Xây dựng ngôn ngữ thành văn cho các dân tộc thiểu số: Trường hợp tiếng Bhnong (tỉnh Quảng Nam)

X¢Y DùNG ng«n ng÷ thµnh v¨n cho c¸c d©n téc thiÓu sè:<br /> Tr−êng hîp tiÕng Bhnong (tØnh Qu¶ng Nam)<br /> <br /> Bïi §¨ng B×nh(*),<br /> NguyÔn V¨n Thanh(**)<br /> <br /> <br /> <br /> X ©y dùng ng«n ng÷ thµnh v¨n cho<br /> c¸c d©n téc thiÓu sè ViÖt Nam tr−íc<br /> ph−¬ng ¸n ®Æt ch÷ viÕt ghi ©m; nghiªn<br /> cøu biªn so¹n bé s¸ch c«ng cô nh− tõ<br /> ®iÓn song ng÷ ViÖt-d©n téc vµ d©n téc-<br /> nay ch−a cã ng«n ng÷ thµnh v¨n tõ l©u<br /> ®· ®−îc §¶ng, Nhµ n−íc ViÖt Nam chó ViÖt; nghiªn cøu ng÷ ph¸p häc; nghiªn<br /> träng. Nh×n tõ gãc ®é ngµnh ng«n ng÷ cøu biªn so¹n bé s¸ch häc tiÕng bao gåm<br /> häc, ®©y lµ mét nhiÖm vô cao c¶ vµ vinh gi¸o tr×nh vµ s¸ch bµi tËp,…(*)(**)…<br /> quang cña ng«n ng÷ häc ViÖt Nam. TÊt Thùc tiÔn cho thÊy, viÖc nghiªn cøu<br /> c¶ nh÷ng ®iÒu nµy ®−îc ghi râ trong x©y dùng ng«n ng÷ thµnh v¨n cho c¸c<br /> khung ph¸p lý ViÖt Nam, tõ HiÕn ph¸p d©n téc thiÓu sè ë ViÖt Nam cã ý nghÜa<br /> ®Õn luËt vµ c¸c v¨n b¶n ph¸p lý d−íi to lín vÒ nhiÒu mÆt. VÒ chÝnh trÞ, c«ng<br /> luËt nh− nghÞ ®Þnh, th«ng t−, quyÕt viÖc nµy gãp phÇn x©y dùng khèi ®¹i<br /> ®Þnh, quyÕt nghÞ,… cña ChÝnh phñ. ®oµn kÕt c¸c d©n téc ViÖt Nam. VÒ v¨n<br /> §−êng h−íng cña viÖc nghiªn cøu hãa, vµ ®èi víi chÝnh b¶n th©n ng«n ng÷<br /> x©y dùng ng«n ng÷ thµnh v¨n lµ x©y cña c¸c d©n téc, nã gióp c¸c d©n téc<br /> dùng ch÷ viÕt ghi ©m vµ theo ®ã lµ ng«n thiÓu sè cã ng«n ng÷ thµnh v¨n bªn<br /> ng÷ viÕt dùa trªn hÖ thèng ch÷ viÕt c¹nh ng«n ng÷ nãi, tiÕn tíi x©y dùng<br /> Latin, gÇn gòi víi tiÕng nãi vµ ch÷ viÕt nÒn v¨n hãa thµnh v¨n cho c¸c d©n téc<br /> phæ th«ng ViÖt Nam. ViÖc x©y dùng bªn c¹nh nÒn v¨n hãa d©n gian vèn cã,<br /> ng«n ng÷ viÕt bao gåm hai néi dung c¬ gãp phÇn chung tay x©y dùng nÒn v¨n<br /> b¶n, ®ã lµ: 1) kh¸m ph¸ vµ miªu t¶ c¸c hãa ViÖt Nam tiªn tiÕn ®Ëm ®µ b¶n s¾c<br /> ®¬n vÞ ng«n ng÷ häc nh− tõ, ng÷, c©u vµ d©n téc. Cßn ®èi víi ng«n ng÷ häc ViÖt<br /> c¸c ®¬n vÞ kh¸c, lµm râ bé c¸c quy t¾c Nam, c«ng viÖc nµy gióp cho ngµnh<br /> vèn cã cña b¶n th©n ng«n ng÷ nãi chi ph¸t triÓn h¬n.<br /> phèi sù hµnh chøc cña c¸c ®¬n vÞ ng«n NhËn thøc ®−îc tÇm quan träng vµ<br /> ng÷ häc nµy; 2) dïng lu«n bé quy t¾c nãi ý nghÜa cña viÖc nghiªn cøu x©y dùng<br /> nµy lµm thµnh bé quy t¾c viÕt. TÊt c¶<br /> c¸c c«ng viÖc ®−îc hiÖn thùc hãa trong (*)<br /> NCS., ViÖn Ng«n ng÷ häc.<br /> c¸c nghiªn cøu ng«n ng÷ häc nh− (**)<br /> Nhµ gi¸o −u tó, huyÖn Ph−íc S¬n, tØnh<br /> nghiªn cøu ng÷ ©m häc vµ ®Ò xuÊt Qu¶ng Nam.<br /> X©y dung ng«n ng÷ thµnh v¨n... 43<br /> <br /> ng«n ng÷ thµnh v¨n cho c¸c d©n téc nghiªn cøu ®· cã, Bhnong ®−îc xem lµ<br /> thiÓu sè, thêi gian qua, mét sè c¸n bé mét nhãm ®Þa ph−¬ng vµ ®−îc xÕp vµo<br /> nghiªn cøu cña ViÖn Ng«n ng÷ häc d©n téc GiÎ-Triªng cïng víi c¸c nhãm<br /> (ViÖn Khoa häc x· héi ViÖt Nam) ®· ®Þa ph−¬ng kh¸c: GiÎ, Ve, Triªng.<br /> phèi hîp víi §¶ng, ChÝnh quyÒn, MÆt Ng−êi Bhnong sèng thµnh c¸c pl¬-y<br /> trËn cïng toµn thÓ nh©n d©n huyÖn (hiÖn nay víi sè l−îng kho¶ng h¬n 20<br /> Ph−íc S¬n, tØnh Qu¶ng Nam tæ chøc vµ pl¬-y) ph©n t¸n ë ba vïng cao, trung, vµ<br /> thùc hiÖn viÖc nghiªn cøu x©y dùng thÊp thuéc m−êi x· vµ mét thÞ trÊn<br /> tiÕng Bhnong thµnh v¨n cho téc ng−êi<br /> Kh©m §øc cña huyÖn Ph−íc S¬n.<br /> Bhnong sinh sèng trªn ®Þa bµn HuyÖn.<br /> Hai ®Ò tµi ®· ®−îc triÓn khai lµ: Nghiªn RÊt may m¾n lµ tiÕng Bhnong cã<br /> cøu x©y dùng hoµn chØnh ch÷ viÕt GiÎ- mét tiÕng chuÈn, ®−îc nhiÒu ng−êi<br /> Triªng (Bhnong) vµ biªn so¹n bé s¸ch Bhnong b¶n ng÷, ®Æc biÖt lµ mét sè trÝ<br /> c«ng cô tiÕng GiÎ-Triªng (Bhnong) trong thøc ng−êi Bhnong, x¸c nhËn, ®ã lµ<br /> hai n¨m 2007-2008, vµ Nghiªn cøu biªn tiÕng Ka®ho¨t, cã ë n¨m pl¬-y kh¸c nhau:<br /> so¹n S¸ch Bµi tËp tiÕng Bhnong trong + Pl¬-y Ka®ho¨t M¬-ng (th«n 2 x·<br /> n¨m 2010, víi tæng céng n¨m cuèn s¸ch Ph−íc Mü, huyÖn Ph−íc S¬n)<br /> ®· ®−îc xuÊt b¶n vµo cuèi n¨m 2011.<br /> + Pl¬-y Ka®ho¨t Kat«y 1 (x· Ph−íc<br /> Trong bµi viÕt nµy, chóng t«i tr×nh Mü, huyÖn Ph−íc S¬n)<br /> bµy kh¸i qu¸t vÒ sù ®ang ®Þnh h×nh cña<br /> + Pl¬-y Ka®ho¨t Kat«y 2 (x· Ph−íc<br /> tiÕn tr×nh trë thµnh ng«n ng÷ thµnh<br /> Mü, huyÖn Ph−íc S¬n)<br /> v¨n cña tiÕng Bhnong. Sù chµo sinh cña<br /> mét tiÕng Bhnong thµnh v¨n hoµn thiÖn + Pl¬-y Ka®ho¨t Xum (th«n 4 x·<br /> trong t−¬ng lai, bªn c¹nh tiÕng Bhnong Ph−íc Ch¸nh, huyÖn Ph−íc S¬n)<br /> nãi, lµ c«ng viÖc ®ang ®−îc chóng t«i + Pl¬-y Ka®ho¨t (th«n 6 x· Ph−íc<br /> nghiªn cøu x©y dùng. Nh÷ng vÊn ®Ò HiÖp, huyÖn Ph−íc S¬n).<br /> ®−îc ®Ò cËp trong bµi viÕt lµ nh÷ng<br /> h−íng cßn gîi më, mong nhËn ®−îc c¸c Cã hay kh«ng sù kh¸c nhau trong<br /> ý kiÕn trao ®æi thªm. Tuy nhiªn, theo tiÕng Ka®ho¨t ë c¸c pl¬-y, vµ nÕu cã th×<br /> chóng t«i, muèn cã mét tiÕng Bhnong kh¸c nhau nh− thÕ nµo? Nh÷ng c©u hái<br /> thµnh v¨n cã thùc trong thùc tiÔn, cïng nµy hiÖn vÉn ®ang cÇn ®−îc c¸c nhµ<br /> víi tiÕng Bhnong nãi ®· cã, nhÊt thiÕt ng«n ng÷ häc nghiªn cøu.<br /> ph¶i x©y dùng tiÕng Bhnong viÕt tr−íc. Tr−íc hiÖn tr¹ng nµy cña tiÕng<br /> Nãi c¸ch kh¸c, tiÕng Bhnong viÕt ®ãng Bhnong, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ng«n<br /> vai trß cùc kú quan träng trong tiÕn ng÷ häc vÒ tiÕng Bhnong ®· lÇn l−ît ra<br /> tr×nh ph¸t triÓn tõ mét ng«n ng÷ thuÇn ®êi. Thùc chÊt, nh÷ng c«ng tr×nh nµy ®·<br /> tóy ë d¹ng nãi trë thµnh mét ng«n ng÷ gãp phÇn tÝch cùc vµo sù nghiÖp x©y<br /> thµnh v¨n cña tiÕng Bhnong. dùng mét tiÕng Bhnong viÕt.<br /> I. TiÕng Bhnong: nh÷ng nÐt kh¸i qu¸t II. TiÕng Bhnong viÕt<br /> HiÖn nay ë huyÖn Ph−íc S¬n, tØnh Tho¸t thai tõ tiÕng Bhnong nãi cña<br /> Qu¶ng Nam cã kho¶ng 15.000 ng−êi nãi ng−êi Bhnong, tiÕng Bhnong viÕt cã mét<br /> b¶n ng÷ tiÕng Bhnong. Trong c¸c hÖ thèng - cÊu tróc riªng. HÖ thèng -<br /> 44 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 1.2013<br /> <br /> <br /> cÊu tróc nµy ®−îc ®Æc tr−ng vµ quyÕt VÒ ng÷ ©m:<br /> ®Þnh bëi ba thµnh tè:<br /> D−íi ®©y, chóng t«i nªu mét c¸ch<br /> 1/ ChÊt liÖu cña tiÕng Bhnong viÕt,<br /> v¾n t¾t bé c¸c ®¬n vÞ ng÷ ©m vµ c¸c luËt<br /> 2/ Vá bäc chÊt liÖu b»ng ch÷ viÕt ng÷ ©m cña tiÕng Bhnong chuÈn - tiÕng<br /> tiÕng Bhnong, Ka®ho¨t (th«n 2 x· Ph−íc Mü, huyÖn<br /> 3/ Bé läc folklore Bhnong. Ph−íc S¬n), lµm c¬ së cho viÖc h×nh<br /> dung vÒ ch©n dung cña tiÕng Bhnong.<br /> D−íi ®©y lµ nh÷ng ®Æc t¶ ch©n dung<br /> Bé ®¬n vÞ ng÷ ©m cña tiÕng Bhnong<br /> cña ba thµnh tè trªn.<br /> chuÈn ë ®©y thùc chÊt lµ hÖ thèng c¸c<br /> 1. ChÊt liÖu cña tiÕng Bhnong viÕt ©m vÞ, vµ c¸c ®¬n vÞ kh¸c thuéc ©m vÞ<br /> ChÊt liÖu ®−îc sö dông ®Ó x©y dùng häc Bhnong, vµ c¸c luËt ©m vÞ häc cho<br /> tiÕng Bhnong viÕt lµ tiÕng Bhnong nãi phÐp vµ chi phèi c¸c ®¬n vÞ nµy kÕt hîp<br /> hiÖn nay. Nã bao gåm bé c¸c ®¬n vÞ víi nhau ®Ó t¹o ra v« sè c¸c ®¬n vÞ kÕt<br /> ng«n ng÷ vµ bé c¸c quy t¾c ng«n ng÷ hîp míi.<br /> häc chi phèi sù hµnh chøc cña c¸c ®¬n vÞ<br /> nµy thuéc c¸c b×nh diÖn ng÷ ©m, tõ + TiÕng Bhnong chuÈn cã Ýt nhÊt 33<br /> vùng, ng÷ ph¸p, ng÷ nghÜa vµ ng÷ dông ©m vÞ phô ©m vµ 16 tæ hîp phô ©m lµm<br /> Bhnong. khëi ®Çu ©m tiÕt.<br /> <br /> Bé c¸c ®¬n vÞ ng÷ ©m vµ c¸c luËt + Trong tiÕng Bhnong chuÈn, cã Ýt<br /> ng÷ ©m Bhnong ®ãng vai trß quan nhÊt 19 ©m vÞ nguyªn ©m ®¬n vµ Ýt nhÊt<br /> träng, ®Æc biÖt lµ cho phÐp nhËn biÕt râ 12 nguyªn ©m ®«i lµm h¹t nh©n cña ©m<br /> vµ kh¾c häa ch©n dung cña tiÕng tiÕt.<br /> Bhnong hiÖn nay. Nguån cung trùc tiÕp<br /> nµy ®· ®−îc tr¶i nghiÖm thùc lµ tiÕng + TiÕng Bhnong chuÈn cã Ýt nhÊt 16<br /> Bhnong chuÈn - tiÕng Ka®ho¨t, vµ ©m cuèi.<br /> trong t−¬ng lai nguån cung nµy sÏ ®−îc<br /> C¸c quy t¾c hay c¸c luËt ng÷ ©m<br /> båi ®¾p thªm tõ tiÕng Bhnong chuÈn vµ<br /> Bhnong cho phÐp vµ chi phèi sù kÕt hîp<br /> tõ tiÕng cña c¸c pl¬-y kh¸c cña ng−êi<br /> cña c¸c ©m vÞ nµy, t¹o thµnh c¸c ®¬n vÞ<br /> Bhnong. Nh÷ng nguån cung nµy lµm d÷<br /> kÕt hîp, cã kÝch th−íc lín h¬n. Thùc tÕ<br /> liÖu ®Çu vµo cho viÖc t¹o sinh tiÕng<br /> nghiªn cøu cña chóng t«i ®· x¸c ®Þnh hÖ<br /> Bhnong viÕt, nh−ng nhÊt thiÕt vµ ch¾c<br /> thèng c¸c vÇn vµ c¸c kiÓu/lo¹i ©m tiÕt<br /> ch¾n sÏ ph¶i qua mét qu¸ tr×nh lùa<br /> Bhnong, gåm:<br /> chän vµ tinh läc liªn tôc theo thêi gian<br /> b»ng trÝ tuÖ vµ t©m hån con ng−êi + HÖ thèng c¸c vÇn: xÐt vÒ lý thuyÕt,<br /> Bhnong b¶n ng÷. §ång thêi, tiÕng tiÕng Bhnong chuÈn cã 527 vÇn (31 ©m<br /> Bhnong viÕt còng ph¶i ®−îc ®−a vµo vµ chÝnh x 17 ©m cuèi). Tuy nhiªn, trong<br /> ®−îc kiÓm nghiÖm trong sö dông cña thùc tÕ, chØ cã 288 vÇn cã thùc. Cßn l¹i<br /> chÝnh céng ®ång ng−êi nµy. Chóng t«i lµ 239 vÇn kh«ng cã thùc, mµ chØ cã theo<br /> tin r»ng qu¸ tr×nh nµy nÕu cã diÔn ra logic.<br /> mét c¸ch tr¬n tru th× còng kh«ng thÓ<br /> ng¾n h¬n tuæi thä trung b×nh cña ng−êi + Cã 16 kiÓu/lo¹i ©m tiÕt Bhnong,<br /> Bhnong hiÖn nay. ®−îc tr×nh bµy trong b¶ng trang bªn:<br /> X©y dung ng«n ng÷ thµnh v¨n... 45<br /> <br /> <br /> C¸c kiÓu/lo¹i chóng t«i ®· x¸c ®Þnh kho tõ vùng tiÕng<br /> TT ©m tiÕt tiÕng VÝ dô Bhnong cã c¸c líp tõ sau: tõ ®¬n tiÕt, tõ<br /> Bhnong song tiÕt, tõ ba ©m tiÕt vµ tõ bèn ©m tiÕt.<br /> i, trong ‘i s¨N’ (ngµy<br /> 1 V - Tõ ®¬n tiÕt Bhnong cã vá ng÷ ©m<br /> x−a)<br /> 2 V 1V 2<br /> Ee (cã), ei (®¹i tõ chØ lµ mét ©m tiÕt, vÝ dô:<br /> ®Þnh ‘Êy’)<br /> uoµ (xãi mßn, khoÐt lah (®i), ca (¨n), hot (uèng), k√Ft<br /> 3 V1V2V3<br /> rçng) (ngñ), pe/ (lµm), /lAçN (c©y), tÅ/<br /> ca (¨n), mi (®¹i tõ chØ (n¾ng),……<br /> 4 CV<br /> ng«i thø 2, sè Ýt ‘mµy’)<br /> m¨µ (lóa), kEe (nh×n, - Tõ song tiÕt tiÕng Bhnong cã vá<br /> 5 CV1V2 xem), khEe (tr¨ng, ng÷ ©m lµ hai ©m tiÕt. Cã Ýt nhÊt ba<br /> th¸ng)<br /> tuoj (chËm), /¯uoj<br /> nhãm tõ song tiÕt trong tiÕng Bhnong<br /> 6 CV1V2V3 ®· ®−îc ph¸t hiÖn, cô thÓ nh− sau:<br /> (khãi, bôi), suoj (l©u)<br /> 7 VC on (hái, ®ßi), Ah (em)<br /> Nhãm 1: Nh÷ng tõ song tiÕt, trong<br /> 8 V1V2C ajh (s−ng, tÊy)<br /> ¯¨t (cá), d-um (®á), ruh ®ã tõng thµnh phÇn cã ý nghÜa riªng ®éc<br /> 9 CVC<br /> (lóc, lÇn) lËp, vµ cã thÓ ®−îc sö dông t¸ch riªng<br /> lEam (tèt, ®Ñp), tajh tõng ©m tiÕt ®Ó t¹o c¸c c©u, vÝ dô:<br /> 10 CV1V2C<br /> (nãi, hãt), saj/ (gieo)<br /> 11 CV1V2V3C ÔEajh (bÞ th−¬ng) atuk azAh (quÇn ¸o), ¯ieh zçN (nhµ<br /> b-lu (®ïi), klç (chång), cöa), b-ri d-Ea/ (®Êt n−íc), pe/ ca (lµm<br /> 12 C1C2V<br /> b-ri (rõng) ¨n), klF(N cie/ (ruéng n−¬ng/ ruéng rÉy),<br /> kraw (gäi, kªu), pl¨j b-ri gç/ (rõng ró),…<br /> 13 C 1C 2V 1V 2<br /> (qu¶, tr¸i)<br /> 14 C1C2V1V2V3 b-reEw (thËn, cËt) Nhãm 2: Nh÷ng tõ song tiÕt, trong<br /> b-rEl (nhanh, sím), ®ã mét thµnh phÇn cã ý nghÜa riªng ®éc<br /> kloh (thÝch, muèn,<br /> 15 C1C2VC lËp, vµ mét thµnh tè kh¸c kh«ng cã<br /> yªu), klF(m (®©m,<br /> ®ông) nghÜa, lu«n “b¸m” theo thµnh phÇn kia,<br /> priet (chuèi), b-raj/ vÝ dô:<br /> 16 C1C2V1V2C<br /> (mÖt)<br /> tatajh (nãi), lad-e/ (kh¸c), xahn¬-n<br /> §©y lµ c¸c kiÓu/lo¹i ©m tiÕt thùc cña (ngåi), rama-ng (tèi), sateoq (®i theo),<br /> tiÕng Bhnong, chóng t«i ®· b¾t gÆp vµ pahum (t¾m cho),...<br /> kiÓm nghiÖm trªn cø liÖu c¸c ®¬n vÞ tõ Thuéc nhãm nµy cßn cã nhãm danh<br /> vùng tiÕng Bhnong trong qu¸ tr×nh kh¶o tõ chØ tªn riªng cña ng−êi Bhnong. Tªn<br /> s¸t nghiªn cøu tõ n¨m 2007 ®Õn nay. cña nam giíi bao gåm N* + tªn riªng, vÝ dô:<br /> VÒ tõ vùng vµ ng÷ ph¸p: N* cµFN, N* ci/, N* ßujh, N* ßih, N* sim, N* cien, N*<br /> so,...; tªn cña n÷ giíi bao gåm /i + tªn<br /> Bé ®¬n vÞ tõ vùng-ng÷ ph¸p, kÌm<br /> riªng, vÝ dô: /i ha/, /i hFj/, /i gim, /i than,<br /> theo ®ã lµ bé c¸c quy t¾c tõ vùng-ng÷<br /> /i ¯¨t, /i hip, /i ¯ien, /i ¯¨n, /i ¯çj/,...…<br /> ph¸p tiÕng Bhnong ®ãng vai trß kh«ng<br /> kÐm phÇn quan träng quan träng so víi Nhãm 3: Nh÷ng tõ song tiÕt, trong<br /> ng÷ ©m tiÕng Bhnong. ®ã c¶ hai thµnh phÇn ®Òu kh«ng cã<br /> nghÜa, lu«n dÝnh víi nhau, vÝ dô: ®ha-m<br /> Tr−íc hÕt lµ tõ vµ c¸c ®¬n vÞ kh¸c<br /> ®ha-m (nam thanh niªn), chhª chhª (®µn<br /> thuéc tõ vùng tiÕng Bhnong, víi nhiÒu<br /> bµ/con g¸i/phô n÷), chhoh chhoh<br /> d¹ng thøc kh¸c nhau. Kh¶o s¸t cña<br /> 46 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 1.2013<br /> <br /> <br /> (thanh niªn n÷/ thanh n÷), p«h pah (véi sad-o/ d-a/ (l¶o ®¶o)…<br /> v·), nhuk nhil (k× cä),... … - Tõ bèn ©m tiÕt Bhnong cã vá ng÷<br /> - Tõ ba ©m tiÕt tiÕng Bhnong cã vá ©m gåm bèn ©m tiÕt. Trong tiÕng<br /> ng÷ ©m gåm ba ©m tiÕt, cã thÓ ph©n Bhnong cã Ýt nhÊt hai nhãm tõ bèn ©m<br /> thµnh bèn nhãm nh− sau: tiÕt ®· ®−îc t×m thÊy, ®ã lµ:<br /> Nhãm 1: Nh÷ng tõ ba ©m tiÕt, trong Nhãm 1: Nh÷ng tõ bèn ©m tiÕt,<br /> ®ã ©m tiÕt 3 lµ lÆp l¹i cña ©m tiÕt 2, vÝ trong ®ã cã Ýt nhÊt hai ©m tiÕt lÆp l¹i<br /> dô: nhau (©m tiÕt 3 lµ lÆp l¹i cña ©m tiÕt 1),<br /> tatoN toN (trém/ c¾p), trong hoÆc cã tr−êng hîp cã sù lÆp l¹i c¶ ©m<br /> “manujh tatoN toN” (ng−êi ¨n trém/ tiÕt ®Çu lÉn ©m ®Çu cña ©m tiÕt 2, vÝ dô:<br /> ng−êi ¨n c¾p) raho(N ragF(j (th«ng minh)<br /> patç tç (d¹y), trong “manujh patç tç” lamun lab-at (hiÒn lµnh)<br /> (ng−êi d¹y/ gi¸o viªn) lamçn lab-at (m−ît mµ)<br /> manah nah (yªu), trong “V¨n manah lah¨µ la/o (ë ®©y, ë kia/ ®ã ®©y/<br /> nah” (ng−êi yªu) chç nµy chç kia)<br /> kaÔa/ Ôa/ (giµ), trong “manujh kaÔa/ ram¨N ramF(l (tèi t¨m)<br /> Ôa/” (ng−êi giµ)<br /> Nhãm 2: Nh÷ng tõ bèn ©m tiÕt,<br /> tA/ sEt sEt (nhá/bÐ/Ýt), trong “plej trong ®ã c¶ bèn ©m tiÕt ®Òu cã nghÜa ®éc<br /> tA/ sEt sEt” (lµng nhá),...… lËp, vµ chóng cã thÓ ®−îc sö dông t¸ch<br /> Nhãm 2: Nh÷ng tõ ba ©m tiÕt, trong rêi nhau; hoÆc cã tr−êng hîp hai ©m tiÕt<br /> ®ã ©m tiÕt 3 lµ lÆp l¹i cña ©m tiÕt 1, vÝ ®Çu dÝnh nhau, hai ©m tiÕt sau t¸ch rêi<br /> dô: nhau, vÝ dô:<br /> r¨N tEw/ r¨N (kh« h¹n) b-o/ za/ kF(l s¨N («ng bµ tæ tiªn/ tæ<br /> tÅ/ tEw/ tÅ/ (n¾ng h¹n/ h¹n h¸n) tiªn)<br /> /ut la /ut (ïn ïn)... b-ala /o s¨N (d¹o nµy/ dÞp nµy)<br /> Nhãm 3: Nh÷ng tõ ba ©m tiÕt, trong rala /o s¨N (gÇn ®©y)...<br /> ®ã ©m tiÕt 1 lµ tiÒn tè, vÝ dô: Nghiªn cøu míi ®©y cña chóng t«i<br /> pa/satat (lµm ®øt (d©y)), vs. satat ®· chøng minh sù tån t¹i cña träng ©m<br /> (®øt (d©y)) tiÕng Bhnong. Chóng t«i còng xem ®©y<br /> lµ mét phÇn cña chÊt liÖu cña tiÕng<br /> pa/saNaj (lµm cho xa), vs. saNaj (xa)<br /> Bhnong viÕt. Träng ©m tiÕng Bhnong cã<br /> pa/tagFjh (lµm g·y), vs. tagFjh (g·y) nhiÒu m« h×nh kh¸c nhau tïy øng víi<br /> pa/sa/nF(n (®Æt ngåi), vs. sa/nF(n kÝch th−íc vËt thÓ cña tõ, cô thÓ lµ:<br /> (ngåi)... - øng víi tõ song tiÕt lµ hai m« h×nh<br /> Nhãm 4: Nh÷ng tõ ba ©m tiÕt, trong träng ©m:<br /> ®ã phô ©m ®Çu cña ©m tiÕt chÝnh ®−îc M« h×nh 1: • •, vÝ dô:<br /> lÆp l¹i Ýt nhÊt mét lÇn, vÝ dô: sasAh (trÇn)<br /> Ôavo(N v¨N (lo¹ng cho¹ng) lad-e/ (kh¸c)<br /> X©y dung ng«n ng÷ thµnh v¨n... 47<br /> <br /> ra/eh (cò) ka/muom ka/mam (nh¬ nhíp, nhíp<br /> paÔum (tËp trung, chôm, co côm) nh¸p)<br /> <br /> kaÔa/ (giµ)… raVot raVEt (quanh co, khóc khuûu)<br /> M« h×nh 2: • •, vÝ dô: ra¯i/ ra¯u/ (nhón nhÈy)<br /> pe/ ca (lµm ¨n) ram¨N ramF(l (tèi t¨m, ®ªm h«m)<br /> /atuk /azAh (quÇn ¸o) makut makit (qua loa, ®¹i kh¸i),…<br /> pet saj/ (gieo trång) Trong thùc tÕ, chÊt liÖu cña tiÕng<br /> b-¨n kEe (ch¨n nu«i) Bhnong viÕt cßn cã nhiÒu thø kh¸c n÷a<br /> ®· bÞ cè ý bá sãt, ch¼ng h¹n, c¸c ng÷<br /> pen V¨j (sinh sèng, ¨n ë)... ®iÖu Bhnong. Thùc tÕ nµy cho thÊy<br /> - øng víi tõ ba ©m tiÕt còng lµ hai nguån cung tiÒm n¨ng lµ dåi dµo vµ<br /> m« h×nh träng ©m: ®−îc/bÞ xem lµ thõa d−. ThiÕu sãt nµy,<br /> M« h×nh 1: • • •, vÝ dô: mét phÇn do n¨ng lùc h¹n chÕ cña v¨n<br /> tù ghi ©m nãi chung, trong ®ã cã ch÷<br /> pa/satat ( lµm ®øt (d©y)<br /> viÕt tiÕng Bhnong.<br /> pa/tagFjh (lµm g·y)<br /> 2. Vá bäc chÊt liÖu b»ng ch÷ viÕt<br /> pa/saNaj (µm cho xa) tiÕng Bhnong<br /> pa/sa/nF(n (®Æt ngåi) Ch÷ viÕt tiÕng Bhnong lµ vá bäc cña<br /> pa/b-ahçl (®¸nh bãng, lµm cho tiÕng Bhnong nãi, t¹o thµnh tiÕng<br /> bãng)... Bhnong viÕt. Nã bao gåm 39 ch÷ c¸i vµ<br /> M« h×nh 2: • • •, vÝ dô: c¸c luËt chÝnh t¶. TÊt c¶ ®Òu cã tÝnh quy<br /> −íc xÐt tõ ph−¬ng diÖn quan hÖ ©m-ch÷.<br /> tatoN toN (trém, c¾p)<br /> B¶ng ch÷ c¸i tiÕng Bhnong cã 39<br /> patç tç (d¹y)<br /> ch÷ c¸i, ®ã lµ: a, a-, ¨, ©, b, c, ®, e, e-, ª, ª-,<br /> manah nah (yªu) g, h, i, j, k, l, m, n, o, o-, «, «-, ¬, ¬-, o((, p, q,<br /> tab-çk b-çk (tr¾ng) r, s, t, u, u-, −, v, w, x, y, z.<br /> saNaj Naj (xa)... Tuy nhiªn, sù thµnh th©n nh− hiÖn<br /> - øng víi tõ bèn ©m tiÕt còng lµ hai nay cña bé ch÷ c¸i tiÕng Bhnong, xÐt<br /> m« h×nh träng ©m: trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn kh¸c, lµ cã lý do<br /> vµ kh«ng vâ ®o¸n.<br /> M« h×nh 1: • • • •, vÝ dô:<br /> Cïng víi ®ã lµ c¸c luËt chÝnh t¶. C¸c<br /> b-o/ za/ kF(l s¨N («ng bµ tæ tiªn, tæ<br /> luËt chÝnh t¶ tiÕng Bhnong nµy, thùc<br /> tiªn)<br /> chÊt, tho¸t thai tõ c¸c luËt cña chÝnh<br /> b-ala /o s¨N (gÇn ®©y) b¶n th©n tiÕng Bhnong nãi trong thùc<br /> rala /o s¨N (d¹o nµy) tiÔn. Nãi c¸ch kh¸c, ph¸t ©m cña tiÕng<br /> ßatEw/ ßakloh (bå bÞch, theo g¸i) Bhnong nãi thÕ nµo th× viÕt thÕ Êy. Vµ<br /> ®©y lµ nguyªn lý cña ch÷ viÕt Bhnong,<br /> gah loN gah tieh (phÝa tr−íc, phÝa<br /> dùa theo nÒn t¶ng c¨n b¶n cña ch÷ viÕt<br /> sau)…<br /> ghi ©m vÞ nãi chung trªn thÕ giíi, trong<br /> M« h×nh 2: • • • •, vÝ dô: ®ã cã ch÷ phæ th«ng tiÕng ViÖt. Nguyªn<br /> 48 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 1.2013<br /> <br /> <br /> lý nµy ®· ®−îc tr¶i nghiÖm víi bÒ dµy Vá bäc ch÷ viÕt tiÕng Bhnong chÝnh<br /> t−¬ng ®èi qua viÖc kh¶o s¸t thu thËp lµ chÝnh t¶ tiÕng Bhnong. Vµ trªn thùc<br /> 10.000 tõ tiÕng Bhnong trong c¸c c«ng tÕ nã ®· phñ lªn gÇn nh− kÝn toµn bé<br /> tr×nh nghiªn cøu ng«n ng÷ häc vÒ tiÕng tiÕng Bhnong. Nh×n vµo ®ã, ng−êi ta cã<br /> Bhnong cña chóng t«i trong qu·ng thêi thÓ thÊy râ h×nh bãng cña phÇn lín toµn<br /> gian 2007-2011. bé tiÕng Bhnong. Nhê ®ã cã thÓ nhËn<br /> biÕt c¸c b×nh diÖn ng÷ ©m ©m vÞ häc,<br /> C¸c luËt chÝnh t¶ tiÕng Bhnong, nh−<br /> ng÷ nghÜa häc, ng÷ ph¸p häc Bhnong.<br /> ®· ®Ò cËp, kh«ng chØ dõng l¹i ë nh÷ng Thªm n÷a, mèi quan hÖ ©m-ch÷ Bhnong<br /> kh¸i qu¸t vÒ hÖ thèng ©m vÞ häc, mµ cßn vµ nh÷ng t−¬ng øng gi÷a chóng ®−îc<br /> phñ lªn nhiÒu ®¬n vÞ ng«n ng÷ kh¸c cã<br /> béc lé.<br /> kÝch th−íc lín h¬n nh− c¸c tiÕt vÞ, tõ vÞ.<br /> Khi b¸m s¸t tõ Bhnong thuéc nhiÒu líp Nh÷ng phÇn mµ c¸c vá bäc chÊt liÖu<br /> nh− tõ song tiÕt, tõ ba ©m tiÕt, tõ bèn nµy ch−a bäc kÝn ®−îc, cßn “hë” ra, nh−<br /> ©m tiÕt vµ nh÷ng ®¬n vÞ tõ vùng cã kÝch ®· thÊy, lµ träng ©m tiÕng Bhnong vµ<br /> th−íc lín h¬n n÷a, chóng t«i ®· ®Ò xuÊt c¸c ng÷ ®iÖu tiÕng Bhnong (nÕu ®−îc<br /> ba nguyªn t¾c chÝnh t¶ thÝch øng, ®ã lµ c«ng nhËn). C¸c ®Æc ®iÓm ph−¬ng ng÷<br /> nguyªn t¾c viÕt rêi, viÕt liÒn vµ võa viÕt häc tiÕng Bhnong ch¾c ch¾n còng thuéc<br /> liÒn võa viÕt rêi. Ba nguyªn t¾c chÝnh t¶ kho¶ng trèng nµy.<br /> nµy ®· ®−îc ¸p dông cã sù ph©n c«ng RÊt cÇn cã nh÷ng cuéc th¶o luËn<br /> chøc n¨ng, vµ tá ra lµ cã tÝnh thÝch dông ng«n ng÷ häc mang tÝnh x©y dùng vÒ tÊt<br /> cao ®èi víi tiÕng Bhnong qua thùc tÕ c¶ nh÷ng vÊn ®Ò cßn bá ngá nµy, vµ vÒ<br /> nghiªn cøu biªn so¹n s¸ch Bh¬− tÊt c¶ nh÷ng g× nhãm nghiªn cøu cña<br /> Bhnong (TiÕng Bhnong) vµ S¸ch Bµi chóng t«i ®· lµm ®−îc cho tiÕng Bhnong.<br /> tËp TiÕng Bhnong. C¸c tõ ®¬n tiÕt Nh÷ng tiªn ®o¸n cña chóng t«i lµ hoµn<br /> theo nguyªn t¾c viÕt rêi, cßn c¸c tõ ®a toµn cã c¬ së, khi tiÕng Bhnong thùc sù<br /> tiÕt (tõ hai ©m tiÕt trë lªn) theo c¶ hai chuyÓn biÕn sang mét giai ®o¹n míi -<br /> nguyªn t¾c viÕt rêi vµ viÕt liÒn, tïy theo giai ®o¹n tiÕng Bhnong thµnh v¨n.<br /> tõng tr−êng hîp cô thÓ. ë ®©y, ng÷<br /> nghÜa häc ®ång ®¹i tiÕng Bhnong ®−îc HiÖn nay, tiÕng ViÖt ®ang trµn vµo<br /> tÝnh ®Õn mét c¸ch nghiªm ngÆt. tiÕng Bhnong ngµy cµng m¹nh mÏ vµ<br /> s©u réng, ë tÊt c¶ c¸c thÕ hÖ ng−êi<br /> 3. Bé läc folklore Bhnong Bhnong, ®Æc biÖt lµ thÕ hÖ trÎ. KÕt qu¶<br /> lµ, ngµy cµng cã nhiÒu ng−êi Bhnong nãi<br /> Toµn bé tiÕng Bhnong viÕt nhÊt<br /> tiÕng ViÖt thµnh th¹o h¬n tiÕng<br /> thiÕt ph¶i ®−îc läc qua bé läc folklore<br /> Bhnong, sè ng−êi Bhnong kh«ng biÕt<br /> Bhnong. §−¬ng nhiªn, qu¸ tr×nh sµng<br /> nãi tiÕng Bhnong còng ®ang t¨ng lªn<br /> läc nµy cho ra s¶n phÈm lµ tiÕng<br /> ®¸ng kÓ. §iÒu nµy cã nghÜa lµ tiÕng<br /> Bhnong ë c¶ d¹ng viÕt lÉn d¹ng nãi<br /> Bhnong hiÖn nay ®ang ®èi mÆt víi<br /> trong s¸ng h¬n, tinh tóy h¬n, vµ v¨n<br /> nh÷ng th¸ch thøc mang tÝnh x· héi s©u<br /> minh h¬n.<br /> s¾c, cã nhiÒu dÊu hiÖu cho thÊy tiÕng<br /> §Õn ®©y, cã thÓ ®−a ra mét sè ®¸nh Bhnong ®ang trªn ®µ trë thµnh mét<br /> gi¸ sau: ng«n ng÷ nguy cÊp.<br /> X©y dung ng«n ng÷ thµnh v¨n... 49<br /> <br /> Tr−íc thùc tÕ nµy, c«ng viÖc tr−íc tØnh Qu¶ng Nam. Nxb. Tæng hîp<br /> m¾t, mét mÆt lµ chuyÓn giao toµn bé Thµnh phè Hå ChÝ Minh.<br /> nh÷ng g× ®· lµm ®−îc cho ®Õn nay vÒ 3. Bïi §¨ng B×nh, NguyÔn V¨n Thanh<br /> tiÕng Bhnong cho ng−êi Bhnong b¶n (2011). Tõ ®iÓn ViÖt-Bhnong. Trung<br /> ng÷. Bëi tÊt c¶ nh÷ng nghiªn cøu x©y t©m Nghiªn cøu Quèc häc ViÖt Nam<br /> dùng ng«n ng÷ thµnh v¨n cho c¸c d©n - ñy ban Nh©n d©n huyÖn Ph−íc<br /> téc thiÓu sè ®Òu do ng−êi ViÖt (Kinh) S¬n, tØnh Qu¶ng Nam. Nxb. Tæng<br /> thùc hiÖn, chØ khi chuyÓn vÒ cho ng−êi hîp Thµnh phè Hå ChÝ Minh.<br /> b¶n ng÷, nã míi thùc sù t¹o sinh vµ<br /> 4. Bïi §¨ng B×nh, NguyÔn V¨n Thanh<br /> ph¸t triÓn. MÆt kh¸c, cÇn tiÕp tôc thùc<br /> (2011). S¸ch Bµi tËp tiÕng Bhnong.<br /> hiÖn c¸c nghiªn cøu ng«n ng÷ häc tõ<br /> ñy ban Nh©n d©n huyÖn Ph−íc S¬n,<br /> nh÷ng vÊn ®Ò cßn bá ngá ®Ó hoµn thiÖn<br /> tØnh Qu¶ng Nam.<br /> ng«n ng÷ thµnh v¨n cho ng−êi Bhnong<br /> nãi riªng vµ c¸c d©n téc thiÓu sè ViÖt 5. Bïi §¨ng B×nh, NguyÔn V¨n Thanh<br /> Nam nãi chung
(2012). “ChÝnh t¶ cho c¸c tõ tiÕng<br /> Bhnong”. T¹p chÝ Tõ ®iÓn häc &<br /> B¸ch khoa th−, sè 1 & 2.<br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> 6. Hoµng V¨n Ma (2011). Ng÷ ph¸p<br /> 1. Bïi §¨ng B×nh, NguyÔn V¨n Thanh tiÕng Bhnong. Trung t©m Nghiªn<br /> (2011). Ch÷ viÕt Bhnong. Trung t©m cøu Quèc häc ViÖt Nam - ñy ban<br /> Nghiªn cøu Quèc häc ViÖt Nam - ñy Nh©n d©n huyÖn Ph−íc S¬n, tØnh<br /> ban Nh©n d©n huyÖn Ph−íc S¬n, Qu¶ng Nam. Nxb. Tæng hîp Thµnh<br /> tØnh Qu¶ng Nam. Nxb. Tæng hîp phè Hå ChÝ Minh.<br /> Thµnh phè Hå ChÝ Minh. 7. NguyÔn V¨n Thanh (2006). Nguån<br /> 2. Bïi §¨ng B×nh, NguyÔn V¨n Thanh gèc d©n téc - d©n c− vµ qu¸ tr×nh<br /> (2011). Bh¬− Bhnong. Trung t©m h×nh thµnh x·, th«n huyÖn Ph−íc<br /> Nghiªn cøu Quèc häc ViÖt Nam - ñy S¬n, tØnh Qu¶ng Nam. Ban Tuyªn<br /> ban Nh©n d©n huyÖn Ph−íc S¬n, gi¸o HuyÖn ñy Ph−íc S¬n.<br />