Yếu tố bản địa trong văn hóa Thiên Chúa Giáo ở Philippines

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, tập 72A, số 3, năm 2012<br /> <br /> YẾU TỐ BẢN ĐỊA<br /> TRONG VĂN HÓA THIÊN CHÚA GIÁO Ở PHILIPPINES<br /> Nguyễn Đinh Khương Duy<br /> Trường Đại học Khoa học, Đại học Huế<br /> <br /> Tóm tắt. Văn hóa Thiên Chúa giáo là một yếu tố nổi bật trong tổng thể nền văn<br /> hóa Philippines. Trong suốt gần 500 năm tồn tại, Thiên Chúa giáo đã có nhiều tác<br /> động to lớn đến đời sống xã hội của đất nước này, trong khi đó, những yếu tố bản<br /> địa vẫn được gìn giữ. Với sự có mặt của hai yếu tố bản địa và ngoại lai, văn hóa<br /> Philippines là một sự pha trộn hoàn hảo để rồi tạo nên tính đa dạng cho cư dân<br /> quần đảo. Chính điều này đã làm cho Philippines trở nên khác biệt so với các quốc<br /> gia Đông Nam Á còn lại nhưng vẫn mang tính thống nhất của nền văn hóa khu vực.<br /> Mặc dù bị ảnh hưởng bởi chế độ thuộc địa của Tây Ban Nha và Hoa Kỳ trong hàng<br /> thế kỷ, văn hóa bản địa của Philippines vẫn giữ được bản sắc của nó, và là bằng<br /> chứng để chứng minh rằng quốc gia này thuộc không gian xã hội Đông Nam Á.<br /> <br /> Năm 1521, theo lệnh của nhà vua Tây Ban Nha, nhà thám hiểm Ferdinand<br /> Magellan, trong hành trình vòng quanh thế giới, đã cập bến đảo Cebu ở miền Trung<br /> Philippines. Khi ở đảo Cebu, Magellan cùng hành đoàn của ông đã thực hiện nghi lễ rửa<br /> tội đầu tiên trong lịch sử Thiên Chúa giáo ở Philippines cho quần chúng nơi đây [5;83].<br /> Điều này báo hiệu cho một sự kiện đặc biệt sắp diễn ra trên quần đảo vùng Đông Ấn<br /> này - sự xâm nhập của Thiên Chúa giáo cùng với sự cai trị của thực dân Tây Ban Nha.<br /> Sau gần một thế kỷ kể từ khi người Tây Ban Nha mang Thiên Chúa giáo vào quần đảo,<br /> hầu hết các vùng đồng bằng, trung du ở Philippines đã bị Thiên Chúa giáo hóa sau các<br /> cuộc nổi loạn với quy mô nhỏ tại nhiều nơi khác nhau. Trong thời gian đó, người Tây<br /> Ban Nha đã sử dụng nhiều chính sách cai trị để hướng người bản địa theo tôn giáo của<br /> mình. Các tu sỹ đã thực hiện thánh lễ rửa tội cho một lượng lớn người dân cùng một lúc<br /> để dễ dàng hướng tất cả theo Thiên Chúa giáo. Điều này sẽ không dễ dàng thực hiện<br /> được nếu người dân nơi đây phân biệt được những nét tương đồng giữa thánh lễ rửa tội<br /> với nghi lễ chữa bệnh bằng nước thánh của mình - một biểu tượng rất đặc trưng của cư<br /> dân trong khu vực. Một chính sách quan trọng nữa mà các linh mục truyền giáo thực<br /> hiện để hướng người dân bản địa theo tôn giáo của họ là tạo ra sự thích ứng và hòa hợp<br /> giữa Thiên Chúa giáo với hoàn cảnh địa phương. Trong quá trình truyền đạo, các giáo<br /> sỹ đã pha trộn những nghi thức thực hành tôn giáo Thiên Chúa với tín ngưỡng bản địa<br /> 63<br /> <br /> nhằm thu hút sự tham gia của người dân. Đồng thời, họ giới thiệu những nét văn hóa<br /> Thiên Chúa giáo ở phương Tây nhưng rất hài hòa với văn hóa bản địa.<br /> Thuộc không gian xã hội Đông Nam Á, người dân Philippines đã rất quen thuộc<br /> với nền nông nghiệp lúa nước, song song với nó là những hoạt động tín ngưỡng liên<br /> quan đến nông nghiệp. Những phong tục, tập quán, quy tắc ứng xử, cách sống định cư<br /> theo lối phương Đông đã ăn sâu vào tâm thức của người dân nơi đây. Vì vậy, họ mặc<br /> nhiên hoàn toàn xa lạ và khó thích nghi với nền văn hóa mà thực dân Tây Ban Nha<br /> mang vào, nền văn hóa ruộng khô du mục. Sự du nhập một tôn giáo độc thần như Thiên<br /> Chúa giáo đã làm xáo trộn tín ngưỡng linh vật giáo lâu đời của người dân bản xứ nơi<br /> đây và do đó, trong thời gian đầu, người Philippines đã phản kháng rất mạnh mẽ nhằm<br /> loại trừ một thứ xấu xa, tội đồ đang phá vỡ những quy tắc thần thánh từ xưa đến nay họ<br /> vẫn thực hiện [6]. Bên cạnh đó, sự tồn tại của Thiên Chúa giáo và chính sách truyền<br /> giáo của thực dân Tây Ban Nha khiến người dân cảm thấy có tội với thần linh khi họ<br /> không thể thực hiện những nghĩa vụ nông nghiệp thường niên đối với những thần linh<br /> của họ và cũng không thể gắn kết với mảnh đất, cây trồng, con vật mà thần linh đã ban<br /> tặng. Người dân nơi đây nhận thấy thần linh của họ bị xúc phạm nghiêm trọng bởi lẽ<br /> cách thức thực hành tôn giáo của họ khác hoàn toàn so với những gì mà những giáo sỹ<br /> phương Tây truyền bá trên lãnh thổ của họ. Chính vì vậy, họ đã chống trả quyết liệt quá<br /> trình truyền giáo của những giáo sỹ Tây Ban Nha. Họ từ chối tiếp nhận những lối hành<br /> xử tôn giáo mới, cũng như xua đuổi thậm chí giết chết những nhà truyền giáo, trong đó<br /> việc Magellan và nhiều tuỳ tùng của ông bị giết trên đảo Mactan vào tháng 7 năm 1521<br /> là một sự kiện điển hình [7; 72]. Mặc dù đã thực hiện nhiều chính sách khôn ngoan và<br /> đầy bạo lực, thực dân Tây Ban Nha phải mất rất nhiều thời gian để làm cho người dân<br /> địa phương nắm bắt được những khái niệm cơ bản của Thiên Chúa giáo. Qua thời gian,<br /> người dân Philippines đã quen với sự có mặt của những giáo sỹ phương Tây và tôn giáo<br /> mới mà họ mang lại. Với chiêu bài xoa dịu và hòa trộn phong tục của những giáo sỹ,<br /> người dân đã bị lầm tưởng về mục đích của những nghi lễ sùng bái mới nhưng chính<br /> sách đó hoàn toàn không thể thay đổi lối sống bản địa của người dân như những nhà<br /> truyền giáo mong muốn. Bí tích rửa tội của Thiên Chúa giáo thu hút nhiều người tham<br /> gia vì họ tin rằng nó sẽ chữa khỏi bệnh tật, mang lại sức khoẻ cho bản thân và gần gũi<br /> với thần nước. Giải tội là bí tích xưng tội mà mỗi người phải tiến hành mỗi năm một lần.<br /> Điều này đã đánh vào tâm lý của người dân nơi đây về những tội lỗi đối với những thần<br /> linh mà họ nghĩ là đã mắc phải, nên họ dễ dàng tuân thủ những hình thức sám hối từ các<br /> tu sỹ Thiên Chúa giáo mang lại. Đầu tiên, họ cảm thấy sợ hãi về những nội dung mà các<br /> giáo sỹ truyền dạy, nhưng sau đó họ làm quen chúng và sử dụng chúng khá trôi chảy khi<br /> thực hiện nghi thức sám hối đối với thần linh về những việc họ đã sai trái trong suốt<br /> năm qua. Các tu sỹ phương Tây đã tìm cách loại dần những hoạt động mang tính tà giáo<br /> 64<br /> <br /> ra khỏi tư tưởng của người dân bản xứ, đồng thời hướng họ đi theo con đường đúng đắn<br /> của Thiên Chúa. Tuy nhiên, khi Thiên Chúa giáo đã đi sâu hơn vào đời sống người dân,<br /> khi các nghi lễ Thiên Chúa giáo khá phổ biến trong hoạt động thờ cúng, sùng bái thì<br /> những hình thức thực hành tín ngưỡng truyền thống vẫn còn tồn tại bằng cách hòa trộn<br /> vào những nghi lễ mới nhằm mục đích vừa giữ được bản sắc của mình vừa tiếp thu văn<br /> hóa mới cũng như chống lại sự đàn áp của thực dân Tây Ban Nha.<br /> Trong gần một thế kỷ, nhiều vùng duyên hải từ vùng Mindanao, Visayas cho tới<br /> vùng Luzon gần như đã bị Thiên Chúa giáo hóa và trở thành thần dân của Giáo hoàng<br /> [2; 44]. Tuy nhiên, trong tâm thức của người dân bản xứ, những lề thói cũ xưa, những<br /> nét đồng nhất của cư dân châu Á gió mùa vẫn còn tồn tại. Họ thực hiện cách thức sinh<br /> hoạt đời sống của mình bằng hình thức của Thiên Chúa giáo nhưng nội dung bên trong<br /> của nó vẫn là một Philippines của Đông Nam Á. Người Tây Ban Nha có thể đã thành<br /> công trong việc truyền bá Thiên Chúa giáo, nhưng sẽ không chính xác nếu nói rằng<br /> người dân bản địa hoàn toàn chấp nhận một tôn giáo nước ngoài thông qua việc thực<br /> hiện các nghi lễ Thiên Chúa cũng như tinh thần sùng bái linh vật giáo đã ngấm vào máu<br /> của họ. Thiên Chúa giáo khi đi vào trong đời sống của người dân Philippines đã được<br /> con người nơi đây nhào nặn, hòa quyện với đa thần giáo tạo thành một sản phẩm Thiên<br /> Chúa giáo mới dân dã mà đặc biệt. Đó là một sự pha trộn giữa tín ngưỡng dân gian vạn<br /> vật hữu linh với đạo Thiên Chúa trong đó đạo Thiên Chúa là biểu hiện bên ngoài của<br /> những hoạt động tâm linh của người dân. Việc kết hợp này là điều hiển nhiên trong cuộc<br /> sống hàng ngày của người Philippines bởi lẽ những tư duy tâm linh lâu nay cùng với<br /> điều kiện sống, điều kiện thực hành nghi lễ của họ rất khắt khe trong khi họ không thể<br /> từ bỏ sự tôn kính đối với các vị thần đã che chở cho họ bấy lâu nay. Khi bạo lực thực<br /> dân không còn ảnh hưởng đến ý thức sùng đạo của người dân, cũng là khi tín ngưỡng<br /> của người Philippines đã bị Thiên Chúa giáo hóa, nhiều nhà thờ được người dân xây<br /> dựng để thể hiện sự tôn kính Đức Chúa thay vì trước kia họ thờ cúng thần linh của họ ở<br /> những thánh địa trong tự nhiên. Những công trình mà người Philippines xây nên tuy bề<br /> ngoài mang dáng vẻ là những nhà thờ Thiên Chúa giáo nhưng lại được xây dựng trên<br /> nền tảng của những đền thờ ngoại giáo và vẫn còn được sử dụng cho mục đích tâm linh<br /> đối với linh vật giáo.<br /> Khi đã là tín đồ Thiên Chúa giáo, người Philippines ngoài việc thường xuyên<br /> tham dự các buổi Thánh lễ tại nhà thờ và gửi gắm niềm tin ở Thiên Chúa, họ còn thực<br /> hiện các hoạt động tín ngưỡng vạn vật hữu linh. Họ thường mang trong mình một bùa<br /> hộ mạng được làm từ răng cá sấu, vỏ cây và lông heo kềm với một tấm kim loại khắc<br /> hình một vị thánh để xua đuổi ma quỷ và được nhiều may mắn trong kinh doanh [1; 96].<br /> Nhiều bộ tộc cho đến ngày nay vẫn thực hành niềm tin vào những linh vật để chữa bệnh<br /> khi ở địa phương có ai đó bị bệnh, để tránh tà ma, thậm chí còn thực hiện những lễ tế<br /> 65<br /> <br /> trong rừng sâu trong khi vị thần linh mà họ cúng tế là Đức Chúa Hài đồng của Thiên<br /> Chúa giáo. Người dân nơi đây từ chỗ cưỡng ép tiếp nhận, họ đã khôn ngoan gìn giữ văn<br /> hóa nguồn cội của mình bằng cách tiếp nhận cái mới về hình thức và thực hiện cái mới<br /> đó trên nền tảng của cái cũ. Đó là việc thực hiện sùng bái tín ngưỡng dân gian trên hình<br /> thức các nghi lễ của Thiên Chúa giáo. Từ đó, qua thời gian, tín ngưỡng dân gian và đạo<br /> Thiên Chúa xen lẫn vào nhau một cách hợp lý và hài hòa đến khó tin. Do đó, chẳng có<br /> gì kỳ lạ khi tìm thấy những yếu tố Thiên Chúa giáo trong những thứ vốn được coi là<br /> thuộc về tìn ngưỡng tà giáo, hay những vị thánh của Đức Jesus lại là những vị đỡ đầu<br /> của người dân trong các hoạt động nông nghiệp, trong những chuyến đi biển. Trong tâm<br /> thức của mình, người dân không hề nghĩ rằng họ đã dần quên đi các vị thần mà tổ tiên<br /> của họ đã thờ cúng trước đây, và họ cũng không hề biết các vị thánh trong Thiên Chúa<br /> giáo mà theo lời các giáo sỹ là sẽ cứu độ, bảo vệ cho con người là những vị khách xa lạ<br /> trong tín ngưỡng cổ truyền của họ. Những thế hệ người Philippines đi trước tiếp nhận<br /> tôn giáo mới trong sự trói buộc để rồi những yếu tố ngoại lai đó dần dần thấm vào máu<br /> của con người thế hệ sau khiến cho những yếu tố của đạo Thiên Chúa tồn tại trong cuộc<br /> sống của họ như một lẽ tự nhiên và không phản kháng. Cũng như những gì mà người<br /> Philippines tiền Tây Ban Nha đã cầu xin các thần linh của họ, con cháu sau này của họ<br /> cũng ước nguyện cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, kiếm được vợ chồng, con<br /> cháu đầy đủ và những nhu cầu tâm linh khác nhưng không phải từ những vị thần bản xứ<br /> mà từ các vị thánh đến từ phương Tây xa xôi.<br /> Sự sùng bái Chúa Hài đồng là nét nổi bật trong tín ngưỡng dân gian của người<br /> Philippines. Người dân thờ Chúa bên cạnh bàn thờ tổ tiên như những người Việt thờ<br /> cúng Đức Phật vậy. “Đức Chúa được tắm, được cho ăn, được mặc những bộ quần áo<br /> sang trọng thêu kim tuyến, và được đối xử như một vị hoàng tử tí hon đến thăm nhà.”<br /> [1; 87]. Đối với những con chiên của Thiên Chúa giáo, Đức chúa là biểu hiện của sự<br /> cứu rỗi những tội lỗi mà họ mắc phải để được lên thiên đường sau ngày phán xét, còn<br /> đối với những tín đồ tín ngưỡng dân gian ở Philippines, hình ảnh của Đức Chúa là biểu<br /> hiện của vui vẻ, sung túc và may mắn của mỗi gia đình. Hình tượng Đức mẹ Mary ở<br /> đây không còn là biểu tượng riêng và nguyên bản của Thiên Chúa giáo nữa mà là biểu<br /> tượng chung của những nữ thần trong đời sống tâm linh của con người nơi đây. Không<br /> giống như ở Thiên Chúa giáo ở Tây Ban Nha cũng như ở các nước phương Tây, Đức<br /> Mẹ trên quần đảo này phải đảm đương nhiều nhiệm vụ khác nhau trong mọi khía cạnh<br /> của cuộc sống. Trong những khía cạnh đó, Đức Mẹ sẽ hiện thân ra nhiều phiên bản khác<br /> nhau để có thể giúp đỡ con người trong những chuyến đi xa, trong đấu tranh, trong nông<br /> nghiệp và đặc biệt là trong mùa màng và sự phát triển của muôn loài. Như vậy, sự sùng<br /> bái Đức Mẹ Mary cũng giống như đạo thờ Mẫu của người Philippines nói riêng và các<br /> cư dân Đông Nam Á nói chung. Với đạo Mẫu Mary, người dân Philippines được che<br /> 66<br /> <br /> chở, bảo vệ trong vòng tay của Đức Mẹ cao cả. Thiên Chúa giáo đã trà trộn vào tín<br /> ngưỡng phồn thực của người dân bản xứ thông qua hình ảnh Đức mẹ Mary với ý nghĩa<br /> mang lại sự sinh sôi, giàu có cho người dân. Tuy xuất phát từ hai nguồn gốc tôn giáo<br /> khác nhau, nhưng nhiều tình tiết của Thiên Chúa giáo và Vật linh giáo cứ hòa trộn vào<br /> nhau, biện chứng cho nhau và sự tương hỗ đó thật hợp lý.<br /> Các lễ hội tôn giáo hàng năm của những tín đồ Thiên Chúa trên khắp quần đảo<br /> vẫn thể hiện đậm nét những yếu tố bản địa đã tồn tại từ rất lâu đời. Mùa Chay là mùa lễ<br /> hội chứa đựng nhiều nghi lễ Thiên Chúa giáo thực thụ nhưng trong quá trình thực hiện<br /> lại tràn ngập các nghi lễ dân gian bản xứ hòa với niềm tin vào Thiên Chúa. Đây là một<br /> mùa lễ hội tôn sùng Đức Jesus của những tín đồ Thiên Chúa giáo nhưng dường như lại<br /> là một cách tế lễ của người Philippines tiền Tây Ban Nha theo tín ngưỡng bản địa.<br /> Jerusalem, sự hy sinh và phục sinh của Đức Jesus chỉ là những gì mà những giáo sỹ<br /> phương Tây đã mang vào đời sống tôn giáo của người dân nơi đây. Những dải lá dừa<br /> dài đan nối vào nhau là biểu tượng cho Chúa Jesus thực ra là một cách hành lễ của<br /> những tín đồ linh vật giáo. Sự sám hối theo kiểu hành xác của những tín đồ trong suốt<br /> mùa lễ hội hoàn toàn không xuất phát từ Thiên Chúa giáo mà từ tín ngưỡng tà giáo của<br /> người dân bản xứ. Lễ Phục sinh được coi là dịp để bày tỏ lòng biết ơn, sự tôn kính và sự<br /> khuất phục hoàn toàn cả về thể xác lẫn tâm hồn của con người với Đức Chúa trời. Mỗi<br /> năm một lần vào khoảng thời gian từ tháng Ba đến tháng Tư, những người theo đạo<br /> Thiên Chúa đều tổ chức sự kiện quan trọng này. Khác với lễ Phục sinh ở các quốc gia,<br /> lễ Phục sinh ở nhiều nơi trên quần đảo Philippines diễn ra nhiều hoạt động kỷ niệm<br /> khiếp sợ, mang bản tính cuồng tín bản địa hơn là sự thánh thiện trong ngày lễ thánh của<br /> Thiên Chúa giáo. Nhiều người tự nguyện đóng đinh lên cây thánh giá và tái hiện lại<br /> những cực hình mà Chúa Jesus từng phải trải qua để thể hiện lòng trung thành của họ và<br /> cầu mong sức khỏe, an lành và những điều may mắn cho gia đình và người thân.<br /> Trong nhiều lễ hội tôn giáo dân gian của những tín đồ Thiên Chúa giáo ở<br /> Philippines, người ta nhận thấy có sự tồn tại mạnh mẽ của yếu tố tự nhiên thần giáo.<br /> Mang dáng vẻ của một lễ tạ ơn, lễ hội bùn (lễ Taong Putik) không chỉ là một lễ hội tôn<br /> giáo mà còn là sự thể hiện tín ngưỡng của những người Philippines bản xứ tiền Tây Ban<br /> Nha. Vị trí của thánh John trong ý niệm sùng bái của người dân cũng giống như các<br /> thần nông nghiệp mà tổ tiên của họ trước đây tôn thờ. Niềm tin của con người trong lễ<br /> hội Thiên Chúa này rất gần gũi với niềm tin vào các lực lượng siêu nhiên và dường như<br /> thánh John và các vị thần nông nghiệp là một, có cùng chức năng, cùng sự tôn kính chỉ<br /> khác ở cái tên gọi mà thôi. Lễ hội Ati-Atihan là lễ hội xuân được ấn định vào ngày 9<br /> tháng Giêng Âm lịch, là ngày tốt nhất trong một năm theo quan niệm của người dân tỉnh<br /> Aklan, Philippines. Trong lễ hội này, người ta rước tượng và vinh danh thánh Santo<br /> Nino tức Đức Chúa Hài đồng với tinh thần là ngày mừng xuân, tưởng nhớ các vị thánh,<br /> 67<br /> <br />