Mục tiêu học tập

Sau khi học xong bài này học viên phải:

1. Trình bày được tầm quan trọng của thuốc vitamin và

c¸c vitamin

nguyên nhân thiếu - thừa một số vitamin chính (A, D,

B1, PP, B6, C).

2. Với mỗi vitamin trên, nêu được: nguồn gốc, tính chất

chính, cơ chế tác dụng chủ yếu, áp dụng điều trị, theo dõi

TS.TrÇn Thanh Tïng Bé m«n Dưîc lý §¹i häc Y Hµ Néi

sử dụng.

1

2

I. ĐẠI CƯƠNG

Th¶o luËn

Vitamin ?

1. Kh¸i niÖm vitamin: + Hîp chÊt h÷u c¬ cÇn cho mét sè ph¶n øng chuyÓn ho¸ + C¬ thÓ kh«ng tù tæng hîp ®ưîc (trõ vitamin D) + §ưa tõ ngoµi vµo b»ng ¨n, uèng

Cã ë ®©u ?

2. Nhu cÇu: tuú vµo giíi vµ giai ®o¹n ph¸t triÓn

Khi nµo th× cÇn dïng ?

C¬ thÓ cã thÓ tù tæng hîp ?

Dïng thõa cã ®éc kh«ng ?

3. C¸c ®Æc ®iÓm cña vitamin: + Cã mÆt trong thøc ¨n víi lượng nhá + RÊt cÇn cho sù ph¸t triÓn vµ sù sèng b×nh thưêng + Khi thiÕu hôt sÏ g©y bÖnh lý ®Æc hiÖu + C¬ thÓ kh«ng tù tæng hîp ®ưîc (trõ vitamin D) + ë ngưêi: mét sè vi khuÈn cã thÓ tæng hîp vitamin K

3

4

1

II. C¸c vitamin

I. ĐẠI CƯƠNG

 Ph©n lo¹i: dùa vµo tÝnh tan - Vitamin tan trong dÇu: A, D, E, K - Vitamin tan trong nưíc: B1, B2, PP, B6, C, B12, folic

4. Nguyªn nh©n thiÕu vitamin - Cung cÊp kh«ng ®Çy ®ñ qua thøc ¨n - BÖnh lý rèi lo¹n hÊp thu: viªm ruét, t¾c mËt, … - Do dïng thuèc hoÆc mét sè chÊt kh¸ng vitamin

5. Lưu ý + Thưêng thiÕu nhiÒu vitamin cïng lóc nªn cÇn phèi hîp + Vitamin A, D, E, K thõa sÏ dÔ g©y tai biÕn, c¸c vitamin tan

trong nưíc th¶i nhanh ra khái c¬ thÓ nªn Ýt g©y tai biÕn

Dïng vitamin cã thÓ g©y tai biÕn + Vitamin kh«ng ph¶i thuèc bæ nªn chØ dïng khi cÇn thiÕt.

5

6

1. Vitamin A (Retinol)

1. Vitamin A (Retinol) * Tác dụng và c¬ chÕ t¸c dông

* Nguån gèc - Trªn thÞ gi¸c: trong m¸u vitamin A chuyÓn thµnh Rhodopsin – lµ + Vitamin A có 3 dạng retinol, retinal, acid retinoic. Có 3 tiền vtamin A: α, β, ɤ caroten s¾c tè nh¹y c¶m víi ¸nh s¸ng (ë tÕ bµo h×nh nãn cña vâng m¹c)

gióp cho vâng m¹c nhËn ®ưîc c¸c h×nh ¶nh khi chiÕu s¸ng + §éng vËt: gan c¸, b¬, s÷a, lßng ®á trøng + Thùc vËt: cµ rèt, bÇu, bÝ, gÊc, cµ chua

* ThiÕu hôt

7

8

2

+ G©y bÖnh qu¸ng gµ, kh« m¾t loÐt gi¸c m¹c + Tăng sừng hóa biểu mô, da khô, thoái hóa tuyến mồ hôi, nhiễm trùng da. + Cơ thể dễ bị nhiễm trùng hô hấp, tiết niệu, sinh dục và chậm lớn, chán ăn.

1. Vitamin A

1. Vitamin A (Retinol)

- Trªn da: kÝch thÝch biÖt ho¸ biÓu m«, t¨ng tiÕt nhÇy, øc chÕ sõng ho¸

* Tác dụng và c¬ chÕ t¸c dông

* ChØ ®Þnh tÕ bµo biÓu m« - Bệnh khô mắt, quáng gà Thiếu vitamin A dễ bị mẫn cảm với các chất gây ung thư. Có thể - Trẻ chậm lớn dễ mắc các bệnh nhiễm trùng, suy dinh dưỡng, vitamin A điều hòa sự sinh tổng hợp protein cần thiết cho sự biệt hóa suy dinh dưỡng thể Kwashiorkor. tế bào của tổ chức biểu mô và ức chế sự nhân lên của tế bào ung thư. - Bệnh trứng cá, da, tóc, móng khô, bệnh á sừng, bệnh vẩy nến,

các vết thương, vết bỏng - Trªn miÔn dÞch: t¨ng søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ víi nhiÔm vi khuÈn, ký

sinh trïng, virus. - Hỗ trợ trong điều trị ung thư da, cổ tử cung, đại tràng, phổi và

9

10

1. Vitamin A

1. Vitamin A

* Theo dâi sö dông

phòng - chống lão hoá. - Chống oxy hóa: β-caroten phối hợp cùng selen, vitamin C, vitamin E

- Uèng liÒu cao, kÐo dµi sÏ g©y ngé ®éc vitamin A:

* LiÒu lưîng:

kh« m¾t, trãc vÈy, t¨ng ¸p lùc néi sä, ®au ®Çu, xuÊt

- Uống 5000 đv mỗi ngày hoặc cách 10- 15 ngày uống 50.000 đv.

huyÕt, ...

- Phụ nữ có thai uống dưới 2500 đv/ ngày.

-Kh«ng dïng cïng dÇu parafin

§èi víi PN cã thai, ®Æc biÖt 3 th¸ng ®Çu kh«ng ®ưîc dïng vitamin A

liÒu cao v× cã thÓ g©y qu¸i thai.

* Chư¬ng tr×nh Quèc Gia uèng vitamin A cho trÎ 6-36 th¸ng tuæi: uèng

11

12

3

mçi lÇn 1 viªn 100.000UI, c¸ch nhau 6 th¸ng

2. Vitamin D (Calciferol)

2. Vitamin D

* Nguån gèc

* ThiÕu hôt * Thừa: Gåm vitamin D1 – D6, hay dïng D2 & D3

Khi ngộ độc có biểu hiện - Cã thÓ gÆp c¬n h¹ calci m¸u - Vitamin D2 (Ergocalciferol) + Tăng calci máu - ThiÕu kÐo dµi g©y ra: cßi Cã nguån gèc tæng hîp tõ thùc vËt thưêng + chán ăn, mệt mỏi, đái nhiều, khát ®ưîc dïng trong ®iÒu trÞ. xư¬ng ë trÎ em vµ nhuyÔn nước, nôn, ỉa chảy xư¬ng ë ngưêi lín - Vitamin D3 (Cholecalciferol) cã nguån + Rối loạn tâm thần. gèc tù nhiªn: dÇu gan c¸, t¾m n¾ng nhê - §Ò phßng: + Tăng calci máu kéo dài gây calci tia cùc tÝm + T¾m n¾ng hóa các tạng + Bæ sung b»ng ®ưêng uèng - Vitamin D ®ưîc coi như hormon v× ®ưîc tæng hîp dưíi da råi ®i vµo + Có thể gặp suy thận.

13

14

Kh«ng cã vitamin D

2. Vitamin D

2. Vitamin D

Cã vitamin D

m¸u ®Õn c¬ quan ®Ých vµ t¸c dông trªn receptor ®Æc hiÖu

 Vitamin D được hấp thu ở ruột non; D3 hấp thu tốt hơn D2.

 Để có tác dụng, vitamin D được hydroxyl hóa qua 2 giai đoạn. Ở

* Dược động học: * Vai trò sinh lý

 Enzym tham gia phản ứng hydroxyl hóa vitamin D ở gan và thận

- T¨ng hÊp thu calci ë ruét & t¸i hÊp thu ë thËn - T¨ng tÝch tô calci ë xư¬ng (ch¾c xư¬ng) - Phối hợp với hormon cận giáp (PTH) điều hòa nồng độ calci trong máu. gan được chuyển thành calcifediol sau đó đi vào máu đến thận bị - Giảm bài tiết phosphat và giúp chuyển phosphat hữu cơ thành hydroxyl hóa lần thứ 2 tạo thành calcitrol có hoạt tính. phosphat vô cơ. - Oxy hóa citrat giúp cho sự hòa tan phức hợp calci và điều hòa nồng độ calci. có thể gây cảm ứng hoặc tăng hoạt tính khi thiếu vitamin D, calci, * C¬ chÕ t¸c dông phosphat, hormon cận giáp, prolactin và estrogen.

15

16

4

. KÝch thÝch t¨ng carrier vËn chuyÓn calci ë niªm m¹c ruét.

2. Vitamin D

2. Vitamin D

* ChØ ®Þnh

- Phßng vµ chèng cßi xư¬ng cho trÎ em

- Phßng vµ chèng lo·ng xư¬ng ë ngưêi lín

- Ngưêi g·y xư¬ng l©u lµnh

- Phòng và chèng co giËt trong bÖnh suy tuyÕn

cËn gi¸p

- Hội chứng Fanconi

17

18

Chuyển hóa vitamin D

2. Vitamin D

3. Vitamin B1 (Thiamin) * Nguån gèc

(bệnh lý ống thận, gây đào thải quá nhiều phospho qua thận, làm giảm phospho máu)

* Theo dâi sö dông

- D2 vµ D3 dÔ bÞ oxy ho¸: lä nót mê, chøa khÝ tr¬

- C¬ thÓ kh«ng tÝch luü mµ thu nhËn tõ thøc ¨n hµng ngµy - uèng liÒu cao, kÐo dµi sÏ g©y ngé ®éc vitamin D: mÖt mái, n«n, Øa - Thực vật: Cã nhiÒu ë men bia, c¸m g¹o, ®Ëu tư¬ng. ch¶y, rèi lo¹n t©m thÇn, calci ho¸ c¸c t¹ng & m« mÒm, suy thËn, ... - Động vật: Lưîng nhá trong s÷a, trøng, thÞt n¹c, gan, thËn - T¸c dông phô th«ng thưêng: ch¸n ¨n, buån n«n, nhøc ®Çu, tiªu ch¶y. - Dạng hoạt động là thiamin pyrophosphat

* LiÒu phßng bÖnh cho TE

uèng 200 - 400 UI/ngµy

19

20

5

hoÆc 6 th¸ng uèng liÒu duy nhÊt 200.000 UI

3. Vitamin B1 (Thiamin)

3. Vitamin B1 (Thiamin) * DÊu hiÖu thiÕu hôt - MÖt mái, ch¸n ¨n, gi¶m trÝ nhí

* Vai trò và cơ chế - §au, viªm d©y thÇn kinh, gi¶m trư¬ng lùc c¬ - Tham gia chuyển hóa pyruvat, glucose với - NÕu thiÕu kÐo dµi g©y bÖnh Beri-Beri, cã thÓ dÉn tíi suy tim. vai trò là coenzym của

decarboxylase, transketolase * ChØ ®Þnh - BÖnh tª phï Beri-Beri - Tham gia tổng hợp acetylcholin với sự tham - Viªm d©y thÇn kinh, ngưêi nghiÖn rưîu, cã thai gia của acetyl CoA - RLTH: ch¸n ¨n, tiªu ch¶y kÐo dµi, viªm loÐt ®¹i trµng - Tham gia chuyển hóa acid amin: khử

21

22

carboxyl của valin, leucin và isoleucin - BÖnh nh©n cã chÕ ®é dinh dưìng nh©n t¹o

3. Vitamin B1

4. Vitamin B3 (Niacin, PP)

- BÖnh tim m¹ch, nhược cơ

- Tiªm vitamin B1 vµo tÜnh m¹ch cã thÓ g©y sèc ph¶n vÖ.

* Nguån gèc * Theo dâi sö dông - Vi khuÈn ruét cã thÓ tæng hîp ®ưîc mét lưîng nhá vitamin PP

- Cã nhiÒu ë gan, thÞt, c¸, rau, qu¶, g¹o vµ lóa m×. * LiÒu lưîng

- Trung b×nh uèng 0,04 - 0,1g/ngµy, Tiªm b¾p 0,05g/ngµy.

23

24

6

- LiÒu cao 0,1-1g/ngµy ®iÒu trÞ viªm d©y thÇn kinh, bÖnh tª phï

4. Vitamin B3 * T¸c dông

4. Vitamin B3 * ThiÕu hôt

- Tham gia chuyÓn ho¸ glucid, protid, xóc t¸c G©y bÖnh Pellagra, bÖnh nh©n cã héi chøng 3D (Dermatitis, Diarrhea, ph¶n øng oxy ho¸ khö trong chuçi h« hÊp tÕ bµo Dementia): - H¹ lipoprotein m¸u (giảm chủ yếu là triglycerid), cơ chế chưa rõ ràng. - Da: viªm da ®èi xøng ë ch©n vµ c¸c vïng hë * ChØ ®Þnh - Tiªu ho¸: viªm lưìi, loÐt miÖng, viªm thùc qu¶n, viªm d¹ dµy

- Phßng vµ ®iÒu trÞ bÖnh Pellagra - ThÇn kinh: mÊt ngñ, nhøc ®Çu, trÇm c¶m, ló lÉn, sa sót trÝ tuÖ

- T¨ng lipoprotein m¸u

HÖ thÇn kinh

Da

- ThiÕu m¸u

HÖ tiªu ho¸

25

26

5. Vitamin C (acid ascorbic)

4. Vitamin B3 * Theo dâi sö dông

- Phô n÷ uèng thuèc tr¸nh thai

- Uèng 1g/ngµy ®iÒu trÞ t¨ng lipid m¸u cã thÓ g©y ra: gi·n m¹ch

* Nguån gèc, tính chất

- §Ó h¹n chÕ t¸c dông kh«ng mong muèn: cÇn t¨ng liÒu tõ tõ ®Ó

- Chủ yếu từ thực vật: Cã nhiÒu ë hÇu hÕt nöa trªn c¬ thÓ, bèc ho¶, ngøa, buån n«n, ®¸nh trèng ngùc, rèi c¸c rau qu¶, ®Æc biÖt lµ c¶i xoong, qu¶ cã lo¹n tiªu ho¸ vÞ chua: ổi, bưởi, cam, chanh, …

- Tan mạnh trong nước, dễ bị phân hủy bởi c¬ thÓ thÝch nghi vµ uèng kÌm aspirin nhiệt độ, ánh sáng, các chất oxy hóa và * LiÒu lưîng trong môi trường base. Uèng trung b×nh 100-500mg/ngµy, chia nhiÒu lÇn

27

28

7

Cã thÓ tiªm tÜnh m¹ch

5. Vitamin C

5. Vitamin C (acid ascorbic)

* Vai trò và cơ chế

- Tham gia chuyÓn ho¸ vµ tæng hîp rÊt nhiÒu chÊt như: chuyển acid * ThiÕu hôt

folic thành acid folinic, collagen,… ức chế hyaluronidase (enzym tiêu - ThiÕu g©y ra: mÖt mái, viªm lîi, thiÕu protein, tăng thấm mao mạch) → vững bền thành mạch m¸u, gi¶m søc ®Ò kh¸ng. - Chuyển dopamin thành noradrenalin, tổng hợp serotonin từ - ThiÕu nÆng g©y bÖnh Scorbut: ch¶y tryptophan, tổng hợp hormon vỏ thượng thận. m¸u díi da, r¨ng miÖng, rông r¨ng, viªm - Gióp chuyÓn Fe 3+ thµnh Fe 2+ lµm t¨ng hÊp thu Fe ë ruét lîi, sõng ho¸ nang l«ng

- HiÖp ®ång víi vitamin E, β-caroten, selen ng¨n c¶n gèc tù do g©y ®éc * Thừa

tÕ bµo - Mất ngủ, tiêu chảy, sỏi thận, tăng huyết

29

30

5. Vitamin C

5. Vitamin C

- Trên thực nghiệm: vitamin C tăng tổng hợp interferon, giảm nhạy áp,… cảm với histamin.

* Theo dâi sö dông * ChØ ®Þnh + Phô n÷ cã thai: dïng vitamin C cã thÓ g©y bÖnh Scorbut ë trÎ - Phßng vµ ®iÒu trÞ bÖnh Scorbut (cảm ứng enzym chuyển hóa) - Ch¶y m¸u do thiÕu vitamin C + Dïng liÒu cao, kÐo dµi sÏ lµm t¨ng nhu cÇu, dõng ®ét ngét sÏ g©y thiÕu - T¨ng søc ®Ò kh¸ng trong nhiÔm trïng, nhiÔm ®éc, thai nghÐn + Tiªm TM cã thÓ g©y shock ph¶n vÖ do chÊt b¶o qu¶n cña vitamin C - ThiÕu m¸u + LiÒu > 1g, kÐo dµi  t¹o sái oxalat vµ urat ë thËn - Ngưêi nghiÖn rưîu, nghiện thuốc lá

- DÞ øng * LiÒu lưîng

- Trung b×nh 0,2 - 0,5g/ngµy, chia liÒu, kh«ng nªn qu¸ 1g/ngµy

31

32

- Tiªm dưíi da, tÜnh m¹ch kh«ng qu¸ 1g/ngµy

8

- TrÎ em b»ng 1/2 liÒu ngưêi lín.

6. Vitamin B6

6. Vitamin B6 * ThiÕu hôt

Do chÕ ®é dinh dưìng hoÆc dïng thuèc như

* Nguån gèc, tính chất

INH, g©y ra:

33

34

6. Vitamin B6

6. Vitamin B6

- Tæn thư¬ng da (ngøa, viªm da) - Lµ vitamin tan trong nưíc - Viªm miÖng, lưìi - Cã nhiÒu ë thÞt, gan, s÷a, lßng ®á trøng, mÇm lóa m×, men bia, rau, … - Co giËt, viªm d©y thÇn kinh ngo¹i vi - Các chất pyridoxin, pyridoxal vµ pyridoxamin - ThiÕu m¸u cã cÊu tróc ho¸ häc gÇn gièng nhau, cã cïng t¸c dông sinh häc, gäi (tham gia chuyÓn ho¸ vitamin B12, acid folic) chung lµ vitamin B6. - Xét nghiệm: giảm GABA, noradrenalin, - Nhiệt độ cao, gặp chất oxy hóa, tia cực tím, vitamin B6 dễ bị phân serotonin hủy và mất tác dụng

* ChØ ®Þnh * Vai trò và cơ chế - X¬ v÷a ®éng m¹ch (giúp chuyển tryptophan thành vitamin B3) - Vitamin B6 chuyển thành dạng có hoạt tính pyridoxal phosphat nhờ - Viªm d©y thÇn kinh ngo¹i vi vµ thÞ gi¸c pyrodoxalkinase, INH ức chế kinase → thiếu hụt vitamin B6. - §éng kinh, móa vên, móa giËt ë trÎ em - Pyridoxal phosphat là coenzym của một số enzym chuyển hóa - Say tµu xe, n«n khi mang thai acid amin: decarboxylase, transaminase, desaminase - ThiÕu m¸u (thông qua vitamin B12, acid folic) - Tham gia tæng hîp GABA, chuyển hóa acid oxalic - Dïng kÌm INH, ngé ®éc benzen - Ảnh hưëng tíi qu¸ tr×nh t¹o m¸u: chuyÓn ho¸ vitamin B12, folic

35

36

9

- Dù phßng t¸c dông kh«ng mong muèn do isoniazid g©y ra

Tr¸i c©y lµ nguån cung cÊp vitamin tõ thiªn nhiªn

6. Vitamin B6 * Theo dâi sö dông

- ë nhiÖt ®é cao, gÆp chÊt oxy ho¸ hay tia cùc tÝm th× vitamin B6 dÔ

bÞ ph©n huû vµ mÊt t¸c dông

- §ưêng dïng: uèng, tiªm b¾p, tiªm dưíi da

* LiÒu dïng

- Tiªm b¾p hoÆc dưíi da trung b×nh 0,05-0,1g/ngµy x 1-3 th¸ng

- Dù phßng khi dïng cïng INH (tr¸nh g©y viªm d©y thÇn kinh ngo¹i

37

38

10

vi). Uèng 10mg vitamin B6 mçi khi uèng 100mg INH