15. 7: Annibale Carracci – người khiêm
tốn thì luôn thiệt thòi
15. 7 là ngày mất của Annibale Carracci (3. 11. 1560 – 15. 7. 1609).
Nếu truyền thông lá cải ngày nay chộp được cuộc đời của ông, hẳn họ
sẽ bỏ đi ngay, bởi không có gì giật gân, ăn chơi mà khai thác. Nhắc đến
Annibale Carracci là nhắc đến một người rụt rè, thu mình lại, và dù tài
năng lồ lộ ai cũng phải thừa nhận, ông chỉ lo làm sao để không “bị” nổi
lên giữa xã hội bao quanh.
Sinh ra vào cuối thế kỷ 16, giữa một thời đầy náo loạn, thành phố
Bologna của Annibale Carracci khi ấy vừa khủng hoảng kinh tế trầm
trọng, vừa rực rỡ phát triển về khoa học và các ngành học hàn lâm.
Ngay từ nhỏ, Annibale đã được/bị sống giằng co trong một đời sống
trộn lẫn giữa một bên là cái đẹp tinh tế, cao sang, một bên là đói nghèo,
bệnh tật. (Ảnh: Annibale Carracci – “Chân dung tự họa”)
Trong tiểu sử Carracci, có một giai thoại nhỏ nói về tài năng ông. Một
ngày kia, khi còn tí xíu, cậu bé Annibale Carracci theo cha tới Cremona
để bán nông phẩm. Trên đường trở về nhà, một nhóm nông dân khác
cướp hết tiền bán hàng của họ. Hai cha con tức tốc đến đồn cảnh sát, và
trước sự kinh ngạc của mọi người, cậu bé Annibale ngồi vẽ lại một bức
chân dung của đám người kia, rất nhanh, rất chính xác, đến nỗi cảnh sát
ngay lập tức xác minh được ai là ai và lao đi tóm gọn, trả lại tiền cho
hai cha con. (Ảnh: Annibale Carracci - “Hai đứa trẻ trêu con mèo”
1590).
Cha của Annibale Carracci là một thợ may khiêm tốn. Chú của ông làm
đồ tể ở lò thịt. Thời ấy, những ngành nghề ấy thuộc hàng thấp kém
nhất. Các chị gái của Annibale cũng chỉ lấy được chồng trong giới thợ
thuyền. Không có tiền, Annibale chỉ học được đến năm 11 tuổi. Nghỉ
học, Annibale Carracci học nghề thợ bạc với người anh họ Ludovico
Carracci, khi ấy đã là họa sĩ. Chính Ludovico nhận ra tài năng của
thằng em, và đã thuyết phục bố của Annibale cho cậu theo học mỹ
thuật. (Ảnh: Annibale Carracci - “Cửa hàng thịt”)
Ngay từ trẻ, Annibale Carracci đã cho thấy một niềm say mê nghệ thuật
đến điên cuồng và đầy tính lý tưởng. Không thích lối vẽ hoa mỹ, rườm
rà ở Bologna thời ấy, muốn được xem những tác phẩm của các bậc thầy
Phục Hưng, vào năm 1587, Annibale rủ ông anh ruột là Agostino
Carracci lên đường đi tìm thần tượng nghệ thuật. Đây là chuyến đi
mang tính quyết định đối với phong cách của Annibale. Hai anh em ở
lại Venice, nghiên cứu các bậc thầy như Titian, Giorgione và
Tintoretto, về ánh sáng và màu sắc trong tranh họ. (Ảnh: Annibale
Carracci - “Chàng thanh niên cười” 1583)
Tuy gia đình thợ thuyền, nhưng Annibale không phải là nghệ sĩ duy
nhất. Anh cả Agostino tính ba hoa là một nhà chạm khắc tài năng. Anh
họ Ludovico là một họa sĩ tầm tầm. Nhưng cả ba chàng trai đều có
chung một lý tưởng về nghệ thuật: chống lại cái tối tăm, hào nhoáng
giả tạo của trường phái Mannerism (Hoa mỹ, Kiểu cách?), đề cao một
thứ nghệ thuật lấy cảm hứng trực tiếp bởi tự nhiên, từ thiên nhiên. Vào
năm 1589, cả ba quyết định lập “Academy of the Desirous” (Học viện
Khát khao – có nguồn nói là Học viện Tiến bộ), để thực hành và phổ
biến lối suy nghĩ mới của họ về nghệ thuật. (Ảnh: “Hercules và
Deianira” – tranh khắc của ông anh ruột Agostino Carracci)
Tại Học viện, ba anh em nhà Carracci dạy về giải phẫu học, tỉ lệ, phối
cảnh, và cả kiến trúc. Các nghệ sĩ trẻ vùng Bologna lao đến theo học tại
học viện tân tiến này; nhưng bù lại, trường cũng nhận được lời khinh
miệt và ghét bỏ không kém. Tuy nhiên, những nghệ sĩ thành danh của
Bologna lại ca ngợi lòng can đảm của ba nghệ sĩ trẻ đang lên – những
người dám mở một học viện trong khi sự nghiệp của chính mình còn
chưa thật vững vàng. (Ảnh: Một bức không rõ tên của Annibale
Carracci)
Đây là thời hoàng kim của anh em nhà Carracci. Họ nhận được nhiều
đơn đặt hàng, và vì quá lý tưởng, không ai trong số họ chịu nhận mình
là tác giả của tác phẩm. Có ai khen, họ chỉ bảo, “Đây là anh em
Carracci chúng tôi cùng làm”. Nhưng Annibale chính là tác giả chủ
chốt phía sau “hợp tác xã” ấy, bởi ông không có tham vọng, cũng
chẳng ham muốn gì. Nhưng cũng chính những đức tính ấy về sau đã
hại ông. (Ảnh: Annibale Carraci – “Đầu người đàn ông”)
Cái gì lý tưởng quá cũng không kéo dài. Cả ba anh em chẳng mấy chốc
ly tán, mỗi người có một đường riêng. Annibale và Agostino đến
Roem, thành công rực rỡ, trong khi Ludovico ít tài hơn ở lại duy trì
Học viện (thường bao giờ cũng thế, hiệu trưởng là người vẽ xấu nhất? -
Ảnh: Một bức tranh của ông anh họ Ludovico)
Năm 1595, nhờ những đơn đặt hàng cá nhân và nhà nước, Annibale
Carracci đã có được danh tiếng của một tài năng trẻ mang tiềm năng
đặc biệt, lọt vào mắt xanh của Hồng y Giáo chủ Farnese, cũng là một
nhà ngoại giao, nhà quý tộc, cực giàu có, và là nhà bảo trợ nghệ thuật
nhiều ảnh hưởng. Giáo chủ Farnesse mời Annibale đến làm cho ông
phần bích họa của điện Palazzo Farnese (nay là tòa nhà đại sứ quán
Pháp tại Ý - ảnh).
Hợp đồng giữa hai người là: Annibale Carracci được cấp chỗ ở, ăn
uống, và 10 scudi mỗi tháng. Đổi lại, Annibale làm miệt mài trong sáu
năm, ra những tác phẩm để đời của ông, đủ làm nên một cột mốc trong
lịch sử mỹ thuật. Ông đổ vào đấy tất cả sức lực và mơ ước trong sáng
tạo. Trong sáu năm ấy, ông hoàn toàn cắt đứt với phần còn lại của thế
giới nghệ thuật; ở Rome chẳng còn ai bàn tới ông, và ông cũng không
nhận được bất kỳ đặt hàng nào khác. (Ảnh: Một phần bích họa của
Annibale Carracci ở lâu đài Farnesse)
Rủi thay cho Annibale, sự hy sinh của ông không được bù đắp xứng
đáng. Giáo chủ Farnese (ảnh – không rõ tác giả), chỉ biết xem tranh chứ
không biết nhìn người, đã đối xử với ông thiếu tôn trọng, thường xuyên
châm chọc ông vì quần áo lôi thôi, cũng như phong cách lặng lẽ nhưng
lập bập của ông. Annibale Carracci bị giao một lô những việc đáng ra
nghệ sĩ không nên làm: ngoài vẽ bích họa cho Farnese Gallery, ông còn
phải vẽ tranh phong cảnh, vẽ đĩa ăn, vẽ đồ bạc, thậm chí vẽ mẫu thêu
cho áo của Giáo chủ.
Nhưng sỉ nhục nhất là đến lúc Giáo chủ Farnesse trả công hoàn tất phần
bích họa. Tuy những tác phẩm ấy, khi cho công chúng Rome xem vào
1601, được tất thảy ca ngợi, Giáo chủ vẫn quyết định tính thêm chi phí
thực phẩm mà Annibale đã dùng, trừ cả vào tiền công. Tổng số tiền còn
lại chỉ còn 500 scudi, gửi tới Carracci trên một cái đĩa bạc. (Ảnh: chi
tiết trong bích họa của Annibale Carracci, diễn tả Đức Mẹ lên trời)
Annibale Carracci quá sốc, nhận số tiền trên không nói được lời nào,
mất hết tinh thần. Sinh ra đã là người cả lo và buồn bã, gặp thêm
chuyện này, Annibale trầm cảm nặng. Ông chuyển ra khỏi lâu đài của
Giáo chủ, quyết định không bao giờ vẽ nữa; và về sau, có muốn vẽ ông
cũng không vẽ nổi, cứ cầm lấy cọ là buồn. Mặc cho các học trò dỗ
dành, Carracci vẫn từ chối, không nhận một đơn đặt hàng nào nữa.
(Ảnh: chi tiết bích họa của Carracci, diễn tả người khổng lồ Cyclops
đang giận dữ ném đá)
Đọc đến đây, có lẽ nhiều họa sĩ ta cười khẩy, “Có gì mà phải to tát
thế!”. Để hiểu được phản ứng của Annibale, có lẽ ta nên biết rằng ông
là người vô cùng nhút nhát, tự ti, luôn luôn lúng túng khi phải đi đứng
giữa những người lịch lãm, giàu sang. Ông ngại những người quyền
chức, ngại mang tiếng là có liên quan đến những người quyền chức,
đến nỗi có lần ông đành phải ngồi tù một đêm vì tội mang kiếm ngoài
đường. Nếu nhận với cảnh sát là đang phục vụ cho Giáo chủ Farnese
nên có kiếm, ông đã được bình an; nhưng ông ngượng, ông không dám
nhận. Hay khi có Giáo chủ Scipione Borghese muốn ghé thăm, ông đã
ngượng quá đến nỗi trốn mất theo lối cửa sau. Lúc nào ông cũng nhớ
lại thân phận mình là con nhà thợ may, cháu ông đồ tể. Đến nỗi có lần
thấy ông anh ruột Agostino ba hoa, đỏm dáng, thích giao du với đám
hiệp sĩ cung đình, đang “nổ”, ông đã phải nhắc anh, “Đừng quên mình
là con nhà thợ may”. (Ảnh: Annibale Carracci – “Chân dung tự họa
trên giá vẽ ở xưởng”, 1604)
Việc Giáo chủ Farnese xử tệ khiến Annibale Carracci suy sụp. Không
lâu sau đó, ông bị tai biến. Những năm cuối đời, ông cũng cố vẽ vài
bức tranh. Ngày 15 tháng Bảy năm 1609, ông qua đời vì sốt cao ác tính.
Người ta kể, khi bác sĩ tới, Carracci nói, “Lần này, bác sĩ thân mến ạ,
cái đồng hồ đã hỏng rồi, ông không cần lo cho nó nữa đâu, không sửa
được nữa đâu, thời gian trôi sạch mất rồi.” (Ảnh: Annibale Carracci –
“Pietà”, 1603)
Đám tang họa sĩ được cử hành trọng thể nhất. Cuối cùng, ông cũng
nhận được sự trân trọng của người đời – thứ mà ông đã không bao giờ
được nhận cho đúng khi còn sống. Hội họa sĩ ở Rome khóc thương
ông, các nhà bảo trợ nghệ thuật cũ cũng khóc ông. Ông được chôn cạnh
thần tượng nghệ thuật của mình là Raphael, đúng như khi còn sống ông
hằng mong muốn. (Ảnh: Chân dung Rafael - thần tượng của Carracci.
Không rõ tác giả)
