§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 4A-2007 B−íc ®Çu ®iÒu tra mét sè loµi thùc vËt bËc cao chøa ancaloit ë thµnh phè vinh vµ phô cËn
Lª Quang V−îng (a)
Tãm t¾t. Trong bµi b¸o nµy, chóng t«i chØ ra r»ng 20 loµi thùc vËt bËc cao thuéc 16 chi, 11 hä ®−îc thu thËp ë thµnh phè Vinh vµ c¸c vïng phô cËn; sù cã mÆt ancaloit trong chóng ®· ®−îc kiÓm tra. KÕt qu¶ cho thÊy 11 loµi trong sè ®ã (chiÕm 55%) cã ph¶n øng d−¬ng tÝnh víi c¸c thuèc thö ancaloit (Mayer, Dragendoft vµ Wagner); 4 loµi thuéc chi Solanum ®· ®−îc x¸c ®Þnh hµm l−îng ancaloit tæng sè. C¸c kÕt qu¶ nµy cho thÊy hµm l−îng ancaloit cao nhÊt ë qu¶ vµ thÊp nhÊt ë th©n; hµm l−îng ancaloit trong c©y còng thay ®æi theo giai ®o¹n ph¸t triÓn vµ ®¹t cao nhÊt ë giai ®o¹n tr−ëng thµnh.
I. §Æt vÊn ®Ò
ViÖt Nam ®−îc ®¸nh gi¸ lµ ®Êt n−íc cã ®é ®a d¹ng sinh häc cao, trong ®ã cã sù ®a d¹ng cña c¸c loµi d−îc th¶o. C¸c loµi c©y thuèc cã vai trß rÊt quan träng ®èi víi viÖc ch¨m sãc søc khoÎ ban ®Çu cho con ng−êi vµ gia sóc, ®Æc biÖt ®èi víi nh÷ng céng ®ång n«ng th«n vµ miÒn nói lµ nh÷ng n¬i mµ dÞch vô y tÕ, thó y ®ang võa thiÕu l¹i võa yÕu. C¬ së khoa häc vÒ gi¸ trÞ ch÷a bÖnh cña c¸c loµi c©y thuèc n»m ë thµnh phÇn vµ hµm l−îng c¸c chÊt trao ®æi bËc 2 nh− ancaloit, flavonoit, saponin, tanin..., trong ®ã, ancaloit lµ nhãm hîp chÊt quan träng nhÊt vÒ mÆt t¸c dông sinh lý nh−ng còng lµ nhãm phøc t¹p vÒ ph−¬ng diÖn cÊu t¹o (NguyÔn V¨n §µn vµ nnk. 1986) [4]. Sù ph©n bè ancaloit còng nh− c¸c hîp chÊt trao ®æi bËc 2 kh¸c th−êng thay ®æi theo bé phËn c©y, ®iÒu kiÖn sinh th¸i vµ giai ®o¹n sinh tr−ëng. V× vËy viÖc x¸c ®Þnh sù cã mÆt còng nh− sù biÕn ®éng hµm l−îng cña alkaloid ë c¸c bé phËn kh¸c nhau vµ vµo nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau cña c©y lµ c¬ së khoa häc cña viÖc thu h¸i d−îc liÖu mét c¸ch hîp lý.
II. VËt liÖu vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu
2.1. Thu mÉu vµ ®Þnh danh thùc vËt Thu mÉu nh÷ng loµi thùc vËt bËc cao, 2 l¸ mÇm mäc phæ biÕn t¹i thµnh phè Vinh vµ phô cËn vµ ®Þnh danh, m« t¶ t¸c dông ch÷a bÖnh cña chóng theo c¸c tµi liÖu cña Ph¹m Hoµng Hé [6], Vâ V¨n Chi [2], §ç TÊt Lîi [7].
NhËn bµi ngµy 01/10/2007. Söa ch÷a xong 26/11/2007.
2.2. KiÓm tra sù cã mÆt ancaloit vµ ®Þnh l−îng ancaloit toµn phÇn X¸c ®Þnh sù cã mÆt cña ancaloit theo ph−¬ng ph¸p cña Culvenor vµ Fitzgerald [3] sö dông thuèc thö Mayer, Dragendoft vµ Wagner. §Þnh l−îng ancaloit toµn phÇn 4 loµi thuéc chi Solanum b»ng ph−¬ng ph¸p trung hoµ tÝnh theo solasodin [theo 1], lÆp l¹i 3 lÇn lÊy gi¸ trÞ trung b×nh.
71
Lª Quang V−îng B−íc ®Çu ®iÒu tra mét sè loµi thùc vËt..., tr. 71-74
III. KÕt qu¶ nghiªn cøu vµ th¶o luËn
3.1. KÕt qu¶ kh¶o s¸t sù cã mÆt ancaloit Cã 20 loµi thùc vËt ®· ®−îc thu mÉu ngÉu nhiªn vµ ®Þnh danh. Chóng thuéc 10 hä, 16 chi cña líp thùc vËt 2 l¸ mÇm. C¸c loµi nµy ®Òu cã thÓ sö dông ®Ó ch÷a bÖnh cho ng−êi vµ gia sóc [2, 7]. KiÓm tra sù cã mÆt cña ancaloit ë 20 loµi c©y thuèc nãi trªn b»ng c¸c thuèc thö Mayer, Dragendoft vµ Wagner thÊy cã 11 loµi cho ph¶n øng d−¬ng tÝnh víi c¶ 3 lo¹i thuèc thö chiÕm tû lÖ 55%. KÕt qu¶ ®−îc tr×nh bµy ë b¶ng 1.
Tªn Latinh T T Tªn ViÖt Nam Thuèc thö (*) II I III
B¶ng 1. KÕt qu¶ kiÓm tra víi mét sè thuèc thö ancaloit Bé phËn nghiªn cøu L¸ Acanthaceae - Hä ¤ r« 1 Pseuderanthemum Xu©n hoa
-
-
-
palatiferum (Nees) Radlk.
Toµn c©y
-
-
S÷a
- L¸, vá th©n +++ +++ +++
Apiaceae - Hä Hoa t¸n 2 Centella asiatica (L.) Urb. Rau m¸ Apocynaceae - Hä Tróc ®µo 3 Alstonia scholaris (L.) R. Br. Dõa c¹n Toµn c©y
+++ +++ +++
4 Catharanthus roseus (L.) G. Don
§inh l¨ng L¸, rÔ
-
-
-
Araliaceae - Hä Nh©n s©m 5 Polyscias fruticosa (L.) Harms
Cau
Cá cøt lîn
H¹t Toµn c©y Toµn c©y Toµn c©y Toµn c©y
+ + - + ++
+ ++ - + ++
+ ++ - + +
Arecaceae - Hä Cau 6 Areca catechu L. Asteraceae - Hä Cóc 7 Ageratum conyzoides L. Euphorbiaceae – Hä ThÇu dÇu 8 Euphorbia hirta L. 9 Euphorbia thymifolia L. 10 Phyllanthus urinaria L. Cá s÷a l¸ lín Cá s÷a l¸ nhá Ch㠮Πr¨ng c−a Fabaceae – Hä §Ëu
11 Gleditsia australis Hemsl. Bå kÕt 12 Styphnolobium japonicum Hoa hoÌ Qu¶ Hoa
- -
- -
- -
(L.) Schott Lamiaceae – Hä Hoa m«i Nh©n trÇn Toµn c©y
-
-
-
13 Acrocephalus indicus (Burm.f.) Kuntze 14 Perilla frutescens (L.) Britt. TÝa t« Toµn c©y
-
-
-
Solanaceae - Hä Cµ
72
Toµn c©y Toµn c©y Toµn c©y
++ ++ ++
++ ++ ++
++ ++ ++
§¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVI, sè 4A-2007 Cµ ®éc d−îc 15 Datura metel L. 16 Solanum capsicoides Allioni Cµ d¹ng ít Cµ d¹i hoa 17 Solanum indicum L. tÝm
Toµn c©y Toµn c©y
++ ++
+ +
+ +
18 Solanum procumbens Lour. Cµ gai leo Cµ d¹i hoa 19 Solanum torvum Sw. tr¾ng
ChÌ L¸
-
-
-
(*) I. Thuèc thö Mayer; II. Thuèc thö Dragendoft; III. Thuèc thö Wagner
Theaceae - Hä ChÌ 20 Camellia sinensis (L.) Kuntze
3.2. KÕt qu¶ ®Þnh l−îng ancaloit toµn phÇn ë mét sè loµi thuéc hä Cµ
Cã 4 loµi thuéc chi Solanum cña hä Cµ (Solanaceae) ®· ®−îc x¸c ®Þnh hµm l−îng ancaloit th« ë c¸c bé phËn kh¸c nhau. KÕt qu¶ ®−îc tr×nh bµy ë b¶ng 2.
B¶ng 2. Hµm l−îng ancaloit toµn phÇn trong c¸c bé phËn mét sè loµi thuéc chi Solanum (§¬n vÞ tÝnh: % träng l−îng kh«) Tªn ViÖt Nam
Cµ d¹i hoa tÝm
Cµ d¹i hoa tr¾ng TT Tªn Latinh 1 S. capsicoides Cµ d¹ng ít 2 S. indicum 3 S. procumbens Cµ gai leo 4 S. torvum Th©n 0,16 0,17 0,13 0,08 L¸ 0,22 0,21 0,16 0,12 Qu¶ 0,35 0,24 - 0,20
B¶ng 2 cho thÊy ancaloit tËp trung nhiÒu nhÊt trong qu¶, tiÕp ®Õn lµ l¸ vµ thÊp nhÊt lµ trong th©n.
Hµm l−îng ancaloit trong thùc vËt th−êng cã sù biÕn ®éng lín trong chu tr×nh sinh tr−ëng, ph¸t triÓn. KÕt qu¶ kh¶o s¸t hµm l−îng ancaloit toµn phÇn cña 4 loµi trªn ë 3 thêi ®iÓm thu mÉu kh¸c nhau trªn cïng mét quÇn thÓ lµ khi c©y cßn non, khi c©y tr−ëng thµnh (®· cã hoa vµ qu¶) vµ c©y giµ (cã dÊu hiÖu tµn lôi, nhiÒu l¸ ®· rông) ®−îc tr×nh bµy trong b¶ng 3. B¶ng 3 cho thÊy, hµm l−îng ancaloit ®¹t møc cao nhÊt vµo giai ®o¹n c©y tr−ëng thµnh, thÊp nhÊt lµ giai ®o¹n c©y giµ cçi.
B¶ng 3. Hµm l−îng ancaloit toµn phÇn cña c¸c loµi thuéc chi Solanum ë c¸c thêi ®iÓm sinh tr−ëng kh¸c nhau (§¬n vÞ tÝnh: % träng l−îng kh«)
TT Tªn Latinh Tªn ViÖt Nam C©y non C©y giµ
Cµ d¹i hoa tÝm
0,24 0,14 0,10 0,16 C©y tr−ëng thµnh 0,38 0,25 0,17 0,24 0,05 0,11 0,04 0,12 Bé phËn nghiªn cøu Toµn c©y Toµn c©y Toµn c©y Cµ d¹i hoa tr¾ng Toµn c©y 1 S. capsicoides Cµ d¹ng ít 2 S. indicum 3 S. procumbens Cµ gai leo 4 S. torvum
73
Lª Quang V−îng B−íc ®Çu ®iÒu tra mét sè loµi thùc vËt..., tr. 71-74
IV. KÕt luËn vµ ®Ò nghÞ
- Trong sè 20 loµi thùc vËt ®−îc kiÓm tra, cã 11 loµi (chiÕm 55%) cho ph¶n øng d−¬ng tÝnh víi c¸c thuèc thö ancaloit. §iÒu ®ã b−íc ®Çu cho thÊy cã sù ®a d¹ng vÒ nguån lîi thùc vËt chøa ancaloit ë NghÖ An vµ cÇn cã nh÷ng ®iÒu tra ®Çy ®ñ ®Ó lµm c¬ së ®Ò xuÊt c¸c biÖn ph¸p khai th¸c mét c¸ch hîp lý.
- KÕt qu¶ x¸c ®Þnh hµm l−îng ancaloit toµn phÇn (crude alkaloid) cña c¸c bé phËn kh¸c nhau vµ vµo c¸c thêi ®iÓm sinh tr−ëng kh¸c nhau cña 4 loµi thuéc chi Solanum cho thÊy: c¸c bé phËn c¸c loµi ®−îc kh¶o s¸t ®Òu cã hµm l−îng ancaloit cao ®¸p øng tiªu chuÈn lµm d−îc liÖu theo quy ®Þnh cña D−îc ®iÓn ViÖt Nam. Sù ph©n bè ancaloit kh«ng ®Òu trong c¸c bé phËn cña c©y (tËp trung chñ yÕu trong qu¶) vµ phô thuéc vµo giai ®o¹n sinh tr−ëng ph¸t triÓn cña c©y (giai ®o¹n c©y tr−ëng thµnh cã hµm l−îng cao nhÊt). V× vËy cÇn chó ý thu h¸i d−îc liÖu ë nh÷ng bé phËn thÝch hîp vµ vµo nh÷ng giai ®o¹n sinh tr−ëng thÝch hîp ®Ó ®¸p øng yªu cÇu ®Æt ra.
Tµi liÖu tham kh¶o
[1] Bé m«n d−îc liÖu - Tr−êng §¹i häc D−îc Hµ Néi, Bµi gi¶ng d−îc liÖu, NXB Y häc Hµ Néi, 2002, 305 trang.
[2] Vâ V¨n Chi, Tõ ®iÓn c©y thuèc ViÖt Nam, NXB Y häc Hµ Néi, 1996, 1468 trang. [3] C. CJ. Culvenor and J. S. Fitzgerald, A field method for alkaloid screening of plants, J. Pharm. Sc., 52, 1963, 303-304. [4] NguyÔn V¨n §µn, NguyÔn ViÕt Tùu, Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ho¸ häc c©y thuèc, NXB Y häc, chi nh¸nh TP. Hå ChÝ Minh, 1986, 509 trang. [5] J. B. Harbone, Phytochemical methods, Chapman and Hall Ltd., London, 1973, 278 p.
[6] Ph¹m Hoµng Hé, C©y cá ViÖt Nam (3 tËp), NXB TrÎ Hµ Néi, 1999-2000. [7] §ç TÊt Lîi, Nh÷ng c©y thuèc vµ vÞ thuèc ViÖt Nam, NXB Y häc, Hµ Néi, 2001, 1275 trang.
Summary
Preliminary survey of some alkaloid contained plants of Vinh city and adjacent areas
In this article, we show that 20 higher plant species belong to 16 genera of 11 families were collected in Vinh city of Nghe An province and adjancent areas and had been tested for alkaloids; 11 species of them (55%) had positive results to alkaloid reagents (Mayer, Dragendoft and Wagner); 4 Solanum species had been determined for crude alkaloid quantitative. This results showed that alkaloid content was the highest in fruits and lowest in stems, alkaloid content in plant also changed during growth stages and is highest in mature stage.
(a) Khoa Sinh häc, tr−êng §¹i häc Vinh.
