Bài giảng Bệnh phong - ĐH Y Dược

1. Ñònh nghóa

Do Mycobacterium leprae gaây ra. Toån thöông chuû yeáu ôû da vaø T.K ngoaïi bieân. Trong theå naëng hoaëc khoâng ñöôïc ñieàu trò sôùm, TT caùc cô quan khaùc nhö maét, muõi, hoïng, thanh quaûn, vieâm tinh hoaøn, TT xöông, khôùp.

2. Lòch söû vaø dòch teã hoïc beänh phong

Laø moät trong nhöõng beänh laâu ñôøi nhaát cuûa loaøi ngöôøi. Taïi AÁn Ñoä, vaøo naêm 600 tröôùc Coâng nguyeân, lan truyeàn ra caùc nöôùc.

3. Dòch teã hoïc

Thöôøng khoù laây. Tæ leä laây giữa caùc caëp vôï choàng töø 2- 5%.

Ñeán nay, nöôùc ta ñaõ ñaït loaïi tröø beänh phong.

4. Nguoàn laây

Beänh haàu nhö chæ coù ôû ngöôøi, moät soá ít tìm thaáy ôû nhöõng con truùc (armadillos) vaø moät vaøi loaøi khæ. Beänh nhaân phong chöa ñöôïc ñieàu trò chính laø nguoàn laây lan.

5. Ñöôøng baøi xuaát tröïc khuaån phong

Ñöôøng hoâ haáp vaø da bò lôû loeùt.

Tröïc khuaån phong coù theå soáng ñöôïc ngoaøi cô theå trong khoaûng 1-2 tuaàn.

6. Ñöôøng xaâm nhaäp cuûa tröïc khuaån phong

Ñöôøng hoâ haáp vaø da bò traày xöôùc.

7. Khaû naêng maéc beänh

Phuï thuoäc vaøo mieãn dòch trung gian teá baøo.

8. Caùc yeáu toá khaùc

- Tuoåi thanh thieáu nieân, cao nhaát 10 vaø 20 tuoåi.

- Giôùi tính: nam nhieàu hôn nöõ, tyû leä khoaûng 2/1.

- Chuûng toäc: tyû leä cao ngöôøi da ñen vaø da vaøng.

- Khí haäu: cao ôû caùc xöù nhieät ñôùi noùng, aåm thaáp.

- Möùc soáng: aên uoáng keùm dinh döôõng. Soáng chen chuùc chaät heïp, ñoâng ngöôøi.

Toùm laïi: beänh phong laø moät beänh laây. Ngoaøi yeáu toá treân, hai yeáu toá chính laø söï tieáp xuùc laâu daøi vaø söùc ñeà khaùng cuûa cô theå.

9. Vi truøng hoïc

Tröïc khuaån Mycobacterium leprae do Armauer Hansen tìm ra 1873 (tröïc khuaån Hansen = BH).

- Hình que, thaúng hay hôi cong, gram(+), daøi 3-8m, khaùng axit coàn (keùm hôn M. tuberculosis).

- Khoâng caáy ñöôïc treân moâi tröôøng khoâng teá baøo.

- Chu kyø sinh saûn chaäm, tr bình 13-15 ngaøy.

- Truyeàn cho ñoäng vaät: chuoät nhaét, truùc 9 khoang.

- ÔÛ moâ, BH tìm thaáy trong caùc ÑTB vaø daây TK.

10. Thôøi kyø uû beänh

TB 2-5 naêm. (3 th ñeán 40 naêm)

PHAÂN LOAÏI BEÄNH PHONG

laàn 6

1. Phaân loaïi theo hoäi nghò phong quoác teá (Madrid 1953): Goàm 4 nhoùm: (I), (T), (B) vaø (L).

2. Phaân loaïi theo MDH cuûa Ridley vaø Jopling: (1988)

- Nhoùm baát ñònh (I)

- Nhoùm phong cuû (TT)

- Nhoùm phong trung gian gaàn cuû (BT)

- Nhoùm phong trung gian (BB)

- Nhoùm phong trung gian gaàn U (BL)

- Nhoùm phong u (LL)

3. Phaân loaïi theo vi khuaån (theo WHO 1988)

- Nhoùm ít khuaån (PB=paucibacllary): BI (-)

- Nhoùm nhieàu khuaån (MB=multibacllary): BI (+)

PHONG BAÁT ÑÒNH

Laâm saøng: Moät daùt giaûm saéc toá hoaëc hôi hoàng, giôùi haïn khoâng roõ, ñoâi khi nhieàu thöông toån khoâng ñoái xöùng. Caûm giaùc treân thöông toån bình thöôøng hoaëc giaûm nheï

Thaàn kinh ngoaïi bieân: bình thöôøng.

Vi truøng hoïc: BI thöôøng aâm tính.

Dieãn tieán: Beänh coù theå ñöùng moät thôøi gian, hoaëc heát töï nhieân, hoaëc tieán trieån qua caùc theå phong khaùc.

PHONG CUÛ

Laâm saøng: Maûng hoaëc daùt, maøu ñoû hoàng, ñoû saãm, hoaëc giaûm saéc toá, giôùi haïn roõ. Bôø nhoâ cao, coù khi vieàn bôø bôûi nhöõng saån hay cuû saép xeáp keá nhau. Beà maët TT teo, khoâ hôn vuøng da bình thöôøng, ruïng loâng, troùc vaåy. Moät TT, ñoâi khi hai hoaëc nhieàu hôn, khoâng ñoái xöùng. Caûm giaùc treân TT maát.

TK ngoaïi bieân: Thöôøng bò sôùm, soá löôïng ít, khoâng ñoái xöùng, to khoâng ñeàu, daïng nang hoaëc chuoãi haït.

Vi truøng hoïc: BI aâm tính.

Dieãn tieán: OÅn ñònh, thöôøng ñaùp öùng toát vôùi ñieàu trò. Moät soá tröôøng hôïp coù theå khoûi töï nhieân.

PHONG TRUNG GIAN GAÀN CUÛ

Laâm saøng: Moät vaøi maûng, maøu ñoû hoàng, ñoû saãm hoaëc giaûm saéc toá, giôùi haïn roõ, thöôøng keøm sang thöông veä tinh (satellite lesion), coù khi troùc vaåy. Thöông toån coù theå coù hình vaønh khaên vôùi bôø hoaøn toaøn roõ. Caûm giaùc maát hoaëc giaûm roõ.

Thaàn kinh ngoaïi bieân: nhieàu daây TK bò toån thöông sôùm nhöng khoâng ñoái xöùng.

Vi truøng hoïc: AÂm tính hoaëc döông tính (+).

Dieãn tieán: Khoâng oån ñònh coù theå cho phaûn öùng ñaûo nghòch

PHONG TRUNG GIAN

Laâm saøng: Nhöõng maûng maøu ñoû, ñoû saãm hoaëc giaûm saéc toá, giôùi haïn coù khi roõ, ST coù tính chaát söng vaø boùng. Hình vaønh khaên vôùi trung taâm loõm vaø maøu da gaàn bình thöôøng, giôùi haïn ngoaøi môø, giôùi haïn trong roõ. Caûm giaùc giaûm vöøa hoaëc maát (ôû vuøng trung taâm). Phaân boá ôû moät hoaëc hai beân cô theå, thöôøng khoâng ñoái xöùng.

Thaàn kinh ngoaïi bieân: nhieàu TK bò toån thöông nhöng khoâng ñoái xöùng.

Vi truøng hoïc: 2 (+) hoaëc 3 (+)

Dieãn tieán: Khoâng oån ñònh, coù theå cho ph.öùng ñaûo nghòch.

PHONG TRUNG GIAN GAÀN U

Laâm saøng: Soá löôïng TT nhieàu, khaù ña daïng, goàm nhöõng daùt, saån, cuïc, maûng maøu ñoû hoàng, ñoû saãm hoaëc giaûm saéc toá, giôùi haïn thöôøng khoâng roõ. Nhöõng maûng hình ñóa uùp. Caûm giaùc ôû TT giaûm nheï. TT thöôøng phaân boá ôû hai beân cô theå vaø coù khuynh höôùng ñoái xöùng.

Thaàn kinh ngoaïi bieân: nhieàu daây TK bò toån thöông, thöôøng treã vaø ñoái xöùng.

Vi truøng hoïc: Thöôøng 3 (+) ñeán 4 (+)

Dieãn tieán: Khoâng oån ñònh, coù theå tieán ñeán theå phong naëng hôn vaø cho phaûn öùng ñaûo nghòch, phaûn öùng hoàng ban nuùt.

PHONG U Laâm saøng: Voâ soá vaø ña daïng goàm daùt, saån, cuïc, maûng, u phong, thaâm nhieãm lan toûa, maøu ñoû, ñoû ñoàng, boùng, giôùi haïn khoâng roõ. ST raûi raùc toaøn thaân, nhieàu nhaát ôû maët, tai, ñaàu chi: söng boùng, ñoái xöùng… Veû maët sö töû, ruïng loâng maøy, loâng mi. Xeïp muõi, vieâm tinh hoaøn, vuù to (ôû nam giôùi). Caûm giaùc ôû TT khoâng giaûm, coù khi coøn taêng. Maát caûm giaùc ôû baøn tay, caúng tay, baøn chaân, caúng chaân ñoái xöùng theo hình mang gaêng. TK ngoaïi bieân: xaûy ra treã vôùi nhieàu daây TK bò TT, ñeàu ñaën, ñoái xöùng. Vi truøng hoïc: Döông tính 4 (+) hoaëc 6 (+) Dieãn tieán: Neáu khoâng ñieàu trò, beänh nhanh naëng leân, nhieàu bieán chöùng vaø döï haäu xaáu. Ph.öùng hoàng ban nuùt.

CHAÅN ÑOAÙN BEÄNH PHONG

Coù 3 daáu hieäu chính:

1. Maát hoaëc giaûm caûm giaùc roõ ôû TT da hoaëc ôû vuøng da bò beänh (nhieät ñoä, sôø moù nheï, ñau)

2. TK ngoaïi bieân phì ñaïi vaø nhaïy caûm, phoái hôp vôùi caùc daáu hieäu cuûa TT daây TK nhö lieät, maát caûm giaùc, teo cô, loaïn löôõng da.

3. BH döông tính.

PHAÛN ÖÙNG BEÄNH PHONG

Do nhieàu yeáu toá :do ñieàu trò, nhieãm truøng gian phaùt, stress, thai ngheùn, sinh ñeû, phaãu thuaät.

Phaûn öùng loaïi 1: Xaûy ra ôû caùc theå phong tr gian

- Phaûn öùng leân caáp: hay phaûn öùng ñaûo nghòch:

Lieân quan ñeán gia taêng mieãn dòch teá baøo. Thöôøng xuaát hieän trong 6 thaùng ñaàu ñieàu trò. Caùc ST da coù töø tröôùc söng leân, tieán ñeán hoaïi töû loeùt, vieâm TK caáp vaø aùp xe daây TK, toång traïng ít thay ñoåi.

- Phaûn öùng xuoáng caáp:

Lieân quan ñeán söï giaûm suùt mieãn dòch teá baøo, soá löôïng ST taêng theâm vaø ít coù tính chaát vieâm.

Phaûn öùng loaïi 2:

- Hay coøn goïi laø hoàng ban nuùt phong.

- Chuû yeáu xaûy ra ôû beänh nhaân phong u, thænh thoaûng tr gian gaàn u, do laéng ñoïng phöùc hôïp mieãn dòch ôû thaønh maïch.

- Phaûn öùng xuaát hieän thöôøng 1-2 naêm sau ñieàu trò. Beänh nhaân bò noåi ñoät ngoät nhöõng cuïc hoàng ban ñau nhöùc, muïn nöôùc, boùng nöôùc, hoaïi töû vaø loeùt, keøm theo vieâm khôùp, vieâm tinh hoaøn, vieâm maøo tinh, soát, khoù chòu, thay ñoåi toång traïng. Vieâm daây TK caáp coù theå xaûy ra.

ÑIEÀU TRÒ

 Chöõa khoûi beänh

 Traû beänh nhaân veà vôùi lao ñoäng vaø sinh hoaït bình

 Caét ñöùt laây lan trong coäng ñoàng.

thöôøng.

NGUYEÂN TAÉC

 Khaùm vaø ñieàu trò caû ngöôøi tieáp xuùc (neáu coù beänh).

 Uoáng ñuû thuoác, ñuû lieàu, ñuû thôøi gian vaø ñeàu ñaën.

 Keát hôïp VLTL vaø GDSK cho bn.

 Theo doõi phaûn öùng phong vaø tai bieán do thuoác.

DAPSON

 Reû tieàn, deã duøng.

 Dieät khuaån yeáu.

 Lieàu: 100 mg/ngaøy.

 Taùc duïng phuï: dò öùng, thieáu maùu taùn huyeát, metHb huyeát, nhöùc ñaàu, roái loaïn tieâu hoùa, vieâm gan, vieâm daây TK,,…

RIFAMPICINE

 Dieät khuaån maïnh, gieát 99,9% BH trong 3-7 ngaøy vôùi 1 lieàu 600-1500mg.

 Lieàu: 600 mg/thaùng.

 Taùc duïng phuï: ngöùa, phaùt ban da, roái loaïn tieâu hoùa, ban xuaát huyeát, SGOT vaø SGPT , vieâm gan, hoäi chöùng hoâ haáp,…

CLOFAZIMINE

 Tích tuï ôû môõ vaø teá baøo voõng noäi moâ, sau 4-6 tuaàn khueách taùn ra da.

 Dieät khuaån yeáu gioáng DDS.

 Lieàu: 50-100 mg/ngaøy.

 Taùc duïng phuï: da ñoåi maøu (naâu ñoû hoaëc naâu ñen), khoâ da, da daïng vaåy caù, phaùt ban daïng muïn tröùng caù, roái loaïn tieâu hoùa.

PHAÙC ÑOÀ  THEÅ NHIEÀU KHUAÅN

Ngöôøi lôùn

Treû em (10-14 tuoåi)

Ngaøy 1: Rifampicine 600mg Clofazimine 300mg Dapsone 100mg Ngaøy 2-28: Clofazimine 50mg Dapsone 100mg

Ngaøy 1: Rifampicine 450mg Clofazimine 150mg Dapsone 50mg Ngaøy 2-28: Clofazimine 50mg/2 ngaøy Dapsone 50mg

Thôøi gianñieàu trò: 12 væ trong voøng 12-18 thaùng

D

R

L

1

DL

2

20

11

3

21

12

22

13

4

23

14

5

24

15

6

25

16

7

27

17

8

9

28

18

19

10

PHAÙC ÑOÀ  THEÅ ÍT KHUAÅN

Ngöôøi lôùn Treû em (10-14 tuoåi)

Ngaøy 1: Rifampicine 600mg Dapsone 100mg Ngaøy 2-28: Dapsone 100 mg Ngaøy 1: Rifampicine 450mg Dapsone 50mg Ngaøy 2-28: Dapsone 50 mg

Thôøi gianñieàu trò: 6 væ trong voøng 6-9 thaùng

THEO DOÕI SAU 

 Phaùt hieän taùi phaùt.

 Phaùt hieän phaûn öùng phong sau khi .

Muïc ñích:

 Theå ít khuaån: 2 naêm.

 Theå nhieàu khuaån: 5 naêm.

Thôøi gian:

ÑIEÀU TRÒ PHAÛN ÖÙNG PHONG

Tieáp tuïc duøng thuoác ñaëc hieäu

 Corticoid: vieâm Tk naëng.

 Giaûi eùp TK.

Phaûn öùng leân caáp:

 Nheï: khaùng vieâm non-steroid.

 Naëng: corticoid, clofazimine, giaûi eùp TK.

Phaûn öùng loaïi 2:

ÑIEÀU TRÒ TAØN PHEÁ

 Keát hôïp ñieàu trò VLTL.

 Phaãu thuaät chænh hình.

PHOØNG BEÄNH

 Quan nieäm ñuùng veà beänh phong.

 Veä sinh thaân theå, nôi ôû, aên uoáng ñaày ñuû, hôïp lyù.

 Bieát caùc daáu hieäu sôùm cuûa beänh.

CAÁP I:

 Uoáng thuoác ñeàu, ñuû thuoác vaø ñuû thôøi gian.

 Bieát töï chaêm soùc ñeå phoøngngöøa vaø haïn cheá taøn pheá.

CAÁP II:

 Chuyeån leân tuyeán chuyeân khoa.

CAÁP III: