Xây dựng bộ câu hỏi định hướng sử dụng trong dạy học theo phương pháp dự án ở Địa lí lớp 12 THPT

XÂY DỰNG BỘ CÂU HỎI ĐỊNH HƯỚNG SỬ DỤNG TRONG DẠY HỌC<br /> THEO PHƯƠNG PHÁP DỰ ÁN Ở ĐỊA LÍ LỚP 12 THPT<br /> NGUYỄN ĐỨC VŨ<br /> Trường Đại học Sư phạm – Đại học Huế<br /> NGUYỄN THỊ KIM LIÊN<br /> Trường Đại học Sư phạm TP Hồ Chí Minh<br /> Tóm tắt: Bài báo trình bày về quan niệm, phân loại, con đường hình thành<br /> bộ câu hỏi Định hướng: Câu hỏi Khái quát, Câu hỏi Bài học, câu hỏi Nội<br /> dung; đồng thời xây dựng một số bộ Câu hỏi Định hướng dùng trong dạy<br /> học theo phương pháp dự án ở môn Địa lí 12 THPT nhằm góp phần đổi mới<br /> phương pháp dạy học theo hướng phát triển năng lực học sinh.<br /> Từ khoá: Câu hỏi Định hướng, Phương pháp dự án, Câu hỏi Khái quát, Câu<br /> hỏi Bài học, Câu hỏi Nội dung<br /> <br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Trong dạy học theo phương pháp dự án, bộ Hồ sơ bài dạy là sản phẩm tổng thể của một<br /> dự án dạy học mà người dạy thiết kế và hoàn thành với sự tham gia nhất định của người<br /> học. Bộ Hồ sơ bài dạy đầy đủ thường gồm các thành phần: Kế hoạch bài dạy, Hỗ trợ bài<br /> dạy, Tài nguyên khóa học, Sản phẩm học sinh, Đánh giá; trong đó Kế hoạch bài dạy là<br /> trung tâm của Hồ sơ bài dạy [1, 1.08]. Bộ Câu hỏi Định hướng là một trong những<br /> thành phần cơ bản của Kế hoạch bài dạy, thể hiện bao quát mục tiêu dự án, định hướng<br /> các hoạt động và sản phẩm của học sinh (HS), đảm bảo chuẩn chương trình giáo dục<br /> phổ thông đáp ứng được định hướng thực tiễn đồng thời hướng đến các chuẩn giá trị<br /> của thời đại. Bài báo tập trung đề xuất cách thức xây dựng bộ Câu hỏi định hướng phù<br /> hợp cho các dự án dạy học - ví dụ minh họa qua các dự án Địa lí 12 THPT.<br /> 2. QUAN NIỆM VỀ BỘ CÂU HỎI ĐỊNH HƯỚNG<br /> Bộ câu hỏi định hướng (Curriculum Framming Questions) là hệ thống câu hỏi ở nhiều<br /> cấp độ, có mối quan hệ chặt chẽ, giúp HS xác định tổng quát hướng đi của dự án. Bộ<br /> câu hỏi định hướng (CHĐH) có tác dụng gây hứng thú và phát triển tư duy, nhắm đến<br /> các kỹ năng tư duy bậc cao như: Kĩ năng so sánh, tổng hợp, diễn dịch, đánh giá… nhằm<br /> đảm bảo dự án học sinh có sức thu hút và thuyết phục: Giúp các dự án tập trung vào<br /> những chủ đề quan trọng; hướng đến những câu hỏi thú vị, những thắc mắc, trăn trở ở<br /> HS; hỗ trợ cho HS có những hướng đi đúng đắn trong quá trình thực hiện dự án; giúp<br /> liên hệ với các môn học khác và các chủ đề nghiên cứu khác; giúp HS tham gia trả lời<br /> những câu hỏi từng được hỏi trong suốt quá trình nhận thức.<br /> 3. PHÂN LOẠI BỘ CÂU HỎI ĐỊNH HƯỚNG<br /> Bộ Câu hỏi định hướng gồm 3 dạng câu hỏi: Câu hỏi khái quát (Essential Questions),<br /> Câu hỏi bài học (Unit Questions), Câu hỏi nội dung (Content Questions).<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 01(29)/2014: tr. 63-68<br /> <br /> 64<br /> <br /> NGUYỄN ĐỨC VŨ – NGUYỄN THỊ KIM LIÊN<br /> <br /> 3.1. Câu hỏi khái quát (CHKQ)<br /> Là loại câu hỏi thường có nội dung rất rộng; đó là những câu hỏi mở, là cầu nối giữa bài<br /> học và môn học, còn có thể là cầu nối giữa các môn học với nhau, hướng tới những ý<br /> tưởng lớn và những khái niệm mang tính bền vững. Các câu hỏi này giúp GV tập trung<br /> vào những chủ đề quan trọng xuyên suốt chương trình giảng dạy trong năm học và<br /> mang đến ý nghĩa cho các lĩnh vực liên quan đến nhiều môn học. Vì vậy, có thể sử dụng<br /> cùng CHKQ cho nhiều dự án khác nhau và thường không yêu cầu HS phải trả lời trọn<br /> vẹn CHKQ trong một dự án.<br /> CHKQ có thể rất rộng và có tính chất vĩnh cửu, tương tự như có những quan niệm sống<br /> bất biến, những mong ước tốt đẹp của nhân loại, những nhu cầu chính đáng của loài<br /> người; ví như: Làm thế nào để thế giới tốt đẹp hơn? Làm gì để đạt đến chân thiện mỹ?<br /> Thế nào hạnh phúc? Điều gì cơ bản nhất của cuộc đời?<br /> CHKQ có thể mang hơi thở của thời đại, xuyên qua các quốc gia, hướng đến những<br /> trách nhiệm chung, cùng đối mặt với thách thức; chẳng hạn: Làm thế nào để phát triển<br /> bền vững? Làm thế nào để thích nghi với một thế giới đầy biến động? Làm gì để thích<br /> ứng với biến đổi khí hậu?...<br /> Đó cũng có thể là những câu hỏi thể hiện trách nhiệm đối với bản thân, đối với gia đình,<br /> đối với Tổ quốc: Cuộc sống thay đổi hay chúng ta phải thay đổi? Tại sao phải cố gắng<br /> rèn luyện? Làm thế nào để thay đổi chính mình? Làm thế nào để vươn đến thành công?<br /> Yếu tố để thành công là gì? Bạn có phải là một công dân yêu nước không? Làm thế nào<br /> để định vị? Bạn có thể đóng góp được gì cho sự phát triển của đất nước? Làm gì để đất<br /> nước tốt đẹp hơn? Sự khác biệt nằm ở đâu? Làm thế nào để tạo ra sự khác biệt?...<br /> CHKQ cũng có thể khá sát với nội dung dự án Địa lí, như: Làm gì khi thiên nhiên nổi<br /> giận? (bài 15, Bảo vệ môi trường và phòng chống thiên tai), Nguồn năng lượng trong<br /> tương lai của chúng ta sẽ như thế nào? (Bài 27, 1. Công nghiệp năng lượng), Bạn là<br /> người quyết định tương lai? (Bài 17, 3. Vấn đề việc làm và hướng giải quyết việc làm)...<br /> Như vậy, để viết hoặc chọn được CHKQ cho một môn học, thường phải suy ngẫm đến<br /> những vấn đề sau đây: Tại sao HS phải quan tâm đến môn học này? Giá trị của môn<br /> học nằm ở đâu? Làm gì để nội dung chương trình học thật sự có ý nghĩa đối với HS?<br /> Điều gì HS có thể nhớ được từ môn học trong năm năm tới hay trong cả một đời người?<br /> Làm thế nào để kiến thức môn học trở thành niềm tin, hướng dẫn hành động và cách sử<br /> xự của HS?<br /> 3.2. Câu hỏi bài học (CHBH)<br /> Là những câu hỏi mở có liên hệ trực tiếp đến một dự án hay một bài học, giúp HS thể<br /> hiện phạm vi hiểu biết của các em về một chủ đề, đòi hỏi tư duy tổng hợp, liên quan<br /> chặt chẽ đến mục tiêu của bài. Loại câu hỏi này thường có ý nghĩa trong việc quyết định<br /> phần nội dung và phần kĩ thuật của dự án, hỗ trợ cho việc nghiên cứu/suy ngẫm về<br /> CHKQ.<br /> Ví dụ: Có thể xác định CHBH trong dự án Hành động vì môi trường hôm nay – Bền<br /> <br /> XÂY DỰNG BỘ CÂU HỎI ĐỊNH HƯỚNG SỬ DỤNG TRONG DẠY HỌC...<br /> <br /> 65<br /> <br /> vững tương lai ngày mai (bài 15, SGK Địa lí 12) như sau: Em đánh giá như thế nào về<br /> môi trường ở địa phương em? Làm thế nào để góp phần bảo vệ môi trường?. Hoặc<br /> trong dự án: Phù Cát (Bình Định) trong vùng Duyên hải Nam Trung Bộ (bài 36, 44,<br /> 45), CHBH là: Em biết gì về khu vực, địa phương mình sinh sống? Làm gì để quê hương<br /> mình giàu đẹp hơn?<br /> Để viết được CHBH, cần quan tâm đến các vấn đề chính sau đây: Tại sao nội dung này<br /> trong bài học lại quan trọng? Tại sao HS cần phải quan tâm nội dung này? Giá trị của<br /> bài học này nằm ở đâu? HS cần ghi nhớ gì từ bài này? Những điều nào cần được rút ra từ<br /> bài học này? HS cần liên kết, mở rộng và kết luận gì từ nội dung mà các em đang học?<br /> 3.3. Câu hỏi nội dung (CHND)<br /> Là những câu hỏi cụ thể dựa trên các sự việc thực tế, có một phạm vi hẹp các đáp án<br /> đúng, thường liên quan đến định nghĩa, khái niệm và nhắc lại thông tin. CHND chính là<br /> dạng câu hỏi tái hiện kiến thức, HS chỉ cần có được đầy đủ thông tin là có thể trả lời,<br /> không cần phải đào sâu suy nghĩ. CHND có thể được xây dựng từ nội dung sách giáo<br /> khoa, tài liệu tham khảo hoặc từ các nguồn thông tin đại chúng.<br /> Những vấn đề cần quan tâm khi viết CHND là: i) HS cần trả lời được câu hỏi ngắn nào<br /> sau khi học xong bài; ii) Phải chắc chắn là những câu hỏi không quá rộng, chúng cần có<br /> duy nhất một câu trả lời đúng hoặc một câu trả lời đúng không thể tranh cãi được; iii)<br /> Tập trung vào các sự kiện nào mà HS trả lời được và hiểu được để có thể trả lời những<br /> câu hỏi lớn hơn của bài học.<br /> Ví dụ: Có thể biên soạn hệ thống CHND dưới đây trong dự án: “Hành động vì môi<br /> trường hôm nay - Bền vững tương lai ngày mai”: Hai vấn đề quan trọng nhất trong<br /> bảo vệ môi trường của nước ta là gì? Có bao nhiêu loại ô nhiễm môi trường? Các tác<br /> nhân gây ô nhiễm? Các biểu hiện ô nhiễm môi trường ở địa phương em? Tác nhân? Hãy<br /> chứng minh rác thải cũng có thể được xem là tài nguyên.<br /> 4. CON ĐƯỜNG HÌNH THÀNH BỘ CÂU HỎI ĐỊNH HƯỚNG<br /> Có thể xây dựng và phát triển bộ CHĐH bằng 2 cách.<br /> Cách 1: Đi từ ý tưởng bao quát đến nội dung cụ thể<br /> Bộ câu hỏi định hướng được xây dựng bắt đầu từ CHKQ đến CHBH và đến CHND.<br /> Ví dụ, khái niệm “Phát triển bền vững” đã trở thành quan điểm xuyên suốt trong các<br /> lĩnh vực xã hội, môi trường và kinh tế của toàn nhân loại. Địa lí 12 với nội dung Địa lí<br /> tự nhiên, Địa lí dân cư và Địa lí kinh tế Việt Nam, liên quan đến cả ba lĩnh vực trên. Do<br /> đó vấn đề “Làm thế nào để phát triển bền vững” có thể trở thành CHKQ xuyên suốt mọi<br /> chủ đề từ tự nhiên, dân cư và kinh tế.<br /> Xét một vấn đề Bảo vệ môi trường trong bài 15, từ ý tưởng lớn trên: Làm thế nào để<br /> phát triển bền vững? (CHKQ) dẫn đến nhận thức liên quan đến bài 15, rằng: Việc bảo<br /> vệ tốt tài nguyên và môi trường cũng chính là một khía cạnh trong phát triển bền vững,<br /> từ đó dẫn đến CHBH: Làm thế nào để góp phần bảo vệ môi trường?<br /> <br /> 66<br /> <br /> NGUYỄN ĐỨC VŨ – NGUYỄN THỊ KIM LIÊN<br /> <br /> Để dần trả lời câu hỏi này, HS bắt đầu tìm hiểu hiện trạng môi trường trong cả nước<br /> hoặc tại địa phương để có thể trả lời những câu hỏi cụ thể như: Hãy nêu nguyên nhân<br /> gây ô nhiễm môi trường ở thành thị và nông thôn? Trình bày các biểu hiện ô nhiễm môi<br /> trường tại địa phương em... Đó chính là dạng các câu hỏi nội dung, HS dễ dàng tìm thấy<br /> câu trả lời trong bài học hoặc trong thực tiễn các em quan sát được, hoặc từ các nguồn<br /> thông tin đại chúng các em đã được nghe, nhìn, đọc...<br /> Cách 2: Đi từ nội dung cụ thể đến ý tưởng bao quát<br /> Bộ câu hỏi định hướng được xây dựng ngược với cách trên, bắt đầu từ CHND đến<br /> CHBH và đến CHKQ.<br /> Ví dụ, trở lại bài 15, cũng vấn đề môi trường, từ việc nắm được hiện trạng môi trường của<br /> nước ta là tình trạng mất cân bằng sinh thái môi trường và tình trạng ô nhiễm môi trường<br /> (CHND). Từ đó đặt vấn đề Làm thế nào để bảo vệ môi trường (CHBH). Trả lời được vấn<br /> đề trên chính là phần nào tiếp cận đến CHKQ: Làm thế nào để phát triển bền vững?<br /> Tùy từng trường hợp cụ thể để chọn con đường xây dựng bộ CHĐH. Trong trường hợp<br /> nội dung dự án liên quan nhiều đến kiến thức các em đã có, chọn cách đi từ cụ thể đến<br /> khái quát sẽ có nhiều thuận lợi hơn.<br /> 5. VÍ DỤ MINH HỌA BỘ CÂU HỎI ĐỊNH HƯỚNG<br /> Ví dụ 1: Dự án “Hành động vì môi trường hôm nay – Bền vững tương lai ngày mai”<br /> (bài 15)<br /> - CHKQ: Làm thế nào để phát triển bền vững? Hoặc: Làm thế nào để tạo ra giá trị?<br /> - CHBH. Em đánh giá thế nào về môi trường ở địa phương em? Làm thế nào để góp<br /> phần bảo vệ môi trường?<br /> - CHND: Hai vấn đề quan trọng nhất trong bảo vệ môi trường của nước ta là gì? Có bao<br /> nhiêu loại ô nhiễm môi trường? Tác nhân gây ô nhiễm? Các biểu hiện ô nhiễm môi<br /> trường ở địa phương em? Loại ô nhiễm nào nghiêm trọng nhất? Tác nhân? Hãy chứng<br /> minh rác thải cũng có thể được xem là tài nguyên.<br /> Ví dụ 2: Dự án “Khi thiên nhiên nổi giận” (bài 15)<br /> - CHKQ: Làm thế nào để phát triển bền vững?<br /> - CHBH: Làm thế nào để nhận diện, phòng tránh và giảm nhẹ thiên tai?<br /> - CHND: Trình bày hiện trạng một số thiên tai chủ yếu của nước ta. Cụ thể:<br /> + Thời gian, tần suất, phạm vi tác động và hậu quả của bão?<br /> + Nguyên nhân, thời gian xuất hiện, phạm vi tác động và hậu quả của hiện tượng<br /> ngập lụt?<br /> + Lũ quét thường xảy ra ở những vùng nào và thời gian nào trong năm? Hậu quả?<br /> + Hạn hán thường diễn ra ở đâu? Tác hại?<br /> <br /> XÂY DỰNG BỘ CÂU HỎI ĐỊNH HƯỚNG SỬ DỤNG TRONG DẠY HỌC...<br /> <br /> 67<br /> <br /> + Động đất, sóng thần có thể xuất hiện ở Việt Nam không? Hãy chứng minh.<br /> Ví dụ 3: Dự án “Phù Cát – Bình Định trong vùng Duyên Hải Nam Trung Bộ” (Bài<br /> 36, 44, 45)<br /> - CHKQ: Làm thế nào để tạo ra sự khác biệt?<br /> - CHBH: Em biết gì về khu vực và địa phương mình sinh sống?<br /> Em có thể làm gì để quê hương mình đẹp giàu hơn?<br /> - CHND: Xác định vị trí địa lí và phạm vi lãnh thổ của vùng Duyên hải Nam Trung Bộ.<br /> Những thuận lợi và khó khăn trong phát triển kinh tế ở Duyên hải Nam Trung Bộ?<br /> Hãy chứng minh Duyên hải Nam Trung Bộ có ưu thế trong phát triển tổng hợp<br /> kinh tế biển.<br /> Cách thức và khả năng giải quyết vấn đề lương thực thực phẩm trong vùng?<br /> Điều kiện và hiện trạng phát triển công nghiệp?<br /> Hiện trạng và xu hướng phát triển cơ sở hạ tầng giao thông vận tải?<br /> 6. KẾT LUẬN<br /> Bộ Câu hỏi định hướng là khái niệm phổ biến ở các nước tiên tiến, song hành cùng<br /> phương pháp dạy học dự án. Tuy nhiên đây là dạng câu hỏi chưa thật quen thuộc ở Việt<br /> Nam, dù dạy học dự án đã được nền giáo dục nước nhà tiếp cận hơn 10 năm qua. Với đa<br /> số giáo viên, sinh viên sư phạm, bộ Câu hỏi Định hướng là một trong những thách thức<br /> khó vượt qua khi thiết kế Kế hoạch bài dạy trong tổng thể bộ Hồ sơ bài dạy của một dự<br /> án dạy học.<br /> Nắm chắc chương trình với chuẩn kiến thức, kĩ năng; định hướng thât rõ dạy học phát<br /> triển năng lực học sinh; lựa chọn chủ đề phù hợp trong mối tương quan với thực tiễn;<br /> tìm hiểu nhu cầu và khả năng của HS; liên kết với yêu cầu, đòi hỏi của địa phương, đất<br /> nước… làm cơ sở để xây dựng bộ Câu hỏi Định hướng phù hợp và hiệu quả cho một dự<br /> án dạy học môn Địa lí lớp 12 THPT.<br /> .<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> [1]<br /> [2]<br /> [3]<br /> [4]<br /> <br /> Công ty Intel (2009). Chương trình dạy học của Intel – Khóa học cơ bản, NXB Tổng<br /> hợp TP HCM.<br /> Nguyễn Thị Kim Liên (2005). Phương pháp dạy học dựa trên dự án (Project Based<br /> learning) và các hình thức đánh giá tương ứng, Kỉ yếu Hội thảo khoa học Đổi mới<br /> phương pháp kiểm tra, đánh giá trong dạy học, Huế.<br /> Nguyễn Thị Kim Liên (2011). Phương pháp dự án và ưu thế vận dụng vào dạy học<br /> Địa lí 12 THPT, Tạp chí khoa học ĐHSP TP HCM, số 31.<br /> Nguyễn Thị Kim Liên, Mai Thị Chuyên, Phạm Thị Thúy Hằng (2012). Dạy học theo<br /> dự án và khả năng giáo dục kĩ năng sống cho học sinh thông qua môn Địa lí 12,<br /> THPT, Kỉ yếu hội thảo Địa lí toàn quốc lần thứ 6, Huế 30/9/2012, NXB Khoa học tự<br /> <br />