Yên Bái - Một góc nhìn khoa học từ khảo cổ

YÊN BÁI ­ MỘT GÓC NHÌN KHOA HỌC TỪ KHẢO CỔ<br />    <br />     Nguyễn Hòa<br />    Bảo tàng tỉnh<br /> <br /> Vùng đất Yên Bái cách ngày nay hơn hai nghìn năm về trước như thế nào? <br /> Chúng ta cùng tìm hiểu qua những tư liệu khảo cổ học để  biết một cách <br /> khái quát về  đời sống sinh hoạt, tinh thần, văn hóa xã hội của tổ  tiên ta <br /> trên mảnh đất Yên Bái này. Với sự  tiến bộ  về  khoa học kỹ  thuật, các <br /> ngành khoa học phát triển. Để tìm hiểu về quá khứ thì Khảo cổ học vẽ lại <br /> bức tranh lịch sử một cách khoa học và đáng tin cậy nhất.<br /> <br /> Yên Bái trong nhiều năm qua đã phát hiện được rất nhiều các hiện vật cổ, nổi  <br /> bật nhất là các hiện vật thời kỳ  văn hóa Đông Sơn dọc hai bờ  sông Hồng và <br /> sông Chảy. Vậy văn hóa Đông Sơn là gì? Có ý nghĩa gì trong lịch sử  vùng đất  <br /> Yên Bái?<br /> Văn hóa Đông Sơn là một nền văn hóa khảo cổ học được các nhà khảo cổ phát  <br /> hiện một làng cổ có tên là làng Đông Sơn vào năm 1924 (nay thuộc phường Hàm <br /> Rồng, thành phố  Thanh Hóa. Những hiện vật  ở  đây được xác định niên đại <br /> khoảng 2000 ­ 2500 năm cách ngày nay và được đặt tên là văn hóa Đông Sơn . <br /> Yên Bái là vùng đất cũng tìm được rất nhiều địa điểm, di vật thời kỳ  này. <br /> Khẳng định Văn hóa Đông Sơn  ở  Yên Bái là một bộ  phận không tách rời với  <br /> nền văn hóa Đông Sơn  ở miền Bắc Việt Nam. Những nghiên cứu nền văn hóa <br /> Đông Sơn góp phần tìm hiểu về  lịch sử  tỉnh Yên Bái hàng ngàn năm về  trước.  <br /> Nói dễ hiểu hơn, bài viết này chúng ta đi tìm lại lịch sử  vùng đất Yên Bái cách <br /> ngày nay hơn 2000 năm, cư  dân cổ  vùng đất này vào thời đó họ  như  thế  nào? <br /> Đời sống sinh hoạt, văn hóa, kinh tế, xã hội ra sao ?. Đại đa số người dân trong  <br /> tỉnh đều chưa nắm được. Sử  sách không ghi chép nhưng nhờ  khảo cổ  học mà  <br /> những hình ảnh khái quát về đời sống sinh hoạt của họ dần đã được mở ra.<br /> <br /> Từ những địa điểm và di vật phát hiện được có thể thấy người Đông Sơn ở Yên <br /> Bái là những người làm ruộng nước một cách thành thạo. Cư dân đã có mặt trên <br /> khắp địa bàn tỉnh Yên Bái, nhưng tập chung nhất vẫn là vùng sông Hồng, sông <br /> Chảy, một địa bàn truyền thống và chiến lược của cư  dân từ  thời đại Đá cũ. <br /> Người Đông Sơn có thể sống thành “làng”, thành “bản” triển khai các hoạt động  <br /> kinh tế  của mình trên dọc hai bờ  sông Hồng, sông Chảy.   Nghề  nông là nông <br /> nghiệp trồng lúa nước. Bộ  nông cụ  sản xuất nông nghiệp bằng đồng  ở  đây <br /> như lưỡi cày, lưỡi cuốc, dao, rìu, thuổng…  Đã chứng minh cho một hoạt động <br /> sản xuất hiển nhiên. Một số  hình khắc trên trống, trên thạp đồng tìm thấy  ở <br /> Yên Bái cho thấy những hoạt động liên quan đến sản xuất nông nghiệp. Trên <br /> thạp Hợp Minh còn khắc họa một lễ  hội “cầu mùa” mà chỉ  có  ở  các cư  dân <br /> nông nghiệp trồng lúa. Những mô tuýp hoa văn này thường gặp  ở nhiều trống  <br /> và thạp đồng trong văn hóa Đông Sơn. Hoạt động nông nghiệp  ở  đây có thể <br /> bao gồm cả  việc trồng lúa nước và lúa nương, trồng cây rau quả  trên nương, <br /> làm vườn, với những sản phẩm cây, củ, quả, hạt, rau của thời kỳ tr ước để  lại <br /> và được phát triển lên. Chăn nuôi là một bộ phận của kinh tế nông nghiệp. Tuy  <br /> chưa có bằng chứng về các loại xương động vật nuôi, song trên các thạp đồng, <br /> trống đồng đã thấy khắc họa các con vật như  gà, bò, có thể  là những con vật <br /> này đã được cư  dân Đông Sơn  ở  đây thuần dưỡng.   Công việc săn bắt và hái <br /> lượm vẫn được duy trì, bởi đây là nguồn thức ăn vừa là truyền thống, vừa là tự <br /> nhiên, giải quyết nhu cầu cho con người. Họ không chỉ  dừng lại công việc hái  <br /> lượm, có thể họ  đã biết khai thác nguồn sản phẩm khác là tre, nứa, gỗ  để  vừa <br /> đáp  ứng nhu cầu cuộc sống, vừa dùng để  trao đổi với cư  dân xung quanh. Săn  <br /> bắt cũng vẫn được duy trì, tuy lúc này không còn là nghề chủ yếu. Những nguồn <br /> lợi tự nhiên của rừng luôn luôn là nguồn bổ sung thường xuyên và dự phòng của <br /> cư  dân mọi thời kỳ. Chúng ta tin chắc chắn rằng, sống bên cạnh các dòng sông <br /> lớn và với một hệ  thống sông ngòi khá dày đặc, nghề  đánh bắt cá và các loại <br /> thủy sản cũng đã được cư dân thời đại Kim khí ở Yên Bái chú trọng, làm nhằm  <br /> tăng nguồn cung cấp thức ăn cho mình.<br /> <br /> Vào thời kỳ này các hoạt động của nghề mộc và đan lát cũng đã trở thành nghề <br /> thủ  công trong cộng đồng. Những tổ  hợp công cụ  đồng như: dùi, đục và một <br /> mảnh đồng hình chữ nhật nghi là lưỡi bào tìm thấy trong mộ Xóm Soi là những <br /> công cụ  cơ  bản của nghề  mộc. Người chết có thể  là thợ  thủ  công kiêm nghề <br /> mộc. Dấu ‘vải” đan trong mộ  thạp Hợp Minh, mộ  trống Nậm Tộc và hoa văn  <br /> đan trên cán dao găm Xóm Soi cho thấy người Đông Sơn ở Yên Bái đã biết đến  <br /> kỹ  thuật đan lát lóng đôi, lóng mốt, kỹ  thuật bỏ  lỗi khá thành thạo. Đồ  gốm  <br /> cũng được duy trì và phát triển từ  giai đoạn trước, tuy phát hiện chưa nhiều,  <br /> song các mảnh gốm  ở  Báo Đáp, Đào Thịnh, Xóm Soi, Hợp Minh cho thấy chủ <br /> yếu thuộc loại gốm xám đen, văn thừng có chất liệu thô.<br /> <br /> Tổ chức xã hội thời Đông Sơn ở Yên Bái đã khá phát triển mang tính chất của  <br /> xã hội phụ quyền. Sự phân công lao động đã khá rõ, tính chuyên môn hóa cũng <br /> khá cao thể  hiện  ở  trình độ  kỹ  thuật luyện kim và các loại hình công cụ. Sự <br /> phân công lao động theo “nghề nghiệp” chắc cũng đã phát triển, tuy nhiên vẫn  <br /> có thể  tồn tại  ở  một mức độ  nào đó sự  phân công theo giới tính. Vào thời kỳ <br /> này chiến tranh đã có thể xảy ra thường xuyên hơn, đòi hỏi xã hội phải có một  <br /> tổ  chức chặt chẽ  hơn (thông qua bộ  di vật vũ khí như  giáo, mũi tên đồng…).  <br /> Bên cạnh việc sản xuất, đã có một lực lượng vũ trang vừa để  chống lại sự <br /> xâm lấn, vừa có thể mở mang lãnh thổ và ảnh hưởng của mỗi bộ lạc. Sự phát <br /> triển về  kinh tế, quân sự  và xã hội trên vùng lưu vực thượng du sông Hồng <br /> (thuộc Yên Bái ngày nay) đã góp phần tích cực vào việc thúc đẩy sự ra đời của  <br /> quốc gia Văn Lang thời các Vua Hùng.<br /> <br /> Sự  phân hóa xã hội cũng xảy ra mạnh hơn. Khu mộ táng Đào Thịnh với nhiều <br /> đồ tùy táng quý giá trong thạp và trống đồng cho thấy chủ nhân là người giàu có.  <br /> Mộ Hợp Minh hẳn là một bé gái con nhà khá giả nên đã chôn theo rìu, dao găm, <br /> khuyên tai và đặc biệt với một quan tài bằng một thạp đồng chỉ nhà giàu mới có  <br /> được. Còn mộ Xóm Soi có thể là một người có vị trí cao trong nghề nông kiêm <br /> nghề mộc nên đã chôn theo các loại công cụ nghề mộc, nguyên liệu đồng, công <br /> cụ làm nông nghiệp (cày, thuổng, rìu). Mộ Khe Lợ chôn theo thạp và khuyên tai  <br /> đá 4 mấu cũng cho biết chủ nhân của nó có thể thuộc loại trung lưu trong vùng. <br /> Mộ  trống Nậm Tộc với 15 vòng đồng, có thể  cho đây là mộ  của một phụ  nữ <br /> quý tộc. Đặc điểm của các mộ  và đồ  tùy táng khác nhau phản ánh sự  phân hóa <br /> trong giai tầng và sự khác nhau về địa vị kinh tế và xã hội của chủ nhân các mộ.<br /> <br /> Đời sống tinh thần của người Đông Sơn ở Yên Bái khá phong phú gắn liền với  <br /> hoạt động sản xuất nông nghiệp. Họ  luôn cầu mong cho mưa thuận, gió hòa, <br /> mùa màng bội thu. Mô tuýp hoa văn mô tả một “Lễ hội cầu mùa” trêp thạp Đào <br /> Thịnh, thạp Hợp Minh biểu hiện rõ rệt hoạt động tinh thần, trên đó có mô hình <br /> nhà kho, người giã gạo, đánh trống, múa, thổi kèn, người hóa trang lông chim. <br /> Sự  cầu mong mùa màng bội thu, con người no  ấm sinh sôi nảy nở  còn được  <br /> biểu hiện qua hình tượng đôi nam nữ giao phối trên thạp đồng Đào Thịnh, phản <br /> ánh một phần nhân sinh quan của con người thời này.<br /> <br /> Người Đông Sơn Yên Bái có óc thẩm mỹ, vừa có trình độ  kỹ  thuật cao trong <br /> việc chế tạo các loại công cụ. vũ khí và đồ  dùng sinh hoạt, nhạc khí cũng như <br /> đồ nghệ thuật người Đông Sơn ở Yên Bái có tư duy trừu tượng phong phú trong  <br /> việc tạo ra các mô tuýp hoa văn trang trí vừa đẹp, tinh xảo lại vừa phản ánh tính  <br /> lôgíc trong bố cục, đặc biệt trên các thạp và trống đồng. Họ   cũng   rất   coi <br /> trọng vị trí chôn người chết. Nơi chôn cất thường có địa thế đẹp, được đặt trên <br /> những   mỏm   đồi   nhìn ra sông  hay  những  dải  đất  bằng có   không gian  thông <br /> thoáng trên bãi phẳng ven sông như  Đào Thịnh, Xóm Soi, Hợp Minh, cửa Ngòi  <br /> Quạch; trên các đỉnh đồi như Hợp Minh, Nậm Tộc, Khe Lợ. Người ta chôn theo <br /> những đồ vật quý nhất như trống đồng, thạp đồng. Những đồ vật chôn theo cho <br /> biết ít nhiều thân phận của chủ nhân nó khi còn sống.<br /> <br /> Nhờ  có sự  tiến bộ  nhảy vọt về kỹ thuật và sản xuất, người Đông Sơn đã tiến <br /> một bước dài trên con đường phát triển văn hóa đặc sắc của mình. Cư dân Đông <br /> Sơn  ở  Yên Bái là một bộ  phận không tách rời của cư  dân Đông Sơn vùng lưu  <br /> vực sông Hồng, gắn liền với sự  phát triển của cộng đồng dân cư  Việt cổ  nói <br /> chung. Nhờ  vị  trí thuận lợi và trình độ  phát triển tương đồng với nhóm cư  dân  <br /> xung quanh, cư dân Đông Sơn ở Yên Bái đã trở thành nhân tố tích cực góp phần <br /> thúc đẩy sự ra đời của nhà nước đầu tiên trong lịch sử dân tộc. <br /> <br /> Ngày nay, những con cháu của cư  dân Đông Sơn vẫn tiếp tục sống trên mảnh  <br /> đất của cha ông, vẫn giữ và phát huy được các truyền thống trong đời sống hàng  <br /> ngày gắn với đời sống nông ­ ngư  nghiệp. Trồng lúa nước, đánh bắt thủy sản, <br /> các lễ  hội “cầu mùa”, cúng lúa mới… được cho là sự  kế  thừa của người Đông <br /> Sơn xưa, các con cháu của họ  vẫn đang lưu truyền và phát huy những truyền <br /> thống đó.<br /> <br /> Nguyễn Hòa ­ Bảo tàng tỉnh Yên Bái, ĐT: 0982998383<br />