding out the documentary value of Trònh Quan ÖÙng’s travel diary;<br /> Introducing, translating and annotating some contents related to Vietnam in “Nam du nhaät kyù”;<br /> Vietnam in Trònh Quan ÖÙng’s political viewpoint.<br />