Bài giảng Giải phẫu sinh lí vệ sinh phòng bệnh trẻ em

UBND TỈNH QUẢNG NGÃI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC PHẠM VĂN ĐỒNG

ThS. TRẦN NGỌC HẢI

BÀI GIẢNG

GIẢI PHẪU SINH LÍ VỆ SINH

PHÒNG BỆNH TRẺ EM

(HỌC PHẦN I)

Quảng Ngãi, 2013

MỤC LỤC

Trang

BÀI MỞ ĐẦU .....................................................................................................6

PHẦN I. GIẢI PHẪU SINH LÍ TRẺ EM .........................................................7

PHẦN A. LÍ THUYẾT .......................................................................................7

Chương 1. MỞ ĐẦU...........................................................................................7

1.1. Khái niệm, đối tượng nghiên cứu của môn học ..............................................7

1.1.1. Giải phẫu học..............................................................................................7

1.1.2. Sinh lí học...................................................................................................7

1.1.3. Vệ sinh học.................................................................................................7

1.2. Ý nghĩa..........................................................................................................7

Chương 2. CẤU TRÚC TẾ BÀO VÀ SỰ PHÁT TRIỂN CƠ THỂ .................9

2.1. Tế bào............................................................................................................9

2.1.1. Đại cương về cấu trúc siêu hiển vi của tế bào..............................................9

2.1.2. Các bộ phận chính của tế bào......................................................................9

2.1.3. Thành phần hóa học của tế bào ...................................................................9

2.2. Các mô .........................................................................................................10

2.2.1. Mô biểu bì .................................................................................................10

2.2.2. Mô liên kết ................................................................................................10

2.2.3. Mô cơ ........................................................................................................10

2.2.4. Mô thần kinh .............................................................................................11

2.3. Sự lớn lên và phát triển cơ thể trẻ em............................................................11

2.3.1. Các giai đoạn phát triển của cơ thể trẻ em..................................................11

2.3.2. Sự phát triển của trẻ em qua các giai đoạn .................................................12

2.3.3. Biểu đồ phát triển ......................................................................................12

Chương 3. HỆ THẦN KINH.............................................................................14

3.1. Giới thiệu về hệ thần kinh.............................................................................14

3.1.1. Vai trò của hệ thần kinh .............................................................................14

3.1.2. Các bộ phận của hệ thần kinh.....................................................................14

3.1.3. Phản xạ và vòng phản xạ............................................................................17

3.1.4. Hệ thần kinh thực vật.................................................................................17

3.1.5. Sự phát triển của hệ thần kinh ....................................................................18

3.2. Hoạt động thần kinh cao cấp.........................................................................19

3.2.1. Phản xạ có điều kiện ..................................................................................19

3.2.2. Hoạt động thần kinh cao cấp ở người.........................................................20

3.2.3. Đặc điểm hoạt động thần kinh cao cấp ở trẻ...............................................21

3.2.4. Các loại hình thần kinh cao cấp ở trẻ em....................................................21

3.2.5. Giấc ngủ ....................................................................................................22

3.2.6. Vệ sinh hệ thần kinh ..................................................................................23

Chương 4. CÁC CƠ QUAN PHÂN TÍCH .......................................................25

4.1. Khái niệm về các cơ quan phân tích..............................................................25

4.1.1. Cấu tạo ......................................................................................................25

4.1.2. Vai trò .......................................................................................................25

4.2. Các cơ quan phân tích...................................................................................25

4.2.1. CQPT thị giác ........................................................................................... 25

4.2.2. CQPT thính giác ....................................................................................... 28

4.2.3. CQPT xúc giác ..........................................................................................30

4.2.4. CQPT khứu giác ....................................................................................... 31

4.2.5. CQPT vị giác ............................................................................................ 31

Chương 5. HỆ VẬN ĐỘNG ............................................................................. 32

5.1. Hê xương..................................................................................................... 32

5.1.1. Cấu tạo và chức năng của hệ xương ......................................................... 32

5.1.2. Thành phần hóa học và đặc tính của xương............................................... 34

5.1.3. Sự phát triển của hệ xương và đặc điểm xương trẻ em .............................. 35

5.2. Hệ cơ ........................................................................................................... 36

5.2.1. Cấu tạo và chức năng................................................................................ 36

5.2.2. Sự phát triển của hệ cơ trẻ em ................................................................... 38

5.3. Tư thế ...........................................................................................................38

5.3.1. Tư thế bình thường ....................................................................................38

5.3.2. Tư thế không bình thường..........................................................................38

5.3.3. Đề phòng tư thế không bình thường...........................................................38

5.4. Vệ sinh hệ vận động .....................................................................................39

Chương 6. HỆ TUẦN HOÀN........................................................................... 40

6.1. Máu ............................................................................................................. 40

6.1.1. Khái niệm ................................................................................................. 40

6.1.2. Chức năng của máu................................................................................... 40

6.1.3. Thành phần của máu ................................................................................. 40

6.1.4. Sự tạo máu................................................................................................ 41

6.1.5. Đặc điểm máu trẻ em ............................................................................... 41

6.2. Tuần hoàn.................................................................................................... 42

6.2.1. Cấu tạo và sự hoạt động của tim ............................................................... 42

6.2.2. Cấu tạo của hệ mạch - vòng tuần hoàn ...................................................... 43

6.2.3. Huyết áp ................................................................................................... 44

6.2.4. Đặc điểm cấu trúc và sự hoạt động của hệ tim mạch trẻ em ..................... 45

6.2.5. Vệ sinh hệ tuần hoàn................................................................................. 45

Chương 7. HỆ HÔ HẤP ....................................................................................46

7.1. Cấu tạo và chức năng của hệ hô hấp .............................................................46

7.1.1. Đường dẫn khí ...........................................................................................46

7.1.2. Phổi ...........................................................................................................46

7.2. Đặc điểm hoạt động của hệ hô hấp................................................................47

7.2.1. Cử động hô hấp..........................................................................................47

7.2.2. Sự trao đổi khí ở phổi và tế bào .................................................................48

7.3. Đặc điểm hệ hô hấp ở trẻ em.........................................................................48

7.3.1. Đường dẫn khí ...........................................................................................48

7.3.2. Phổi ...........................................................................................................48

7.4. Vệ sinh hệ hô hấp .........................................................................................48

Chương 8. HỆ TIÊU HÓA................................................................................50

8.1. Cấu tạo và chức năng của hệ tiêu hóa ...........................................................50

8.1.1. Ống tiêu hóa ..............................................................................................50

8.1.2. Các tuyến tiêu hóa .....................................................................................52

8.2. Sự tiêu hóa, hấp thu thức ăn và thải bã..........................................................52

8.2.1. Sự tiêu hóa thức ăn ....................................................................................52

8.2.2. Sự hấp thu thức ăn .....................................................................................52

8.2.3. Sự thải bã...................................................................................................53

8.3. Đặc điểm tiêu hóa ở trẻ em ...........................................................................53

8.3.1. Miệng ........................................................................................................54

8.3.2. Thực quản..................................................................................................54

8.3.3. Dạ dày .......................................................................................................54

8.3.4. Ruột...........................................................................................................54

8.4. Vệ sinh hệ tiêu hóa .......................................................................................54

Chương 9. TRAO ĐỔI CHẤT VÀ NĂNG LƯỢNG........................................56

9.1. Đại cương về trao đổi chất và năng lượng.....................................................56

9.1.1. Đồng hóa ...................................................................................................56

9.1.2. Dị hóa........................................................................................................56

9.2. Chuyển hóa các chất cơ bản trong cơ thể ......................................................56

9.2.1. Chuyển hóa saccarit ...................................................................................56

9.2.2. Chuyển hóa lipit.........................................................................................56

9.2.3. Chuyển hóa protein....................................................................................56

9.2.4 Chuyển hóa nước và muối khoáng ..............................................................57

9.3. Nhu cầu về các loại vitamin chính ở trẻ em...................................................58

9.3.1. Vitamin A..................................................................................................58

9.3.2. Vitamin B1.................................................................................................58

9.3.3. Vitamin B2.................................................................................................58

9.3.4. Vitamin B12................................................................................................58

9.3.5. Vitamin C ..................................................................................................58

9.3.6. Vitamin D..................................................................................................58

Chương 10. HỆ BÀI TIẾT ................................................................................60

10.1. Hệ bài tiết nước tiểu....................................................................................60

10.1.1. Đặc điểm cấu tạo .....................................................................................60

10.1.2. Sự hình thành và bài xuất nước tiểu .........................................................61

10.1.3. Đặc điểm cơ quan bài tiết nước tiểu ở trẻ em ...........................................62

10.1.4. Vệ sinh hệ bài tiết nước tiểu.....................................................................62

10.2. Da...............................................................................................................62

10.2.1. Cấu tạo và chức năng của da ....................................................................62

10.2.2. Đặc điểm da trẻ em ..................................................................................63

10.2.3. Vệ sinh về da ...........................................................................................63

Chương 11. HỆ SINH DỤC ..............................................................................65

11.1. Cơ quan sinh dục nam.................................................................................65

11.1.1. Cấu tạo ....................................................................................................65

11.1.2. Chức năng sinh lí của tinh hoàn ...............................................................66

11.2. Cơ quan sinh dục nữ ...................................................................................66

11.2.1. Cấu tạo ....................................................................................................66

11.2.2. Chức năng sinh lí của buồng trứng...........................................................67

11.2.3. Chu kì kinh nguyệt...................................................................................67

11.3. Sự phát triển giới tính của trẻ em ................................................................67

11.4. Giáo dục giới tính cho trẻ............................................................................68

11.5. Vệ sinh hệ sinh dục.....................................................................................68

PHẦN B. THỰC HÀNH ...................................................................................69

Bài 1. LẬP BIỂU ĐỒ PHÁT TRIỂN ĐỂ THEO DÕI SỨC KHỎE

CỦA TRẺ...........................................................................................................69

1.1. Hướng dẫn....................................................................................................69

1.2. Cách cân trẻ..................................................................................................69

1.3. Đánh giá kết quả ...........................................................................................69

Bài 2. CHĂM SÓC VỆ SINH CHO TRẺ EM..................................................70

2.1. Yêu cầu chung ..............................................................................................70

2.2. Nội dung.......................................................................................................70

TÀI LIỆU THAM KHẢO.................................................................................71

BÀI MỞ ĐẦU

1. Nội dung bài giảng

Giải phẫu Sinh lí trẻ em là học phần nghiên cứu các quá trình phát triển diễn

ra trong cơ thể trẻ em ở lứa tuổi mầm non. Nhằm đáp ứng các nhu cầu đặt ra trong

chương trình đào tạo Trung cấp Sư phạm được ban hành đối với ngành Giáo dục

mầm non. Giúp người học không chỉ nắm vững các kiến thức cơ bản về quá trình

phát triển của trẻ em lứa tuổi mầm non mà còn giúp người học khi ra trường có thể

vận dụng những kiến thức của học phần này trong việc nuôi , dạy trẻ một cách khoa

học để các em có thể phát triển toàn diện về các mặt đức, trí, thể, mĩ.

2. Mục tiêu bài giảng

* Kiến thức

- Các thời kỳ phát triển cơ thể trẻ em để có cách chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo

dục hợp lý

- Đặc điểm cấu tạo và sinh lý của các hệ cơ quan trong cơ thể để có biện

pháp bảo vệ các cơ quan đó

- Cơ thể trẻ em có sự phát triển theo lứa tuổi

*Kĩ năng

- Xây dựng cơ sở khoa học, giúp cô giáo nhà trẻ, mẫu giáo chăm sóc và giáo

dục trẻ một cách hợp lý, tạo điều kiện tốt cho sự phát triển hoàn thiện cơ thể trẻ.

*Thái độ

- Có tinh thần, ý thức, thái độ chăm sóc trẻ; giáo dục trẻ để trẻ em phát triển

toàn diện.

PHẦN I. GIẢI PHẪU SINH LÍ TRẺ EM

PHẦN A. LÍ THUYẾT

Chương 1. MỞ ĐẦU

*Mục tiêu

- Biết được khái niệm, đối tượng nghiên cứu của môn học đối với chương trình đào

tạo giáo viên Nhà trẻ - Mẫu giáo.

- Hiểu được ý nghĩa của môn học đối với những người làm công tác nuôi, dạy trẻ ở

trường mầm non.

1.1. Khái niệm, đối tượng nghiên cứu của môn học

1.1.1. Giải phẫu học: là khoa học về cấu tạo và các quy luật phát triển của cơ thể

sống. Nó nghiên cứu những quy luật đó trong mối liên hệ với các chức năng và môi

trường xung quanh của cơ thể.

1.1.2. Sinh lí học: là khoa học về các chức năng, nghĩa là hoạt động của các cơ

quan, hệ cơ quan và cơ thể. Nó nghiên cứu các quy luật làm cơ sở cho các quá trình

sống của cơ thể.

1.1.3. Vệ sinh học: là khoa học về ảnh hưởng của các điều kiện sống đến sức khỏe

con người. Nó nghiên cứu các biện pháp nhằm ngăn ngừa các điều kiện bất lợi và

tạo ra những điều kiện thuận lợi cho sức khỏe con người.

1.2. Ý nghĩa

Môn học Giải phẫu Sinh lí Vệ sinh Phòng bệnh trẻ em có ý nghĩa quan trọng

trong công tác nuôi dạy trẻ. Cơ thể trẻ em và người lớn có những đặc điểm khác

nhau về cấu tạo và chức phận của từng cơ quan, hệ cơ quan trong cơ thể. Những đặc

điểm đó thay đổi trong các giai đoạn phát triển khác nhau của trẻ. Vì vậy, sự hiểu

biết các đặc điểm giải phẫu, sinh lí và vệ sinh của trẻ em là rất quan trọng đối với

người nuôi dạy trẻ. Việc bảo vệ sức khỏe trẻ em và hoàn thiện sự phát triển thể lực,

tinh thần cho trẻ chỉ có thể có khi biết được những kiến thức về cấu tạo và chức

năng của các cơ quan, hệ cơ quan của cơ thể trẻ em.

Câu hỏi ôn tập

1. Trình bày khái niệm, đối tượng nghiên cứu của môn học đối với chương trình đào

tạo giáo viên Nhà trẻ - Mẫu giáo.

2. Môn học Giải phẫu Sinh lí Vệ sinh Phòng bệnh trẻ em có ý nghĩa quan trọng như

thế nào trong công tác nuôi, dạy trẻ?

Chương 2. CẤU TRÚC TẾ BÀO VÀ SỰ PHÁT TRIỂN CỦA CƠ THỂ

* Mục tiêu

- Biết được các bộ phận chính và thành phần hóa học của tế bào.

- Biết được các loại mô và chức năng chính của chúng trong cơ thể.

- Hiểu được sự lớn lên và phát triển của cơ thể trẻ em qua các giai đoạn để vận

dụng vào cách chăm sóc trẻ.

2.1. Tế bào

2.1.1. Đại cương về cấu trúc siêu hiển vi của tế bào

Cơ thể người được cấu tạo từ các tế bào, tuy hình dạng, kích thước, chức

năng có khác nhau nhưng chúng đều có cấu tạo chung:

- Kích thước: từ 1 - 2 µm

- Hình dạng: đa dạng: hình cầu, hình đĩa, hình đa giác hoặc không có hình

dạng nhất định: tiểu cầu.

2.1.2. Các bộ phận chính của tế bào

- Nhân: nằm bên trong tế bào có màng nhân bao bọc, bên trong có hạch nhân

và nhiễm sắc thể chứa ADN là nơi chứa đựng thông tin di truyền.

- Tế bào chất: là khối chất chứa bên trong tế bào. Trong tế bào chất chứa các

bào quan như: ti thể, trung thể, mạng lưới nội chất, bộ máy golgi…mỗi bào quan

thực hiện một chức năng nhất định, đảm bảo cho sự tồn tại và phát triển của tế bào.

- Màng tế bào: bao bọc bên ngoài tế bào, có nhiệm vụ bảo vệ tế bào và trao

đổi chất giữa bên trong và bên ngoài tế bào.

2.1.3. Thành phần hóa học của tế bào: nước, chất vô cơ và các chất hữu cơ.

- Protein: chiếm 75%, gồm các nguyên tố: C, H, O, N ngoài ra còn có P, S.

Đơn vị cấu tạo cơ sở của protein là axit amin.

- Saccarit: gồm các chất đường, tinh bột…đây là thành phần chủ yếu cung

cấp năng lượng cho các hoạt động sống của tế bào cũng như cơ thể.

- Lipit: là chất dự trữ chủ yếu của cơ thể, ngoài ra nó cũng phân giải để cung

cấp năng lượng cho cơ thể hoạt động và xây dựng tế bào.

- Axit nucleic: gồm ADN và ARN là nơi chứa đựng thông tin di truyền.

- Enzim: là chất xúc tác sinh học của tế bào, giúp các phản ứng hóa học trong

cơ thể diễn ra nhanh hơn.

Hình 2. Cấu tạo chung của tế bào

2.2. Các mô

* Khái niệm: mô là tập hợp các tế bào có cùng nguồn gốc và cùng thực hiện

một chức năng chung. Có 4 loại mô: mô biểu bì, mô liên kết, mô cơ và mô thần

kinh.

2.2.1. Mô biểu bì

Bao bọc bề mặt ngoài và lát mặt trong cơ thể, có chức năng bảo vệ cơ thể

tránh những chấn động cơ học, hóa học, hấp thu và chuyển hóa các chất.

2.2.2. Mô liên kết

Có nhiều loại như mô máu, mô mỡ, mô sụn, mô xương…

2.2.3. Mô cơ: có 3 loại

- Mô cơ vân: chiếm 42% khối lượng cơ thể, nằm ở chi trên, chi dưới và toàn

thân, cơ vân hoạt động theo ý muốn con người.

- Mô cơ trơn: chiếm tỉ lệ ít, chúng lát mặt trong của đường tiêu hóa, hô hấp,

bài tiết, thành mạch máu…cơ trơn hoạt động không theo ý muốn con người.

-Mô cơ tim: cấu tạo nên quả tim, có cấu tạo giống cơ vân nhưng hoạt động

giống cơ trơn.

2.2.4. Mô thần kinh

Có cấu tạo từ các nơ ron, có chức năng điều khiển, phối hợp hoạt động giữa

các cơ quan và giữa cơ thể với môi trường.

2.3. Sự lớn lên và phát triển cơ thể trẻ em

2.3.1. Các giai đoạn phát triển của cơ thể trẻ em

- Giai đoạn bào thai: tính từ lúc trứng được thụ tinh đến khi trẻ ra đời, trung

bình khoảng 270 - 280 ngày.

- Giai đoạn sơ sinh: từ lúc cắt rốn đến tuần thứ 4 sau khi sinh. Giai đoạn này

trẻ phải thích nghi với sự thay đổi đột ngột của môi trường sống, chịu mọi ảnh

hưởng của môi trường xung quanh xung quanh tác động lên cơ thể. Do sự thay đổi

chế độ dinh dưỡng nên nước tiểu có màu vàng sẫm, phân có màu đen, nhão. Phản

xạ của trẻ đơn giản: bú, mút, ho…

- Giai đoạn bú mẹ: sau khi sinh đến 12 tháng. Giai đoạn này trẻ sống chủ yếu

dựa vào nguồn dinh dưỡng là sữa mẹ. Các quá trình chuyển hóa diễn ra rất mạnh.

Chiều cao, khối lượng tăng đáng kể. Do tiếp nhận nguồn kháng thể từ sữa mẹ nên

trẻ dưới 3 tháng thường không mắc các bệnh lây nhiễm. Trẻ từ 5 đến 7 tháng có thể

biết ngồi, bắt đầu mọc răng làm trẻ nóng, sốt; trẻ có thể ăn dặm thêm cháo, bột…Từ

6 đến 12 tháng trẻ tập đứng và chập chững biết đi, ăn được nhiều loại thức ăn nhưng

thường rối loạn tiêu hóa.

- Giai đoạn răng sữa: từ 1 đến 6 tuổi gồm lứa tuổi vườn trẻ (1 - 3 tuổi) và lứa

tuổi mẫu giáo (4 - 6 tuổi).

- Tuổi học sinh nhỏ: từ 6 - 11 tuổi, đây là giai đoạn chuyển tiếp về hình thái

và sinh lí.

- Tuổi học sinh lớn (tuổi dậy thì): từ 12 - 15 tuổi, giai đoạn này xuất hiện

những thay đổi lớn về hình thái và sinh lí. Chiều cao và khối lượng cơ thể tăng

nhanh. Sự phối hợp các động tác chưa tốt nên trẻ thường vụng về, nóng tính. Hệ nội

tiết phát triển và hoàn thiện làm xuất hiện những đặc điểm sinh dục thứ phát. Bé trai

vỡ tiếng, mọc râu, lông; bé gái tuyến vú phát triển, xuất hiện kinh nguyệt lần đầu.

Nhìn chung, sự phân chia các thời kì chỉ có tính chất tương đối, chúng có thể

thay đổi tùy giới tính, chủng tộc, điều kiện sống.

2.3.2. Sự phát triển của trẻ em qua các giai đoạn

Để đánh giá sự phát triển của trẻ em, người ta dựa vào một số tiêu chí như:

chiều cao, cân nặng, vòng đầu, vòng ngực, vòng đùi…và tỉ lệ giữa các của các

thành phần ấy.

2.3.2.1. Sự phát triển về chiều cao: phụ thuộc vào giới tính, chủng tộc, lứa tuổi và

điều kiện sống…

- Từ khi sinh đến 1 tuổi: tăng khoảng 23 - 25 cm và bằng 1.5 so với lúc mới

sinh.

- Từ 1 - 3 tuổi: tăng khoảng 7.5 cm/năm.

- Từ 3 - 6 tuổi: tăng khoảng 6 cm/năm.

Nhìn chung, trẻ em từ lúc mới sinh đến sáu tuổi chiều cao tăng trung bình

9.53 cm/năm, sau đó tăng chậm dần ở lứa tuổi mầm non.

Công thức chung: X = 75cm + 5n

Trong đó: X là chiều cao đứng (cm), n: số tuổi (năm).

2.3.2.2. Sự phát triển về khối lượng: phụ thuộc vào giới tính, chủng tộc, lứa tuổi và

điều kiện sống…

- Trẻ sơ sinh: từ 3.0 - 3.5 kg

- Trẻ 4 tháng: tăng gấp đôi

- Trẻ 1.5 tuổi: tăng gấp 3

- Trẻ 3 tuổi: tăng gấp 4

Nhìn chung, trong 3 năm đầu khối lượng trẻ tăng nhanh, khoảng 3 kg/năm,

sau đó khối lượng tăng chậm hơn, khoảng 1.5 kg/năm.

Công thức chung: X = 9 + 1.5 (n -1)

Trong đó: X là khối lượng cơ thể (kg), n: số tuổi (năm).

2.3.3. Biểu đồ phát triển

- Khái niệm: là biểu đồ ghi chép cân nặng của trẻ tương ứng với tháng tuổi ở

những thời điểm khác nhau. Trên biểu đồ vẽ 4 đường cong biểu diễn cân nặng theo

tháng tuổi, tương ứng với sức khỏe loại A, B, C, D.

- Ý nghĩa: giúp người dạy trẻ biết được tình trạng sức khỏe của trẻ và phát

hiện kịp thời các bệnh của trẻ để có biện pháp xử lí kịp thời.

- Cách sử dụng:

+ Ghi đầy đủ các thông tin cần thiết lên biểu đồ: họ tên, ngày tháng năm

sinh…

+ Ghi các tháng tuổi của trẻ lên biểu đồ.

+ Cân trẻ: trẻ dưới 36 tháng, cân mỗi tháng 1 lần, trẻ lớn hơn mỗi quý cân 1

lần.

+ Chấm cân lên biểu đồ: mỗi tháng chấm một điểm tương ứng trên biểu đồ,

hàng tháng nối những điểm chấm lại với nhau ta sẽ có một con đường sức khỏe của

trẻ.

- Đánh giá kết quả: nếu đường biểu diễn sức khỏe của trẻ đi lên là trẻ phát

triển tốt, nếu nằm ngang hoặc đi xuống là trẻ bị ốm hoặc suy dinh dưỡng.

Câu hỏi ôn tập

1. Trình bày các bộ phận chính và thành phần hóa học của tế bào.

2. Có mấy loại mô cơ bản? Trình bày đặc điểm của từng loại mô.

3. Trình bày đặc điểm phát triển của trẻ em qua các giai đoạn.

4. Biểu đồ phát triển là gì? Ý nghĩa của biểu đồ trong công tác nuôi dạy trẻ?

Chương 3. HỆ THẦN KINH

* Mục tiêu

- Trình bày được những đặc điểm cơ bản về cấu tạo và chức phận của hệ thần kinh.

- Biết được các đặc điểm phát triển về mặt cấu tạo và chức phận của hệ thần kinh

trong quá trình phát triển của trẻ em.

- Hiểu được các loại hình thần kinh cấp cao để vận dụng vào nuôi dạy trẻ.

- Trình bày được những đặc điểm hoạt động thần kinh cấp cao trong các giai đoạn

phát triển của trẻ.

3.1. Giới thiệu về hệ thần kinh

3.1.1. Vai trò của hệ thần kinh

- Tiếp nhận và trả lời những biến đổi xảy ra ở bên trong và bên ngoài cơ thể.

- Điều hòa, phối hợp các hoạt động của mô, cơ quan, hệ cơ quan trong cơ

thể, giúp cho cơ thể hoạt động một cách thống nhất.

3.1.2. Các bộ phận của hệ thần kinh (HTK)

HTK gồm: HTK trung ương và HTK ngoại biên

- HTK trung ương gồm: não bộ và tủy sống

- HTK ngoại biên gồm: dây thần kinh và hạch thần kinh

Ở não bộ và tủy sống có bộ phận thần kinh động vật và bộ phận thần kinh

thực vật, bộ phận thần kinh thực vật có hệ giao cảm và phó giao cảm.

- Bộ phận thần kinh động vật điều khiển hoạt động của cơ vân, lưỡi, hầu,

thanh quản.

- Bộ phận thần kinh thực vật điều khiển các cơ quan bên trong: hệ tuần hoàn,

hệ hô hấp, hệ tiêu hóa, hệ bài tiết, hệ sinh dục…

3.1.2.1. Tủy sống

* Cấu tạo tủy sống: ở người, tủy sống dài chừng 45 cm, phía trên tiếp giáp

với hành tủy, tận cùng ở ngang đốt thắt lưng I - II ở người trưởng thành. Trong giai

đoạn phôi, tủy sống nằm suốt cột sống, trong quá trình phát triển tủy sống phát triển

chậm hơn cột sống, ở trẻ mới sinh tủy sống nằm ngang đốt thắt lưng thứ III.

Từ 2 bên tủy sống xuất phát 31 đôi dây thần kinh tủy gồm 8 đôi cổ, 12 đôi

ngực, 5 đôi thắt lưng, 5 đôi cùng và 1 đôi cụt.

Nếu cắt ngang qua tủy sống ta thấy rõ 2 phần:

- Phần chất trắng nằm ngoài gồm những sợi thần kinh chạy dọc cột sống.

- Phần chất xám nằm trong có hình cánh bướm gồm những thân thần kinh và

tua ngắn tạo nên.

Dây thần kinh tủy là dây pha gồm những sợi thần kinh hướng tâm và những

sợi thần kinh li tâm.

*Chức năng: Điều khiển phản xạ vận động của tay, chân, cổ, da, những phản

xạ bài tiết và những phản xạ không điều kiện đơn giản.

Hình 3. 1. Cấu tạo cắt ngang của tủy sống

3.1.2.2. Não bộ:

Nằm trong hộp sọ. Ở trẻ mới sinh não có khối lượng 400 g, 20 tuổi não đạt

khối lượng tối đa (khoảng 1300 g) cho đến 60 tuổi sau đó giảm dần. Số lượng nơron

không tăng nhưng có sự phát triển về chất lượng.

*Hành tủy: là nơi tiếp giáp với tủy sống gồm chất xám bên trong, chất trắng

ở ngoài, là đường đi của mọi đường dẫn truyền lên xuống giữa não bộ và tủy sống.

từ hành tủy xuất phát 4 đôi dây thần kinh não: IX - XII.

Chức năng: điều khiển hoạt động tuần hoàn, hô hấp, tiêu hóa, bú, nôn…

*Não giữa: nằm phía trên hành tủy gồm chất xám ở ngoài, chất trắng ở trong.

Chức năng: điều chỉnh những chức năng sinh lí quan trọng, các động tác tinh

vi của tay, những phản xạ định hướng về thị giác, thính giác…

*Não trung gian: là nơi tiếp giáp giữa não giữa và 2 bán cầu đại não.

Chức năng: là trạm dừng chân của mọi đường dẫn truyền thần kinh cảm giác

(trừ khứu giác) trước khi lên vỏ não, là trung tâm của phản xạ: đau, vận động, cảm

xúc, điều hòa thân nhiệt, nội tiết, dinh dưỡng…

*Tiểu não: nằm dưới bán cầu não, phía sau hành tủy.

Chức năng: điều khiển sự phối hợp nhịp nhàng giữa tay và chân, giữ thăng

bằng cho cơ thể.

Hình 3. 2. Cấu tạo chung của não

*Bán cầu đại não: là phần lớn nhất, chiếm 80% khối lượng của não, quan

trọng nhất của HTK trung ương. Gồm 2 nửa trái và phải nối với nhau qua thể chai,

có nhiều khúc cuộn và nếp nhăn giúp diện tích vỏ não tăng lên rất nhiều. Có 2 lớp:

- Lớp chất xám bao quanh 2 bán cầu gọi là vỏ não là nơi tập trung của nhiều

nơron.

- Lớp chất trắng nằm trong được cấu tạo bởi những sợi thần kinh làm thành

hệ thống dẫn truyền giữa não bộ với tủy sống và các cơ quan khác của cơ thể.

Chức năng: là trung tâm của phản xạ có điều kiện, tình cảm, tâm lí, trí khôn,

tư duy trừu tượng, hiểu tiếng nói và chữ viết, vận động, cảm giác, thính giác, vị

giác, khứu giác, thị giác.

3.1.3. Phản xạ và vòng phản xạ

3.1.3.1. Phản xạ: là phản ứng của cơ thể để đáp lại kích thích với sự tham gia của hệ

thần kinh. Ví dụ: đụng tay vào lửa thì rụt tay lại.

3.1.3.2. Cung phản xạ: là con đường dẫn truyền thần kinh từ cơ quan thụ cảm đến

cơ quan thừa hành. Cung phản xạ gồm 5 bộ phận chính:

- Cơ quan cảm thụ: tiếp nhận kích thích, cơ quan này có mặt khắp mọi nơi

trong cơ thể.

- Dây thần kinh hướng tâm: dẫn truyền xung động đến HTK trung ương.

- Trung ương thần kinh: tiếp nhận, phân tích, tổng hợp kích thích.

- Dây thần kinh li tâm: truyền mệnh lệnh trả lời đến các cơ quan trong cơ thể.

- Bộ phận đáp ứng: là cơ quan thực hiện phản ứng trả lời.

3.1.3.3. Vòng phản xạ: hưng phấn xuất hiện từ cơ quan cảm thụ sẽ truyền đến HTK

trung ương qua dây thần kinh hướng tâm, sau đó trung ương sẽ phát tín hiệu trả lời

đến cơ quan cảm thụ qua dây thần kinh li tâm. Tiếp theo cơ quan cảm thụ sẽ có

xung động ngược về HTK trung ương để báo cáo kết quả hành động gọi là tín hiệu

phản hồi và HTK trung ương có thể đưa ra mệnh lệnh mới. Như vậy đường đi của

phản xạ là một vòng khép kín.

3.1.4. Hệ thần kinh thực vật

Phân bố vào cơ trơn của các cơ quan: mạch máu, da, cơ tim và các tuyến.

Gồm hệ giao cảm và phó giao cảm.

- Hệ giao cảm: xuất phát từ phần ngực và trên vùng hông của tủy sống.

- Hệ phó giao cảm: xuất phát từ một số khu của não.

Chức năng: hai hệ này có tác dụng trái ngược nhau.

3.1.5. Sự phát triển của hệ thần kinh

Ở phôi người, HTK phát triển sớm lúc phôi được 2 tuần rưỡi, sau đó phần

trước phát triển thành não bộ, phần sau phát triển thành tủy sống. Khoảng 3 tháng

trước khi ra đời, HTK đã có cấu tạo đầy đủ, ở vỏ não số lượng nơron đã ổn định.

Nhờ đó, trẻ em có những phản xạ không điều kiện bẩm sinh: bú, nắm, định hướng

tiếng động, ánh sáng, kích thích đau…

- Não bộ:

+ Trẻ sơ sinh: 400 g

+ Trẻ 6 tháng tuổi: tăng gấp đôi

+ Trẻ 3 tuổi: khoảng 1300 g, tương đương người lớn, đến tuổi trưởng thành

khối lượng không đổi.

Ở vỏ não có sự phát triển mạnh của đường dẫn truyền, đến 7 tuổi vỏ não trẻ

em căn bản giống người lớn, số lượng nơron không tăng nhưng có sự phân hóa

mạnh và lớn lên làm tăng diện tích vỏ não chủ yếu là tăng khúc cuộn và lõm sâu

vào.

- Tiểu não: ở trẻ sơ sinh tiểu não kém phát triển, sau đó phát triển mạnh. Đến

2 tuổi tiểu não trẻ em có kích thước, khối lượng tương đương người lớn, nhờ đó trẻ

em có những phản ứng vận động và làm vững tư thế cơ thể khi đứng, đi.

- Tủy sống: ở trẻ sơ sinh tủy sống nằm ngang đốt thắt lưng thứ III, ở người

lớn tủy sống nằm ngang đốt thắt lưng I - II do tủy sống phát triển chậm hơn cột

sống.

- Hoạt động thần kinh cấp cao của trẻ phát triển cùng với sự phát triển về

hình thái, kích thước não, cuối cùng là sự phát triển hệ thống tín hiệu thứ 2: ngôn

ngữ.

- Sự myelin hóa các sợi thần kinh: quá trình này giúp cho hưng phấn được

truyền đi một cách riêng biệt, do đó hưng phấn đến vỏ não chính xác giúp hoạt động

của trẻ em hoàn thiện. Ngoài ra, nó còn tăng vận tốc dẫn truyền hưng phấn lên 10 -

12 lần. Quá trình này xảy ra từ tháng thứ 4 của giai đoạn phát triển phôi thai đến lúc

3 tuổi thì hoàn tất.

3.2. Hoạt động thần kinh cao cấp

3.2.1. Phản xạ có điều kiện (PXCĐK)

3.2.1.1. Khái niệm

* Thí nghiệm của Pavlov: Ông tạo một lỗ dò tiết nước bọt ở chó, khi cho chó

ăn thì chó tiết nước bọt. Sau đó trước mỗi bữa ăn ông bật đèn rồi cho chó ăn, ông

lặp đi lặp lại nhiều lần, sau đó chỉ cần bật đèn mà không cho chó ăn chó cũng tiết

nước bọt.

*Khái niệm

- Phản xạ không điều kiện (PXKĐK): là phản xạ có một cung phản xạ vĩnh

viễn, khi có một kích thích nhất định sẽ gây một đáp ứng nhất định mà không cần

điều kiện gì cả. Ví dụ: khi cho chó ăn thì chó tiết nước bọt.

- PXCĐK: là phản xạ có một cung phản xạ không cố định, khi muốn gây một

PXCĐK thì cần một kích thích nhất định.

Như vậy: PXKĐK là nền tảng của sự thích nghi của cơ thể có tính chất bẩm

sinh, di truyền, không cần tập luyện, giúp cho cơ thể tồn tại. PXCĐK giúp cho cơ

thể thích nghi linh hoạt với môi trường luôn thay đổi, được hình thành trong quá

trình sống cá thể, có vai trò quan trọng trong hoạt động có ý thức của con người.

3.2.1.2. Cơ chế thành lập PXCĐK: Pavlov giải thích cơ chế thành lập PXCĐK bằng

đường liên hệ thần kinh tạm thời, mỗi phản xạ đều có một điểm đại diện trên vỏ

não. Khi kết hợp giữa 2 kích thích không điều kiện (thức ăn) và có điều kiện (ánh

đèn) sẽ làm xuất hiện 2 điểm trên vỏ não cùng hưng phấn. Theo quy luật lan tỏa, 2

hưng phấn sẽ lan tỏa và gặp nhau tạo thành một đường mòn, làm cho hưng phấn

điểm này lan sang hưng phấn điểm kia tạo thành đường liên hệ thần kinh tạm thời.

Đây chỉ là một đường liên hệ chức năng chứ không có dây thần kinh. Do đó nếu

điều kiện sống thay đổi đường liên lạc này sẽ mất, nên để duy trì PXCĐK thì tác

nhân kích thích phải được duy trì, củng cố, nếu không PXCĐK sẽ mất đi.

3.2.1.3. Sự khác nhau giữa 2 loại phản xạ

PXKĐK PXCĐK

- Có tính chất bẩm sinh, di truyền, mang - Được xây dựng trong đời sống có tính

tính chất chủng loại chất cá thể, tiếp thu qua tập luyện, không

di truyền được

- Bền vững, không thay đổi, máy móc - Không bền vững, dễ thay đổi.

- Có tác nhân kích thích đúng chỗ - Tác nhân kích thích bất kì

- Có cung phản xạ cố định, vĩnh viễn - Không cố định

- Trung tâm là phần dưới vỏ - Vỏ bán cầu đại não

3.2.1.4. Những điều kiện để thành lập và duy trì PXCĐK

- PXCĐK được hình thành trên cơ sở của PXKĐK hoặc PXCĐK trước đó

- PXCĐK được duy trì khi PXKĐK được củng cố (bật đèn phải cho chó ăn)

- Phải có sự kết hợp giữa 2 kích thích không điều kiện và có điều kiện.

- Vỏ não không bị tổn thương về cấu tạo và sinh lí.

- Kích thích có điều kiện phải vừa phải không ảnh hưởng lớn đến đời sống

(ánh đèn đủ sáng, tiếng chuông vừa phải…)

3.2.2. Hoạt động thần kinh cao cấp ở người

3.2.2.1. Đặc điểm: là hoạt động cao cấp của hệ thần kinh người gồm PXKĐK và

PXCĐK, tâm lí - ý thức với sự tham gia của tiếng nói.

3.2.2.2. Hệ thống tín hiệu thứ nhất: là những tín hiệu cụ thể, là sự vật, hiện tượng

trực tiếp như: nhiệt độ, ánh sáng, màu sắc…Ví dụ:

- Sự chua của quả chanh kích thích vị giác làm tiết nước bọt: đây là PXKĐK

- Nhìn quả chanh kích thích thị giác làm tiết nước bọt: đây là PXCĐK

3.2.2.3. Hệ thống tín hiệu thứ 2: là tín hiệu ngôn ngữ gồm tiếng nói và chữ viết, là

những tín hiệu có tính chất khái quát, gián tiếp. Ví dụ:

Khi ta nói chanh chua sẽ kích thích HTK trung ương làm tiết nước bọt. Vậy

tiếng nói chanh chua là hệ thống tín hiệu thứ 2.

* Mối quan hệ giữa 2 hệ thống tín hiệu: ở người, hai hệ thống này có mối

quan hệ chặt chẽ, tác động qua lại lẫn nhau, trong đó hệ thống tín hiệu thứ 2 chiếm

ưu thế được xây dựng trên cơ sở hệ thống tín hiệu 1 nên đối với trẻ mẫu giáo cần

kết hợp kể chuyện bằng lời nói với phương tiện trực quan.

3.2.3. Đặc điểm hoạt động thần kinh cao cấp ở trẻ

3.2.3.1. Đặc điểm

- Các sợi thần kinh chưa được myelin hóa xong nên vận tốc dẫn truyền chậm,

chưa chính xác, vận động của trẻ mang tính chất chậm, cục bộ.

- Mối liên hệ giữa ý chí và tình cảm chưa chặt chẽ.

- Trẻ hoạt động bằng tình cảm là chính vì vỏ não chưa phát triển đầy đủ.

3.2.3.2. Trẻ dưới 3 tuổi: sau khi sinh khoảng 10 ngày trẻ có những PXCĐK về ăn

uống, ở tháng thứ 3 - 4 trẻ có thể thành lập những phản xạ về ánh sáng, tiếng động

mạnh. Đến 6 tháng trẻ phát ra được những tiếng đơn âm, đến 2 tuổi trẻ nói được

những tiếng đa âm, đến 3 tuổi thì nói được rất nhiều từ.

3.2.3.3. Trẻ 3 - 5 tuổi: trẻ thành lập được nhiều PXCĐK nhưng củng cố rất khó

khăn, hệ thống tín hiệu thứ 2 chiếm ưu thế nên nhiều PXCĐK được thành lập và

củng cố nhờ ngôn ngữ.

3.2.3.4. Trẻ 5 - 7 tuổi: vai trò của hệ thống tín hiệu thứ 2 tăng lên, tư duy bằng từ

ngữ giữ vai trò chủ đạo. Chức năng khái quát hóa của từ gần như người lớn dù còn

ở mức độ hẹp. Đến 6 tuổi trẻ bắt đầu sử dụng những khái niệm trừu tượng, biết đọc,

biết viết.

3.2.4. Các loại hình thần kinh cao cấp ở trẻ em

3.2.4.1. Cơ sở khoa học: Pavlov căn cứ vào mối tương quan, cường độ, tính linh

hoạt của 2 quá trình hưng phấn và ức chế ông chia thành 4 loại

3.2.4.2. Các loại hình thần kinh ở trẻ em

* Loại yếu

- Đặc điểm: quá trình hưng phấn, ức chế đều yếu, không chịu được kích thích

mạnh, việc thành lập và xóa bỏ PXCĐK khó.

- Biểu hiện: nhút nhát, yếu đuối, kém tích cực.

- Biện pháp sư phạm: cần động viên cuốn hút trẻ vào các hoạt động tập thể

giúp trẻ mạnh dạn, tự tin, tránh làm trẻ sợ hãi.

* Loại mạnh, không cân bằng

- Đặc điểm: quá trình hưng phấn, ức chế đều mạnh, trong đó hưng phấn

mạnh hơn ức chế. PXCĐK dễ hình thành nhưng ức chế phản xạ rất khó.

- Biểu hiện: hăng hái, nghich ngợm, thiếu kỉ luật, khó dạy bảo.

- Biện pháp sư phạm: giáo dục cho trẻ tính kiên trì, tự kiềm chế.

* Loại mạnh, cân bằng, linh hoạt

- Đặc điểm: quá trình hưng phấn và ức chế mạnh ngang nhau, PXCĐK dễ

thành lập nhưng cũng dễ xóa đi.

- Biểu hiện: có nghị lực, tự chủ, hăng hái, lạc quan nhưng cũng dễ bi quan.

- Biện pháp sư phạm: giáo dục cho trẻ tính chu đáo, cẩn thận, kiên trì.

* Loại mạnh, cân bằng, không linh hoạt

- Đặc điểm: quá trình hưng phấn và ức chế đều mạnh, việc chuyển từ hưng

phấn sang ức chế và ngược lại chậm chạp

- Biểu hiện: điềm đạm, bình tĩnh, chín chắn, có nghị lực, khó nổi nóng nhưng

lâu nguôi, bảo thủ, lề mề.

- Biện pháp sư phạm: giáo dục cho trẻ tính nhanh nhẹn, cởi mở.

Bốn loại hình thần kinh có ranh giới không rõ ràng, mỗi loại đều có ưu

khuyết điểm riêng. Cần hạn chế khuyết điểm, phát huy ưu điểm ở trẻ em.

3.2.4.3. Tính mềm dẻo của các loại hình thần kinh cao cấp: đặc điểm của loại hình

thần kinh cao cấp mang tính chất di truyền nhưng chúng có thể thay đổi ở nhiều

mức độ tùy theo công tác giáo dục và rèn luyện. Cho nên vấn đề giáo dục từ thưở ấu

thơ có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Nếu có biện pháp giáo dục kịp thời, thích hợp,

đúng đắn sẽ giúp cho trẻ phát huy những tính tốt, giảm tính xấu.

3.2.5. Giấc ngủ

3.2.5.1. Ngủ và bản chất sinh lí của giấc ngủ

* Tầm quan trọng của giấc ngủ: ngủ giúp cho não phục hồi khả năng làm

việc và cho sức khỏe con người. Ngủ là nhu cầu cơ bản của cơ thể, cần hơn ăn

* Khái niệm: ngủ là trạng thái đặc biệt của cơ thể, cơ thể không liên lạc với

môi trường ngoài qua đường thần kinh, phần lớn các cơ quan không hoạt động, chỉ

có cơ quan cơ sở là hoạt động yếu, riêng bài tiết mồ hôi thì tăng.

* Bản chất sinh lí của giấc ngủ: khi vỏ não bị mệt mỏi, ức chế có xu hướng

lan tỏa ra xung quanh chiếm toàn bộ vỏ não và lan xuống các phần dưới vỏ của

HTK làm xuất hiện giấc ngủ.

- Những điểm trực tĩnh trên vỏ não: trong lúc ngủ say vẫn còn một số điểm

trên vỏ não hưng phấn gọi là những điểm trực tĩnh trên vỏ não. Nguyên nhân là lúc

thức chúng ta quan tâm đến một vấn đề gì đó, khi ngủ những điểm này không bị ức

chế.

- Hiện tượng chiêm bao: là trạng thái hoạt động đặc biệt của vỏ não, khi ta

ngủ không say. Những hình ảnh trong chiêm bao thường phi lí, kì quặc, không

logic. Nguyên nhân là những hình ảnh, suy nghĩ khi thức để lại những điểm trên vỏ

não, khi ngủ vỏ não không bị ức chế hoàn toàn, những điểm này gây hưng phấn

từng phần trên vỏ não. Những điểm này lan tỏa và phối hợp ngẫu nhiên tạo nên

những hình ảnh khác nhau, không mang những nội dung nhất định, nên chiêm bao

là “sự phối hợp chưa từng có những gì đã có”.

3.2.5.2. Tổ chức giấc ngủ hợp vệ sinh

* Thời gian ngủ: chiếm 1/3 đời người phân bố không đều, trẻ càng nhỏ ngủ

càng nhiều do HTK của trẻ còn yếu, quá trình ức chế lớn hơn hưng phấn.

Trẻ sơ sinh ngủ 20 - 21 h/ngày, trẻ 12 tháng: 13 h, trẻ 3 - 4 tuổi: 12 h, trẻ 5 -

7 tuổi: 11 h, người lớn: 7 - 8 h, người già: 4 - 5 h.

* Tổ chức giấc ngủ: để trẻ ngủ ngon, dậy đúng giờ, sảng khoái cần:

- Giờ ngủ: ngủ đúng giờ

- Phòng ngủ: có phòng riêng cho từng nhóm, không khí trong sạch, thoáng

mát về mùa hè, ấm vào mùa đông, yên tĩnh, màu sắc nhẹ nhàng, êm dịu.

- Cô phải có mặt tại phòng ngủ để theo dõi, sửa lại chăn gối, tư thế cho phù

hợp.

- Những trẻ yếu, mệt có thể cho ngủ thêm 30 phút.

- Trong điều kiện ở nhà: không cho trẻ ăn quá no, uống cà phê, ca cao, chè

đặc, không kể chuyện gây sợ hãi, chơi những trò chơi quá hưng phấn, cần có

giường cá nhân, phòng ngủ thoải mái, yên tĩnh.

3.2.6. Vệ sinh hệ thần kinh

Sự phát triển của HTK có liên quan đến ngoại cảnh, giáo dục và đặc điểm

của từng trẻ, nên tùy theo đặc điểm lứa tuổi cần tổ chức giờ học, vui chơi, ngủ cho

phù hợp để HTK phát triển tốt.

Câu hỏi ôn tập

1. Trình bày đặc điểm cấu tạo và chức phận của tủy sống.

2. Trình bày đặc điểm cấu tạo và chức phận của não bộ.

3. Muốn thành lập được phản xạ có điều kiện cần có những điều kiện gì? Giải thích

và cho ví dụ về từng điệu kiện.

4. Thế nào là PXKĐK và PXCĐK? So sánh đặc điểm của PXKĐK và PXCĐK.

5. Trình bày đặc điểm hoạt động thần kinh cấp cao ở trẻ em.

Chương 4. CÁC CƠ QUAN PHÂN TÍCH

* Mục tiêu

- Biết được các đặc điểm cơ bản về mặt cấu tạo và chức phận của các cơ quan phân

tích.

- Hiểu được sự phát triển của các cơ quan phân tích trong quá trình phát triển trẻ

- Biết vận dụng các kiến thức của chương vào việc giáo dục trẻ em.

4.1. Khái niệm về các cơ quan phân tích

4.1.1. Cấu tạo: mỗi cơ quan phân tích gồm 3 phần:

- Bộ phận thụ cảm: là đầu tận cùng của các nơ ron đã được chuyên hóa có

khả năng nhạy cảm với một kích thích nhất định.

- Bộ phận dẫn truyền: là dây thần kinh hướng tâm có nhiệm vụ dẫn truyền

hưng phấn từ cơ quan thụ cảm đến trung ương thần kinh.

- Bộ phận trung ương: nằm trên vỏ não, mỗi cơ quan phân tích có một vùng

tương ứng trên vỏ não.

4.1.2. Vai trò

- Giúp cơ thể tiếp nhận những thông tin từ môi trường để đáp ứng kịp thời.

- Mỗi cơ quan phân tích (CQPT) giúp cơ thể nhận biết được một đặc tính

riêng rẽ của sự vật hiện tượng. Các CQPT phối hợp với nhau cho chúng ta một

thông tin đầy đủ về sự vật hiện tượng ấy.

- Khi một CQPT bị tổn thương, mất tác dụng thì các giác quan khác được

tăng cường để thay thế một phần cơ quan bị tổn thương đó.

4.2. Các cơ quan phân tích

4.2.1. CQPT thị giác

4.2.1.1. Sơ lược CQPT thị giác

* Bộ phận thụ cảm: mắt gồm cầu mắt và các phần phụ của mắt.

- Cầu mắt: có dạng hình cầu, đường kính: 24 mm, trước lồi sau lõm. Phía

ngoài có 3 lớp màng: màng cứng, màng mạch và màng lưới, bên trong có thể thủy

tinh, chất dịch và nhân mắt.

+ Màng cứng: mà lớp màng ngoài cùng, phía trước lồi lên để ánh sáng xuyên

qua gọi là màng giác, phía sau có màu trắng đục có một phần nhìn thấy được gọi là

lòng trắng của mắt.

+ Màng mạch: chứa nhiều mạch máu để nuôi dưỡng mắt, phần trước tạo

thành mống mắt (lòng đen), giữa mống mắt có một lỗ nhỏ để ánh sáng đi vào gọi là

đồng tử (con ngươi).

+ Màng lưới: nằm trong cùng gồm những nơ ron hình que và hình nón, trên

màng lưới chỗ đi vào của dây thần kinh thị giác gọi là điểm mù, chỗ nhìn rõ nhất

gọi là điểm vàng.

Ngoài ra, trong cầu mắt còn có thể thủy tinh và chất dịch có khả năng chiết

quang giúp mắt thu nhận hình ảnh được rõ nét.

- Các phần phụ của mắt

+ Tuyến lệ: tiết ra nước mắt làm ướt giác mạc, rửa sạch bụi, sát khuẩn.

+ Mi mắt, lông mi: bảo vệ mắt.

+ Lông mày: ngăn mồ hôi từ trán.

* Bộ phận dẫn truyền: dây thần kinh thị giác xuất phát từ điểm mù đến thùy

chẩm ở vỏ não (dây thần kinh não số II).

* Bộ phận trung ương: trung khu thị giác ở thùy chẩm.

4.2.1.2. Chức năng

- Sự tạo ảnh: nhờ màng giác, thể thủy tinh, chất dịch trong suốt có khả năng

chiết quang nên mắt là một hệ thống quang học. Khi ánh sáng của vật phản chiếu

vào mắt thì tạo cho ta một ảnh nhỏ, ngược chiều trên màng lưới, nhờ cơ quan trung

ương trên vỏ não phân tích ta nhận biết được hình ảnh của vật.

- Sự điều tiết: muốn nhìn rõ vật thì ảnh của vật phải hiện lên trên màng lưới,

nếu vật ở trước hoặc sau màng lưới thì mắt phải điều tiết bằng cách thay đổi độ

cong của thủy tinh thể, nếu vật ở gần thì thủy tinh thể phồng lên và ngược lại.

Hình 4.1. Cấu tạo của mắt

4.2.1.3. Các tật của mắt:

- Cận thị: mắt có khả năng nhìn gần do đường kính trước sau của mắt quá lớn

hoặc do thủy tinh thể phồng quá nên ảnh hiện trước màng lưới, những vật ở gần mới

hiện lên trên màng lưới. Người cận phải đeo mặt kính lõm.

- Viễn thị: mắt có khả năng nhìn xa do đường kính trước sau của mắt quá

nhỏ hoặc do thủy tinh thể dẹp quá nên ảnh hiện sau màng lưới, những vật ở xa mới

hiện lên trên màng lưới. Người cận phải đeo mặt kính lồi.

- Loạn thị: hình ảnh của vật bị bóp méo theo những cách khác nhau do độ

cong của giác mạc và thủy tinh thể không đều. Người bị bệnh phải đeo kính cho

từng trường hợp cụ thể.

4.2.1.4. Cơ chế nhìn màu: ở người có 3 loại tế bào nón, mỗi loại chỉ cảm nhận một

bước sóng nhất định gồm 3 màu: đỏ, lục, tím. Ba loại tế bào này hưng phấn với tỉ lệ

khác nhau cho ta cảm giác màu khác nhau. Nếu mất khả năng thu nhận màu sắc gọi

là bệnh mù màu. Ở người thường gặp bệnh Đantôn không phân biệt được màu đỏ và

màu lục.

4.2.1.5. Vệ sinh về mắt

- Giữ mắt sạch sẽ, ăn uống đủ chất nhất là vitamin A.

- Đầy đủ ánh sáng trong phòng, lớp học, tránh đọc sách báo chỗ tối hoặc chỗ

chói sáng.

- Đọc sách đúng tư thế, không nằm đọc sách, giữ khoảng cách từ 25 - 30 cm

từ sách đến mắt, bàn ghế phải phù hợp với tầm mắt.

- Rèn luyện trẻ em biết phân biệt màu sắc, thưởng thức cái đẹp.

4.2.2. CQPT thính giác

4.2.2.1. Cấu tạo

* Bộ phận thụ cảm: tai gồm có: tai ngoài, tai giữa, tai trong

- Tai ngoài: vành tai, ống tai, màng nhĩ.

+ Vành tai: thu và định hướng phát ra tiếng động

+ Ống tai: truyền âm thanh vào tai giữa, Trên thành ống có nhiều lông và

tuyến tiết ra ráy tai có tác dụng bảo vệ không cho vật lạ lọt vào tai.

+ Màng nhĩ: ngăn cách giữa tai ngoài và tai giữa. Màng nhĩ mỏng nhưng

chắc, đàn hồi và rung lên khi có tiếng động và âm thanh.

- Tai giữa: khoang tai giữa, ống eustach, chuỗi xương tai.

+ Khoang tai giữa: nằm trong hốc xương thái dương nối với vùng mũi họng

qua ống eustach giúp giảm sức căng áp suất giữa tai ngoài và tai giữa.

+ Chuỗi xương tai: gồm xương búa, xương đe, xương bàn đạp, những xương

này nối màng nhĩ với tai trong.

Màng nhĩ - xương búa - xương đe - xương bàn đạp - cửa sổ bầu dục (tai

trong), nhờ đó âm thanh được khuếch đại lên nhiều lần.

Khi áp lực không khí giữa tai ngoài và tai giữa cân bằng màng nhĩ rung động

bình thường. Khi áp lực 2 bên chênh lệch màng nhĩ có thể bị rách. Để cân bằng áp

lực cần nuốt nước bọt.

- Tai trong: gồm hệ thống mê lộ, có 2 phần:

+ Phần trên gồm 3 ống bán khuyên nằm trên 3 mặt phẳng vuông góc với

nhau và thông với tiền đình tạo cảm giác thăng bằng trong không gian.

+ Ốc tai: là phần xoắn trôn ốc gồm 2.5 vòng trong đó chứa cơ quan Corti thu

nhận âm thanh. Cơ quan Corti gồm nhiều dây mảnh, mỗi dây nối với một dây thần

kinh thính giác.

* Bộ phận dẫn truyền: dây thần kinh thính giác (dây thần kinh não số VIII)

* Bộ phận trung ương: vùng thính giác ở thùy thái dương.

Hình 4.2. Cấu tạo của tai

4.2.2.2. Chức năng

- Thu nhận âm thanh: âm thanh - màng nhĩ - chuỗi xương tai - cửa sổ bầu

dục - ốc tai - vỏ não - âm thanh.

Tai người chỉ thu nhận được âm thanh với tần số nhất định: 16 - 20000Hz,

không nghe được siêu âm.

- Điều chỉnh cảm giác thăng bằng: là ống 3 bán khuyên và cơ quan tiền đình.

4.2.2.3. Sự phát triển CQPT thính giác: trẻ sơ sinh có phản ứng với âm thanh, đến 3

- 4 tháng có thể phân biệt âm thanh của người lạ, người quen, đến 18 tháng biết

nghe hát và nhạc, 30 tháng trẻ hiểu được những câu chuyện đơn giản, đến 36 tháng

trẻ hiểu được giai điệu bài hát. Tuy nhiên, khả năng này phụ thuộc vào luyện tập.

4.2.2.4. Vệ sinh về tai

- Cho trẻ sinh hoạt nơi yên tĩnh, tránh tiếng động lớn.

- Giáo dục trẻ biết giữ trật tự, yên lặng, không làm ồn, la hét mất trật tự nơi

công cộng, lớp học.

- Giữ tai sạch sẽ, tránh viêm nhiễm, không bơi lội nơi ao hồ mất vệ sinh,

tránh ngoái tai bằng vật cứng, vệ sinh khi xâu lỗ tai.

4.2.3. CQPT xúc giác

4.2.3.1 Cấu tạo

* Bộ phận thụ cảm: là đầu mút các DTK nằm rải rác dưới da và niêm mạc.

Có 3 loại:

- Thụ cảm về nhiệt độ: thu nhận kích thích nhiệt.

- Thụ cảm tiếp xúc: tiếp thu những kích thích cơ học cho ta biết về độ lớn,

hình dạng của vật.

- Thụ cảm về đau đớn:

* Bộ phận dẫn truyền: dây thần kinh xúc giác

* Bộ phận trung ương: Vùng cảm giác nằm ở thùy đỉnh của vỏ não.

4.2.3.2. Chức năng: giúp trẻ nhận thức thế giới xung quanh, là nguồn gốc của phản

xạ.

- Đối với trẻ sơ sinh cần tiếp xúc thân thể nhiều để tạo cảm giác an toàn: bế,

ôm ấp…

- Cảm giác xúc giác tăng dần theo tuổi và điều kiện tập luyện.

- Trẻ sơ sinh có cảm giác đau, phân biệt được nóng lạnh và có phản ứng khi

chạm vào chân.

4.2.4. CQPT khứu giác

- Bộ phận thụ cảm: là những tế bào khứu giác trong màng nhầy xoang mũi.

- Bộ phận dẫn truyền: dây thần kinh khứu giác.

- Bọ phận trung ương: vùng khứu giác ở thùy trán. Con người có thể nhận biết được mùi với nồng độ rất thấp: ete: 10 -5 g/l không khí, H2S: 10 - 8 g/l không khí. Khả năng nhận được mùi phụ thuộc vào nhiều

yếu tố: khi tiếp xúc nhiều với mùi đó thì không nghe mùi đó nữa hoặc khi niêm mạc

mũi bị viêm nhiễm hoặc khi trung khu khứu giác bị tổn thương.

Ở trẻ em khứu giác hoạt động sau khi sinh, đến 7 tuổi thì tương đương người

lớn.

4.2.5. CQPT vị giác: cơ quan cảm giác vị giác nằm rải rác trên bề mặt lưỡi, hầu,

vòm miệng. Thụ quan vị giác gọi là chồi vị giác nằm trên lưỡi. Có 4 loại vị giác cơ

bản: ngọt, đắng, chua, mặn, những chất này tác động lên cơ quan vị giác khi chúng hòa tan trong chất lỏng. Nhiệt độ cực thuận với vị giác là 24 oC.

Khứu giác và vị giác có mối liên hệ với nhau, nếu khứu giác tạm thời bị mất

thì mất luôn cảm giác vị giác.

Trẻ em có thể phân biệt được 4 loại vị giác cơ bản, đến 6 tuổi thì tương

đương người lớn.

Câu hỏi ôn tập

1. Nêu đặc điểm cấu tạo và cơ chế cảm thụ ánh sáng của cơ quan phân tích thị giác.

2. Nêu đặc điểm cấu tạo và chức năng của cơ quan phân tích thính giác.

3. Trình bày các tật của mắt và cách phòng tránh các tật của mắt.

4. Trình bày sự phát triển của các cơ quan phân tích trong quá trình phát triển trẻ

em.

Chương 5. HỆ VẬN ĐỘNG

* Mục tiêu

- Trình bày được các kiến thức cơ bản về cấu tạo và chức phận của hệ vận động.

- Hiểu được các quy luật phát triển của hệ vận động để áp dụng vào việc nuôi dạy

trẻ em.

5.1. Hệ xương

5.1.1. Cấu tạo và chức năng của hệ xương

5.1.1.1. Cấu tạo của xương: bộ xương người có khoảng 200 xương được chia thành

một số loại sau:

- Xương dẹt: các xương cổ tay, cổ chân, xương sọ, xương sườn…

- Xương dài: các xương chi, có hình ống, gồm 3 phần: thân xương ở giữa và

2 đầu xương, giữa thân xương có ống tủy chứa tủy xương.

- Xương ngắn: các xương ngón tay, ngón chân.

5.1.1.2. Cấu tạo bộ xương người: được chia thành 3 phần: xương thân, xương chi,

xương sọ.

* Xương thân: gồm xương cột sống và xương lồng ngực

- Xương cột sống: là khung nâng đỡ cơ thể, bảo vệ tủy sống gồm 33 - 34 đốt

sống xếp chồng lên nhau, giữa các đốt sống có đĩa sụn. Gồm nhiều đoạn: 7 đốt sống

cổ, 12 đốt sống ngực, 5 đốt sống thắt lưng, 5 đốt sống cùng và 4 - 5 đốt sống cụt.

- Xương lồng ngực: bảo vệ nội quan, tham gia quá trình hô hấp gồm đoạn

đốt sống ngực, 12 đôi xương sườn và 1 xương ức.

* Xương chi: gồm xương tay và xương chân

- Xương tay: gồm xương đai vai và xương tay

+ Xương đai vai: gồm xương đòn và xương bả vai. Xương đòn là xương dài,

chắc, cong hình chữ S một đầu khớp với xương ức một đầu khớp với xương bả vai.

+ Xương tay: gồm xương cánh tay, xương cẳng tay, xương cổ tay, xương bàn

tay và xương ngón tay.

- Xương chân: gồm xương đai hông và xương chân

Hình 5.1. Cấu tạo bộ xương người

+ Xương đai hông: gồm 2 xương cánh chậu khớp với xương cùng tạo nên

chậu hông. Mỗi xương cánh chậu có 3 phần: xương hông, xương háng và xương

ngồi.

+ Xương chân: gồm xương đùi, xương cẳng chân, xương cổ chân, xương bàn

chân và xương ngón chân.

* Xương sọ: gồm xương sọ não và xương mặt

- Xương sọ não: là 1 hộp gồm 8 xương dẹt khớp bất động với nhau để tạo

thành hộp sọ bảo vệ não. Gồm xương bướm, xương chẩm, xương sàn, xương trán, 2

xương đỉnh và 2 xương thái dương.

- Xương mặt: gồm 6 xương chẵn: xương hàm trên, xương gò má, xương mũi,

xương lệ, xương xoăn, xương khẩu cái và 3 xương lẻ: xương hàm dưới, xương lá

mía, xương móng. Các xương này khớp bất động với nhau (trừ xương hàm dưới)

tạo thành xương mặt.

5.1.1.3. Các kiểu khớp xương

- Khớp bất động: các xương khớp với nhau cố định kiểu cài răng lược như

các xương sọ

- Khớp bán động: giữa 2 đầu xương khớp với nhau có một đĩa sụn làm hạn

chế cử động của xương như khớp đốt sống.

- Khớp động: là khớp phổ biến nhất như khớp vai, khớp háng, khớp cổ tay…

5.1.1.4. Chức năng của xương

- Là trụ cột của cơ thể, là bộ khung cho các phần mềm khác, giúp cơ thể có

hình dáng ổn định.

- Tạo ra các khoang trống chứa và bảo vệ các cơ quan khác: bộ não, tủy

sống, tim, phổi…

- Cùng với hệ cơ thực hiện chức năng vận động

- Sinh ra hồng cầu, dự trữ muối cho cơ thể.

5.1.2. Thành phần hóa học và đặc tính của xương

5.1.2.1. Thành phần hóa học của xương: gồm 2 chất chính: chất vô cơ và chất hữu

cơ.

- Chất hữu cơ gọi là chất cốt giao chiếm 1/3 bộ xương.

- Chất vô cơ: chủ yếu là muối Ca, I2… chiếm 2/3 bộ xương.

Tỉ lệ 2 thành phần này thay đổi theo theo từng loại xương, tuổi, chế độ ăn…

Ví dụ:

- Xương đùi chịu sức nặng của toàn cơ thể nên lượng chất vô cơ nhiều hơn.

- Xương trẻ em lượng chất hữu cơ nhiều hơn nên xương có tính đàn hồi. Cơ

thể càng trưởng thành lượng chất hữu cơ giảm, lượng chất vô cơ tăng nên người già

xương cứng giòn, dễ gãy, khó liền vết gãy.

- Chế độ ăn thiếu Ca++, vitamin D, A xương chậm phát triển.

5.1.2.2. Đặc tính của xương: tính đàn hồi và rắn chắc của xương nhờ sự kết hợp của

chất hữu cơ và chất vô cơ. Chất hữu cơ giúp xương đàn hồi, chất vô cơ giúp xương

rắn chắc.

- Nếu đốt cháy xương thì phần chất hữu cơ sẽ mất đi nên xương giòn dễ vỡ.

- Nếu ngâm xương trong HCl (loãng) thì phần chất vô cơ sẽ mất đi nên

xương mềm có thể uốn cong được.

5.1.3. Sự phát triển của hệ xương và đặc điểm xương trẻ em

5.1.3.1. Sự phát triển của hệ xương: ở người xương hình thành qua 3 giai đoạn:

- Giai đoạn phôi là dây sống sau đó biến đổi thành cột sống và những thành

phần khác gọi là xương màng.

- Đến tháng thứ 2 xương màng biến đổi thành sụn sau đó mô xương thay thế

cho mô sụn (cốt hóa) và sụn biến thành xương.

Ở trẻ sơ sinh bộ xương phần lớn là sụn sau đó mới hóa xương dần.

5.1.3.2. Đặc điểm của hệ xương trẻ em: quá trình tạo xương kết thúc lúc 20 - 25

tuổi.

- Về hình thể: xương trẻ em khác người lớn về tỉ lệ giữa các xương: đầu to,

thân dài, chi ngắn, cột sống thẳng, lồng ngực tròn, xương sườn nằm ngang.

- Thành phần hóa học: xương trẻ em đàn hồi, mềm vì lượng chất hữu cơ

nhiều hơn chất vô cơ.

- Đặc điểm một số xương trẻ em

+ Xương sọ: lúc mới sinh các xương sọ chưa dính hoàn toàn vào nhau tạo

thành 2 thóp: thóp trán lớn được hóa xương sau 12 tháng, thóp chẩm nhỏ được hóa

xương sau 3 - 4 tháng.

+ Xương cột sống: trẻ sơ sinh cột sống nằm ngang, thẳng đến 1 - 2 tháng trẻ

biết ngửa cổ làm phần cổ cong về phía trước, đến 6 tháng trẻ biết ngồi làm cột sống

phần lưng cong về phía sau. Khi trẻ biết đi làm xuất hiện vùng cong thắt lưng về

trước làm cột sống cong hình chữ S.

Vì cột sống của trẻ em nhiều sụn, sự uốn cong chưa chắc chắn nên không

cho trẻ ngồi sớm, bế nách, ngồi học sai tư thế dễ vẹo cột sống, gù lưng.

+ Xương chậu: gồm 3 xương dính liền nhau lúc 7 tuổi. Ở giai đoạn đầu

khung chậu bé trai và bé gái bằng nhau, sau này khung chậu bé gái phát triển mạnh

hơn để làm chức năng sinh đẻ.

+ Xương lồng ngực: ở trẻ em lồng ngực hình tròn, xương sườn nằm ngang,

càng lớn xương sườn chếch nghiêng, lồng ngực dẹt lại.

+ Xương chi: ở trẻ sơ sinh có hiện tượng cong sinh lí, xương cổ tay đến 13 -

14 tuổi mới cốt hóa hoàn toàn nên không cho trẻ xách đồ nặng.

5.2. Hệ cơ

5.2.1. Cấu tạo và chức năng

5.2.1.1. Cấu tạo của cơ: ở người có 3 loại cơ

- Cơ vân: chiếm 42% khối lượng cơ thể, nằm ở chi trên, chi dưới và toàn

thân, cơ vân hoạt động theo ý muốn con người.

- Cơ trơn: chiếm tỉ lệ ít, chúng lát mặt trong của đường tiêu hóa, hô hấp, bài

tiết, thành mạch máu…cơ trơn hoạt động không theo ý muốn con người.

- Cơ tim: cấu tạo nên quả tim, có cấu tạo giống cơ vân nhưng hoạt động

giống cơ trơn.

5.2.1.2. Cấu tạo của hệ cơ: ở người có trên 600 cơ chiếm 2/5 khối lượng cơ thể,

gồm các nhóm cơ chính:

* Nhóm cơ đầu: gồm cơ nhai và cơ nét mặt

- Cơ nhai: vận động xương hàm dưới để nhai.

- Cơ nét mặt: làm thay đổi từng phần tạo nên những nét mặt khác nhau và

tham gia vào các hoạt động: nhai, hô hấp, phát âm…

* Nhóm cơ cổ: tham gia thực hiện động tác ngửa, nghiêng, quay đầu.

* Nhóm cơ mình: gồm cơ lồng ngực, cơ bụng và cơ lưng.

- Cơ lồng ngực: nằm giữa xương sườn và ở vùng ngực tham gia vào động tác

hô hấp.

- Cơ lưng: nằm dọc cột sống tham gia trong các động tác thay đổi tư thế cột

sống.

- Cơ bụng: giúp cơ thể ngửa, gập, xoay mình.

* Cơ chi: gồm cơ chi trên và cơ chi dưới

- Cơ chi trên: là công cụ lao động nên vững chắc, lanh lẹ, khéo léo.

- Cơ chi dưới: là cơ quan vận chuyển và chịu lực toàn thân nên cơ khỏe.

Hình 5.2. Cấu tạo của hệ cơ

5.2.1.3. Chức năng của hệ cơ

- Cùng với hệ xương thực hiện chức năng vận động.

- Quyết định hình dáng cơ thể.

- Thực hiện các chức năng: tiêu hóa, hô hấp, tuần hoàn, phát âm.

5.2.1.4. Hoạt động của cơ

* Sự co cơ: khi có kích thích tác động vào cơ, cơ sẽ co làm bắp cơ ngắn lại

và phình to, khớp xương chuyển động tạo nên sự vận động của cơ thể.

* Sự mỏi cơ: là hiện tượng làm giảm khả năng hoạt động của cơ. Nguyên

nhân khi cơ co sẽ sinh ra axit lactic, axit này gây ức chế sự co giãn của cơ và năng

lượng dự trữ trong cơ giảm mạnh làm cơ thể mỏi mệt, hoạt động trí óc, tay chân

giảm nên cần có thời gian nghỉ, tập thể dục giữa giờ hợp lí để cơ hưng phấn trở lại.

5.2.2. Sự phát triển của hệ cơ trẻ em

- Thai ở tháng thứ 2 có khả năng co cơ.

- Thai ở tháng thứ 4 có cử động ở cơ thân và cơ chân.

- Khi ra đời hệ cơ ở tay và chân hoạt động tích cực nếu bế ở tư thế đứng thì

đầu trẻ ngả ra sau vì cơ cổ chưa phát triển. Đến tháng thứ 2 trẻ quay đầu về phía ánh

sáng và tiếng động, đến tháng thứ 5 trẻ thường dùng tay lấy đồ vật cho vào miệng,

tháng thứ 7 trẻ ngồi vững, vịn đồ vật đứng lên rồi bò bằng tay và chân, trẻ 1 tuổi

chập chững đi sau đó đi vững.

Khi quen với tư thế đứng thẳng bộ máy vận động có nhiều thay đổi: hệ cơ đủ

khả năng co, xuất hiện các đoạn cong cột sống đảm bảo sự cân bằng trong tư thế

đứng, giảm lực khi chạy nhảy.

5.3. Tư thế

5.3.1. Tư thế bình thường: là tư thế thuận lợi nhất cho bộ máy vận động. Tư thế

này được đặc trưng bởi độ cong tự nhiên của cột sống, hai xương bả vai nằm cân

xứng, vai mở rộng, chân thẳng giúp thân hình cân đối, đầu giữ thẳng, cơ săn chắc,

bụng thon, các động tác chính xác.

5.3.2. Tư thế không bình thường: so vai, gù lưng, ưỡn bụng, vẹo lưng. Ở lứa tuổi

mẫu giáo thường gặp ở những em thể lực yếu, còi xương, bệnh lao…Những tư thế

này gây trở ngại cho hoạt động của tim, phổi, giảm trao đổi chất, nhức đầu, mệt

mỏi, kém ăn, ít vận động.

5.3.3. Đề phòng tư thế không bình thường: để tạo cho trẻ có tư thế tốt cần:

- Cho trẻ tập thể dục thường xuyên, đúng động tác, bài tập thể dục phù hợp

với lứa tuổi, chơi các trò chơi vận động, dạo chơi nơi thoáng mát.

- Không cho trẻ nằm nệm quá mềm hoặc nằm nghiêng một bên lâu, không

bắt trẻ đứng, ngồi, đi, không dắt tay trẻ khi tập đi, không để trẻ mang vác đồ nặng,

đứng một chân, ngồi xổm lâu.

- Ngồi đúng tư thế khi học, khi ăn, bàn ghế phải phù hợp với lứa tuổi và tỉ lệ

thân hình, mặt ghế sâu bằng 2/3 chiều dài đùi rộng hơn xương chậu 10 cm. Chiều

cao ghế bằng chiều cao từ đầu gối đến bàn chân để khi trẻ ngồi đầu gối tạo thành

một đường vuông góc. Chiều cao của mặt bàn và ghế phải phù hợp để khi đặt tay

trên bàn bờ vai phải song song. Ngoài ra ghế phải có tư thế tựa lưng, lối đi giữa các

bàn thoải mái.

5.4. Vệ sinh hệ vận động: để hệ vận động phát triển tốt cần:

- Quần áo rộng rãi, thoải mái, nhẹ.

- Chế độ nuôi dưỡng phải đủ chất và lượng phù hợp với lứa tuổi.

- Tập các bài thể dục và vận động thường xuyên, đúng động tác, vừa sức,

phù hợp với lứa tuổi.

- Không được tập thể dục, chơi những trò chơi có thời gian lâu, những bài

tập, trò chơi nguy hiểm. Cần gây cảm xúc hứng thú cho trẻ khi tập luyện: tập theo

nhạc, tập vòng…đúng với sức trẻ.

Câu hỏi ôn tập

1. Bộ xương người gồm mấy phần? Nêu cấu tạo và các yếu tố thành phần của từng

phần.

2. Thành phần hóa học cơ bản của xương gồm những chất gì?

3. Đặc điểm cấu tạo và phát triển xương của trẻ em. Các yếu tố ảnh hưởng đến cấu

tạo và sự phát triển xương của trẻ em.

4. Đặc điểm cấu tạo và phát triển cơ của trẻ em. Các yếu tố ảnh hưởng đến cấu tạo

và sự phát triển cơ của trẻ em.

Chương 6. HỆ TUẦN HOÀN

* Mục tiêu

- Trình bày được những kiến thức cơ bản về cấu tạo và chức năng của các thành

phần của máu. Qua đó hiểu rõ vai trò của từng thành phần máu đối với đời sống trẻ em.

- Biết được cấu tạo và sự hoạt động của tim cũng như cấu tạo của hệ mạch và vòng

tuần hoàn.

- Hiểu được đặc điểm máu, cấu trúc và sự hoạt động của hệ tim mạch trẻ em để vận

dụng vào công tác nuôi dạy trẻ.

6.1. Máu

6.1.1. Khái niệm: máu là một tổ chức lỏng chảy trong hệ mạch gọi là mạch máu.

6.1.2. Chức năng của máu

- Dinh dưỡng: máu đem các chất dinh dưỡng đến cho tế bào: glucoz, axít

amin, axit béo…

- Hô hấp: máu vận chuyển O2 đến tế bào và đưa CO2 ra khỏi tế bào.

- Bài tiết: máu vận chuyển các chất cặn bã do quá trình chuyển hóa của tế

bào như ure, axit lactic đến hệ bài tiết để thải ra khỏi cơ thể.

- Điều chỉnh hoạt động của các cơ quan khác: máu mang các chất của tuyến

nội tiết tiết ra (hormol) để kích thích hoặc ức chế hoạt động của các cơ quan.

- Bảo vệ: trong máu có bạch cầu và kháng thể có chức năng tiêu diệt các tác

nhân gây bệnh để bảo vệ cơ thể.

6.1.3. Thành phần của máu: nếu để máu lắng (có chất chống đông), máu sẽ có 2

thành phần:

- Phía trên là huyết tương màu vàng nhạt, trong suốt.

- Phía dưới là hồng cầu, ở giữa là bạch cầu và tiểu cầu.

6.1.3.1. Huyết tương: chiếm 55 - 60% thể tích gồm 90% là nước, 1% NaCl, 7%

protein trong đó có fibrin là chất sinh sợi huyết, 0.1% là đường còn lại là các thành

phần khác.

6.1.3.2. Huyết cầu

- Hồng cầu

+ Là những tế bào hình đĩa, lõm 2 mặt, không nhân, không sinh sản. Kích thước: 7.5*2.3 µm. Số lượng: ở nam: khoảng 4.2 triệu/mm3, ở nữ: khoảng 3.8 triệu/mm3.

+ Thời gian sống: 30 - 40 ngày.

+ Thành phần chủ yếu của hồng cầu là huyết cầu tố (hemoglobin, Hb) tạo

nên màu đỏ của hồng cầu và đảm nhận chức năng hô hấp.

+ Cơ quan sinh sản: tủy đỏ xương dài.

+ Nơi chết: gan, lách, tì.

- Bạch cầu

+ Là những tế bào có nhân chuyển động được, lớn hơn nhưng nhẹ hơn hồng

cầu, có khả năng thực bào nên chức năng chính của bạch cầu là bảo vệ cơ thể. Số lượng: ở nam: khoảng 7000/mm3, ở nữ: khoảng 6200/mm3. Số lượng có thể tăng khi

cơ thể bị nhiễm khuẩn, sau khi ăn, lao động nặng, trẻ khóc, mang thai; số lượng

giảm khi nhiễm độc, tuổi già.

+ Nơi sinh: gan, lách, hạch bạch huyết.

+ Thời gian sống: dao động tùy từng loại bạch cầu (2 - 200 ngày).

+ Nơi chết: mọi nơi trong cơ thể (ở những vết thương cùng với vi khuẩn tạo

thành mủ).

- Tiểu cầu

+ Là những thể nhỏ, không nhân, hình dáng không ổn định. Đường kính: 2-4 µm . Số lượng: 200000 - 400000/mm3.

+ Thời gian sống: 4 - 6 ngày

+ Nơi sinh: tủy xương

+ Chức năng: gây đông máu và đóng miệng các vết thương.

6.1.4. Sự tạo máu

- Giai đoạn bào thai: cơ quan tạo máu là gan, lách, tủy xương.

- Sau khi ra đời: cơ quan tạo máu là tủy xương.

6.1.5. Đặc điểm máu trẻ em

- Lượng chất vô cơ trong máu trẻ em tương đương người lớn nhưng lượng

chất hữu cơ thì thay đổi theo tuổi.

- Độ nhớt máu trẻ em cao hơn người lớn.

- Hồng cầu: số lượng hồng cầu thay đổi theo tuổi: ở trẻ sơ sinh khoảng 5 - 6 triệu/mm3 sau đó giảm nhanh. Sau khi sinh 2 - 3 ngày trẻ có hiện tượng vàng da

sinh lí do trẻ lớn nhanh máu tạo không đủ. Trẻ trên 3 tuổi lượng hồng cầu ổn định

và tương đương người lớn.

- Huyết sắc tố: trẻ sơ sinh: 17 - 19 g/100ml máu, trẻ lớn hơn 3 tuổi: 13 - 14

g/100ml máu và tương đương người lớn.

- Bạch cầu: trẻ sơ sinh: 20000 - 30000/mm3, trẻ lớn hơn 1 tuổi: 6000 -

8000/mm3 và tương đương người lớn.

- Tiểu cầu: trẻ sơ sinh: 100000/mm3, trẻ lớn hơn 1 tuổi: 150000 -

300000/mm3 và tương đương người lớn.

6.2. Tuần hoàn

6.2.1. Cấu tạo và sự hoạt động của tim

6.2.1.1. Cấu tạo: tim nằm trong lồng ngực đỉnh lệch về bên trái, khối lượng: 200 -

250 g.

- Tim thuộc loại cơ rỗng, nửa bên trái chứa máu đỏ, nửa bên phải chứa máu

thẫm, mỗi nửa có 2 ngăn: phía trên là tâm nhĩ, phía dưới là tâm thất. Vậy tim có 4

ngăn: tâm nhĩ phải, tâm nhĩ trái, tâm thất phải và tâm thất trái.

- Hệ thống van tim: giữa tâm nhĩ và tâm thất có van nhĩ thất giúp cho máu từ

tâm thất không tràn vào tâm nhĩ khi tâm thất co, bên trái là van 2 lá bên phải là van

3 lá. Giữa tâm thất và động mạch cũng như giữa tâm nhĩ và tĩnh mạch có van tổ

chim ngăn không cho máu từ động mạch chảy ngược về tâm thất cũng như không

cho máu từ tâm nhĩ tràn vào tĩnh mạch. Thành tâm thất dày hơn tâm nhĩ để phù hợp

với chức năng co bóp đẩy máu vào động mạch.

6.2.1.2. Sự hoạt động của tim

- Đặc điểm sinh lí tim: tim có khả năng co bóp tự động nhờ các hạch.

+ Hạch xoang: phát và dẫn truyền xung động nhịp tim.

+ Hạch nhĩ thất: dẫn truyền xung động từ tâm nhĩ xuống tâm thất.

+ Bó Hiss: chi phối hoạt động của cơ tâm thất.

- Chu kì hoạt động tim: tim co giãn theo từng giai đoạn nhịp nhàng, các giai

đoạn này được lặp đi lặp lại nhiều lần gọi là chu kì tim. Mỗi chu kì gồm có 3 giai

đoạn:

+ Giai đoạn nhĩ thu: khi tim đầy máu 2 tâm nhĩ co, áp suất trong tâm nhĩ lớn

hơn áp suất trong tâm thất làm mở van nhĩ thất, máu trong tâm nhĩ dồn xuống tâm

thất. Giai đoạn này mất 0.1 s.

+ Giai đoạn thất thu: hai tâm nhĩ giãn, 2 tâm thất co, áp suất trong tâm thất

lớn hơn áp suất trong tâm nhĩ làm đóng van nhĩ thất và mở van tổ chim, máu từ tâm

thất dồn vào động mạch. Giai đoạn này mất 0.3 s.

+ Giai đoạn tâm trương: kéo dài 0.4 s là thời kì cả 2 tâm thất và tâm nhĩ giãn,

máu từ tĩnh mạch dồn về tâm nhĩ, máu từ tâm nhĩ dồn từ từ xuống tâm thất để chuẩn

bị cho một chu kì tiếp theo.

6.2.2. Cấu tạo của hệ mạch - vòng tuần hoàn

6.2.2.1. Cấu tạo của hệ mạch

- Động mạch: dẫn máu từ tim đến các cơ quan. Thành động mạch có 3 lớp

trong đó lớp giữa có khả năng chun giãn giúp máu chảy thành dòng liên tục.

- Tĩnh mạch: dẫn máu từ cơ quan về tim, có thành mỏng.

- Mao mạch: là những mạch nhỏ nối liền tiểu động mạch với tiểu tĩnh mạch.

Thành mao mạch mỏng chỉ có một lớp tế bào thích nghi với chức năng trao đổi

chất: chất dinh dưỡng và O2 từ máu vào tế bào, chất cặn bã và CO2 từ tế bào vào

máu.

6.2.2.2. Vòng tuần hoàn

- Vòng tuần hoàn lớn: máu từ tâm thất trái theo động mạch đến các cơ quan

rồi theo tĩnh mạch chủ đổ về tâm nhĩ phải. Vòng tuần hoàn này mang O2 và chất

dinh dưỡng đến các cơ quan đồng thời thu gom chất cặn bã và CO2 để thải ra ngoài

qua hệ bài tiết và hô hấp.

- Vòng tuần hoàn nhỏ: máu từ tâm nhĩ phải dồn xuống tâm thất phải theo

động mạch phổi lên phổi, rồi theo tĩnh mạch phổi đến tâm nhĩ trái rồi dồn xuống

tâm thất trái. Vòng tuần hoàn này mang máu thẫm đến phổi, sau khi trao đổi khí ở

phổi máu trở nên đỏ tươi và đổ về tâm thất trái.

Hình 6. Vòng tuần hoàn

6.2.3. Huyết áp: là áp lực của máu tác động lên thành mạch. Huyết áp thay đổi theo

từng giai đoạn của chu kì tim.

- Huyết áp tối đa: là áp lực của máu tác động lên thành mạch trong giai đoạn

tim co. Pmax: 90 - 140 mmHg, P max TB: 120 mmHg.

- Huyết áp tối thiểu: là áp lực của máu tác động lên thành mạch trong giai

đoạn tim giãn. Pmin: 50 - 90 mmHg, P min TB: 70 mmHg.

6.2.4. Đặc điểm cấu trúc và sự hoạt động của hệ tim mạch trẻ em

6.2.4.1 Tim

- Trẻ sơ sinh tim nằm ngang, gần 1 tuổi tim nằm chéo nghiêng, đến 4 tuổi thì

giống người lớn

- Khối lượng: trẻ sơ sinh tim có khối lượng bằng 0.9% khối lượng cơ thể,

người lớn: 0.5%. Cơ tim của trẻ em mỏng, độ đàn hồi yếu, hoạt động chưa ổn định.

- Nhịp tim: nhịp tim trẻ em cao hơn người lớn

+ Trẻ sơ sinh: 120 - 140 lần/phút.

+ Trẻ 5 - 6 tuổi: 80 - 110 lần/phút.

+ Người lớn: 65 - 70 lần/phút.

Ngoài ra nhịp tim còn có sự khác nhau: nữ cao hơn nam, mùa hè cao hơn

mùa đông, buổi chiều cao hơn buổi sáng, lúc làm việc cao hơn lúc nghỉ.

4.2.4.2. Mạch

- Lòng động mạch trẻ em lớn hơn người lớn, ở người lớn lòng động mạch

nhỏ hơn lòng tĩnh mạch.

- Mao mạch trẻ em lớn hơn người lớn do yều cầu dưỡng khí của trẻ em cao.

4.2.4.3. Huyết áp: trẻ em càng nhỏ huyết áp càng thấp.

- Trẻ sơ sinh: 45 - 76 mmHg

- Trẻ 1 tuổi: 50 - 90 mmHg

- Người lớn: 70 - 140 mmHg

6.2.5. Vệ sinh hệ tuần hoàn: cần luyện tập cho tim có sức chịu đựng cao, hoạt

động tốt bằng cách lao động, tập thể dục. Luyện tập vừa sức, từ từ, thường xuyên để

tăng dần sức chịu đựng của tim.

Câu hỏi ôn tập

1. Trình bày đặc điểm cấu tạo và chức năng các thành phần của máu.

2. Trình bày đặc điểm cấu tạo và hoạt động của tim, cấu tạo của hệ mạch và vòng

tuần hoàn.

3. Trình bày sự tạo máu và đặc điểm máu trẻ em.

4. Trình bày đặc điểm cấu trúc và sự hoạt động của hệ tim mạch trẻ em.

Chương 7. HỆ HÔ HẤP

* Mục tiêu

- Biết được cấu tạo của hệ hô hấp ở trẻ em và cơ chế trao đổi khí của hệ hô hấp.

- Hiểu được vai trò của hô hấp đối với trẻ em và biết ứng dụng cách vệ sinh hệ hô

hấp trong công tác nuôi dạy trẻ.

7.1. Cấu tạo và chức năng của hệ hô hấp:gồm 2 phần: đường dẫn khí và phổi.

7.1.1. Đường dẫn khí: là hệ thống dẫn khí từ ngoài vào phổi và ngược lại gồm:

7.1.1.1. Khoang mũi: là phần đầu của hệ hô hấp gồm lỗ mũi và hố mũi. Trong

khoang mũi có lông mũi, niêm mạc mũi, hệ thống mao mạch, tuyến nhầy, dây thần

kinh khứu giác.

Chức năng:

- Lọc sạch không khí nhờ lông mũi và tuyến nhầy.

- Sưởi ấm và đảm bảo độ ẩm không khí nhờ hệ thống mao mạch.

- Nhận được mùi nhờ dây thần kinh khứu giác.

7.1.1.2. Thanh quản: gồm nhiều mảnh sụn liên kết với nhau lớn nhất là sụn giáp,

phía trên có sụn thanh nhiệt đậy thanh quản giúp thức ăn không lọt vào khí quản.

Ngoài chức năng hô hấp thanh quản còn tham gia phát âm.

7.1.1.3. Khí quản và phế quản: khí quản tiếp theo thanh quản có hình trụ gồm 12 -

16 vành sụn hình chữ C, đầu dưới chia thành 2 phế quản đi vào phổi.

Mặt trong của đường dẫn khí dược lót bằng một lớp niêm mạc có nhiều lông

rung động và các tuyến nhầy có nhiệm vụ bảo vệ đường hô hấp chống vi khuẩn, bụi

và vật lạ lọt vào.

7.1.2. Phổi: là nơi thực hiện quá trình trao đổi khí với môi trường. Phổi nằm trong

lồng ngực gồm 2 lá phổi, bên trái chia thành 2 thùy, bên phải có 3 thùy, các thùy

phân chia thành các tiểu thùy  tiểu phế quản  phế quản tận  ống túi phổi 

phế nang. Mỗi phế nang có đường kính: 0.1 - 0.3 mm có nhiều sợi đàn hồi có thể

phồng lên xẹp xuống. Bao quanh phế nang là một hệ thống mao mạch dày đặc để

thực hiện chức năng trao đổi khí. Trẻ sơ sinh khoảng 30 triệu phế nang, trẻ 7 tuổi có

300 triệu, người lớn có khoảng 600 - 700 triệu.

Phổi được bao bọc bởi màng phổi gồm 2 lá: lá thành và lá tạng, giữa 2 lá có

một lớp dịch mỏng có tác dụng giảm ma sát giữa 2 lá và hạn chế sự va chạm cơ học

vào phổi.

- Khối lượng: trẻ sơ sinh: 50 g, trẻ 1 tuổi: 300 g, người lớn: 1 - 1.5 kg. - Thể tích: trẻ sơ sinh: 70 cm3, trẻ 10 tuổi: 700 cm3, người lớn: 1400 cm3.

Hình 7. Cấu tạo của hệ hô hấp

7.2. Đặc điểm hoạt động của hệ hô hấp

7.2.1. Cử động hô hấp: gồm 2 động tác

- Sự hít vào: được thực hiện nhờ sự co của cơ liên sườn và cơ hoành làm

lồng ngực và phổi giãn, áp suất trong phổi nhỏ hơn áp suất không khí: không khí từ

ngoài vào phổi.

- Sự thở ra: các cơ giãn làm thể tích lồng ngực giảm, áp suất trong phổi lớn

hơn áp suất không khí: không khí từ phổi ra ngoài.

- Khi hít vào tận lực rồi thở ra tận lực ta được khoảng 3000 - 3500 ml khí ở

nam, 2500 - 3000 ml khí ở nữ ta gọi là dung tích sống của phổi.

7.2.2. Sự trao đổi khí ở phổi và tế bào

7.2.2.1. Sự trao đổi khí ở phổi: được thực hiện qua bề mặt của phế nang giữa máu

trong mao mạch và không khí từ ngoài vào

Máu từ tế bào theo tĩnh mạch về tim rồi theo động mạch phổi lên phổi, máu

này nghèo O2 nhưng giàu CO2 hơn so với không khí ở phế nang. Theo nguyên tắc

khuếch tán: O2 từ phế nang vào máu, CO2 từ máu vào phế nang.

7.2.2.2. Sự trao đổi khí ở tế bào: máu nhận O2 từ phổi theo tĩnh mạch phổi về tim

rồi theo động mạch đến các tế bào. Tại tế bào, nồng độ CO2 lớn, nồng độ O2 thấp

hơn so với máu trong mao mạch nên theo nguyên tắc khuếch tán: O2 từ máu vào tế

bào, CO2 từ tế bào vào máu.

7.3. Đặc điểm hệ hô hấp ở trẻ em

7.3.1. Đường dẫn khí: ở trẻ em đường dẫn khí ngắn, hẹp, ít đàn hồi, nhiều mạch

máu nên dễ viêm nhiễm.

7.3.1.1. Mũi: ở trẻ em khoang mũi ngắn, hẹp không khí hít vào chưa được sưởi ấm

và lọc sạch, chức năng bảo vệ của niêm mạc còn yếu nên trẻ dễ bị sổ mũi, ngạt mũi.

7.3.1.2. Thanh quản, khí quản, phế quản: có lòng hẹp, ít đàn hồi, vòng sụn mềm,

nhiều mach máu nên dễ viêm nhiễm.

Thanh quản: trẻ dưới 6 tuổi khe thanh âm ngắn, thanh đới ngắn nên giọng

trẻ cao. Đến hơn 12 tuổi thanh đới nam phát triển dài hơn nữ nên giọng của trẻ em

nam trầm, giọng trẻ em nữ cao.

7.3.2. Phổi: phổi trẻ em lớn dần theo tuổi quá trình trao đổi khí ở trẻ em lớn hơn

người lớn do nhu cầu lớn nhanh của cơ thể nhưng sự cân bằng O2 của trẻ không bền

vững nên trẻ em dễ bị rối loạn hô hấp.

7.4. Vệ sinh hệ hô hấp

- Hướng dẫn trẻ thở bằng mũi, không thở bằng miệng.

- Khi ngủ cần mở rộng cửa, phòng thông thoáng khí.

- Khi làm việc cần hít thở không khí trong lành, giáo dục trẻ bảo vệ môi

trường xung quanh.

- Giữ cho trẻ ấm vào mùa lạnh, rèn luyện cho trẻ thích nghi với những thay

đổi của thời tiết.

Câu hỏi ôn tập

1. Hệ hô hấp gồm những bộ phận nào? Các bộ phận của hệ hô hấp có cấu tạo phù

hợp với chức năng của nó như thế nào?

2. Trình bày sự trao đổi khí ở phổi và tế bào.

3. Trình bày đặc điểm cấu tạo hệ hô hấp ở trẻ em.

Chương 8. HỆ TIÊU HÓA

* Mục tiêu

- Trình bày được những đặc điểm cấu tạo cơ bản của ống tiêu hóa và các tuyến tiêu

hóa phù hợp với chức năng của chúng.

- Hiểu được bản chất của quá trình tiêu hóa và sự hấp thu thức ăn.

- Biết được đặc điểm và cách vệ sinh hệ tiêu hóa ở trẻ em để áp dụng vào việc nuôi

dạy trẻ.

8.1. Cấu tạo và chức năng của hệ tiêu hóa

Hệ tiêu hóa gồm ống tiêu hóa và tuyến tiêu hóa.

8.1.1. Ống tiêu hóa

8.1.1.1. Khoang miệng: gồm có răng và lưỡi

- Răng: có chức năng: cắn, xé, nghiền thức ăn. Có 3 loại: răng cửa, răng

nanh, răng hàm. Ở người lớn có 32 răng gọi là răng vĩnh viễn, ở trẻ em răng mọc

vào tháng thứ 6 đến 2 tuổi thì đủ 20 chiếc gọi là răng sữa. Công thức răng: số răng =

số tháng - 4. Trẻ từ 5 - 7 tuổi thì răng vĩnh viễn dần dần thay thế cho răng sữa cho

đến khi đủ 32 chiếc.

- Lưỡi: trộn thức ăn và đẩy thức ăn xuống thực quản, ngoài ra lưỡi còn là cơ

quan vị giác và phát âm. Ở lưỡi có nhiều mạch máu và dây thần kinh.

8.1.1.2. Hầu : là đoạn nối giữa khoang miệng với thực quản.

8.1.1.3. Thực quản: là một ống dài khoảng 25 cm nối với dạ dày.

8.1.1.4. Dạ dày: là đoạn phình to của ống tiêu hóa phía dưới nối với ruột non. Chức

năng: chứa và biến đổi thức ăn về mặt cơ học, hóa học nhờ sự bài tiết và co bóp

dịch vị.

8.1.1.5. Ruột non: là nơi tiêu hóa và hấp thu thức ăn, là phần dài nhất của ống tiêu

hóa. Phía trong có nhiều lông ruột để tăng diện tích tiếp xúc với thức ăn.

8.1.1.6. Ruột già: là đoạn cuối cùng của ống tiêu hóa gồm manh tràng, ruột già

chính thức và ruột thẳng. Đoạn cuối của manh tràng có một mấu nhỏ gọi là ruột

thừa. Ruột thẳng là nơi dự trữ phân. Ruột già có chức năng hấp thu nước và một số

chất dinh dưỡng. Cuối cùng là hậu môn.

Hình 8. Cấu tạo của hệ tiêu hóa

8.1.2. Các tuyến tiêu hóa

8.1.2.1. Tuyến nước bọt: tiết nước bọt đổ vào khoang miệng, có 3 đôi: Đôi mang

tai, đôi dưới hàm, đôi dưới lưỡi. Có tác dụng làm thức ăn nhão, dính, biến thành

viên dễ nuốt, ngoài ra nước bọt còn tiêu hóa một phần tinh bột thành đường mantoz.

8.1.2.2. Tuyến tụy: nằm ở đoạn đầu của ruột non, tiết ra dịch tụy đổ vào ruột non để

phân giải những hợp chất hữu cơ phức tạp thành những chất hữu cơ đơn giản mà cơ

thể hấp thu được.

8.1.2.3. Gan: là tuyến tiêu hóa lớn nhất trong cơ thể, gan tiết ra mật được dự trữ

trong túi mật có tác dụng tiêu hóa thức ăn, ngoài ra gan còn là nơi trung hòa các

chất độc, tiêu hủy hồng cầu già và là nơi dự trữ glycogen cho cơ thể.

8.2. Sự tiêu hóa, hấp thu thức ăn và thải bã

8.2.1. Sự tiêu hóa thức ăn

8.2.1.1. Sự tiêu hóa ở khoang miệng

- Biến đổi lí học: bằng động tác nhai để cắn, xé, nghiền thức ăn và trộn thức

ăn với nước bọt thành viên nhão đưa xuống thực quản.

- Biến đổi hóa học: nhờ enzim amilaza có trong nước bọt giúp tiêu hóa một

phần tinh bột thành đường mantoz.

8.2.1.2. Ở dạ dày: là nơi lưu trữ thức ăn. Thời gian lưu trữ thức ăn phụ thuộc vào

loại thức ăn, lứa tuổi, giới tính, tâm lí, bệnh lí.

- Biến đổi lí học: dạ dày co bóp để nghiền thức ăn và làn thức ăn ngấm đều

dịch vị.

- Biến đổi hóa học: nhờ tác dụng của dịch vị

+ HCl: tạo môi trường axit cho enzim pepxin hoạt động.

+ Enzim pepxin: biến đổi protein thành các đơn phân là axit amin.

+ Enzim prezua: có trong dịch vị trẻ em vì enzim này hoạt động trong môi

trường pH = 5 - 6. Trẻ em càng lớn độ pH trong dạ dày càng giảm, enzim này mất

tác dụng khi pH giảm xuống dưới 1.5 lúc đó enzim pepxin thay thế cho prezua.

Chức năng: tiêu hóa sữa mẹ.

+ Enzim lipaza: phân giải lipit thành glixerin và axit béo.

Ở dạ dày không có enzim tiêu hóa saccarit nhưng saccarit vẫn được tiêu hóa

nhờ enzim amilaza có trong nước bọt được nuốt xuống dạ dày.

8.2.1.3. Ở ruột non

- Biến đổi lí học: nhờ sự co bóp của ruột thức ăn được nhào trộn và thấm đều

với dịch tiêu hóa và được đẩy từ từ xuống dưới. Thức ăn được lưu trữ ở đây khoảng

3 - 5 h.

- Biến đổi hóa học

+ Dịch tụy: có đầy đủ enzim tiêu hóa saccarit, lipit, protein.

+ Dịch ruột: do các tế bào niêm mạc ruột tiết ra có tác dụng giống dịch tụy.

+ Dịch mật: không chứa enzim tiêu hóa nhưng có tác dụng làm tăng sự hoạt

động của các enzim trong dịch tụy, dịch ruột và nhũ tương hóa lipit để enzim lipaza

hoạt động.

8.2.2. Sự hấp thu thức ăn: là quá trình vận chuyển chất dinh dưỡng qua thành ống

tiêu hóa đến máu để đi nuôi cơ thể.

- Ở dạ dày: hấp thu nước, muối khoáng, rượu.

- Ở ruột non: hấp thu mạnh nhất nhờ các tế bào lông ruột, trong lông ruột có

mạch máu và mạch bạch huyết. Những chất dinh dưỡng hòa tan như axit amin,

glucoz, nước, muối khoáng, một số vitamin được hấp thu vào máu; glixerin và axit

béo được hấp thu vào mạch bạch huyết.

Sự hấp thu được thực hiện theo 2 cơ chế:

+ Cơ chế thụ động: chất dinh dưỡng khuếch tán qua màng tế bào từ nơi có

nồng độ cao đến nơi có nồng độ thấp. Cơ chế này không tiêu hao năng lượng.

+ Cơ chế chủ động: chất dinh dưỡng được hấp thu ngược chiều nồng độ là từ

thấp đến cao. Cơ chế này đòi hỏi tiêu hao năng lượng.

* Những yếu tố ảnh hưởng đến sự hấp thu: phụ thuộc vào thành phần, nguồn

gốc thức ăn, khả năng biến đổi và hấp thu của cơ thể.

8.2.3. Sự thải bã: những thành phần trong thức ăn không hoặc chưa được tiêu hóa

sẽ được đẩy xuống ruột già. Ở đây nước được hấp thu trở lại cùng với một số chất

khác. Phần còn lại sẽ được vi sinh vật lên men thối rồi tống ra ngoài nhờ cử động

nhu động của ruột già và cơ chế phản xạ.

8.3. Đặc điểm tiêu hóa ở trẻ em

8.3.1. Miệng: ở trẻ em khoang miệng hẹp, nhiều mạch máu dễ tổn thương, lưỡi dày

có nhiều gai vị giác. Trẻ dưới 3 tháng tuyến nước bọt hoạt động yếu nên không cho

trẻ ăn bột sớm. Men răng sữa của trẻ mỏng dễ vỡ, dễ bị sâu, sún nên cần chú ý bảo

vệ răng miệng cho trẻ.

8.3.2. Thực quản: có thành mỏng, tổ chức đàn hồi và cơ kém phát triển nên trẻ dễ

bị nghẹn.

8.3.3. Dạ dày: trẻ dưới 1 tuổi dạ dày cao, nằm ngang, cơ yếu, dung tích nhỏ nên trê

thường bị nôn sau khi ăn.

8.3.4. Ruột: tính theo chiều cao cơ thể, ruột trẻ em dài hơn người lớn (trẻ 6 tháng

ruột dài gấp 6 lần chiều cao cơ thể, người lớn: 4 lần).

- Niêm mạc ruột của trẻ có nhiều nếp nhăn, nhiều mạch máu nên trẻ dễ bị

viêm nhiễm đường ruột.

- Màng treo ruột của trẻ dài, manh tràng ngắn, di động nên trẻ dễ bị lồng

ruột, xoắn ruột.

- Vị trí ruột thừa của trẻ chưa cố định nên khó chẩn đoán khi trẻ bị viêm ruột

thừa.

- Dịch tiêu hóa ở trẻ có đầy đủ nhưng hoạt tính kém nên trẻ thường bị đầy

bụng sau khi ăn.

- HTK của trẻ còn yếu, cơ vân chưa phát triển nên việc đại tiện chưa chủ

động, nhiều lần hơn người lớn.

8.4. Vệ sinh hệ tiêu hóa

- Tổ chức ăn uống hợp lí, khoa học cho trẻ: lập khẩu phần ăn uống trên cơ sở

tính toán các thành phần của thức ăn, số lượng và chất lượng các chất dinh dưỡng

có trong khẩu phần ấy.

- Rèn luyện cho trẻ các thói quen vệ sinh trong bữa ăn: cần dạy và tập cho trẻ

thói quen rửa tay trước khi ăn, ngồi ăn ngay ngắn, ăn từ tốn, nhai kĩ, không ngậm

thức ăn lâu. Dạy cho trẻ lau miệng bằng khăn riêng sau bữa ăn và trong khi ăn nếu

cần thiết.

- Vệ sinh thực phẩm: cần có biện pháp vệ sinh để đề phòng ngộ độc do ăn

uống, thực hiện đúng quy trình kĩ thuật trong chế biến, bảo quản và phân phối thức

ăn. Thường xuyên diệt ruồi, nhặng, gián…Cung cấp đủ nước sạch cho nhà trẻ để

nấu ăn, nước uống, vệ sinh nhà cửa, đảm bảo cho trẻ thực hiện thói quen vệ sinh.

Câu hỏi ôn tập

1. Trình bày đặc điểm cấu tạo của hệ tiêu hóa.

2. Các bộ phận nào trong ống tiêu hóa có khả năng tiêu hóa và hấp thu thức ăn?

3. Trình bày đặc điểm cấu tạo của hệ tiêu hóa ở trẻ em. Liên hệ với việc nuôi dạy trẻ

Chương 9. TRAO ĐỔI CHẤT VÀ NĂNG LƯỢNG

* Mục tiêu

- Biết được nhu cầu về sự chuyển hóa các chất: protein, lipit, saccarit, nước và

muối khoáng ở cơ thể trẻ em.

- Hiểu được nhu cầu về các loại vitamin chính ở cơ thể trẻ em để có biện pháp nuôi

dưỡng trẻ đúng đắn.

9.1. Đại cương về trao đổi chất và năng lượng

9.1.1. Đồng hóa: là quá trình tổng hợp chất sống đặc trưng cho cơ thể từ những chất

dinh dưỡng. Quá trình này tích lũy năng lượng cho cơ thể.

9.1.2. Dị hóa: là quá trình phân giải một phần chất sống để giải phóng năng lượng.

Năng lượng này dùng để sản xuất ra công hoặc tổng hợp nên chất mới.

9.2. Chuyển hóa các chất cơ bản trong cơ thể

9.2.1. Chuyển hóa saccarit: saccarit được hấp thu vào máu dưới dạng đường đơn

giản là glucoz. Glucoz nhiều sẽ được tích lũy ở gan và cơ dưới dạng glycogen. Khi

cơ thể cần, glycogen sẽ được phân giải thành glucoz. Glucoz sẽ đi vào máu đến các

cơ quan. Saccarit có nhiều trong quả, củ, hạt, đường…Nếu hàm lượng saccarit lấy

từ thức ăn không đủ thì cơ thể sẽ chuyển hóa protein, lipit thành saccarit. Ở trẻ em

nhu cầu saccarit tương đối cao và tăng dần theo tuổi.

9.2.2. Chuyển hóa lipit: lipit được hấp thu dưới dạng glyxerin và các axit béo. Hai

chất này được lông ruột hấp thu rồi phần lớn theo mạch bạch huyết (70%) về tim rồi

đến tế bào. Tại tế bào chúng sẽ được tổng hợp thành lipit đặc trưng cho cơ thể. Lipit

có thể liên kết với protein để xây dựng màng tế bào. Glyxerin có thể chuyển hóa

thành glycogen. Lipit thừa sẽ được tích lũy dưới dạng mỡ trong các mô mỡ nằm ở

dưới da. Thức ăn chứa nhiều lipit là dầu thực vật, mỡ động vật. Ở trẻ em, sự hấp thu

lipit diễn ra rất mạnh và nhu cầu lipit cũng tăng dần theo tuổi.

9.2.3. Chuyển hóa protein: sản phẩm cuối cùng của sự tiêu hóa protein là các axit

amin . Axit amin được hấp thu vào máu về tim rồi đi đến tế bào. Tại đây chúng sẽ

được tổng hợp thành các protein đặc trưng cho tế bào. Trong hơn 20 loại axit amin,

có 10 axit amin mà cơ thể không tự tổng hợp được gọi là axit amin không thay thế.

Tất cả protein động vật phần lớn đầy đủ axit amin không thay thế nên có giá trị dinh

dưỡng cao. Protein thực vật (trừ khoai tây và đậu nành) đều thiếu axit amin không

thay thế nên giá trị dinh dưỡng không cao. Thức ăn giàu protein là thịt, cá, trứng,

sữa, đậu, nấm…Nhu cầu protein ở trẻ em cao hơn người lớn và tăng dần theo tuổi.

9.2.4 Chuyển hóa nước và muối khoáng

9.2.4.1. Chuyển hóa nước: trong cơ thể, nước tồn tại ở hai dạng chủ yếu: nước tự do

và nước liên kết.

- Nước tự do: nằm trong hoặc ngoài tế bào, là lượng nước trao đổi thường

xuyên.

- Nước liên kết: nằm trong thành phần của các chất protein, lipit, saccarit.

Lượng nước này chỉ được giải phóng khi các chất bị oxy hóa.

Ở người trưởng thành, lượng nước chiếm hơn 50% khối lượng cơ thể. Ở trẻ

em, nước chiếm một tỉ lệ lớn hơn. Phần lớn nước nằm trong tế bào (70%), ngoài tế

bào (20%), còn lại nằm trong máu, các chất dịch.

Ở các mô, cơ quan cũng có lượng nước khác nhau: ít nhất ở xương, men

răng; cao nhất ở chất xám, thận.

Nước thải ra khỏi cơ thể qua bài tiết, hơi thở, phân…Nguồn cung cấp nước

cho cơ thể là nước uống, thức ăn, sự oxy hóa các chất…

9.2.4.2. Chuyển hóa muối khoáng:

- Muối khoáng có vai trò quan trọng đối với quá trình sinh trưởng và phát

triển của trẻ em:

+ Cần cho sự phát triển của hệ thần kinh, xương, cơ.

+ Duy trì ổn định áp suất thẩm thấu của tế bào. Cân bằng axit - kiềm trong

máu, tế bào, mô.

+ Tham gia vào hoạt động thần kinh, quá trình đông máu.

+ Là thành phần quan trọng của enzim, vitamin.

- Nhu cầu về từng loại muối khoáng đối với trẻ em là tương đối cao và không

giống nhau:

+ Các chất khoáng cần nhiều: Na, K, Ca, P, Mg, S, Cl…

+ Các chất khoáng cần ít: Fe, Cu, I, Zn, Flo, Cr…

Cơ thể trẻ em cần nhiều chất khoáng: Ca, P cần cho xương, răng; Fe tạo

hồng cầu; Ca cần cho quá trình đông máu; nhiều nguyên tố cần thiết cho sự tổng

hợp enzim, vitamin: Co, Cu, Zn, Flo…Ngoài ra, chất khoáng còn tham gia xúc tác

cho các phản ứng hóa học trong cơ thể.

9.3. Nhu cầu về các loại vitamin chính ở trẻ em

9.3.1. Vitamin A: là vitamin quan trọng nhất đối với trẻ em. Vitamin A cần cho

mắt, sự phát triển của da, xương. Khi thiếu vitamin A, thị giác kém phát triển, mắc

các bệnh về mắt, khô da, chậm lớn, dễ mắc các bệnh truyền nhiễm. Vitamin A có

nhiều trong dầu cá, gan, lòng đỏ trứng, các quả chín có màu đỏ, màu cam: gấc, đu

đủ, cà rốt, ớt, bí đỏ…Nhu cầu vitamin ở trẻ em: 2 - 2.5 mg/ngày.

9.3.2. Vitamin B1: có vai trò quan trọng trong chuyển hóa protein, lipit. Nếu thiếu

vitamin B1, quá trình chuyển hóa bị rối loạn, mắc bệnh phù thũng, mệt mỏi, kém ăn,

chậm lớn, rối loạn thần kinh. Vitamin B1 có nhiều trong men bia, cám gạo, hạt ngũ

cốc, trứng, cá, gan… Nhu cầu Vitamin B1 ở trẻ em: 0.5 mg/ngày.

9.3.3. Vitamin B2: tham gia tổng hợp hemoglobin, chuyển hóa protein, lipit, bảo vệ

da. Thiếu vitamin B2, trẻ chậm lớn, tổn thương hệ thần kinh, rụng tóc, viêm da,

viêm cầu mắt, thiếu máu. Vitamin B2 có nhiều trong men bia, ngũ cốc, trứng, sữa,

thịt…Nhu cầu vitamin B2 ở trẻ em: 0.8 mg/ngày.

9.3.4. Vitamin B12: có tác dụng ức chế tổng hợp colesterol, tham gia trao đổi chất ở

mô thần kinh. Thiếu vitamin B12, quá trình trao đổi chất ở trẻ bị rối loạn, vàng da,

khó thở, thiếu máu, rối loạn thần kinh. Vitamin B12 có nhiều trong gan, thịt bò,

cá…Nhu cầu vitamin B12 ở trẻ em: 1 mg/ngày.

9.3.5. Vitamin C: cần cho sự tổng hợp protein, saccarit, chất hữu cơ trong xương,

tăng cường phản ứng miễn dịch và sức đề kháng của cơ thể. Thiếu vitamin C, gây

thiếu máu, suy nhược cơ thể, chảy máu lợi răng, đổ máu cam, thành mạch mỏng dễ

vỡ. Vitamin C có nhiều trong rau, quả tươi, sữa, gan. Nhu cầu vitamin C ở trẻ em:

20 mg/ngày.

9.3.6. Vitamin D: ở người có tiền vitamin D nằm ở dưới da. Dưới tác dụng của ánh

sáng mặt trời, tiền vitamin D chuyển hóa thành vitamin D. Vitamin D tham gia vào

quá trình chuyển hóa Ca, P. Thiếu vitamin D, trẻ bị còi xương, chậm lớn, chậm mọc

răng, răng mau hỏng. Vitamin D có nhiều trong men bia, trứng, sữa, dầu cá…Nhu

cầu vitamin D ở trẻ em: 20 mg/ngày.

Câu hỏi ôn tập

1. Trình bày sự chuyển hóa các chất: protein, lipit, saccarit, nước và muối khoáng ở

trẻ em.

2. Trình bày vai trò và nhu cầu các loại vitamin chính ở trẻ em.

Chương 10. HỆ BÀI TIẾT

* Mục tiêu

- Biết được cấu tạo của hệ bài tiết nước tiểu.

- Trình bày được sự hình thành và bài xuất nước tiểu ở người.

- Hiểu được đặc điểm và cách vệ sinh cơ quan bài tiết nước tiểu ở trẻ em.

- Hiểu được cấu tạo và chức năng của da, đặc điểm da trẻ em và vệ sinh da để giáo

dục trẻ giữ vệ sinh thân thể.

10.1. Hệ bài tiết nước tiểu

10.1.1. Đặc điểm cấu tạo: gồm thận, niệu quản, bàng quang, niệu đạo

Hình 10. Cấu tạo của hệ bài tiết

10.1.1.1. Thận: gồm 2 quả thận hình hạt đậu nằm 2 bên cột sống ở vùng thắt lưng,

thận phải nằm thấp hơn thận trái. Phần ngoài là vỏ thận màu nâu sẫm, bên trong là

tủy thận màu trắng đục. Mỗi quả thận có khoảng 1 triệu đơn vị thận gọi là nephron.

Mỗi nephron gồm 2 phần:

- Cầu thận: nằm ở vỏ thận gồm búi mao mạch và nang Baoman.

- Ống thận: gồm ống lượn gần, ống lượn xa, quai Henlle, ống góp.

Ở thận có hệ mạch máu rất phức tạp để phù hợp với chức năng lọc máu và

hấp thu các chất trong máu.

10.1.1.2. Niệu quản: là ống dẫn nước tiểu từ thận xuống bàng quang.

10.1.1.3. Bàng quang: là túi chứa nước tiểu, thành bàng quang có nhiều nếp gấp nên

có độ chun giãn rất lớn. Tại cổ bàng quang có 2 loại cơ thắt: cơ vân và cơ trơn tham

gia vào động tác tiểu tiện nên người lớn có thể nhịn tiểu một thời gian.

10.1.1.4. Niệu đạo: là ống dẫn nước tiểu từ bàng quang ra ngoài.

10.1.2. Sự hình thành và bài xuất nước tiểu

10.1.2.1. Sự hình thành nước tiểu: ở người mỗi ngày có khoảng 800 - 900 lít máu

chảy qua thận.

- Quá trình lọc ở cầu thận: ở nang Bao man do áp suất của máu lớn hơn áp

suất trong nang Bao man nên nước và chất hòa tan thấm qua thành mạch vào nang

Bao man tạo thành nước tiểu loại một có thành phần gần giống với huyết tương. Ở

người mỗi ngày lọc được khoảng 180 - 190 lít nước tiểu loại một.

- Quá trình tái hấp thu và bài tiết ở ống thận: ở người mỗi ngày chỉ thải

khoảng 1 - 1.5 lít nước tiểu như vậy ở ống thận đã xảy ra quá trình tái hấp thu nước rất mạnh. Ngoài nước, ống thận còn hấp thu glucoz, axit amin, protein, Na+, K+, Ca++ để trả lại cho máu. Những chất không hấp thu được thải ra ngoài gồm: phenol,

ure, uric…để tạo thành nước tiểu chính thức.

10.1.2.2. Sự bài xuất nước tiểu: nước tiểu được bài xuất ra ngoài theo chu kì và là

một hoạt động phản xạ phức tạp. Bàng quang có thể tích 500 ml nhưng khi đạt đến

200 - 250 ml, P = 150 mmHg sẽ thích thích thụ quan tạo xung động thần kinh

truyền về trung khu phản xạ tiểu tiện ở tủy sống và gây cảm giác buồn đi tiểu.

Lượng nước tiểu có thể thay đổi phụ thuộc vào lượng nước đưa vào, lượng

mồ hôi tiết ra và khi sử dụng một số chất lợi tiểu.

10.1.3. Đặc điểm cơ quan bài tiết nước tiểu ở trẻ em

- Thận trẻ em có khối lượng và kích thước tăng dần theo tuổi.

- HTK của trẻ chưa hoàn chỉnh nên phản xạ đi tiểu chưa chủ động.

- Chứng đái dầm của trẻ là do:

+ HTK chưa hoàn thiện nên chưa điều khiển đượcphản xạ tiểu tiện.

+ Ăn uống nhiều trước khi đi ngủ, thức ăn có chất kích thích.

+ Ban ngày trẻ vui chơi quá sức, ban đêm mệt nên ngủ sâu HTK bị ức chế.

+ Do rối loạn thần kinh - tâm lí của trẻ.

10.1.4. Vệ sinh hệ bài tiết nước tiểu

- Chăm sóc, vệ sinh hệ bài tiết của trẻ thường xuyên nhẹ nhàng để tránh

nhễm khuẩn và tổn thương.

- Thành lập PXCĐK về tiểu tiện cho bé sau bữa ăn, trước khi đi ngủ.

- Khi trẻ mắc chứng đái dầm cần theo dõi chế độ ăn uống, nghỉ ngơi của trẻ,

không làm trẻ hoảng sợ hoặc la mắng, trừng phạt trẻ.

10.2. Da

10.2.1. Cấu tạo và chức năng của da

10.2.1.1. Cấu tạo: là phần bọc ngoài cơ thể gồm 3 lớp:

- Lớp biểu bì ở ngoài cùng gồm nhiều tầng, tầng trên cùng thường hóa sừng

bong ra, tầng sâu nhất có khả năng sinh trưởng.

- Lớp da chính thức ở giữa là nơi chứa nhiều mạch máu, mạch bạch huyết và

đầu mút dây thần kinh.

- Lớp dưới da ở trong cùng gồm mô liên kết và tế bào mỡ tạo thành lớp mỡ

dưới da có tác dụng giữ nhiệt cho cơ thể. Lớp mỡ này có thể dày hoặc mỏng phụ

thuộc vào lứa tuổi, giới tính, chế độ dinh dưỡng.

* Các phần phụ của da

- Tuyến nhờn: nằm ở lớp da chính thức đổ chất tiết ra ngoài ở chân lông giúp

da mềm mại không bị nứt nẻ.

- Tuyến mồ hôi: ở người có khoảng 200 triệu tuyến, có chức năng bài tiết,

điều hòa thân nhiệt.

- Lông: là sản phẩm của biểu bì phủ bề mặt cơ thể có chức năng giữ nhiệt,

tăng cường cảm giác.

- Móng: có nguồn gốc từ biểu bì phủ lên mặt lưng của đầu ngón tay, chân

phía dưới có một hình bán nguyệt là nơi sinh trưởng của móng.

10.2.1.2. Chức năng

- Bảo vệ: ngăn cản sự xâm nhập của vi khuẩn, nước, chất hóa học nhờ lớp

sừng phủ bề mặt ngoài của da.

- Bài tiết và điều hòa thân nhiệt: nhờ tuyến mồ hôi tiết ra mang theo một số

chất thải: ure, uric. Gần 90% lượng nhiệt được thải qua da. Khi nhiệt độ môi trường

thấp da co lại lỗ chân lông kín, mao mạch co làm giảm lượng máu đến da để hạn

chế sự mất nhiệt gây hiện tượng nổi da gà. Khi nhiệt độ môi trường cao thì ngược

lại.

- Thu nhận cảm giác đau đớn, nóng lạnh do ở da có đầu mút các dây thần

kinh cảm giác.

- Chuyển hóa: chất tiền vitamin D nằm ở dưới da, dưới tác dụng của ánh

sáng mặt trời sẽ chuyển hóa thành vitamin D.

10.2.2. Đặc điểm da trẻ em

- Da trẻ em mỏng, mềm mại, nhiều mạch máu nên dễ tổn thương và nhiễm

khuẩn.

- Tuyến mồ hôi ở trẻ có cấu tạo dầy đủ nhưng trung tâm điều hòa thân nhiệt

kém phát triển nên phản ứng của da với sự thay đổi của điều kiện môi trường chậm

nên trẻ dễ bị nhiễm nóng, lạnh.

- Trẻ mới sinh ở dưới da có một lớp màu xám hoặc vàng có tác dụng bảo vệ

da, giữ nhiệt nên không nên rửa sạch ngay mà chỉ rửa sau 48 h.

- Tuyến nhờn phát triển ngay sau khi sinh.

- Trẻ em có nhiều lông ở vai, lưng, trẻ đẻ non có lông tơ nhiều hơn.

10.2.3. Vệ sinh về da

- Giữ gìn da sạch sẽ để tránh các bệnh kí sinh như lang ben, hắc lào, ghẻ.

- Quần áo phù hợp với mùa trong năm, giới tính, tuổi.

- Giáo dục thói quen cho trẻ: rửa tay trước khi ăn, sau khi đi vệ sinh.

Câu hỏi ôn tập

1. Trình bày cấu tạo của hệ bài tiết nước tiểu.

2. Sự hình thành và bài xuất nước tiểu ở người diễn ra như thế nào?

3. Tại sao một số trẻ hay bị đái dầm? Cách ứng xử với trẻ bị mắc chứng đái dầm.

4. Trình bày đặc điểm cơ quan bài tiết nước tiểu và đặc điểm da trẻ em.

Chương 11. HỆ SINH DỤC

* Mục tiêu

- Trình bày được đặc điểm cấu tạo và chức năng của cơ quan sinh dục nam, nữ.

- Biết được chu kì kinh nguyệt và giải thích được tại sao khi có thai thì không có

kinh.

- Hiểu được các biện pháp giữ gìn vệ sinh hệ sinh dục để áp dụng vào công tác nuôi

dạy trẻ.

11.1. Cơ quan sinh dục nam

11.1.1. Cấu tạo: gồm tinh hoàn, ống dẫn tinh, tuyến tiền liệt, túi chứa tinh, dương

vật.

Hình 11.1. Cấu tạo cơ quan sinh dục nam

11.1.1.1. Tinh hoàn: gồm một đôi tuyến hình trứng nằm trong bao da gọi là bìu.

Tinh hoàn có nhiều thùy, mỗi thùy có 3 - 4 ống sinh tinh dài, cong queo là nơi sinh

ra tinh trùng.

11.1.1.2. Ống dẫn tinh: có một đôi nối với túi chứa tinh và nhập với tuyến tiền liệt

thành ống phóng tinh.

11.1.1.3. Tuyến tiền liệt: tiết ra chất lỏng màu trắng trộn với tinh trùng tạo thành

tinh dịch.

11.1.1.4. Túi chứa tinh: gồm 2 túi là nơi dự trữ tinh trùng.

11.1.1.5. Dương vật: là cơ quan niệu - sinh dục, thân hình trụ, hơi dẹp, bên trong có

nhiều tổ chức cương cứng.

11.1.2. Chức năng sinh lí của tinh hoàn

- Ngoại tiết: sinh ra tinh trùng.

- Nội tiết: sinh ra hormol testosterol làm xuất hiện đặc tính sinh dục nam thứ

cấp.

11.2. Cơ quan sinh dục nữ

11.2.1. Cấu tạo: gồm 2 buồng trứng, 2 ống dẫn trứng, tử cung, âm đạo, âm hộ.

Hình 11.2. Cấu tạo cơ quan sinh dục nữ

11.2.1.1. Buồng trứng: gồm một đôi tuyến nằm 2 bên tử cung chứa nhiều nang

trứng, đến thời kì rụng trứng mỗi nang trứng tạo thành một trứng.

11.2.1.2. Ống dẫn trứng: có một đầu loe thành phễu để hứng trứng đầu kia thông

với tử cung.

11.2.1.3. Tử cung: là nơi tiếp nhận và nuôi dưỡng trứng, phần trên thông với ống

dẫn trứng phần dưới thông với âm đạo.

11.2.1.4. Âm đạo: là một ống dài chừng 25 cm thông với tử cung và âm hộ.

11.2.1.5. Âm hộ: là bộ phận sinh dục ngoài của nữ phía trên có lỗ niệu phía dưới có

lỗ âm đạo có màng trinh ngăn cách giữa bộ phận sinh dục ngoài và trong, phía trên

lỗ niệu là âm vật là nơi có nhiều đầu mút dây thần kinh.

11.2.2. Chức năng sinh lí của buồng trứng

- Ngoại tiết: sinh ra trứng.

- Nội tiết: sinh ra hormol oestrogen làm xuất hiện đặc tính sinh dục nữ thứ

cấp.

11.2.3. Chu kì kinh nguyệt: mỗi chu kì khoảng 28 - 30 ngày.

- Giai đoạn 1: tuyến yên tiết FSH kích thích nang trứng phát triển, lớp niêm

mạc tử cung dày lên chứa nhiều mạch máu, khoảng giữa kì thì trứng rụng, thường là

một trứng.

- Giai đoạn 2: khi trứng rụng, nang trứng biến thành thể vàng, thể vàng tiết ra

hormol progesterol ức chế tuyến yên tiết FSH, nếu trứng được thụ tinh, hợp tử sẽ

nuôi thể vàng nên thể vàng tồn tại suốt thời kì mang thai, nên khi có thai thì trứng

không rụng và không có kinh, nếu trứng không thụ tinh thể vàng teo đi lượng

hormol giảm dần.

- Giai đoạn 3: khi trứng không thụ tinh lượng hormol giảm, các động mạch ở

tử cung xoắn lại làm vỡ thành mạch, máu cùng với các yếu tố nuôi dưỡng trứng bị

đẩy ra ngoài làm xuất hiện kinh nguyệt. Lượng máu mất khoảng 100 - 200 ml trong

3 - 5 ngày.

11.3. Sự phát triển giới tính của trẻ em

Khi ra đời, trẻ chỉ có một dấu hiệu giới tính ngoài, là cấu tạo của cơ quan

sinh dục ngoài. Đây là cơ sở cho sự giáo dục và hình thành ý thức về giới của trẻ.

Phần lớn trẻ có khả năng xác định giới tính của nó lúc 2 - 3 tuổi. Từ 7 - 8 tuổi, đứa

trẻ sẽ xử sự theo những dấu hiệu mà nó thấy nó thuộc về giới nào và thẹn thùng

trước các dấu hiệu mà theo nó thuộc về giới kia. Sự định hướng tâm lí - giới tính

được xác định vào thời kì dậy thì và đánh dấu giai đoạn thứ hai của hình thành giới

tính. Trong thời kì này, các tuyến sinh dục bắt đầu hoạt động tích cực và dấu hiệu

giới tính thứ cấp xuất hiện theo hiệu ứng hoạt động của hormol nam hay nữ. Các

dấu hiệu sinh dục phụ cũng hình thành và chức năng sinh dục được phát triển.

11.4. Giáo dục giới tính cho trẻ

- Phương pháp giáo dục đúng đắn, phù hợp với lứa tuổi.

- Chăm sóc cho trẻ về vệ sinh.

- Trả lời khôn khéo, hợp lí các câu hỏi của trẻ.

11.5. Vệ sinh hệ sinh dục

- Cung cấp cho trẻ những hiểu biết khoa học về giới tính.

- Hình thành cho bé trai thói quen ngủ không nằm co quắp, không kích thích

cơ quan sinh dục, giữ vệ sinh cơ quan sinh dục hàng ngày.

- Giải thích cho bé gái biết hiện tượng dậy thì, có kĩ xão và thói quen giữ gìn

vệ sinh kinh nguyệt.

Câu hỏi ôn tập

1. Trình bày đặc điểm cấu tạo của cơ quan sinh dục nam.

2. Trình bày đặc điểm cấu tạo của cơ quan sinh dục nữ.

3. Chu kì kinh nguyệt diễn ra như thế nào?

4. Nêu các biện pháp vệ sinh hệ sinh dục và giáo dục giới tính cho trẻ mầm non.

PHẦN B. THỰC HÀNH

Bài 1. LẬP BIỂU ĐỒ PHÁT TRIỂN ĐỂ THEO DÕI SỨC KHỎE CỦA TRẺ

1.1. Hướng dẫn

Biểu đồ phát triển là biểu đồ về cân nặng của trẻ em. Biểu đồ làm bằng một

tờ giấy loại tốt. Cột dọc ghi số cân nặng của trẻ tính bằng kg, cột ngang ghi số tháng

tuổi. Một mặt vẽ 4 đường biểu diễn cân nặng chuẩn theo tháng tuổi tương ứng với

sức khỏe loại A, B, C, D. Cân nặng nằm trong kênh B, C, D tương ứng với các mức

độ suy dinh dưỡng độ I, II, III. Cân nặng nằm trong kênh A thể hiện sự phát triển

bình thường của trẻ.

1.2. Cách cân trẻ

Trẻ dưới 12 tháng tuổi, mỗi tháng cân 1 lần. Trẻ từ 12 đến 72 tháng tuổi, mỗi

quý cân 1 lần. Thời điểm cân cho trẻ cần có ngày cố định trong tháng, trong quý.

Kết quả cân của trẻ là số cân đã được trừ đi cân nặng của tã, quần áo…

1.3. Đánh giá kết quả

- Sau mỗi lần cân trẻ, ta chấm trên biểu đồ một điểm tương ứng với số cân và

tháng tuổi của trẻ. Hàng tháng, nối các điểm chấm đó với nhau ta sẽ thấy được

đường biểu diễn sức khỏe của trẻ.

- Một trẻ phát triển tốt, khỏe mạnh khi đường biểu diễn sức khỏe ở kênh A

hoặc trên kênh A, song song với đường biểu diễn chuẩn. Đường sức khỏe của trẻ đi

ngang hoặc đi xuống là trẻ không lớn, bị ốm hoặc bị suy dinh dưỡng. Đường biểu

diễn nằm ở kênh B, C, D là trẻ bị suy dinh dưỡng. Kênh càng thấp, độ suy dinh

dưỡng càng nặng. Cần phải xem xét để điều chỉnh ngay chế độ dinh dưỡng hoặc

nếu trẻ bị bệnh, cần đưa trẻ đến thầy thuốc để khám bệnh và phải có chế độ chăm

sóc đặc biệt.

Bài 2. CHĂM SÓC VỆ SINH CHO TRẺ EM

2.1. Yêu cầu chung

Từ những kiến thức đã học về vệ sinh các cơ quan, hệ cơ quan trong cơ thể

trẻ em, hãy hướng dẫn cho trẻ cách vệ sinh các cơ quan, hệ cơ quan trong cơ thể trẻ.

2.2. Nội dung

2.2.1. Vệ sinh về mắt: hướng dẫn cho trẻ đọc sách đúng tư thế, không nằm trong

sách, giữ khoảng cách từ 25 - 30 cm từ sách đến mắt, bàn ghế phải phù hợp với tầm

mắt.

2.2.2. Vệ sinh về tai: hướng dẫn cho trẻ giữ tai sạch sẽ, cách ngoái tai bằng bông

khô, không ngoái tai bằng vật cứng.

2.2.3. Vệ sinh hệ tiêu hóa: rèn luyện cho trẻ các thói quen vệ sinh trong ăn uống

như rửa tay trước khi ăn, ngồi ăn ngay ngắn, nhai kĩ. Trẻ mẫu giáo lớn cần hướng

dẫn cho trẻ cách sử dụng đũa để gắp thức ăn. Dạy cho trẻ rửa tay, miệng và lau

miệng sau khi ăn bằng khăn sạch riêng.

2.2.4. Vệ sinh về da: hướng dẫn cho trẻ cách giữ gìn da sạch sẽ. Giáo dục cho trẻ

thói quen rửa tay trước khi ăn, sau khi đi vệ sinh. Cần hướng dẫn cụ thể cho trẻ các

bước rửa tay bằng xà phòng.

2.2.5. Vệ sinh hệ sinh dục: hướng dẫn cho trẻ cách giữ gìn vệ sinh cơ quan sinh

dục ngoài hàng ngày để tránh nhiễm khuẩn bộ phận sinh dục ở trẻ.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1]. Tạ Thúy Lan - Trần Thị Loan (2008), Sự phát triển thể chất trẻ em lứa tuổi

mầm non, NXB Giáo dục, Hà Nội.

[2]. Lê Quang Long (1991), Bài giảng sinh lí người và động vật, trường Đại học Sư

phạm Hà Nội.

[3]. Trần Trọng Thủy (1995), Giải phẫu sinh lí vệ sinh phòng bệnh trẻ em, trường

Trung học Sư phạm Nhà trẻ - Mẫu giáo Trung ương II, NXB Giáo dục, Nha Trang.

[4]. Trần Trọng Thủy - Trần Quy (1998), Giải phẫu sinh lí vệ sinh phòng bệnh trẻ

em, NXB Giáo dục, Hà Nội.

[5]. Trần Trọng Thủy (2000), Giải phẫu sinh lí trẻ em, trường Cao đẳng Sư phạm

Nhà trẻ - Mẫu giáo Trung ương II, NXB Giáo dục, Nha Trang.

Bài giảng Giải phẫu sinh lí vệ sinh phòng bệnh trẻ em - ĐH Phạm Văn Đồng (Học phần 1)

UBND TỈNH QUẢNG NGÃI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC PHẠM VĂN ĐỒNG

ThS. TRẦN NGỌC HẢI

BÀI GIẢNG

GIẢI PHẪU SINH LÍ VỆ SINH

PHÒNG BỆNH TRẺ EM

(HỌC PHẦN I)

Quảng Ngãi, 2013

Trang

BÀI MỞ ĐẦU

*Mục tiêu

* Mục tiêu

* Mục tiêu

* Mục tiêu

* Mục tiêu

* Mục tiêu

* Mục tiêu

* Mục tiêu

* Mục tiêu

* Mục tiêu

* Mục tiêu

Có thể bạn quan tâm

Tài liêu mới

AI tóm tắt

Giới thiệu tài liệu

Đối tượng sử dụng

Từ khoá chính

Nội dung tóm tắt

Giới thiệu

Về chúng tôi

Việc làm

Quảng cáo

Liên hệ

Chính sách

Thoả thuận sử dụng

Chính sách bảo mật

Chính sách hoàn tiền

DMCA

Hỗ trợ

Hướng dẫn sử dụng

Đăng ký tài khoản VIP

093 303 0098

support@tailieu.vn

Phương thức thanh toán

Theo dõi chúng tôi

Facebook

Youtube

TikTok