Bài giảng Miễn dịch học đại cương - ĐH Y dược TP. HCM

ÑAÏI HOÏC Y DÖÔÏC TP.HOÀ CHÍ MINH

KHOA Y BOÄ MOÂN MIEÃN DÒCH VAØ SINH LYÙ BEÄNH

Chöông trình hoïc (1)

Mieãn dòch hoïc ñaïi cöông

 Ñaïi cöông veà Mieãn dòch hoïc  Cô quan vaø teá baøo mieãn dòch  Khaùng nguyeân  Khaùng theå  Boå theå  Ñaùp öùng mieãn dòch  Nhoùm phuø hôïp moâ  Quaù maãn caûm.

2

Chöông trình hoïc (2)

Sinh lyù beänh ñaïi cöông

 Môû ñaàu vaø caùc khaùi nieäm caên baûn  Roái loaïn chuyeån hoùa Glucid; Protid; Lipid; Muoái-Nöôùc; Acid-Base  Vieâm  Roái loaïn ñieàu hoøa thaân nhieät

3

Chöông trình hoïc

Sinh lyù beänh cô quan

 Tuaàn hoaøn  Roái loaïn caáu taïo maùu  Hoâ haáp  Tieâu hoùa  Gan  Tieát nieäu  Noäi tieát  Thaàn kinh

4

Caùch hoïc

Nghe giaûng Saùch giaùo khoa Taøi lieäu tham khaûo Thöïc haønh

5

ñoïc lyù thuyeát kieán taäp ghi keát quaû phaân tích keát quaû

Caùch thi

Thi lần I:

Lyù thuyeát: thi traéc nghieäm goàm caùc loaïi

caâu:

Caâu ñuùng sai Choïn caâu ñuùng nhaát Ñieàn khuyeát Löïa choïn cho phuø hôïp

Thöïc haønh: thi vieát

6

Thi lần II: thi viết, traéc nghieäm

Caùch thi

16. Chaát gaây soát noäi sinh:

S

S

1. Pyrexin laø moät trong caùc cytokine gaây soát 2. Chaát gaây soát noäi sinh coù theå ñöôïc saûn xuaát khi uû baïch

caàu ñôn nhaân trong maùu ngoaïi vi

Ñ

3. UÛ baïch caàu töø oå vieâm coù theå thu ñöôïc chaát gaây soát noäi

sinh

Ñ

S

4. Corticoid coù theå öùc cheá saûn xuaát ra chaát gaây soát noäi sinh 5. Chaát gaây soát noäi sinh tröïc tieáp laøm thay ñoåi ñieåm ñieàu

nhieät

7

Caùch thi

Thieáu maùu do thieáu saét coù theå do caùc nguyeân nhaân sau ñaây,

Ñ

8

ngoaïi tröø: 1. Vieâm keùo daøi 2. Maát maùu maïn 3. Treû sô sinh thieáu thaùng 4. Suy thaän maïn 5. Thieáu maùu nguyeân baøo saét

Caùch thi

töø caùc protease baïch nhôø caàu

Bình thöôøng moâ ñöôïc baûo veä choáng laïi caùc toån thöông gaây ra caùc bôûi (1)................................ Trong vieâm, moâ coù theå bò toån thöông acid (2)........................................ coù taùc duïng huûy chaát baûo veä naøy. 1. Antiprotease 2. Hypochlorous acid (HOCl)

9

enzyme caùc bôûi BC töø vì

Lieân heä

-Vaên Phoøng Boä moân: Laàu 3, ÑHYD 217 Hoàng Baøng Q5 -Lòch hoïc, baøi vôû: BS Lyù Khaùnh Vaân 091 887 4488 -Haønh chính: KTV Traàn Thò Nga 090 932 3878 -Trang Web: www.yds.edu.vn khoa Y, Caùc Boä Moân, BM Mieãn dòch- Sinh lyù beänh,

taøi nguyeân / lòch coâng taùc

10

11

Môû ñaàu

Sinh lyù beänh hoïc Pathophysiology: Pathos (disease)+ physis (nature)+ logos

Qui luaät hoaït ñoäng cuûa beänh.

beänh lyù ñieån hình beänh

(science)  Qui luaät hoaït ñoäng cuûa cô theå trong nhöõng tröôøng hôïp Qui luaät hoaït ñoäng cuûa cô quan bò

 Laø moân hoïc veà chöùc naêng

Sinh lyù beänh Beänh lyù hoïc

12

Sinh lyù, Giaûi phaãu, Giaûi phaãu beänh Sinh hoaù, Mieãn dòch..

Lòch söû

Môùi ra ñôøi khoaûng 100 naêm (cuoái theá kyû IXX)

Töø moân Giaûi phaãu beänh: hình thaùi  yù nieäm thoâ sô veà chöùc naêng. Phaùt trieån cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa caùc ngaønh khoa hoïc khaùc.

Conheim: Giaûi phaãu beänh thöïc nghieäm. Claude Bernard: Y hoïc thöïc nghieäm vaø phöông phaùp thöïc

nghieäm.

13

Lòch söû

Ñaàu theá kyû XX Hoùa sinh giuùp giaûi thích caùc hieän töôïng sinh lyù vaø beänh lyù thoâng qua nhöõng thay ñoåi veà caùc phaûn öùng hoùa hoïc, caùc men, caùc roái loaïn caáu truùc phaân töû.

Mieãn dòch hoïc, Di truyeàn hoïc...

14

Ngaøy nay

Lòch söû

Vieät Nam: moân Sinh lyù beänh ra ñôøi töø naêm 1956. Chaâu aâu vaø Chaâu Myõ:

15

Saùch veà Sinh lyù beänh. Sinh lyù beänh ñöôïc daïy trong: beänh lyù hoïc ñaïi cöông, ñieàu trò hoïc, sinh lyù hoïc vaø beänh lyù hoïc caùc cô quan.

Phöông phaùp

Phöông phaùp thöïc nghieäm (Claude Bernard, theá kyû XIX, trình baøy trong saùch “Nhaäp ñeà veà nghieân cöùu y hoïc thöïc nghieäm“)

Phöông phaùp thöïc nghieäm y hoïc: (3 böôùc)

16

Quan saùt Ñaët giaû thuyeát Thí nghieäm chöùng minh

Phöông phaùp thöïc nghieäm

Quan saùt

Tæ mæ Chính xaùc Trung thöïc Coù chöùng Coù tính chaát khaùch quan

Ñaëc ñieåm

Giaû thuyeát

Coù tính chaát chuû quan Döïa treân cô sôû khoa hoïc

Thí nghieäm chöùng minh

17

Ngaøy nay phöông phaùp thöïc nghieäm vaø thöïc nghieäm vaãn ñöôïc duøng trong nghieân cöùu y hoïc

Vai troø cuûa sinh lyù beänh trong y hoïc

Ngöôøi bình thöôøng Caáu truùc, chöùc naêng

Muïc tieâu cuûa y hoïc laø:

Söùc khoûe Khaû naêng lao ñoäng Ngöôøi thaày thuoác phaûi bieát roõ:

Ngöôøi beänh Nguyeân nhaân Qui luaät phaùt sinh vaø phaùt trieån

Phoøng beänh, trò beänh coù hieäu quaû

18

Vai troø cuûa sinh lyù beänh trong y hoïc

Ngaøy nay:

Nguyeân nhaân gaây beänh  Virus Dengue  Muoãi Aedes aegypti  Cô cheá MD: taêng tính thaám thaønh maïch  Shock do giaûm theå tích

Trò beänh

Phoøng beänh Nguû muøng Dieät muoãi

Nöôùc, ñieän giaûi Chaát coù troïng löôïng phaân töû lôùn Maùu

19

Khaùi nieäm caên baûn

1-KHAÙI NIEÄM VEÀ BEÄNH

Nhieäm vuï cuûa ngöôøi thaày thuoác laø ñaáu tranh choáng beänh taät, do

ñoù beänh laø ñoái thuû, ta phaûi:

Coù quan nieäm ñuùng ñaén veà ñoái thuû aáy Phaûi naém ñöôïc baûn chaát cuûa noù Beänh laø gì ? ñaõ ñöôïc ñaët ra töø khi coù con ngöôøi Tuøy thuoäc quan ñieåm trieát hoïc vaø tieán boä cuûa khoa hoïc

21

Khoa hoïc chöa tieán boä  döïa vaøo nieàm tin Khoa hoïc tieán boä  neàn taûng khoa hoïc.

1-KHAÙI NIEÄM VEÀ BEÄNH

Khaùi nieäm veà beänh qua caùc thôøi ñaïi: Thôøi ñaïi nguyeân thuûy: giaûi thích beänh taät baèng thaàn quyeàn Thôøi vaên minh coå ñaïi: goàm caùc neàn vaên minh Trung hoa, Ai

22

caäp, AÁn ñoä, Hy laïp, La maõ.

1-KHAÙI NIEÄM VEÀ BEÄNH

Trung Hoa 3000 naêm tröôùc coâng nguyeân. Thaàn

noâng: saùch Ñaïi thaûo.

kinh

2650 naêm tröôùc CN: Hoaøng ñeá noäi

Danh y: Hoa Ñaø, Bieån thöôùc Vaïn vaät bò chi phoái bôûi hai löïc aâm döông vaø do naêm nguyeân toá (nguõ haønh)

Beänh do roái loaïn aâm döông, thay ñoåi quy luaät töông sinh töông khaéc cuûa ngũ haønh Keát hôïp chieâm tinh töû vi trong y

hoïc.

Hoa Ñaø

23

1-KHAÙI NIEÄM VEÀ BEÄNH

Töø vieâm (shememet) ñaõ coù töø 1650 naêm tröôùc CN

Coå Ai Caäp 3000 naêm tröôùc coâng nguyeân Bieát duøng thuoác phieän, thaàu daàu, muoái ñoàng, muoái thuûy ngaân Phöông phaùp xöû lyù veát thöông vaø traät khôùp khoâng khaùc vôùi ngaøy nay

24

Söï soáng laø do caùc chaát khí (thuyeát Pneuma), chaát khí dô baån (thaàn thaùnh, ma quæ hay do linh hoàn) seõ sinh oám ñau.

1-KHAÙI NIEÄM VEÀ BEÄNH

haïch, muoãi vaø beänh soát reùt).

AÁn Ñoä 1500 naêm tröôùc coâng nguyeân Saùch Rig Veda, Jajur Veda: (lieân quan giöõa chuoät vaø beänh dòch

Vaên minh AÁn Ñoä theo trieát hoïc Phaät giaùo, theo thuyeát luaân hoài cuûa nhaø Phaät cho raèng theå xaùc voâ tri voâ giaùc, chæ coù linh hoàn laø vaän ñoäng.

Beänh laø söï ñaáu tranh cuûa linh hoàn duy trì söï vaän ñoäng bình

25

thöôøng theå xaùc.

1-KHAÙI NIEÄM VEÀ BEÄNH

Hy Laïp La Maõ (VI tröôùc CN - II sau CN) Pythagoras (580-498 tröôùc coâng nguyeân), vuõ truï ñöôïc caáu taïo bôûi 4 nguyeân toá ñaát, khí, löûa vaø nöôùc vôùi 4 tính khoâ, aåm, noùng vaø laïnh, Beänh laø maát haøi hoaø, maát caân baèng giöõa caùc nguyeân toá.

26

1-KHAÙI NIEÄM VEÀ BEÄNH

(460-377 tröôùc coâng

OÂng toå cuûa y hoïc Quan nieäm veà beänh coù tính chaát duy

vaät thoâ sô

Hippocrate nguyeân)

Taùch y hoïc ra khoûi thaàn hoïc duy taâm Hoïc thuyeát veà theå dòch, cô theå con ngöôøi do 4 chaát dòch quyeát ñònh.

27

Beänh laø do maát caân baèng giöõa caùc chaát dòch, trò beänh laø hoài phuïc laïi söï caân baèng.

1-KHAÙI NIEÄM VEÀ BEÄNH

Thôøi trung coå: (Theá kyû IV - XIV) quan nieäm beänh laø do söï tröøng

phaït cuûa ñaáng toái cao ñoái vôùi toäi lỗi cuûa con ngöôøi.

28

Paracelcius (1493-1541), coù 3 chaát noái con ngöôøi vôùi vuõ truï bao goàm löu huyønh chaùy ñöôïc bieåu hieän söùc maïnh cuûa linh hoàn, thuûy ngaân laø nguyeân toá loûng bieåu hieän naêng löïc cuûa trí tueä, muoái laø nguyeân lyù cuûa vaät chaát, beänh laø roái loaïn caân baèng cuûa nhöõng hoaù chaát naøy.

1-KHAÙI NIEÄM VEÀ BEÄNH

Thôøi kyø phuïc höng (Theá kyû XIV - XVII) Andre Vesale (Bæ): moå xaùc cheát Michealius Servitus (Taây Ban Nha): tieåu tuaàn hoaøn William Harvey (Anh): söï tuaàn hoaøn cuûa maùu Cuoái theá kyû XVII , y hoïc ñaõ coù nghieân cöùu veà hình thaùi vaø chöùc

naêng (giaûi phaåu vaø sinh lyù)

Galileùe (thieân vaên hoïc) Newton (toaùn hoïc) Toricelli, Descartes (vaät lyù hoïc) Descartes quan nieäm beänh laø do coå maùy sinh hoïc bò

hö hoûng.

Sylvius cho raèng beänh laø do caùc roái loaïn hoùa hoïc

trong cô theå.

29

1-KHAÙI NIEÄM VEÀ BEÄNH

30

Theá kyû XVIII - XIX Phaùt minh ra kính hieån vi, thuoác nhuoäm Y hoïc thöïc nghieäm Virchow cho raèng beänh laø do toån thöông teá baøo Claude Bernard vôùi Thuyeát haèng ñònh noäi moâi: Noäi moâi vaø ngoaïi caûnh coù lieân quan vôùi nhau, ngoaïi caûnh luoân thay ñoåi, ñeå noäi moâi ñöôïc haèng ñònh, cô theå soáng coù haøng loaït chöùc naêng baûo veä vaø ñieàu hoøa, beänh hoaëc cheát chæ laø roái loaïn hoaëc tan vôõ cô cheá ñoù.

1-KHAÙI NIEÄM VEÀ BEÄNH

Theá kyû XX Coù söï phaùt trieån vöôït böïc cuûa nhieàu ngaønh khoa hoïc. Toàn taïi quan nieäm taùch con ngöôøi laøm hai phaàn: phaàn theå xaùc,

phaàn hoàn.

cheøn eùp cuûa yù thöùc treân tieàm thöùc.

Tröôøng phaùi Nga (Pavlov) roái loaïn hoaït ñoäng phaûn xaï cuûa heä

Sigmund Freud (1856- 1939) beänh chæ laø saûn phaåm cuûa söï

thaàn kinh.

Theá kyû XX ñöôïc coi laø theá kyû cuûa caùch maïng khoa hoïc kyõ thuaät. Nhöng khaùi nieäm veà beänh vaãn chöa coù gì roõ raøng so vôùi theá kyû

31

tröôùc

1-KHAÙI NIEÄM VEÀ BEÄNH

Ngaøy nay Chöa theå coù moät ñònh nghóa ñaày ñuû veà beänh Ta chæ neân chuù yù moät soá ñieåm giuùp ngöôøi thaày thuoác coù thaùi ñoä

xöû trí ñuùng ñaén

Quan nieäm veà söùc khoûe: Ñònh nghóa veà söùc khoûe theo WHO (1946): “ Söùc khoûe laø tình traïng thoaûi maùi veà tinh thaàn, theå chaát vaø giao tieáp xaõ hoäi chöù khoâng phaûi laø tình traïng voâ beänh voâ taät “

32

Theo caùc nhaø y hoïc, söùc khoûe laø tình traïng laønh laën cuûa cô theå veà caáu truùc vaø chöùc naêng, cuõng nhö khaû naêng ñieàu hoøa giöû caân baèng noäi moâi, phuø hôïp vaø thích nghi vôùi söï thay ñoåi cuûa hoaøn caûnh.

1-KHAÙI NIEÄM VEÀ BEÄNH

Khaùi nieäm veà beänh ta caàn chuù yù: 1. Beänh khi coù toån thöông, leäch laïc, roái loaïn trong caáu truùc vaø chöùc naêng (töø phaân töû, teá baøo, moâ, cô quan, toaøn cô theå) 2. Do nhöõng nguyeân nhaân cuï theå coù haïi ñaõ tìm ra hay chöa

3. Beänh coù tính chaát moät caân baèng môùi: Ñöùng tröôùc moïi taùc nhaân coù khaû naêng laøm thay ñoåi haèng ñònh cuûa cô theå, thì cô theå seõ tích cöïc choáng ñỡ nhôø khaû naêng baûo veä, cuối cuoäc ñaáu tranh naøy sẽ taïo ra moät caân baèng môùi, caân baèng môùi khoâng keùo daøi maø coù khuynh höôùng trôû veà caân baèng cuõ, neáu yeáu toá gaây beänh thaéng thì beänh caøng ngaøy caøng naëng vaø ñi ñeán töû vong

33

tìm ra

1-KHAÙI NIEÄM VEÀ BEÄNH

4. Beänh laøm giaûm khaû naêng thích nghi vôùi ngoaïi caûnh 5. Beänh laøm giaûm khaû naêng lao ñoäng vaø hoøa nhaäp xaõ hoäi:

34

2.KHAÙI NIEÄM VEÀ BEÄNH NGUYEÂN

Beänh nguyeân hoïc (Etiology) nghieân cöùu veà caùc nguyeân nhaân

gaây ra beänh vaø ñieàu kieän phaùt sinh.

nhö thöïc haønh

Phaùt hieän nguyeân nhaân gaây beänh laø moät vaán ñeà cô baûn cuûa y

hoïc

Beänh nguyeân hoïc coù moät yù nghóa quan troïng veà lyù luaän cuõng

Quan ñieåm veà beänh nguyeân khoâng coøn ñöôïc thöøa nhaän:

35

Thuyeát nguyeân nhaân ñôn thuaàn Thuyeát ñieàu kieän Thuyeát theå taïng

2.KHAÙI NIEÄM VEÀ BEÄNH NGUYEÂN

Ñieàu kieän phaùt huy taùc duïng cuûa nguyeân nhaân Nguyeân nhaân vaø ñieàu kieän gaây neân moät beänh goïi laø yeáu toá beänh

nguyeân.

Quan ñieåm hieän taïi Nguyeân nhaân gaây beänh laø yeáu toá coù haïi khi taùc ñoäng leân cô theå seõ quyeát ñònh beänh phaùt sinh vaø caùc ñaëc ñieåm cuûa beänh.

Nguyeân nhaân vaø beänh theo ñuùng qui luaät nhaân quaû. Yeáu toá beänh nguyeân bao goàm:

Yeáu toá beân ngoaøi: vaät lyù, hoùa hoïc, cô hoïc, sinh hoïc, xaõ

hoäi

36

Yeáu toá beân trong: yeáu toá di truyeàn.

3.KHAÙI NIEÄM VEÀ BEÄNH SINH (PATHOGENESIS) Ñònh nghiaõ: laø moân hoïc veà cô cheá phaùt sinh, phaùt trieån, tieán

trieån vaø keát thuùc cuûa beänh. (cô cheá: mechanism, caùch thöùc hoaït ñoäng)

Moät beänh dieån bieán ñaày ñuû qua boán thôøi kyø: thôøi kyø uû beänh,

tieäm phaùt, toaøn phaùt vaø keát thuùc.

Trong töøng thôøi kyø coù söï ñaáu tranh tích cöïc giöõa taùc nhaân gaây beänh vaø cô theå maø roái loaïn bieåu hieän ra ngoaøi baèng nhöõng trieäu chöùng.

Beänh sinh hoïc tìm hieåu cô cheá:

37

Quaù trình dieãn bieán giöõa taùc nhaân gaây beänh vaø cô theå Cô cheá cuûa töøng roái loaïn Cô cheá cuûa töøng trieäu chöùng cuûa töøng giai ñoaïn beänh (quaù trình: process, con ñöôøng tieán trieån)

3.KHAÙI NIEÄM VEÀ BEÄNH SINH

vò trí taùc duïng cuûa nguyeân nhaân gaây beänh.

38

Vai troø cuûa beänh nguyeân trong quaù trình beänh sinh Beänh nguyeân giöû vai troø quan troïng trong dieãn bieán cuûa beänh Dieãn bieán cuûa beänh tuyø thuoäc vaøo: cöôøng ñoä, thôøi gian taùc duïng,

3.KHAÙI NIEÄM VEÀ BEÄNH SINH

beân ngoaøi.

Vai troø cuûa phaûn öùng tính trong beänh sinh Phaûn öùng tính laø ñaëc tính cuûa cô theå ñaùp öùng laïi kích thích töø

Phaûn öùng tính tuøy thuoäc vaøo: tuoåi, giôùi, heä thaàn kinh noäi tieát, theå taïng, yeáu toá ngoaïi moâi nhö aùnh saùng, nhieät ñoä, thôøi tieát, dinh döôõng.

39

Yeáu toá theå taïng quyeát ñònh phaûn öùng tính. Yeáu toá theå taïng laø söï toång hôïp caùc ñaëc ñieåm hình thaùi vaø chöùc naêng cuûa cô theå, mang tính chaát di truyeàn, ví duï theå taïng dò öùng.

3.KHAÙI NIEÄM VEÀ BEÄNH SINH

Moái lieân quan giöõa cuïc boä vaø toaøn thaân trong quaù trình beänh

sinh:

Toaøn thaân vaø cuïc boä: Söùc ñeà khaùng taïi choå seõ toát neáu cô theå khoûe maïnh, heä mieãn dòch toát  yeáu toá gaây beänh seõ sôùm bò loaïi tröø ra khoûi cô theå.

40

Cuïc boä vaø toaøn thaân: Toån thöông taïi choå do baát cöù nguyeân nhaân naøo ñeàu coù ít nhieàu aûnh höôûng ñeán toaøn thaân. Ví duï: Vieâm

3.KHAÙI NIEÄM VEÀ VOØNG XOAÉN BEÄNH LYÙ

ñoaïn, goïi laø caùc khaâu.

Voøng xoaén beänh lyù (a pathological feedback loop) Quaù trình beänh lyù thöôøng tieán trieån vaø phaùt trieån qua nhieàu giai

Caùc khaâu ñoù lieân tieáp theo moät trình töï nhaát ñònh coù lieân quan

maät thieát vôùi nhau .

Beänh sinh hoïc nghieân cöùu veà cô cheá beänh sinh cuûa caùc khaâu

ñoù cuõng nhö moái töông taùc giöõa chuùng vôùi nhau.

41

Trong nhieàu quaù trình beänh lyù, khaâu sau taùc duïng ngöôïc trôû laïi khaâu tröôùc laøm cho tình traïng beänh ngaøy caøng naëng theâm, ñoù laø voøng xoaén beänh lyù. Ví duï trong sô ñoà cô cheá beänh sinh cuûa shock chaán thöông.

Chaán thöông

Ñau ñôùn

Maát maùu

Chaát ñoäc

Heä TK TW

Höng phaán ÖÙc cheá

Thieâùu Oxy

Roái loaïn vaän maïch

Co maïch Daõn maïch

Roái loaïn huyeát ñoäng

Giaûm huyeát aùp

shock

42

43