Xây dựng thư viện điện tử và vấn đề số hoá tài liệu ở Việt Nam

Chia sẻ: Nguyen AAA | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:6

Thêm vào BST

Báo xấu

166
lượt xem 39
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trình bày tiếp cận xây dựng thư viện điện tử (TVĐT). Xem xét khía cạnh cấu trúc, hạ tầng cơ sở kỹ thuật và phát triển kho tư liệu số hoá của TVĐT. Đề cập việc tổ chức số hoá tài liệu trong phạm vi Mạng lưới các tổ chức thông tin KHCN ở Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Xây dựng thư viện điện tử và vấn đề số hoá tài liệu ở Việt Nam

T P CHÍ THÔNG TIN VÀ TƯ LI U S 2/2005 Journal of Information and Documentation ISSN 859-2929 No.2/2005 Xây d ng thư vi n ñi n t và v n ñ s hoá tài li u Vi t Nam ThS. Nguy n Ti n ð c Trung tâm Thông tin KHCN Qu c gia Tóm t t: Trình bày ti p c n xây d ng thư vi n ñi n t (TVðT). Xem xét khía c nh c u trúc, h t ng cơ s k thu t và phát tri n kho tư li u s hoá c a TVðT. ð c p vi c t ch c s hoá tài li u trong ph m vi M ng lư i các t ch c thông tin KHCN Vi t Nam. Phát tri n t thư vi n truy n th ng thành TVðT ñang là xu hư ng t t y u t t c các nư c. ð xây d ng ñư c m t TVðT theo ñúng nghĩa, c n có m t s quan ñi m th ng nh t, có cách ti p c n ñúng và l a ch n nh ng bư c ñi thích h p. Trong bài báo này, chúng tôi lu n bàn ñi u ki n ñ xây d ng TVðT Vi t Nam. I. Ti p c n xây d ng Thư vi n ñi n t ð xây d ng TVðT, chúng ta c n quan tâm nhi u v n ñ mà n i b t là 4 khía c nh ch y u: C u trúc c a TVðT; H t ng cơ s k thu t; Kho tư li u s hoá; Các v n ñ b o qu n, khai thác và b n quy n. Dư i ñây s ñi m qua v n ñ 1, 2 và sau ñó t p trung vào v n ñ th 3. C u trúc c a Thư vi n ñi n t Các TVðT ñ u ñư c b trí trên “Giao di n web”, trên ñó, ngoài nh ng vùng chung như: Gi i thi u v cơ quan, v h th ng, v thư vi n; Hư ng d n s d ng và các công c tr giúp thì ph n ch y u là n i dung, t c là “Tài nguyên thông tin”. Ph n th nh t c a “Tài nguyên thông tin” thông thư ng là Danh m c ch ñ /Directory. Ph n này ñư c c u trúc theo trình t t chung ñ n riêng, t t ng quát ñ n chi ti t, t ngoài vào trong theo th b c, ví d : M ng/v n ñ l n; Ti p ñó là các m c/v n ñ nh ; M i m c này l i chia nh d n theo c u trúc hình cây: Cây – cành; Cành –nhánh to; Nhánh to –nhánh nh ; Nhánh nh –nhánh nh hơn... Cùng v i các phân chia này là các ñi m liên k t: ñ m b o các m i quan h nhi u chi u gi a các nhánh cũng như gi a nhánh v i các cành. Cách t ch c như v y nh m t o thu n ti n cho ngư i dùng trong khai thác thông tin. Thông thư ng trong TVðT các xu t b n ph m ñi n t (t p chí, b n tin, k y u ...) ñư c b trí s p x p theo ki u này và ñ tìm ki m tài li u theo ch ñ ta có th “Click-Nháy” vào ñ m c tương ng tu n t t ngoài vào trong. N u mu n tìm/truy c p nhanh t i tài li u c n ph i có s h tr c a Máy tìm tin/Search engine thông qua các L nh tìm c th ,.... Trong TVðT còn có ph n “Tài nguyên” th hai - quan tr ng hơn, ñó là các t h p CSDL, bi u hi n Danh m c các CSDL, thư ng ñư c s p x p theo ch ñ ho c theo v n
ch cái. Ngư i dùng có th ti p c n t i các CSDL này ñ khai thác thông tin theo các c p ñ khác nhau: t thư m c t i toàn văn; khai thác riêng r t ng CSDL hay khai thác theo Nhóm CSDL,.... M c ñ khai thác ñ n ñâu tuỳ thu c vào kh năng c a h th ng và ñ c bi t là s cho phép c a cơ quan ch qu n, các l phí tương ng. Thành ph n th 3 trong TVðT là ph n Liên k t t i các ngu n tài nguyên thông tin bên ngoài. ðây là th m nh c a TVðT. Tuy nhiên, m c ñ và kh năng liên k t ñ n ñâu ph thu c vào s h p tác v i các cơ quan khác và vi c khai thác các t ng thông tin s hoá ñó cũng có nh ng khác bi t. Ch ng h n: có vùng/m ng thông tin ñư c khai thác t do, mi n phí, nhưng có nh ng vùng/CSDL ph i có m t kh u, ph i tr ti n,.... Như v y, TVðT không ch có m t h th ng mà có th g m nhi u h khác nhau. Tuy nhiên, các tài nguyên thông tin, các CSDL ñó liên k t ñư c v i nhau trong m t ch ñ ph c v th ng nh t. T c là khi ñư c yêu c u, chúng xu t hi n ñ i v i ngư i dùng như th chúng cùng trong m t h th ng. ð tích h p ñư c như v y, chúng ta ph i có các chương trình ph n m m h tr , ph i áp d ng các chu n nh t ñ nh trong x lý, trong qu n tr , trong trao ñ i d li u cũng như ph i có các công c tìm ki m (search engine), chuy n t i, lưu tr thông tin,.... Tóm l i, c u trúc c a TVðT th c ch t là c u trúc c a m t Trang Web có liên k t ñ n các ngu n tin s hoá, trong ñó quan tr ng nh t là các CSDL toàn văn, ñư c t ch c theo c u trúc có kh năng ñáp ng cho vi c khai thác qua ch ñ m ng on-line. V n ñ k thu t, h t ng cơ s và ph n m m TVðT M t TVðT ph i có h t ng cơ s ñ m nh, ñó là: - M ng Intranet có t c ñ k t n i nhanh v i INTERNET; - H th ng máy ch l n th c hi n vi c qu n tr và các d ch v khác nhau: Máy ch Web, Máy ch FPT, Mail, các Máy ch lưu, b o trì d li u; Máy ch Firewall, Máy ch cho các ng d ng khác,.... - H th ng máy tr m ñ c p nh t, khai thác thông tin; - Các thi t b công ngh chuyên d ng cho TVðT: mã v ch, qu n lý và in th , máy quét, máy sao CD,.... V ph n m m: ð n nay, trên th gi i có nhi u ph n m m ph c v cho vi c xây d ng và phát tri n TVðT. M i ph n m m ñ u có nh ng ưu, như c ñi m riêng nhưng thông thư ng m t ph n m m kh dĩ ph i có các module chính c a thư vi n, như: B sung; Biên m c; Qu n lý Kho; Ph c v b n ñ c; M c l c tr c tuy n; Phân h lưu hành; Qu n lý tài li u ñi n t ; Truy h i và trình bày thông tin; Mư n liên thư vi n; Qu n tr h th ng. Vi t Nam, trong 5-7 năm g n ñây ñã xây d ng, phát tri n ph n m m thư vi n, như: Libol (CTy Tinh Vân), Ilib (Cty CMC), Vebrary (Cty L c Vi t), Elib (Cty VNNetsoft). Qua ñánh giá, hi n t i 02 ph n m m Libol và Ilib hoàn toàn có th ñáp ng ñư c ch c năng c a m t TVðT hi n ñ i Vi t Nam v i các c p ñ khác nhau (ñ n h t năm 2004, m i ph n m m này ñã ñư c vài ch c thư vi n ng d ng). Ngoài ra, ñ t ch c TVðT ta cũng c n có: Ph n m m H th ng: H ñi u hành và H qu n tr các CSDL; Ph n m m xu t b n ñi n t , xu t b n CD/ROM.
Theo ư c tính, ñ trang b các thi t b nêu trên cũng như có ph n m m TVðT và t o l p n i dungTVðT ban ñ u ta ph i ñ u tư kho ng 5-7 t VND, th m chí m t s ngư i cho r ng ít nh t ph i ñ u tư 1 tri u USD (16 t VND) cho m t TVðT trung bình c a m t ngành/lĩnh v c. II. T o l p và phát tri n Kho tư li u s hoá- v n ñ tr ng tâm trong xây d ng TVðT Ph n quan tr ng nh t trong TVðT chính là Kho tư li u s hoá c a b n thân cơ quan thông tin/thư vi n ch qu n. Có 3 cách ñ t o l p Kho này, ñó là: - T ti n hành s hoá ngu n tư li u trên gi y c a Thư vi n. T c là chuy n tài li u hi n có sang d ng s b ng phương pháp quét hay nh p l i thông tin t bàn phím... ðây là hư ng ph i ñ u tư l n, ñ u tư liên t c và t n kém th i gian, ti n c a, công s c; - B sung/tích h p ngu n tin ñi n t thông qua vi c mua, trao ñ i tài li u ñi n t ñang ñư c xu t b n (b n tin, t p chí ñi n t , các ch b n ñi n t trư c khi in ra trên gi y). Chúng ta ñ u bi t: h u h t các n ph m hi n nay ñ u v a xu t b n trên gi y v a t n t i dư i d ng ñi n t và n u t n d ng ñư c ngu n này, ta s ti t ki m ñư c nhi u công s c, th i gian; - Xây d ng các liên k t (t o kh năng truy c p) ñ n các ngu n tài li u trên INTERNET, nh t là ngu n c a các cơ quan có cùng di n chuyên ñ bao quát. T o l p và phát tri n Kho tài li u s c a riêng m i cơ quan thông tin/thư vi n là v n ñ l n nh t trong xây d ng TVðT. Công vi c này ñòi h i ph i ñ u tư l n và liên t c. ð làm t t công vi c này, các cơ quan xây d ng TVðT c n có cách ti p c n h p lý, kh thi và kinh t . C th là: 1. Nh t thi t ph i l p k ho ch sát sao và ưu tiên ñ u tư cho vi c thu th p, x lý và s hoá ngu n tin cơ b n, ngu n tin ti m năng c a riêng mình. Coi ñây là nhi m v tr ng tâm, th m chí ph i tri n khai m nh trư c khi b t tay vào xây d ng TVðT. N u không có s ñi trư c này, khi ta xây d ng xong h t ng m ng và có các ph n m m H th ng, ph n m m TVðT ñ y ñ nhưng ñ n lúc ñó cơ quan v n không có ho c có r t ít tài li u s hoá c a b n thân ch c ch n TVðT ñó không th phát huy ñư c hi u qu ; và như v y, không tương x ng v i kinh phí ñ u tư nhi u t ñ ng c a Nhà nư c. Trong vi c l a ch n tài li u ñ s hoá, ta ph i ưu tiên các tài li u ñ c thù c a thư vi n, các tài li u duy nh t và có giá tr lâu dài ñ trao ñ i, ví d : các tài li u quý hi m, các sưu t p có giá tr , không ñâu có...; ưu tiên s hoá trư c h t ñ i v i tài li u chưa ñâu s hoá, tài li u ti ng hi m, ti ng Vi t,.... Song song v i vi c s hoá là vi c xây d ng các Siêu d li u ñ i v i t ng tài li u và c p nh t tài li u ñã ñư c s hoá này vào CSDL tương ng ñ ph c v k p th i cũng như làm cơ s cho vi c xây d ng TVðT sau này. Ngoài ra, ta cũng c n quan tâm ñ n ch t lư ng c a vi c s hoá tài li u cũng như c n sao lưu ñ y ñ , k p th i các tài li u s hoá ñó ñ tránh r i ro cũng như tránh ph i làm ñi làm l i (lãng phí công s c, ti n c a). ði u này ph thu c nhi u vào công tác t ch c, ph thu c vào cán b th c hi n cũng như thi t b và quy trình s hoá.
2. Ph i ph i h p, t n d ng s n ph m s hoá c a các cơ quan thông tin/thư vi n khác, nh t là c a nh ng cơ quan có cùng di n chuyên ñ bao quát. Trên cơ s ñó m i có th tăng nhanh “ngu n tin” c a mình, ti t ki m ñư c th i gian, công s c và ti n c a. III. T ch c s hoá tài li u trong ph m vi qu c gia và ti n t i N n Công nghi p n i dung Trong ph m vi qu c gia, Nhà nư c c n có chi n lư c ñ u tư và tri n khai k ho ch t ng th trong vi c s hoá ñ i v i các ngu n tin quan tr ng, có ý nghĩa lâu dài. Xác l p chính sách ưu tiên s hoá Theo chúng tôi, Nhà nư c ta nên có chính sách ưu tiên h tr cho vi c s hoá ñ i v i các tài li u sau: V d ng tài li u: - Văn b n quy ph m pháp lu t; - Báo cáo k t qu các nhi m v KHCN (các ñ tài/ñ án các c p); - Tài li u ñi u tra cơ b n, quy ho ch, b n ñ ; - Lu n văn sau ñ i h c; - Tài li u h i ngh , h i th o khoa h c; - Tài li u tiêu chu n, quy ph m; Tài li u s h u công nghi p. V ngôn ng : ưu tiên s hoá tài li u Hán nôm, tài li u ti ng Vi t. H n ch s hoá tài li u ti ng Anh. V lĩnh v c: ưu tiên s hoá tài li u KHCN nh ng ngành mũi nh n. Xác l p và hình thành m t m ng lư i các t ch c s hoá tài li u Trong m ng lư i các cơ quan thông tin, thư vi n c n có s phân công, ph i h p gi a các cơ quan trong vi c s hoá tài li u. Nguyên t c ñ u tiên trong phân công là cơ quan nào có kho tư li u chuyên môn hoá v i s lư ng tài li u nhi u nh t v lĩnh v c nào thì s ñ m nh n s hoá ngu n tư li u v lĩnh v c ñó và cơ quan này s ñư c Nhà nư c h tr trong vi c s hoá. Trên cơ s phân công như v y, ta xác l p ñư c m t m ng lư i các t ch c s hoá tài li u trên quy mô l n, hi n ñ i, bao quát h u h t nh ng d ng tài li u, nh ng ngu n tin quan tr ng nh t, nh ng tài li u có giá tr lâu dài t m qu c gia. T ñó hình thành m ng trao ñ i thông tin toàn qu c và t o ñi u ki n thu n l i cho các cơ quan TT-TV tr ng ñi m trong xây d ng và phát tri n TVðT c a mình. Nghiên c u, l a ch n và xác l p nh ng chu n, nh ng quy ñ nh chung trong vi c s hoá tài li u Trong m ng lư i các cơ quan TT-TV ti n hành s hoá c n có nh ng chu n cũng như các quy ñ nh th ng nh t ñ i v i vi c s hoá tài li u. Nh ng chu n này ñư c xác ñ nh trên cơ s nghiên c u áp d ng chu n c a nư c ngoài vào ñi u ki n c th c a Vi t Nam. M i cơ quan tham gia m ng lư i s hoá ñ u ph i tuân th nghiêm ng t nh ng chu n này sao cho các tài li u s hoá luôn ñ m b o v m t ch t lư ng cũng như v ti n ñ th i gian;
ñ ng th i chúng ñư c t ch c trong các CSDL có c u trúc tương h p ho c d dàng trong chuy n ñ i. Có như v y, các tài li u s hoá ñó m i có th ph c v r ng rãi trong toàn m ng lư i và mang l i hi u qu cao. T ch c s hoá tài li u quy mô công nghi p Ho t ñ ng s hoá quy mô l n ñư c g i là “Ngành công nghi p n i dung” (CNND). Theo ñ nh nghĩa khái quát ngư i ta coi CNND bao g m: thu th p thông tin; phân tích n i dung ñ phân lo i, lưu trong b nh ho c ñưa lên m ng máy tính; bao gói thông tin thành các CSDL (trên CD, DVD, ch ng –HDD, thi t b lưu tr di ñ ng (HDD-RAM), nhân sao và cung c p/bán các CSDL ñó. Nhi u ngư i cho r ng, CNND là m t nhánh c a CNTT, vì nó g n v i CNTT. S n ph m c a CNND là s n ph m c a CNTT, t công nghi p ph n m m, thu th p thông tin, x lý, lưu tr thông tin ñ n cung c p thông tin. CNND không ch liên quan ñ n ph n c ng, ph n m m mà còn liên quan ñ n các lĩnh v c khác như lưu tr , s n xu t các thi t b lưu tr (v t mang tin hi n ñ i). Như v y, nguyên v t li u ñ u vào c a ngành CNND là thông tin và ñ u ra cũng là thông tin. Nhưng thông tin ñ u ra là CSDL, là thông tin có c u trúc, có n i dung c th và ñư c bán/cung c p cho nh ng ñ i tư ng c th nh m ph c v cho m t/m t s ho t ñ ng KT-XH nh t ñ nh. Tuy nhiên, ñ xây d ng ñư c m t n n CNND t m qu c gia c n ph i: - Có m t hành lang pháp lý ñ m nh ñ : m t m t, t o ñi u ki n thu n l i cho các t ch c, cá nhân tìm ki m, x lý, s hoá, bao gói, chuy n giao thông tin; m t khác, b o v thi t th c b n quy n tác gi ñ i v i các CSDL cũng như nh ng thông tin mà các cá nhân, t ch c s h u và t t nhiên là b o ñ m bí m t qu c gia; - Có s ph i h p ch t ch v m t t ch c, liên k t, phân công phân m ng gi a các cơ quan có ho t ñ ng s hoá tài li u; - Có l c lư ng cán b chuyên trách thu th p, s hoá, bao gói thông tin (l c lư ng này không ph i ch là cán b thông tin, thư vi n); - Trang b các thi t b hi n ñ i cho các cơ s tham gia s hoá: ví d các máy quét chuyên d ng (nhanh, ch t lư ng cao, quét ñư c các kh l n, màu s c ñ p...); các USB, các máy ch sao lưu v i dung lư ng l n (hàng nghìn GB); các máy sao CD chuyên d ng,... Ch c ch n r ng, n u t ch c t t Vi t Nam ta, các s n ph m s hoá này s có th trư ng không ph i ch trong nư c mà c nư c ngoài. N n CNND s h tr , cung c p các ngu n tin s hoá cho các TVðT và làm cho ho t ñ ng thông tin KHCN sôi ñ ng, h p d n hơn, cán b thông tin s có nhi u vi c làm và thu nh p khá hơn. K t lu n Ti n t i TVðT là xu hư ng t t y u, là mong mu n c a m i thư vi n. Tuy nhiên, ñ có ñư c m t TVðT ho t ñ ng có hi u qu , phát huy ñư c th m nh “thông tin ñ c thù” c a mình, cơ quan ch qu n c n có k ho ch sát th c, l a ch n bư c ñi phù h p. Trong xây d ng và phát tri n TVðT, vi c t o l p Kho tư li u s hoá là nhi m v hàng
ñ u. Gi i quy t nhi m v này ñòi h i cơ quan ch qu n (cơ quan thông tin, thư vi n) ph i có chương trình thu th p, s hoá tài li u và t o l p các CSDL m t cách ñ y ñ , k p th i, ñ c bi t là các CSDL toàn văn v i các tài li u có giá tr lâu dài thu c ph m vi bao quát c a cơ quan. Tài li u tham kh o 1. What are digital libraries?/Donald J. Waters// CLIR, No 4, July/August 1999. URL: http://WWW.clir.org/pubs/issues/issue04.html. 2. Digital libraries: Definitions, issues and challenges / Gary Cleveland // UDT Occasional paper #8. URL: 3. NII, GII and 12, and IT*2 Initiatives: Implications to the digital Library development in the US / Ching-Chih Chen (edited). IT and global digital Library development. Massachsets : MicroUse information, 1999, pp 49-64. 4. European development in digital libraries / David Raitt // Ching-Chih Chen (edited). IT and global digital Library development. Massachsets: MicroUse information, 1999, pp 345-356. 5. Cao Minh Ki m. Thư vi n s : ð nh nghĩa và v n ñ .-T p chí Thông tin & Tư li u, 2000, s 3, tr. 5- 11. 6. T Bá Hưng. Phát tri n n i dung s Vi t Nam: nh ng nguyên t c ch ñ o .-T p chí Thông tin & Tư li u, 2000, s 1, tr. 2-6. Building up electronic libraries and digitization of documents in Vietnam Nguyen Tien Duc Journal of Information and Documentation, 2005, no. 2, pp.. Abstracts: Deals with the approach to building up electronic libraries; Considers structural aspects, technical infrastructure and digitized collections of electronic libraries; Mentions organization of digitizing documents within information institutions in the National Information System.