Xã hội học ngôn ngữ về giới: Kỳ thị và kế hoạch hóa ngôn ngữ chống kỳ thị đối với nữ giới trong sử dụng ngôn ngữ - Nguyễn Văn Khang

X· héi häc thùc nghiÖm X· héi häc sè 2 (86), 2004 25<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> X· héi häc ng«n ng÷ vÒ giíi:<br /> kú thÞ vµ kÕ ho¹ch hãa ng«n ng÷<br /> chèng kú thÞ ®èi víi n÷ giíi trong sö dông ng«n ng÷<br /> <br /> NguyÔn V¨n Khang<br /> <br /> <br /> <br /> 1. DÉn nhËp<br /> Lµ c«ng cô giao tiÕp quan träng bËc nhÊt cña con ng−êi, ng«n ng÷ kh«ng chØ<br /> cã chøc n¨ng ph¶n ¸nh thùc t¹i x· héi mµ cßn cã chøc n¨ng cñng cè vµ duy tr× tån t¹i<br /> x· héi. Víi c¸ch nh×n nµy, tõ gãc ®é giíi cã thÓ nhËn thÊy, ng«n ng÷ kh«ng chØ ph¶n<br /> ¸nh quan niÖm, c¸ch nh×n nhËn vÒ giíi cña con ng−êi mµ cßn cã thÓ t¸c ®éng, gãp<br /> phÇn vµo thay ®æi nhËn thøc cña con ng−êi vÒ giíi.<br /> Tr−íc hÕt, víi chøc n¨ng ph¶n ¸nh thùc t¹i x· héi mµ cô thÓ ë ®©y lµ ph¶n<br /> ¸nh c¸ch nh×n nhËn vÒ giíi cña con ng−êi, ng«n ng÷ ®−îc xem nh− lµ “tÊm g−¬ng soi<br /> cña x· héi" vÒ giíi, lµ "chiÕc hµn thö biÓu" ®Ó ®o nhËn thøc cña con ng−êi vÒ giíi<br /> trong c¸c x· héi kh¸c nhau, ë tõng giai ®o¹n lÞch sö kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n, nÕu nh−<br /> x· héi "ph©n chia loµi ng−êi lµm hai nöa" giíi nam vµ giíi n÷ th× ®Æc ®iÓm nµy còng<br /> ®−îc ph¶n ¸nh trong ng«n ng÷: Bªn c¹nh nh÷ng ®iÓm chung mang tÝnh kh¸i qu¸t<br /> cña ng«n ng÷ cho c¶ hai giíi, ng−êi ta vÉn cã thÓ nhËn ra cã mét "thø" ng«n ng÷ mµ<br /> chØ giíi nµy dïng hoÆc chØ ®Ó nãi vÒ giíi nµy mµ kh«ng dïng hoÆc ®Ó nãi vÒ giíi kia<br /> vµ ng−îc l¹i. NÕu ng−êi sö dông ng«n ng÷ v−ît qua ranh giíi ®ã th× sÏ bÞ quy ngay lµ<br /> mang tÝnh hoÆc cã thiªn h−íng cña giíi kh¸c. §©y chÝnh lµ lý do xuÊt hiÖn c¸c ph¸t<br /> ng«n kiÓu nh− I would describe her as handsome rather than beautiful (T«i cã thÓ m«<br /> t¶ c« ta cã c¸i vÎ ®Ñp cña mét trang tu mi nam tö h¬n lµ vÎ ®Ñp dÞu dµng cña mét<br /> phô n÷). Bëi, trong tiÕng Anh, handsome chØ dïng cho nam vµ beautiful chØ dïng cho<br /> n÷. Còng vËy, trong tiÕng ViÖt mét sè tõ nh− yÓu ®iÖu, th−ít tha chØ dïng ®Ó m« t¶<br /> vÎ ®Ñp cña n÷ giíi ë tuæi thanh xu©n, nÕu dïng cho nam giíi th× ch¾c sÏ cã s¾c th¸i<br /> tu tõ tiªu cùc.<br /> Gièng nh− tuæi t¸c vµ nghÒ nghiÖp, giíi ®−îc coi lµ mét nh©n tè ®Ó h×nh thµnh<br /> nªn c¸ch sö dông ng«n ng÷ mang phong c¸ch giíi tÝnh. D−êng nh−, thiªn chøc, th©n<br /> phËn vµ tÝnh c¸ch cña mçi giíi ®· ®ãng mét vai trß quan träng trong viÖc h×nh thµnh<br /> nªn phong c¸ch ng«n ng÷ cña mçi giíi. VÝ dô, thùc tÕ quan s¸t cho thÊy, c¸c tõ cã lÏ,<br /> cã thÓ, kho¶ng, ®é, kho¶ng ®é, tïy, liÖu, ch¾c lµ,... (cña tiÕng ViÖt), may be, around,<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 26 X· héi häc ng«n ng÷ vÒ giíi: kú thÞ vµ kÕ ho¹ch hãa ng«n ng÷…<br /> <br /> <br /> about, ... (cña tiÕng Anh) cã tÇn sè xuÊt hiÖn trong c¸c ph¸t ng«n cña n÷ giíi cao h¬n<br /> rÊt nhiÒu trong c¸c ph¸t ng«n cña nam giíi. Tõ ®©y, cã thÓ ®−a ra c¸c nhËn xÐt nh−<br /> chiÕn l−îc giao tiÕp cña n÷ giíi (nhÊt lµ trong c¸c ph¸t ng«n thØnh cÇu) lµ rµo ®ãn,<br /> vßng vo, bá ngá, trong khi ®ã ë nam giíi th−êng lµ ng−îc l¹i. Ch¼ng h¹n, ®èi víi c©u<br /> hái "MÊy giê th× ¨n c¬m?" nam giíi sÏ tr¶ lêi ngay lµ "S¸u giê (®i/ nh¸/nhÐ/...!)", cßn<br /> n÷ giíi th−êng tr¶ lêi "§é/kho¶ng s¸u giê (vµ cã thÓ kÌm theo thµnh phÇn hái l¹i<br /> nh− ®−îc kh«ng ¹/anh/...?)". Mét sè nghiªn cøu cßn ®i kÕt luËn xa h¬n "ng«n ng÷<br /> cña n÷ giíi lÞch sù h¬n nam giíi" vµ lý gi¶i r»ng, thiªn chøc lµm mÑ vµ c¸c t¸c nh©n<br /> kh¸c nh− nghÒ nghiÖp (nhÊt lµ nghÒ th− ký v¨n phßng) còng nh− th©n phËn cña hä<br /> (v× th¸i ®é "träng nam khinh n÷" mµ hä ph¶i v−¬n lªn, thÓ hiÖn m×nh) ®· lµm cho hä<br /> cã ®−îc thø ng«n ng÷ lÞch sù nh− vËy. R. Lakoff (1973) ®· lµm mét cuéc ®iÒu tra<br /> b»ng ankÐt nh− sau:<br /> - ViÕt s½n hai c©u cã hai th¸n tõ oh dear vµ shit vµo phiÕu ®iÒu tra:<br /> (1) Oh dear! You've put the peanut butter in the refrigerater again.<br /> (2) Shit! You've put the peanut butter in the refrigerater again.<br /> (T¹m dÞch: You've put the peanut butter in the refrigerater again: "Sao l¹i ®Æt<br /> mÈu b¬ vµo tñ l¹nh thÕ nµy".; Oh dear!: "Eo ¬i!", "Trêi ¬i"; Shit!: vèn cã nghÜa lµ<br /> "cøt", "Øa", khi dïng lµm th¸n tõ cã thÓ dÞch lµ "Cøt thËt!", "§å con khØ!",...).<br /> - §−a cho c¸c céng t¸c viªn vµ hái ph¸t ng«n nµo lµ cña nam vµ ph¸t ng«n nµo<br /> lµ cña n÷.<br /> KÕt qu¶ cho thÊy, hÇu hÕt phiÕu tr¶ lêi ®Òu cho r»ng, ph¸t ng«n (1) cã th¸n tõ<br /> oh dear lµ cña n÷ cßn ph¸t ng«n (2) cã th¸n tõ shit lµ cña nam.<br /> Nªu ra ®«i ®iÒu nh− vËy ®Ó kh¼ng ®Þnh r»ng, ng«n ng÷ tuy lµ cña chung,<br /> kh«ng thuéc th−îng tÇng kiÕn tróc còng kh«ng thuéc giíi nµo, nh−ng còng nh− c¸c<br /> giai cÊp sö dông ng«n ng÷ phôc vô cho giai cÊp m×nh ®Ó h×nh thµnh nªn kh¸i niÖm<br /> "ph−¬ng ng÷ giai cÊp", mçi giíi sö dông ng«n ng÷ theo c¸ch riªng cña m×nh ®Ó h×nh<br /> thµnh kh¸i niÖm "ph−¬ng ng÷ giíi tÝnh". Néi dung nµy thuéc ph¹m vi "phu¬ng ng÷<br /> x· héi" cña ng«n ng÷ häc x· héi- mét sù më réng cña kh¸i niÖm ph−¬ng ng÷ (dialect)<br /> mµ ng«n ng÷ häc cÊu tróc khi nãi tíi ph−¬ng ng÷ th−êng chØ cã thÓ hiÓu ®ã lµ<br /> ph−¬ng ng÷ ®Þa lý.<br /> 1.2. Víi chøc n¨ng cñng cè vµ duy tr× tån t¹i x· héi, cô thÓ ë ®©y lµ t¸c ®éng, gãp<br /> phÇn vµo thay ®æi nhËn thøc cña con ng−êi vÒ giíi, ng«n ng÷ cÇn ph¶i ®−îc thay ®æi,<br /> c¶i c¸ch, nh»m xãa bá nh÷ng thiªn kiÕn vÒ giíi. §ã chÝnh lµ kÕ ho¹ch hãa ng«n ng÷<br /> (language planning) nh»m xãa bá thiªn kiÕn vÒ giíi ®−îc thÓ hiÖn trong ng«n ng÷.<br /> Nh− trªn ®· nªu, ng«n ng÷ thùc hiÖn chøc n¨ng ph¶n ¸nh vµ do vËy, nh÷ng<br /> quan niÖm vÒ giíi ch¾c ch¾n sÏ ®−îc ph¶n ¸nh trong ng«n ng÷. Mét c©u hái ®Æt ra lµ,<br /> khi x· héi loµi ng−êi cã x· héi mÉu quyÒn vµ x· héi phô quyÒn, th× trong ng«n ng÷<br /> víi chøc n¨ng ph¶n ¸nh cña m×nh cã thÓ hiÖn ®−îc ®iÒu nµy hay kh«ng? C©u tr¶ lêi<br /> lµ cã. Tuy nhiªn ®Ó chøng minh, lµm s¸ng tá nã cßn lµ c«ng viÖc ®ang tiÕp tôc kh«ng<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn V¨n Khang 27<br /> <br /> chØ b»ng tri thøc ng«n ng÷ häc. VÝ dô, trong tiÕng Naxi (cña d©n téc thiÓu sè Naxi ë<br /> khu vùc LÖ Giang, tØnh V©n Nam Trung Quèc) cã hiÖn t−îng ghÐp tõ nh− sau: khi<br /> trong tiÕng H¸n cã tõ ghÐp "phu thª" (chång vî) th× tiÕng Naxi l¹i tõ ghÐp "thª phu"<br /> (vî chång); tiÕng H¸n cã tõ ghÐp "nam n÷ " th× tiÕng Naxi l¹i cã tõ ghÐp "n÷ nam";<br /> trong tiÕng Naxi, tõ "mÉu" (mÑ) ®ång nghÜa víi tõ "®¹i" (to), tõ "nam" (®µn «ng, bè)<br /> ®ång nghÜa víi "tiÓu" (nhá). V× thÕ, khi tiÕng H¸n gäi “c©y to” lµ "®¹i thô" th× tiÕng<br /> Naxi l¹i gäi lµ "thô mÉu" (c©y mÑ); khi tiÕng H¸n gäi “c©y nhá” lµ "tiÓu thô" th× th×<br /> tiÕng Naxi l¹i gäi lµ "thô nam" (c©y nam/c©y ®µn «ng ). Dùa theo chøng cø vÒ ng«n<br /> ng÷ nµy, cã nhµ d©n téc häc Trung Quèc ®· ®i ®Õn nhËn ®Þnh r»ng, ®©y lµ dÊu Ên cña<br /> thêi kú mÉu hÖ (Chen songling, 1985). Sù ®óng sai hay tÝnh chÝnh x¸c cña kÕt luËn<br /> nµy ph¶i chê xem xÐt ë nhiÒu gãc ®é. Tuy nhiªn, nã lµ mét ®iÒu ®¸ng ®Ó suy nghÜ khi<br /> nh×n vµo tiÕng ViÖt: T¹i sao c¸c tõ ghÐp tiÕng ViÖt khi nãi vÒ quan hÖ th©n téc th×<br /> yÕu tè nam th−êng ®øng tr−íc cßn yÕu tè n÷ ®øng sau («ng bµ, cha mÑ, ba mî, ba<br /> m¸, chó g×, chó thÝm, cËu mî, anh chÞ) mµ chØ trõ cã mét tr−êng hîp ngo¹i lÖ lµ vî<br /> chång, cã yÕu tè n÷ ®øng tr−íc, yÕu tè nam ®øng sau? C¸ch kÕt hîp vî chång cña<br /> tiÕng ViÖt liÖu cã liªn quan g× víi x· héi mÉu hÖ nh− nhµ nghiªn cøu Trung Quèc kia<br /> ®· ®−a ra nhËn xÐt? Cã liªn quan g× ®Õn quan niÖm vÒ giíi ë trong mçi x· héi?<br /> Còng tõ c¸ch nh×n cho r»ng, sù bÊt b×nh ®¼ng vÒ giíi ®ang ®−îc ng«n ng÷<br /> ph¶n ¸nh, l−u gi÷, vµ, nh− lµ mét sù "m−a dÇm thÊm ¸o", chÝnh ng«n ng÷ ®· cµng<br /> lµm khoÐt s©u hè ng¨n c¸ch nµy. V× thÕ, muèn t¹o ra sù b×nh ®¼ng vÒ giíi trong x·<br /> héi th× nhiÖm vô cña ng«n ng÷ lµ ph¶i kÕ ho¹ch hãa ng«n ng÷ (language planning)<br /> hay "c¶i c¸ch ng«n ng÷" (language reform). VÝ dô, c¸ch nãi Ladies and Gentlments<br /> (Th−a c¸c quý bµ, quý «ng) (chø kh«ng ph¶i Gentlments and Ladies (Th−a c¸c quý<br /> «ng, quý bµ") ®−îc coi nh− lµ mét sù n©ng cao vÞ thÕ cña n÷ giíi theo h−íng chèng coi<br /> th−êng n÷ giíi (t¹o sù b×nh ®¼ng cho n÷ giíi).<br /> 1.3. VÊn ®Ò mèi quan hÖ gi÷a ng«n ng÷ vµ giíi tÝnh ®· trë thµnh mét néi dung<br /> lín cña ng«n ng÷ häc x· héi (sociolinguistics) ngay tõ khi chuyªn ngµnh ra ®êi vµo<br /> n¨m 1964. Tõ ®ã ®Õn nay, nhiÒu néi dung xoay quanh ®Ò tµi nµy víi hµng lo¹t c«ng<br /> viÖc ®−îc triÓn khai, nh−: c¸c h×nh thøc ng«n ng÷ cña nam giíi vµ n÷ giíi; m« thøc<br /> giíi trong ng«n ng÷ häc x· héi; biÓu hiÖn cña sù kú thÞ vÒ giíi tÝnh trong ng«n ng÷;<br /> phong trµo n÷ quyÒn víi sù c¶i c¸ch ng«n ng÷ vÒ giíi; v.v... Cã thÓ nãi, giíi tÝnh cïng<br /> víi tuæi t¸c vµ nghÒ nghiÖp lµ ba t¸c nh©n ë thÕ "kiÒng ba ch©n" trong sö dông ng«n<br /> ng÷. ChÝnh tõ gãc nh×n nµy ®· lµm cho viÖc nghiªn cøu ng«n ng÷ v−ît ra khái ph¹m<br /> vi nghiªn cøu cña ng«n ng÷ häc truyÒn thèng ®Ó g¾n liÒn h¬n víi ®êi sèng x· héi.<br /> Cïng víi c¸c nghiªn cøu nh− xuyªn v¨n hãa (cross-cultural), liªn v¨n hãa (inter-<br /> cultural), nghiªn cøu ng«n ng÷ häc x· héi vÒ giíi lµ h−íng nghiªn cøu ®a ngµnh vµ<br /> liªn ngµnh (víi x· héi häc, d©n téc häc, v¨n hãa häc,...), gãp phÇn vµo gi¶i quyÕt c¸c<br /> vÊn ®Ò vèn rÊt hÊp dÉn vµ phong phó nh−ng kh«ng hÒ dÔ dµng vÒ mèi quan hÖ gi÷a<br /> ng«n ng÷ vµ x· héi: NÕu coi x· héi con ng−êi víi c¸c hµnh vi lµ mét m¹ng c¸c quan<br /> hÖ, th× ng«n ng÷ víi t− c¸ch lµ mét lo¹i hµnh vi cña con ng−êi kh«ng thÓ t¸ch rêi c¸c<br /> hµnh vi kh¸c. §ã lµ lý do gi¶i thÝch v× sao vÊn ®Ò ng«n ng÷ vµ giíi trë thµnh mét néi<br /> dung quan träng trong nghiªn cøu ng«n ng÷ häc x· héi: Khi xö lý c¸c vÊn ®Ò cña<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 28 X· héi häc ng«n ng÷ vÒ giíi: kú thÞ vµ kÕ ho¹ch hãa ng«n ng÷…<br /> <br /> <br /> ng«n ng÷ kh«ng thÓ bá qua c¸c vÊn ®Ò vÒ giíi vµ ng−îc l¹i, c¸c vÊn ®Ò vÒ giíi lu«n<br /> g¾n víi ng«n ng÷ ë c¶ hai b×nh diÖn lµ ph¶n ¸nh vÒ giíi vµ t¸c ®éng vµo giíi.<br /> Trong nhiÒu néi dung cã liªn quan ®Õn ng«n ng÷ vµ giíi th× cho ®Õn nay, cã<br /> hai néi dung ®−îc ®Æc biÖt quan t©m ®ã lµ: (1) Sù thiªn kiÕn vÒ giíi ®−îc thÓ hiÖn<br /> trong ng«n ng÷ vµ (2) C¶i c¸ch ng«n ng÷ (hay kÕ ho¹ch hãa ng«n ng÷) vÒ giíi ®Ó gãp<br /> phÇn t¹o sù b×nh ®¼ng vÒ giíi.<br /> Bµi viÕt nµy tËp trung vµo hai vÊn ®Ò (1) vµ (2) trong sù liªn hÖ víi tr−êng<br /> hîp tiÕng ViÖt vµ vÊn ®Ò giíi ë ViÖt Nam.<br /> 2. Ng«n ng÷ ph¶n ¸nh sù thiªn kiÕn ®èi víi giíi n÷ trong x· héi<br /> 2.1. Thiªn kiÕn vÒ giíi tÝnh lµ mét vÊn ®Ò x· héi ®ang tån t¹i vµ ®−îc biÓu<br /> hiÖn ë trong sö dông ng«n ng÷ d−íi c¸c tªn gäi nh−: ng«n ng÷ kú thÞ giíi tÝnh (sexist<br /> language); ng«n ng÷ thiªn kiÕn vÒ giíi (gender-biased language); ng«n ng÷ lo¹i trõ<br /> vÒ giíi (gender-exclusive language); v.v... Ng«n ng÷ thÓ hiÖn thiªn kiÕn ®èi víi giíi<br /> tÝnh ®−îc hiÓu mét c¸ch ®¬n gi¶n lµ sù coi th−êng, h¹ thÊp vai trß cña mét trong hai<br /> giíi so víi giíi kia ®−îc ph¶n ¸nh trong ng«n ng÷. Së dÜ nãi "mét trong hai giíi" lµ v×,<br /> bÊy l©u nay, khi nãi ®Õn thiªn kiÕn vÒ giíi, ng−êi ta th−êng chØ nghÜ ®Õn n÷ giíi,<br /> nh−ng nÕu xuÊt ph¸t tõ t− liÖu ng«n ng÷ th× kh«ng hoµn toµn nh− vËy. VÝ dô, khi<br /> nghe ph¸t ng«n "¤ng ta tr«ng thÕ mµ lÌm bÌm nh− ®µn bµ", th× côm tõ “lÌm bÌm nh−<br /> ®µn bµ" biÓu thÞ nghÜa kh¸i qu¸t víi ý xem th−êng vÒ mét tÝnh c¸ch cña n÷ giíi "nãi<br /> n¨ng kh«ng ch÷ng ch¹c, chØ chó träng ®Õn nh÷ng c¸i nhá nhen, vôn vÆt (tøc lµ, ®µn<br /> bµ hay lÌm bÌm). Nh−ng khi nghe ph¸t ng«n "C« Êy tr«ng th× xinh mµ sao ¨n nãi g×<br /> mµ côc xóc nh− bän ®µn «ng Êy!" th× côm tõ “côc xóc nh− bän ®µn «ng” thÓ hiÖn sù<br /> "kú thÞ" ®µn «ng víi viÖc g¸n cho cho giíi mµy r©u mét tÝnh c¸ch chung "dÔ c¸u b¼n,<br /> th« b¹o, th« thiÓn” (tøc lµ, ®µn «ng th−êng ¨n nãi côc c»n, th« lç). Nh−ng cã lÏ, trong<br /> mét x· héi cßn mang nÆng t− t−ëng "nam t«n n÷ ti" (nam th× ®−îc träng cßn n÷ th×<br /> bÞ xem th−êng), “nhÊt nam viÕt h÷u, thËp n÷ viÕt v«” (sinh ®−îc mét ®øa con trai coi<br /> nh− lµ ®· cã con, cßn sinh tíi m−êi ®øa con g¸i vÉn coi nh− ch−a cã con) th× sù tËp<br /> trung lín nhÊt vÉn lµ sù coi th−êng n÷ giíi vµ sù coi th−êng nµy ®· ®−îc ph¶n ¸nh<br /> trong ng«n ng÷.<br /> 2.2. Kh«ng chØ trong c¸c ng«n ng÷ ph−¬ng §«ng - ng«n ng÷ mang t¶i ®Æc<br /> tr−ng v¨n hãa phong kiÕn cña c¸c n−íc nµy mµ ë c¶ c¸c ng«n ng÷ ph−¬ng T©y, sù coi<br /> th−êng n÷ giíi còng ®−îc thÓ hiÖn rÊt râ trong ng«n ng÷.<br /> Tr−íc hÕt, ng«n ng÷ ph¶n ¸nh vÞ thÕ thÊp cña n÷ giíi so víi nam giíi trong c¶<br /> gia ®×nh vµ ngoµi x· héi. §iÒu nµy cßn l−u l¹i trong c¸c ph¸t ng«n cña tiÕng Anh.<br /> Ch¼ng h¹n, mét thêi, trong tiÕng Anh chØ cã thÓ hái "What does your hasband do?"<br /> (Chång bµ lµm g×?) chø kh«ng cã quyÒn hái "What does your wife do?" (Vî «ng lµm<br /> g×?). Vµ, nÕu hái "What does your wife do?" (Vî «ng lµm g×?) th× lËp tøc sÏ nhËn ®−îc<br /> c©u tr¶ lêi lµ, "She's my wife, that's what she does" (Bµ Êy lµ vî t«i, ®ã lµ c«ng viÖc<br /> mµ bµ Êy lµm) [R. Lakoff, 1973].<br /> Trong tiÕng Anh, yÕu tè man ®−îc nh¾c ®Õn nhiÒu nhÊt vµ ®−îc ng−êi ta g¸n<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn V¨n Khang 29<br /> <br /> cho sù ®iÓn h×nh cña sù ®Ò cao nam giíi vµ h¹ thÊp n÷ giíi. Man xuÊt hiÖn víi t−<br /> c¸ch lµ yÕu tè t¹o tõ cña c¸c c¸c danh tõ nghÒ nghiÖp "d−êng nh− chØ ®Ó cho nam vµ<br /> chØ cã nam míi cã thÓ lµm ®−îc" theo m« h×nh "x+man": spokerman "ng−êi ph¸t<br /> ng«n", congressman "nghÞ sÜ", saleman "th−¬ng gia", chairman "chñ tÞch",... Kh«ng<br /> nh÷ng thÕ, man cßn "lÊn l−ít" ®Õn møc tõ dïng ®Ó chØ n÷ (woman/women) còng<br /> ph¶i cã man (sè nhiÒu: men). ThËm chÝ cã ng−êi ph¶i thèt lªn r»ng, ngay trong c©u<br /> më ®Çu “B¶n tuyªn ng«n ®éc lËp” cña Mü (The Decraration of Independence) “All<br /> men are created equal” (Mäi ng−êi sinh ra quyÒn b×nh ®¼ng) th× men ®−îc dïng nh−<br /> mankind (con ng−êi-mµ con ng−êi l¹i còng lµ man!). Cã thÓ thÊy, man tham gia<br /> hµng lo¹t c¸c ho¹t ®éng kh¸c víi nghÜa "con ng−êi, ng−êi": humanism,<br /> humanitarianism, humaness, everyman, a man of men/ means/office/... Trong khi<br /> ®ã, quan niÖm vÒ thiªn chøc lµm mÑ, lµm vî vµ lµm c¸c c«ng viÖc néi trî gia ®×nh hay<br /> c«ng viÖc phôc vô ®èi víi n÷ ®· "truyÒn tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c nh− mét di s¶n<br /> th«ng qua ng«n ng÷" (Miller vµ Swift, 1980). "Di s¶n" ®ã b¾t ®Çu tõ ®êi sèng gia ®×nh<br /> n¬i mµ tiÕng Anh gäi lµ man and wife chø kh«ng ph¶i lµ man and women. Ph¶i<br /> ch¨ng, v× thÕ mµ, ch¼ng h¹n nh−, d−íi c¸c bøc tranh do phô n÷ vÏ bao giê còng ph¶i<br /> lµ women pioneer (n÷ ho¹ sÜ). ViÖc thªm woman (women) vµo tr−íc pioneer hµm ý<br /> nh− lµ quy ®Þnh ph¹m vi nghÒ nghiÖp cña phô n÷ vèn chØ lµ housewife "bµ néi trî"),<br /> cßn nÕu "lÊn" sang c«ng viÖc cña ®µn «ng th× ph¶i cã thªm woman (women) nh− mét<br /> c¸ch "®¸nh dÊu". Mèi quan hÖ gi÷a kh«ng ®¸nh dÊu (unmarked) ®èi víi nam giíi vµ<br /> ®¸nh dÊu (marked) ®èi víi n÷ giíi thÓ hiÖn ë tõ tiÕng Anh lµ mèi quan hÖ kh«ng ®èi<br /> xøng (asymmetry): C¸c tõ chØ chøc danh cña n÷ ®−îc t¹o thµnh b»ng "thªm" hËu tè<br /> vµo c¸c tõ chØ chøc danh cña nam. So S¸nh: prince (hoµng tö)/ pricess (c«ng chóa);<br /> actor (diÔn viªn)/ actress (n÷ diÔn viªn); poet (thi nh©n)/ poetess (n÷ thi nh©n);<br /> ambasador (®¹i sø)/ ambasadress (n÷ ®¹i sø); hero (anh hïng)/ heroine (n÷ anh<br /> hïng);v.v... Cã thÓ dÉn ra tõ tomboy cña tiÕng Anh lµm vÝ dô ®iÓn h×nh cho sù l−u<br /> gi÷ cña ng«n ng÷ vÒ sù coi th−êng n÷ giíi. Trong tiÕng Anh, tomboy cã nghÜa lµ "c«<br /> g¸i thÝch c¸c trß th« b¹o, Çm Ü", tøc lµ, nh÷ng c« g¸i cã c¸ tÝnh cña nam giíi nh− thÝch<br /> phiªu l−u, m¹o hiÓm, chñ ®éng h¬n lµ thô ®éng. NÕu nh×n tõ gãc ®é thiªn kiÕn vÒ<br /> giíi th× nh÷ng ng−êi con g¸i ®−îc gäi lµ tomboy cã vÎ bÊt b×nh th−êng-"®µn «ng tÝnh".<br /> §ã lµ lý do gi¶i thÝch v× sao, boy "con trai" l¹i tham gia vµo t¹o nªn tõ tomboy.<br /> Nh×n vµo c¸c ng«n ng÷ ph−¬ng §«ng nh− tiÕng H¸n, tiÕng ViÖt còng cã t×nh<br /> h×nh t−¬ng tù. NÕu trë vÒ víi nh÷ng c¸ch nãi tr−íc nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kØ 20 cã<br /> thÓ thÊy râ ®iÒu nµy: Khi nh¾c ®Õn mét chøc danh nµo ®ã ng−êi ta mÆc nhiªn hiÓu ®ã<br /> lµ nam giíi, cßn nÕu dïng cho n÷ giíi th× ph¶i thªm yÕu tè n÷ ë tr−íc. So s¸nh:<br /> - b¸c sÜ doctor / n÷ b¸c sÜ women/lady/female doctor*<br /> - luËt s− lawyer / n÷ luËt s− women/female lawyer<br /> - thÈm ph¸n judge / n÷ thÈm ph¸n women judge<br /> <br /> <br /> <br /> *<br /> C¸c tr−êng hîp xuÊt hiÖn ch÷ H¸n trong bµi, xin xem "Tµi liÖu tham kh¶o [9]" ë cuèi bµi.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 30 X· héi häc ng«n ng÷ vÒ giíi: kú thÞ vµ kÕ ho¹ch hãa ng«n ng÷…<br /> <br /> <br /> - diÔn viªn actor / n÷ diÔn viªn actress<br /> - ®¹i sø ambasador / n÷ ®¹i sø ambasadress<br /> - anh hïng hero / n÷ anh hïng heroin<br /> Râ rµng, ®iÒu nµy ph¶n ¸nh nh÷ng nghÒ nµy "®−¬ng nhiªn lµ cña nam", nÕu<br /> cã n÷ tham gia lµ c¸ biÖt. Trong khi ®ã, mét sè “nghÒ” néi trî l¹i “®−¬ng nhiªn lµ cña<br /> n÷”, nÕu nam tham gia th× còng lµ c¸ biÖt. So s¸nh:<br /> - nurse hé lý / male nurse "nam hé lý”<br /> - housewife [gia ®×nh chñ phô], bµ néi trî / male house wife [gia ®×nh chñ<br /> nam], “«ng néi trî”<br /> Tuy nhiªn, hiÖn nay ®· kh«ng cßn thÊy hoÆc Ýt thÊy yÕu tè n÷ xuÊt hiÖn tr−íc<br /> c¸c tõ chØ nghÒ nghiÖp (cã ch¨ng chØ mang tÝnh nhÊn m¹nh, c¸ biÖt). Thùc tÕ nµy<br /> kh«ng chØ ph¶n ¸nh sù thay ®æi quan niÖm cña x· héi mµ ph¶n ¸nh thùc tÕ sù thay<br /> ®æi vÒ vÞ thÕ x· héi cña n÷ giíi, sù tiÕn bé x· héi ë ViÖt Nam còng nh− ë Trung Quèc.<br /> MÆc dï vËy, c¸c tõ “hé lý”, “bµ néi trî” ë trong ®êi sèng tiÕng ViÖt vÉn lu«n thuéc vÒ<br /> n÷ giíi (cßn “nam hé lý’, “«ng néi trî” ch−a thÊy xuÊt hiÖn).<br /> Ph¶n ¸nh quan niÖm träng nam khinh n÷, cã thÓ thÊy c¶ nh÷ng thiªn kiÕn<br /> hÑp hßi vµ kh¾t khe ®èi víi n÷ giíi cßn in ®Ëm trong ng«n ng÷. Ch¼ng h¹n, trong<br /> tiÕng Anh chØ cã sù ph©n biÖt c¸ch gäi ®èi víi ng−êi phô n÷ ch−a chång (Miss) vµ cã<br /> chång (Mirs), trong khi ®ã th× ph¸i nam l¹i kh«ng cã sù ph©n biÖt nµy (Mr). Trong<br /> c¸c ng«n ng÷ ë ph−¬ng §«ng nh− tiÕng H¸n, tiÕng NhËt, tiÕng ViÖt,... chØ cã tiÕt phô<br /> (ng−êi ®µn bµ thñ tiÕt khi chång chÕt) mµ kh«ng cã tiÕt phu (ng−êi ®µn «ng thñ tiÕt<br /> khi vî chÕt); chØ cã tõ ghÐp "qu¶ phô/gãa phô " (ng−êi phô n÷ chÕt chång) mµ kh«ng<br /> "qu¶ phu/gãa phu" (ng−êi ®µn «ng chÕt vî); chØ cã trinh n÷ (ng−êi con g¸i cßn trinh<br /> tr¾ng) mµ kh«ng cã trinh nam (ng−êi ®µn «ng cßn trinh tr¾ng) [trong tiÕng ViÖt cã<br /> c¸ch nãi “g¸i t©n” vµ “trai t©n”, tuy nhiªn ch−a trë thµnh mét môc tõ trong tõ<br /> ®iÓn];... Còng vËy, sù coi th−êng n÷ giíi thÓ hiÖn c¶ trong c¶m thøc ng«n ng÷. VÝ dô,<br /> khi nghe ph¸t ng«n “He is a bachelor/spinster” (Anh Êy lµ ng−êi ®éc th©n) th× lµ<br /> "chuyÖn b×nh th−êng", nh−ng nÕu nãi “She is a spinster” (C« Êy lµ ng−êi ®éc th©n) th×<br /> nh− cã ý l¨ng nhôc. LÝ do "®¸nh dÊu" cho phô n÷ vÒ cuéc sèng h«n nh©n ®· ®−îc gi¶i<br /> thÝch r»ng, ®©y lµ sù biÓu hiÖn râ quan niÖm "®µn bµ lµ së h÷u cña ®µn «ng bao gåm<br /> c¶ t− c¸ch lµ chång hay lµ cha". §iÒu nµy cµng thÓ hiÖn râ h¬n khi ng−êi phô n÷<br /> trong x· héi ViÖt Nam tr−íc ®©y (vµ vÉn cßn cã thÓ b¾t gÆp ë mét sè vïng n«ng th«n<br /> hiÖn nay) lÊy tªn cña chång ®Ó gäi thay cho tªn cña m×nh (vî). Còng vËy, c¸ch gäi tªn<br /> con trai lµ tr−ëng nam thay cho tªn cña bè, mÑ còng lµ mét biÓu hiÖn cña "quyÒn uy”<br /> ®µn «ng. VÝ dô, trong t¸c phÈm "T¾t ®Ìn" cña Ng« TÊt Tè, d−êng nh− c¸i tªn NguyÔn<br /> ThÞ §µo chØ xuÊt hiÖn trong "b¹ tÞch" hoÆc mét hai lÇn khi ®äc "b¹ tÞch", cßn ®©u tÊt<br /> c¶ ®Òu ®−îc gäi lµ DËu (tªn cña chång). Trong tiÕng ViÖt, chØ cã c¸ch gäi bµ gi¸o (gäi<br /> ng−êi ®µn bµ mµ cã chång lµm nghÒ d¹y häc), bµ nghÌ (gäi ng−êi ®µn bµ mµ cã chång<br /> “cã häc vÞ «ng nghÌ"), bµ lý (gäi g−êi ®µn bµ mµ cã chång lµm lý tr−ëng), nh−ng l¹i<br /> kh«ng cã c¸ch gäi ng−îc l¹i (nh− "«ng gi¸o" khi vî lµ gi¸o viªn, “«ng tiÕn sÜ” khi vî lµ<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn V¨n Khang 31<br /> <br /> tiÕn sÜ,...). §©y còng lµ dÊu Ên cña sù thiªn kiÕn trong nghÒ nghiÖp ®èi víi n÷ giíi. ë<br /> c¸c ng«n ng÷ Ên ¢u còng cã nh÷ng dÊu Ên nµy (vÝ dô, ph¶n ¸nh trong viÖc ng−êi phô<br /> n÷ khi xuÊt gi¸ th× ®æi hä theo hä cña chång...). Cã thÓ dïng mét c©u tiÕng H¸n kh¸<br /> quen thuéc víi ng−êi ViÖt ®Ó kh¸i qu¸t “dÊu Ên” vÒ vai trß cña phô n÷ trong mèi<br /> quan hÖ víi nam giíi trong gia ®×nh ®−îc thÓ hiÖn trong ng«n ng÷, ®ã lµ “t¹i gia tßng<br /> phô, xuÊt gi¸ tßng phu, phu tö tßng tö “ (khi ch−a ®i lÊy chång th× ph¶i nghe theo<br /> cha, khi ®i lÊy chång-lµm vî th× ph¶i nghe theo chång, khi chång chÕt råi th× ph¶i<br /> nghe theo con trai).<br /> Sù coi th−êng n÷ giíi ph¶n ¸nh trong ng«n ng÷ cßn thÓ hiÖn ë c¸ch dïng c¸c<br /> ®¹i tõ ng«i thø ba: C¸c ®¹i tõ ng«i thø ba he, him, his, himself vèn lµ chØ dïng cho<br /> nam (cßn she, her, hers lµ dïng cho n÷) nh−ng l¹i ®−îc sö dông mét c¸ch trung tÝnh<br /> (cho c¶ nam vµ n÷). VÝ dô:<br /> He laughs best who laughs last (Ai c−êi sau cïng ng−êi Êy c−êi tèt nhÊt; C−êi<br /> ng−êi chí véi c−êi l©u/ C−êi ng−êi h«m tr−íc h«m sau ng−êi c−êi). Trong c©u nµy, he<br /> dïng cho c¶ nam lÉn n÷.<br /> Everybody does his bit (Ai còng ®Òu cè g¾ng lµm hÕt bæn phËn cña m×nh).<br /> Trong c©u nµy ®· dïng his mµ kh«ng ph¶i hers.<br /> Everyone knows what's best for him (Mçi ng−êi ®Òu biÕt c¸i g× tèt nhÊt cho<br /> b¶n th©n). Trong c©u nµy ®· dïng him mµ kh«ng ph¶i lµ her.<br /> When a baby cries, it means that he is tired or hungry. (Khi ®øa trÎ khãc cã<br /> nghÜa lµ nã bÞ mÖt hoÆc bÞ ®ãi ). Trong c©u nµy ®· dïng he mµ kh«ng ph¶i lµ she.<br /> Trong tiÕng ViÖt sù chó ý tËp trung vµo c¸c tõ nh− cËu, h¾n, th»ng,... vèn lµ<br /> dïng cho nam nh−ng ®−îc dïng cho c¶ nam vµ n÷. VÝ dô, trong ph¸t ng«n "CËu cã ®i<br /> ch¬i víi m×nh nhÐ?" th× cËu ®−îc dïng cho c¶ nam vµ n÷. Tõ th»ng trong Tõ ®iÓn<br /> tiÕng ViÖt ®Þnh nghÜa lµ "tõ dïng ®Ó chØ tõng c¸ nh©n ng−êi ®µn «ng, con trai thuéc<br /> hµng d−íi hoÆc ngang hµng, víi ý th©n mËt hoÆc kh«ng t«n träng" nhiÒu khi trong<br /> c¸ch nãi khÈu ng÷ l¹i ®−îc dïng trung tÝnh cho c¶ nam vµ n÷ (B©y giê ®Õn luît<br /> th»ng nµo? ®−îc dïng trong cuéc ch¬i cã c¶ nam vµ n÷). Trong khi ®ã, t−¬ng ®−¬ng<br /> nghÜa víi th»ng ®Ó dïng cho n÷, trong tiÕng ViÖt cã tõ con (vµ t¹o nªn tæ hîp ghÐp<br /> th»ng con [nµo]...), nh−ng con chØ ®−îc dïng cho n÷ mµ th«i. Cã thÓ t×m thÊy c¸ch<br /> dïng t−¬ng tù víi c¸c tõ kh¸c nh− thÇy gi¸o/ thÇy (dïng cho c¶ c« gi¸o vµ thÇy gi¸o);<br /> anh ta lu«n ®−îc dïng víi nghÜa trung tÝnh (VÝ dô: §øng tr−íc mét vÊn ®Ò nh− vËy,<br /> anh ta ph¶i tù chän cho m×nh mét gi¶i ph¸p an toµn).<br /> NhÊn m¹nh sù coi th−êng n÷ giíi ®−îc ph¶n ¸nh trong ng«n ng÷ cßn thÓ hiÖn<br /> ë chç, bÊt cø mét søc m¹nh tiªu cùc hay ®¸ng sî nµo còng ®Òu cã tªn phô n÷. "Nh÷ng<br /> th¸i ®é ch−íng m¾t, coi th−êng vµ ghª tëm ®èi víi b¶n n¨ng giíi tÝnh cña phô n÷ ®·<br /> t¹o nªn mét vèn tõ vùng khæng lå mang tÝnh ®èi xö chèng phô n÷ mµ kh«ng cã tõ<br /> ®iÓn nµo cã thÓ liÖt kª hÕt" (Dunn vµ Miller). VÝ dô, c¸c trËn cuång phong ®Òu ®−îc<br /> ®Æt tªn phô n÷: Hazel (1954), Diane (1955), Audrey (1957), Flora (1963), Cleo (1964),<br /> Hilda (1964), Dora (1964), Betsy (1965), Carol (1965), Edna (1968), Agnes (1972),<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 32 X· héi häc ng«n ng÷ vÒ giíi: kú thÞ vµ kÕ ho¹ch hãa ng«n ng÷…<br /> <br /> <br /> Gloria (1985), Janet (1995), Marilyn (1995), Joan (1988), Diana (1990), Fran (1996),<br /> Allison (2001), Iris (2001), Lili (2002), v.v...Còng theo Dunn vµ Miller, kho¶ng cuèi<br /> thÕ kØ 19, nhµ khÝ t−îng häc ng−êi Australia tªn lµ Clement Wragge ®· lÊy tªn cña<br /> phô n÷ ®Ó ®Æt cho tªn cña c¬n b·o. Gi¶i thÝch ®iÒu nµy, Dunn vµ Miller cho r»ng,<br /> Clement Wragge ®· lÊy tªn mét nh©n vËt chÝnh trÞ mµ «ng Êy kh«ng thÝch. Do vËy,<br /> dïng tªn cña nh©n vËt chÝnh trÞ kia ®Ó ®Æt tªn cho c¬n b·o lµ nh»m c«ng khai m« t¶<br /> nh©n vËt chÝnh trÞ ®ã lµ ng−êi "g©y nªn sù tóng quÉn" (as "causing great distress")<br /> hay "lang thang cã môc ®Ých kh¾p Th¸i B×nh D−¬ng" ("wandering aimlessly about<br /> the Pacific"). ViÖc sö dông tªn cña phô n÷ ®Ó ®Æt cho c¸c c¬n b·o ®· ®−îc m« t¶ trong<br /> cuèn tiÓu thuyÕt "C¬n b·o" (Storm) cña G. R. Stewart do nhµ xuÊt b¶n Ranson xuÊt<br /> b¶n n¨m 1941. "Trong suèt §¹i chiÕn thÕ giíi II, tªn cña phô n÷ ®· ®−îc sö dông<br /> réng kh¾p trong c¸c cuéc bµn luËn vÒ vÏ b¶n ®å thêi tiÕt, trong c¸c dù b¸o thêi tiÕt,<br /> ®Æc biÖt lµ c¸c nhµ khÝ t−îng kh«ng qu©n vµ h¶i qu©n khi vÏ biÓu ®å vÒ sù di chuyÓn<br /> cña c¸c c¬n b·o ë vïng biÓn Th¸i B×nh D−¬ng" .<br /> Cã thÓ lµm s¸ng tá thªm néi dung võa nªu trong ch÷ H¸n.<br /> Ch÷ H¸n lµ ch÷ t−îng h×nh. V× thÕ cã thÕ thÊy ®Æc ®iÓm thiªn kiÕn vÒ giíi<br /> trong ch÷ viÕt. VÝ dô, hai ch÷ n÷ vµ nam.<br /> Ch÷ n÷ lµ ch÷ t−îng h×nh, m« t¶ “ng−êi con g¸i ngåi quú, hai tay ®Æt tr−íc<br /> ngùc”. §ã lµ c¸ch ngåi cña phô n÷ Trung Quèc thêi x−a vµ còng lµ tÝnh c¸ch cña phô<br /> n÷ qua ch÷ viÕt: khiªm tèn vµ nÐp m×nh.<br /> Ch÷ nam lµ ch÷ t−îng h×nh, lµ do hai ch÷ (chÝnh x¸c lµ bé) ®iÒn vµ lùc hîp<br /> thµnh: §iÒn lµ ruéng, h×nh ch÷ tr«ng nh− bèn m¶nh ruéng ghÐp vµo nhau (thùc ra<br /> ch÷ nµy ®· gi¶n hãa ®i nhiÒu, Gi¸p cèt v¨n cã tíi 12 «, tõ Kim v¨n trë ®i ®−îc gi¶n<br /> hãa thµnh bèn «). Lùc lµ n«ng cô cµy xíi ®Êt, chÝnh lµ “c¸i cµy (ch÷ Kim v¨n tr«ng<br /> nh− h×nh c¸i cµy) vµ muèn cµy ®−îc ph¶i cã søc, nªn sau nµy lùc vèn nghÜa lµ c¸i cµy<br /> ®· chuyÓn nghÜa thµnh “søc, søc lùc, søc m¹nh”. Nh− vËy, cã thÓ thÊy, cµy cuèc (viÖc<br /> ®ång ¸ng) lµ c«ng viÖc nÆng nhäc nªn chØ cã nam míi ®¶m nhËn ®−îc. §ã lµ nam: søc<br /> m¹nh vµ quyÒn lùc. (Trong khi ®ã nÕu bé n÷ kÕt hîp víi bé lùc sÏ thµnh ch÷ ki, c¬<br /> nghÜa lµ “giao hîp ®ång tÝnh nam giíi”: ki gian (hiÖn nay tiÕng H¸n hiÖn ®¹i dïng kª<br /> gian [kª: gµ]).<br /> Nh−ng ®iÒu ®¸ng l−u ý lµ, trong hµng lo¹t c¸c ch÷ H¸n cã bé n÷ th× cã thÓ<br /> thèng kª ®−îc nh÷ng tõ mang nghÜa thÊp hÌn, xÊu xa, ®¸ng ghÐt l¹i th−êng cã bé n÷<br /> bªn c¹nh. VÝ dô: n«: n« lÖ, t×: ng−êi hÇu, n« t×; gian: kh«ng thËt thµ, gian gi¶o; väng:<br /> h·o huyÒn, ng«ng cuång (cuång väng); x−íng: kÜ n÷, g¸i ®iÕm; lam: tham (tham<br /> lam); yªu: yªu qu¸i; tËt : ®è kÞ, ghen ghÐt; kÜ: g¸i ®iÕm (kÜ n÷); ®è: ghen ghÐt (®è kÞ);<br /> xo¹: gië trß; né: c¸u, khïng (né khÝ, phÉn né); d©m: d©m dôc, d©m ®·ng; ®äa: l−êi<br /> biÕng, l−êi nh¸c; v.v...<br /> Cã thÓ thÊy, cïng víi sù kh¸c nhau vÒ sö dông ng«n ng÷ gi÷a nam vµ n÷ ®Ó<br /> lµm nªn "phong c¸ch ng«n ng÷ n÷ giíi" vµ "phong c¸ch ng«n ng÷ nam giíi" th× ng«n<br /> ng÷ cßn ph¶n ¸nh nh÷ng thiªn kiÕn vÒ giíi tÝnh. LÇn gië vÒ lÞch sö loµi ng−êi cho<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn V¨n Khang 33<br /> <br /> thÊy, víi hai giai ®o¹n mÉu hÖ vµ phô hÖ, d−êng nh− ®©y lµ sù ph©n c«ng x· héi: ë<br /> giai ®o¹n mÉu hÖ, phô n÷ ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh vµ ®Þa vÞ cña n÷ lµ ®Þa vÞ chi phèi.<br /> Cïng víi sù ph¸t triÓn cña x· héi, x· héi phô hÖ ®· thay thÕ x· héi mÉu hÖ. Víi<br /> nh÷ng c«ng viÖc cã kh¶ n¨ng t¹o ra nhiÒu cña c¶i vËt chÊt, vÞ thÕ cña ng−êi ®µn «ng<br /> ngµy mét n©ng cao. Cïng víi ®ã, giµnh hÇu hÕt thêi gian cho viÖc sinh con ®Î c¸i vµ<br /> c«ng viÖc gia ®×nh, vÞ thÕ cña ng−êi phô n÷ ®· chuyÓn tõ ®Þa vÞ chi phèi sang bÞ chi<br /> phèi. TÊt c¶ nh÷ng biÕn ®æi x· héi ®· ®−îc ph¶n ¸nh trong ng«n ng÷. §©y lµ lý do<br /> t¹o nªn mèi quan hÖ gi÷a ng«n ng÷ vµ giíi tÝnh: ng«n ng÷ lµ d÷ liÖu ®Ó nghiªn cøu<br /> giíi vµ giíi lµ nh©n tè x· héi (nh©n tè ngoµi ng«n ng÷) ®Ó gi¶i thÝch c¸c hiÖn t−îng<br /> ng«n ng÷ cã liªn quan ®Õn hay chÞu t¸c ®éng cña giíi. Tõ ®©y, dÉn ®Õn mét vÊn ®Ò<br /> thø hai: vËy, muèn chèng (hay xãa bá) thiªn kiÕn ®èi víi n÷ nh»m gãp phÇn b×nh<br /> ®¼ng nam n÷ th× cã cÇn ph¶i chèng (xãa bá) ngay c¶ trong sö dông ng«n ng÷ hay<br /> kh«ng? vµ liÖu cã chèng (xãa bá) ®−îc kh«ng vµ chèng (xãa bá) b»ng c¸ch nµo?<br /> 3. KÕ ho¹ch hãa ng«n ng÷ chèng thiªn kiÕn ®èi víi n÷ giíi ®Ó gãp<br /> phÇn t¹o sù b×nh ®¼ng vÒ giíi<br /> 3.1. NhËn thÊy sù thiªn kiÕn ®èi víi n÷ giíi ®· ®−îc ph¶n ¸nh trong ng«n ng÷<br /> tõ b×nh diÖn cÊu tróc hÖ thèng nh− ng÷ ©m (c¸ch ph¸t ©m), h×nh th¸i cÊu tróc (cÊu<br /> t¹o tõ) ®Õn viÖc sö dông (trong ph¸t ng«n), giao tiÕp,... ng−êi ta ®· nghÜ ®Õn r»ng,<br /> ph¶i ch¨ng muèn t¹o sù b×nh ®¼ng nam n÷ trong gia ®×nh vµ x· héi th× ph¶i t¹o sù<br /> b×nh ®¼ng ngay trong ng«n ng÷ b»ng c¸ch lµm cho kh«ng xuÊt hiÖn nh÷ng biÓu hiÖn<br /> trong ng«n ng÷ vÒ coi th−êng n÷ giíi. Lµm ®−îc ®iÒu nµy sÏ gãp phÇn vµo mét trong<br /> nh÷ng vÊn ®Ò mµ loµi ng−êi ®· vµ ®ang ®Êu tranh cho mét x· héi b×nh ®¼ng trªn<br /> nhiÒu ph−¬ng diÖn trong ®ã cã quyÒn b×nh ®¼ng nam n÷. §©y chÝnh lµ lý do gi¶i<br /> thÝch v× sao, viÖc lo¹i trõ biÓu hiÖn sù thiªn kiÕn ®èi víi giíi tÝnh n÷ ë trong ng«n<br /> ng÷ ®· nhanh chãng trë thµnh mét néi dung cña kÕ ho¹ch hãa ng«n ng÷ víi c¸c tªn<br /> gäi: “c¶i c¸ch ng«n ng÷ theo h−íng b×nh ®¼ng cho n÷ giíi” (feminist language<br /> reform), “c¶i c¸ch ®Ó cã ng«n ng÷ kh«ng mang tÝnh kú thÞ giíi tÝnh” (non-sexist<br /> language reform), “sù can thiÖp vµo ng«n ng÷ theo h−íng b×nh ®¼ng cho n÷ giíi”<br /> (feminist linguistic intervention), “c¶i c¸ch ®èi víi ng«n ng÷ kú thÞ giíi tÝnh” (sexist<br /> language reform), “kÕ ho¹ch hãa ng«n ng÷ theo h−íng b×nh ®¼ng cho n÷ giíi”<br /> (feminist language planning); “chÝnh s¸ch ng«n ng÷ theo h−íng ®ßi quyÒn b×nh ®¼ng<br /> cho n÷ giíi (feminist language policy)”; “c¶i c¸ch ®èi víi ng«n ng÷ thiªn kiÕn vÒ<br /> gièng” (reform of gender-biased language); v.v...<br /> 3.2. Cho ®Õn nay, cã hai c¸ch kÕ ho¹ch hãa ng«n ng÷ theo h−íng ®ßi quyÒn<br /> b×nh ®¼ng cho n÷ giíi, ®ã lµ "c¶i biÕn" vµ "t¹o míi".<br /> C¶i biÕn lµ thay ®æi nh÷ng "dÊu Ên" vÒ kú thÞ giíi tÝnh trong ng«n ng÷. VÝ dô,<br /> trong tiÕng Anh cÇn thay ®æi yÕu tè man víi t− c¸ch lµ yÕu ttè cÊu t¹o tõ b»ng yÕu tè<br /> kh¸c trong tõ women vµ c¸c tõ chØ nghÒ nghiÖp (nh− thay man b»ng person). Trong<br /> tiÕng ViÖt, tiÕng H¸n kh«ng dïng yÕu tè n÷ tr−íc c¸c tõ chØ nghÒ nghiÖp.<br /> T¹o míi lµ t¹o c¸c tõ míi hoÆc c¸c c¸ch sö dông ng«n ng÷ trong giao tiÕp<br /> kh«ng cã biÓu hiÖn coi th−êng n÷ giíi. VÝ dô, trong tiÕng ViÖt kh«ng nªn nãi “M×nh<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 34 X· héi häc ng«n ng÷ vÒ giíi: kú thÞ vµ kÕ ho¹ch hãa ng«n ng÷…<br /> <br /> <br /> muèn c¸c cËu khÐp l¹i qu¸ khø vµ xÝch l¹i gÇn nhau" mµ nªn nãi “M×nh muèn hai<br /> b¹n/hai ®øa/X vµ Y khÐp l¹i qu¸ khø vµ xÝch l¹i gÇn nhau" (thay c¸c cËu thµnh hai<br /> b¹n/hai ®øa hoÆc dïng tªn cô thÓ X, Y, v× cËu vèn chØ “nam/®µn «ng”).<br /> Nãi c¸ch kh¸c, “c¶i biÕn” vµ “t¹o míi” lµ cè g¾ng thay ®æi nh÷ng h×nh thøc<br /> mang tÝnh coi th−êng n÷ giíi sang h×nh thøc b×nh ®¼ng vÒ giíi. §ã lµ: “ng«n ng÷<br /> kh«ng kú thÞ giíi tÝnh” (non-sexist language), “ng«n ng÷ bao gép vÒ gièng” (gender-<br /> inclusive language), “ng«n ng÷ trung tÝnh vÒ gièng” (gender-neutral language), “ng«n<br /> ng÷ b×nh ®¼ng vÒ giíi tÝnh” (sex-fair language), “sù b×nh ®¼ng giíi tÝnh trong ng«n<br /> ng÷” (linguistic equality of the sexes), “ng«n ng÷ kh«ng ph©n biÖt ®èi xö” (non-<br /> discriminatory language), “ng«n ng÷ tÝch cùc” (positive language), “ng«n ng÷ kh«ng<br /> thiªn kiÕn” (bias-free language), v.v... D−íi ®©y lµ mét sè dÉn chøng cô thÓ.<br /> §iÓn h×nh cho cho cuéc c¸ch m¹ng vÒ giíi trong ng«n ng÷ lµ phong trµo n÷<br /> quyÒn vµo nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kØ 20. Mòi nhän tËp trung vµo yÕu tè man víi t−<br /> c¸ch lµ yÕu tè cÊu t¹o tõ trong c¸c tõ chØ phô n÷ còng nh− trong c¸c danh tõ nghÒ<br /> nghiÖp chøc vô: ph¶i thay yÕu tè man b»ng c¸c yÕu tè kh¸c. Tõ ®©y, ®· kh¬i gîi ý<br /> thøc chèng kú thÞ n÷ giíi trong ng«n ng÷, ®ång thêi ®−a ra ®Þnh h−íng vµ c¸ch thøc<br /> lo¹i bá yÕu tè man. Ch¼ng h¹n, vµo n¨m 1975, ë Mü ®· ®−a ra Ph−¬ng ¸n chèng kú<br /> thÞ (Discrimination Act). ChÝnh nhê ®ã mµ ®Õn nay ®· cã nh÷ng thay ®æi ®¸ng kÓ<br /> trong mét sè tõ vèn cã yÕu tè man. VÝ dô, so s¸nh: chairman=chairperson;<br /> saleman=saleperson; congressman=congressperson; mailman=postalworker; fireman=<br /> fire fighter; polisman= public safety officer;... Cïng víi ®ã lµ sù xuÊt hiÖn “sù b×nh<br /> ®¼ng vÒ giíi trong mét sè tõ”. VÝ dô: statesmen vµ stateswomen; congressman vµ<br /> congresswomen; sportman vµ sportwomen; ...<br /> §Ó t¹o sù b×nh ®¼ng trong sö dông hai ®¹i tõ he vµ she, mét sè t¸c gi¶ ®Ò nghÞ<br /> sö dông theo kiÓu “lu©n chuyÓn” c¸c ®¹i tõ chØ nam vµ n÷ hoÆc “sö dông c¶ hai ®¹i<br /> tõ vµ thay ®æi trËt tù cña chóng”, “sö dông nh÷ng danh tõ cô thÓ vµ kh«ng gièng”,<br /> v.v... VÝ dô:<br /> - The baby tries to put everything he finds in his mouth.<br /> - The baby tries to put everything she finds in her mouth.<br /> Nh− vËy, cã thÓ thÊy, môc ®Ých cña kÕ ho¹ch hãa ng«n ng÷ theo h−íng ®ßi<br /> quyÒn b×nh ®¼ng cho n÷ giíi lµ lµm gi¶m dÇn sù coi th−êng n÷ giíi trong ng«n ng÷<br /> th«ng qua viÖc lo¹i trõ nh÷ng thãi quen sö dông ng«n ng÷ cã mang yÕu tè thiªn kiÕn<br /> vÒ giíi. Cïng víi viÖc thay ®æi thãi quen lµ t¹o ra nh÷ng c¸ch diÔn ®¹t míi tr¸nh<br /> ®−îc nh÷ng thiªn kiÕn vÒ gièng. Trë l¹i vÊn ®Ò tªn gäi c¸c c¬n b·o còng cã thÓ minh<br /> chøng cho ®iÒu nµy. Theo mét th«ng b¸o vÒ tªn gäi c¸c c¬n b·o th× "viÖc ®Æt tªn c¬n<br /> b·o b»ng tªn cña phô n÷ ®· chÊm døt vµo n¨m 1978 khi c¶ tªn cña n÷ vµ nam ®Òu<br /> ®−îc sö dông trong danh s¸ch c¸c c¬n b·o vïng phÝa ®«ng cña B¾c §¹i T©y D−¬ng.<br /> N¨m 1979, tªn cña c¶ nam vµ n÷ ®−îc sö dông trong danh s¸ch c¸c c¬n b·o ë vïng<br /> biÓn §¹i T©y D−¬ng vµ Mªhic«". Còng vËy, c¸c c¬n b·o ë vïng ë Th¸i B×nh D−¬ng<br /> còng b¾t ®Çu ®Æt b»ng tªn cña nam giíi tõ n¨m 1979. Tõ ngµy mång 1 th¸ng 1 n¨m<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn V¨n Khang 35<br /> <br /> 2000, c¸c c¬n b·o ë T©y b¾c Th¸i B×nh D−¬ng ®−îc ®Æt tªn míi lµ tªn cña ch©u ¸.<br /> Nh÷ng c¸i tªn míi nµy cã ®iÓm kh¸c biÖt c¬ b¶n so víi tÊt c¶ c¸c tªn gèc kh¸c cña c¸c<br /> c¬n b·o lµ, thay v× sö dông tªn cö phô n÷ lµ tªn cña c¸c thó vËt, chim mu«ng, thËm<br /> chÝ tªn gäi cña c¸c lo¹i thùc phÈm.<br /> 3.3. Cã mét c©u hái ®Æt ra lµ, ai lµm kÕ ho¹ch hãa ng«n ng÷ ®Ó chèng l¹i vµ<br /> xãa bá sù biÓu hiÖn coi th−êng n÷ giíi vµ t¹o sù b×nh ®¼ng vÒ giíi trong ng«n ng÷?<br /> Theo lý thuyÕt kÕ ho¹ch hãa ng«n ng÷ th× tÊt c¶ mäi ng−êi sö dông ng«n ng÷ ®Òu cã<br /> thÓ tham gia c«ng viÖc nµy vµ cã thÓ tiÕn hµnh ë mäi lóc mäi n¬i kÓ c¶ lóc “trµ d− töu<br /> hËu”. Tuy nhiªn, ®ãng vai trß quan träng vµ cã thÓ mang l¹i hiÖu qu¶ nhÊt, kh«ng ai<br /> kh¸c lµ Nhµ n−íc cña mçi quèc gia-ng−êi “võa cã quyÒn võa cã tiÒn”. Nhµ n−íc ë ®©y<br /> cÇn ®−îc hiÓu víi nghÜa réng, nh− c¬ quan, tæ chøc ®−îc nhµ n−íc trao quyÒn. VÝ dô,<br /> mét sè c¬ quan cña mét sè quèc gia ®· ®−îc giao nhiÖm vô “lo¹i trõ sù sù kú thÞ giíi<br /> tÝnh trong nh÷ng danh hiÖu chØ nghÒ nghiÖp hoÆc viÖc lµm”: ‘US Department of<br /> Labor’ (Bé Lao ®éng Hoa Kú), ‘Manpower Administration’ (1975) (ñy ban Nh©n lùc<br /> Hoa Kú ); ‘Deutscher Stadtetag’ (1986) (Héi ®ång c¸c thµnh phè §øc); "Commission<br /> de fÌminisation des noms de mÌtiers’ (1984) (ñy ban chøc danh nghÒ nghiÖp phô n÷<br /> Ph¸p); ‘Office de la langue francaise’ (1979) (C¬ quan Ph¸p ng÷ Cana®a), ‘Ministerio<br /> de Educacißn y Ciencia’ (1988) (Bé Gi¸o dôc vµ khoa häc T©y Ban Nha); v.v... Trong<br /> c«ng viÖc nµy, vai trß truyÒn th«ng rÊt quan träng. §¸nh gi¸ vÒ vai trß cña ng−êi<br /> cÇm bót trong c«ng viÖc nµy, kh«ng Ýt ý kiÕn cho r»ng, nh÷ng ng−êi cÇm bót do qu¸<br /> chó träng tíi ng«n tõ dïng ®Ó miªu t¶ mét sè ®Æc ®iÓm cña phô n÷ kh¸c víi nam giíi<br /> hay c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm kh«ng phï hîp víi giíi n÷ (nh− c¸ch ¨n mÆc, ®Æc ®iÓm c¬ thÓ,<br /> t×nh tr¹ng h«n nh©n, v.v...) ®· dÉn ®Õn lµm cho "ng−êi ®äc cã c¶m t−ëng phô n÷ còng<br /> th−êng bÞ ph©n biÖt nh− sù ph©n biÖt s¾c téc, t«n gi¸o vËy". V× thÕ, muèn thay ®æi<br /> hµnh vi ng«n ng÷ chèng coi th−êng n÷ giíi trong ng«n ng÷ nãi cña c¶ céng ®ång,<br /> tr−íc hÕt ph¶i chän mét sè "n¬i b¾t ®Çu". §ã lµ, lµ c¸c nhµ xuÊt b¶n, n¬i s¶n xuÊt ra<br /> mäi lo¹i tµi liÖu häc tËp nh− s¸ch d¹y tiÕng mÑ ®Î, s¸ch häc, gi¸o tr×nh, s¸ch h−íng<br /> dÉn, vv...; c¸c phãng viªn, biªn tËp viªn, ng−êi giíi thiÖu ch−¬ng tr×nh trªn b¸o (c¶<br /> b¸o viÕt, b¸o ®iÖn tö, b¸o nãi lÉn b¸o h×nh); c¸c quan chøc, c¸c nhµ gi¸o vµ c¸c c¬<br /> quan lËp ph¸p.<br /> ë tÇm nh×n thÕ giíi th× vai trß cña Liªn HiÖp Quèc vµ c¸c tæ chøc thÕ giíi rÊt<br /> quan träng. Thùc tÕ ®· chøng minh ®iÒu nµy: C¸c tæ chøc quèc tÕ hoÆc siªu quèc gia<br /> nh− UNESCO ®· ph¸t hµnh b¶n h−íng dÉn ng«n ng÷ kh«ng kú thÞ giíi tÝnh ®èi víi<br /> tiÕng Anh vµ tiÕng Ph¸p vµo n¨m 1989 vµ ®èi víi tiÕng §øc vµo n¨m 1993; v.v...<br /> Còng kh«ng thÓ kh«ng nh¾c ®Õn vai trß cña nh÷ng ng−êi lµm ng«n ng÷ häc<br /> mµ trùc tiÕp lµ nh÷ng ng−êi lµm ng«n ng÷ häc x· héi. Bëi chÝnh hä-chø kh«ng ai<br /> kh¸c, biÕt ®−îc nh÷ng g× ph¶i lµm trong nhiÖm vô kÕ ho¹ch hãa ng«n ng÷ nµy. §ã lµ:<br /> - M« t¶ c¶nh huèng (situation) nh»m chØ ra møc ®é cña sù thiªn kiÕn vÒ giíi<br /> trong ng«n ng÷.<br /> - §−a ra nh÷ng gi¶i ph¸p ®Ó thay thÕ cho nh÷ng tõ, ng÷, c¸ch diÔn ®¹t, diÔn<br /> ng«n mang tÝnh kú thÞ giíi tÝnh. §ång thêi, ®Þnh h−íng cho nh÷ng c¸ch sö dông ng«n<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 36 X· héi häc ng«n ng÷ vÒ giíi: kú thÞ vµ kÕ ho¹ch hãa ng«n ng÷…<br /> <br /> <br /> ng÷ míi kh«ng mang t×nh kú thÞ vÒ giíi.<br /> - Ph¶i chèng sù biÓu hiÖn cña kú thÞ giíi tÝnh ë mäi h×nh thøc ng«n ng÷, bao<br /> gåm c¶ viÕt vµ nãi.<br /> Thùc tÕ cho thÊy, mét sè c¸ nh©n vµ tæ chøc ®· cã nh÷ng ®Ò xuÊt c¶i c¸ch<br /> nh−:<br /> - VÒ c¸ nh©n, cã c¸c biªn tËp viªn Casey Miller vµ Kate Swift, Bobbye Sorrels<br /> Persing vµ nhµ tõ ®iÓn häc Alma Graham (vÒ tiÕng Anh ë Hoa Kú); Marina Yaguello<br /> vµ Benoite Groult (ë Ph¸p); Ingrid Guentherodt cïng Marlis Hellinger, Senta Tromel-<br /> Plotz vµ Luise Pusch (ë §øc); DÐdÐ Brouwer vµ Ingrid Van Alphen (ë Hµ Lan); Alma<br /> Sabatini (ë Italia), Theodossia Pavlidou (ë Hy L¹p); E.Zaikauskas (ë Lithuania).<br /> - VÒ tæ chøc, cã National Council of Teachers of English (1976) (Héi ®ång quèc<br /> gia nh÷ng ng−êi d¹y tiÕng Anh), International Association of Business<br /> Communication (1977) (HiÖp héi truyÒn th«ng th−¬ng m¹i quèc tÕ),…<br /> Mét sè tr−êng ®¹i häc ®· ®−a vÊn ®Ò kh¾c phôc ng«n ng÷ thiªn kiÕn vÒ giíi<br /> vµo trong ch−¬ng tr×nh häc ®Ó h−íng dÉn cho ng−êi häc tr¸nh sö dông h×nh thøc<br /> ng«n ng÷ thÓ hiÖn sù coi th−êng n÷ giíi trong khi lµm bµi kiÓm tra, viÕt tiÓu luËn,<br /> luËn ¸n, v.v... §¸ng chó ý lµ tµi liÖu “H−íng dÉn vÒ ng«n ng÷ vµ c¸c ph−¬ng tiÖn<br /> nh×n kh«ng mang tÝnh kú thÞ giíi tÝnh” (Guide to Nonsexist Language and Visuals)<br /> cña V¨n phßng Ch−¬ng tr×nh më réng c¬ héi b×nh ®¼ng vµ Khoa B¸o chÝ n«ng nghiÖp<br /> thuéc §¹i häc Wisconsin (Hoa Kú). Tµi liÖu nµy ®−a ra mét sè nh÷ng gi¶i ph¸p ng«n<br /> ng÷ kh«ng mang tÝnh kú thÞ giíi tÝnh ®Ó thay thÕ ng«n ng÷ ®Þnh kiÕn (nh− c¸ch x−ng<br /> h« víi ®éc gi¶, c¸ch thay thÕ danh hiÖu nghÒ nghiÖp hoÆc nh÷ng c¸ch m« t¶ nghÒ<br /> nghiÖp, thay thÕ, c¸ch diÔn ®¹t).<br /> 4. Thay cho kÕt luËn: nh÷ng ®iÒu trao ®æi<br /> 4.1. Nh×n mét c¸ch toµn côc th× cã thÓ thÊy, ®éng lùc cña kÕ ho¹ch hãa gãp<br /> phÇn t¹o sù b×nh ®¼ng vÒ giíi chØ cã thÓ thùc hiÖn ®−îc cïng víi nh÷ng tiÕn bé x·<br /> héi. Ngµy nay, nh÷ng tõ ng÷ míi t¹o, nh÷ng c¸ch sö dông ng«n ng÷ mang tÝnh thiªn<br /> kiÕn vÒ giíi cã phÇn gi¶m ®i chÝnh lµ nhê nh÷ng cè g¾ng cña sù b×nh ®¼ng x· héi<br /> mang l¹i. NÕu nh×n tõ gãc ®é ph©n tÇng x· héi trong sö dông ng«n ng÷ th× cã thÓ<br /> thÊy mét thùc tÕ lµ, c¸c tÇng líp x· héi kh¸c nhau th× sö dông ng«n ng÷ kh¸c nhau.<br /> Vai (role) giao tiÕp g¾n víi ®Þa vÞ, uy tÝn cña cña tõng con ng−êi cô thÓ (dï lµ nam<br /> hay lµ n÷) sÏ ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh trong sö dông ng«n ng÷. Ch¼ng h¹n, ng«n ng÷<br /> cña ng−êi phô n÷ cã ®Þa vÞ x· héi (qu¶n lý) sÏ kh¸c víi ng«n ng÷ cña ng−êi ®µn «ng<br /> lµ nh©n viªn (bÞ qu¶n lý); ng«n ng÷ cña ng−êi vî cã kh¶ n¨ng t¹o ra vµ n¾m quyÒn<br /> lùc vÒ kinh tÕ ch¾c h¼n sÏ kh¸c víi ng«n ng÷ cña ng−êi chång kh«ng cã kh¶ n¨ng t¹o<br /> ra vµ phô thuéc vÒ kinh tÕ; v.v... Do vËy, c¸ch nãi "sö dông ng«n ng÷ biÓu thÞ coi<br /> th−êng n÷ giíi", thiÕt nghÜ, ngµy nay cã thÓ ®· kh«ng cßn mang tÝnh kh¸i qu¸t n÷a.<br /> 4.2. KÕ ho¹ch hãa ng«n ng÷ nh»m t¹o sù b×nh ®¼ng vÒ giíi cã nh¾c ®Õn viÖc<br /> thay ®æi c¸c tõ ng÷ (bao gåm tõ, yÕu tè t¹o tõ, thµnh ng÷, tôc ng÷ ) cïng c¸c ng«n<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn V¨n Khang 37<br /> <br /> tõ ®−îc coi lµ "di s¶n" cã biÓu hiÖn coi th−êng n÷ giíi. §©y lµ mét cè g¾ng mµ theo<br /> chóng t«i lµ mang tÝnh thiÖn chÝ trong ý thøc h¬n lµ trong thùc tÕ. Bëi thùc tÕ nh÷ng<br /> cè g¾ng võa qua kh«ng mang l¹i kÕt qu¶ lµ bao. Thø n÷a, ®· coi lµ "di s¶n" th× viÖc g×<br /> ph¶i thay ®æi vµ muèn thay ®æi còng kh«ng hÒ ®¬n gi¶n. Ch¼ng h¹n, viÖc thay yÕu<br /> tè man chØ thùc hiÖn ®−îc ë mét vµi tr−êng hîp. H¬n n÷a, nÕu bít ®i sù liªn t−ëng<br /> gi÷a man víi t− c¸ch lµ yÕu tè t¹o tõ víi man víi nghÜa lµ "®µn «ng" th× t×nh h×nh sÏ<br /> trë nªn ®¬n gi¶n h¬n nhiÒu.<br /> 4.3. §èi víi c¸c ng«n ng÷ thuéc ch÷ viÕt Latin th× sù thay ®æi nghe chõng<br /> cã vÎ cßn thuËn lîi (VÝ dô thay man b»ng person víi t− c¸ch lµ thµnh tè t¹o tõ.).<br /> Nh−ng ®èi víi c¸c ng«n ng÷ cã ch÷ viÕt t−îng h×nh th× qu¶ lµ kh«ng hÒ ®¬n gi¶n.<br /> Ch¼ng h¹n ®èi víi ch÷ H¸n th× lµm sao cã thÓ viÕt l¹i ch÷ n÷ vµ nam vµ thay ®−îc<br /> bé n÷ b»ng c¸c "bé" kh¸c theo h−íng b×nh ®¼ng vÒ giíi? Còng vËy, nh÷ng thµnh<br /> ng÷, tôc ng÷ ca dao lµ kho tµng quý b¸u cña nÒn v¨n hãa-ng«n ng÷, ch¼ng lÏ l¹i<br /> thay ®æi hay xãa bá nã. VÝ dô, nh÷ng c©u tôc ng÷ ca dao ViÖt Nam nh− “§µn «ng<br /> n«ng næi giÕng kh¬i. §µn bµ s©u s¾c nh− c¬i ®ùng trÇu”; “Trai kh«n n¨m thª b¶y<br /> thiÕp. G¸i chÝnh chuyªn chØ cã mét chång; Lµm hoa cho ng−êi ta h¸i. Lµm g¸i cho<br /> ng−êi ta trªu; v.v... ®óng lµ ph¶n ¸nh sù coi th−êng n÷ giíi thËt, nh−ng kh«ng v×<br /> thÕ mµ thay ®æi, xãa bá.<br /> 4.4. Sù ph©n biÖt kh«ng mang tÝnh ®èi øng gi÷a nam vµ n÷ trong mét sè<br /> tr−êng hîp sö dông ng«n ng÷ (nh− Ms, Miss vµ Mr.) còng cÇn ®−îc ®Æt chóng<br /> trong mét bèi c¶nh v¨n hãa réng h¬n ®Ó nghiªn cøu. Ch¼ng h¹n, n÷ giíi d©n téc<br /> Th¸i ë ViÖt Nam cã hai kiÓu bói ®Çu kh¸c nhau ®Ó ph©n biÖt ng−êi ®· cã chång vµ<br /> ng−êi ch−a cã chång, trong khi ®ã nam giíi th× kh«ng. §©y cã thÓ coi lµ mét nÐt<br /> ®Ñp, ®Æc s¾c cña truyÒn thèng v¨n hãa d©n téc. Ph¶i ch¨ng, nÕu nh×n nhËn nh−<br /> vËy sÏ bít tÝnh cùc ®oan h¬n trong c¸ch ®¸nh gi¸ nh÷ng "di s¶n ng«n ng÷" mang<br /> dÊu Ên vÒ giíi.<br /> 4.5. Cã thÓ nãi, vÊn ®Ò coi th−êng n÷ giíi nãi riªng vµ thiªn kiÕn vÒ gièng<br /> ®−îc ph¶n ¸nh trong ng«n ng÷ lµ mét thùc t¹i x· héi. V× thÕ, c¸c gi¶i ph¸p (hay<br /> theo c¸ch nãi quen thuéc lµ “®Êu tranh”) cho sù b×nh ®¼ng vÒ giíi kh«ng thÓ<br /> kh«ng cã sù tham gia cña lÜnh vùc ng«n ng÷ häc. Tuy nhiªn, còng v× nhiÒu lý do<br /> (trong ®ã cã c¶ lý do thuéc vÒ chÝnh nh÷ng ng−êi lµm ng«n ng÷ häc) mµ ë ViÖt<br /> Nam, ng«n ng÷ cßn ®øng ngoµi cuéc. Ng«n ng÷ ®−îc vÝ nh− kh«ng khÝ mµ con<br /> ng−êi hÝt thë h»ng ngµy. Nh−ng còng v× sö dông h»ng ngµy víi sù ®ãn nhËn lµ<br /> ®−¬ng nhiªn nªn ng−êi ta Ýt ®Ó ý, thËm chÝ quªn l·ng vµ nã chØ ®−îc chó ý ®Õn<br /> khi "cã vÊn ®Ò" (nh− chó ý ®Õn kh«ng khÝ khi c¶m thÊy khã thë). Ng«n ng÷ nãi<br /> chung còng vËy vµ vÊn ®Ò ng«n ng÷ víi sù c«ng b»ng víi giíi nãi riªng còng vËy.<br /> Tuy nhiªn, muèn ng«n ng÷ gãp phÇn vµo cuéc ®Êu tranh t¹o sù b×nh ®¼ng x· héi<br /> mµ cô thÓ lµ sù b×nh ®¼ng vÒ giíi th× cÇn ph¶i cã nh÷ng th«ng sè cô thÓ qua ®iÒu<br /> tra ®Ó tõ t×m nh÷ng gi¶i ph¸p tháa ®¸ng. §ã chÝnh lµ mét kÕ ho¹ch hãa ng«n ng÷<br /> phï hîp víi c¶nh huèng ng«n ng÷ - x· héi cña mçi quèc gia. Bëi, kh«ng cã mét<br /> chÝnh s¸ch ng«n ng÷ hay kÕ ho¹ch hãa ng«n ng÷ chung cho c¸c quèc gia ngay c¶ ë<br /> nh÷ng quèc gia cã nÒn chÝnh trÞ gièng nhau.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 38 X· héi häc ng«n ng÷ vÒ giíi: kú thÞ vµ kÕ ho¹ch hãa ng«n ng÷…<br /> <br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o chÝnh<br /> 1. Jeny Chesire and Peter Trudgill, The Sociolinguistics Reader. Oxford University<br /> Press Inc. 1998.<br /> 2. R. Lakoff, Language and Woman’place. Language in Society. Personnial Library,<br /> 1972.<br /> 3. http://www.aoml.noaa.gv./hrd/tcfaq/b3.html: Hurricane Research Divison.<br /> 4. Chen songling, DÉn luËn ng«n ng÷ häc x· héi. B¾c Kinh ®¹i häc xuÊt b¶n x· (Nhµ<br /> xuÊt b¶n §¹i häc B¾c Kinh), 1984 (b»ng tiÕng H¸n).<br /> 5. NguyÔn V¨n Khang, Sù béc lé giíi tÝnh trong giao tiÕp ng«n ng÷ gia ®×nh ng−êi<br /> ViÖt, trong cuèn “øng xö ng«n ng÷ trong giao tiÕp gia ®×nh ng−êi ViÖt”, Nxb. V¨n hãa - Th«ng<br /> tin, 1999. tr. 176-187.<br /> 6. NguyÔn V¨n Khang, Ng«n ng÷ häc x· héi-Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n, Nxb. Khoa häc x·<br /> héi, 1999.<br /> 7. NguyÔn V¨n Khang, KÕ ho¹ch hãa ng«n ng÷- Ng«n ng÷ häc x· héi- Nxb. Khoa häc<br /> x· héi, 2003.<br /> 8. TrÇn Xu©n §iÖp, Kho¶ng trèng tõ vùng-mét biÓu hiÖn cña sù kú thÞ giíi tÝnh trong<br /> ng«n ng÷, Ng«n ng÷ sè 11/2002. tr.56-59.<br /> 9. PhÇn ®èi chiÕu ch÷ H¸n<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />