hoµng thÞ h¶i yÕn Vai trß cña ... ®èi víi lÞch sö NhËt B¶n, TR. 74-80
Vai trß cña chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i thêi kú Minh TrÞ (1868- 1912) ®èi víi lÞch sö NhËt B¶n
hoµng thÞ h¶i yÕn (a)
Tãm t¾t. Nöa sau thÕ kØ XIX ®Çu thÕ kØ XX chÝnh lµ ®iÓm "giao thêi" cña c¸c d©n téc ch©u ¸. LÞch sö ®Æt ra cho c¸c d©n téc nµy rÊt nhiÒu c¬ héi vµ th¸ch thøc - nh÷ng c¬ héi vµ th¸ch thøc cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh ®Õn sù sinh tån, ph¸t triÓn cña mçi quèc gia- d©n téc. Trong bèi c¶nh ®ã, NhËt B¶n ®· n¾m b¾t thêi c¬, v−ît qua th¸ch thøc ®Ó t¹o ra thÕ ®øng v÷ng vµng cho m×nh. K× tÝch Êy cã sù ®ãng gãp rÊt lín cña chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i. Trªn c¬ së xem xÐt, ®èi chiÕu víi viÖc kÕt hîp thùc hiÖn ba môc tiªu cè ®Þnh cña ho¹t ®éng ®èi ngo¹i (môc tiªu an ninh, môc tiªu ph¸t triÓn, môc tiªu ¶nh h−ëng), bµi viÕt lµm râ vai trß cña chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i thêi Minh TrÞ (1868- 1912) ®èi víi lÞch sö NhËt B¶n.
C
V× thÕ, khi ®¸nh gi¸ sù thµnh - b¹i cña chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i cña bÊt cø quèc gia nµo còng ph¶i xem xÐt, ®èi chiÕu víi ba môc tiªu cè ®Þnh Êy. ChÝnh s¸ch ®èi ngo¹i cña NhËt B¶n thêi kú Minh TrÞ (1868 - 1912) còng kh«ng n»m ngoµi ®iÒu ®ã.
1. Vai trß cña chÝnh s¸ch ®èi
- X©y dùng, ph¸t triÓn ®Êt n−íc -
- N©ng cao uy thÕ trªn tr−êng quèc
NhËn bµi ngµy 05/8/2008. Söa ch÷a xong 02/10/2008.
ngo¹i ®èi víi “môc tiªu an ninh” §éc lËp, tù do lµ quyÒn thiªng liªng nhÊt, ®¸ng quý nhÊt cña mçi con ng−êi, mçi quèc gia. V× thÕ, ®¶m b¶o ®éc lËp chñ quyÒn, an ninh vµ toµn vÑn l·nh thæ lµ nhiÖm vô hµng ®Çu cña c¸c quèc gia - d©n téc, trong ®ã chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i cã vai trß ®Æc biÖt quan träng. Chóng ta biÕt r»ng, “thêi k× tr−íc ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, tøc lµ thêi k× chñ nghÜa t− b¶n tù do dÇn dÇn biÕn thµnh chñ nghÜa t− b¶n ®éc quyÒn còng lµ “thêi ®¹i hoµng kim" cña xu thÕ quèc tÕ ho¸” [1, tr.363-364]. Sù chiÕm lÜnh cña xu thÕ quèc tÕ ho¸ ®ßi hái cã sù më cöa giao l−u th«ng tho¸ng gi÷a c¸c quèc gia, xo¸ nhoµ ranh giíi thÞ tr−êng gi÷a c¸c d©n téc. “C¸c c¬ chÕ quyÕt ®Þnh høc n¨ng ®èi ngo¹i lµ mét trong hai chøc n¨ng c¬ b¶n nhÊt cña bÊt k× mét nhµ n−íc nµo. Nã thÓ hiÖn vai trß cña nhµ n−íc ®ã trong mèi quan hÖ víi c¸c nhµ n−íc kh¸c, d©n téc kh¸c, tæ chøc quèc tÕ kh¸c. KÓ tõ khi xuÊt hiÖn c¸c quèc gia víi t− c¸ch lµ mét thùc thÓ chÝnh trÞ - x· héi, ho¹t ®éng ®èi ngo¹i cña mäi quèc gia ®Òu nh»m ba môc tiªu c¬ b¶n: - Gi÷ v÷ng chñ quyÒn, toµn vÑn l·nh thæ vµ an ninh quèc gia - “môc tiªu an ninh”. “môc tiªu ph¸t triÓn”. tÕ - “môc tiªu ¶nh h−ëng”. Ba môc tiªu nµy cã mèi quan hÖ biÖn chøng víi nhau vµ t¸c ®éng qua l¹i víi nhau: "Kh«ng thÓ nãi ®Õn sù ph¸t triÓn vµ ph¸t huy ¶nh h−ëng nÕu kh«ng gi÷ ®−îc chñ quyÒn, anh ninh quèc gia vµ toµn vÑn l·nh thæ; ng−îc l¹i, khã mµ gi÷ ®−îc chñ quyÒn vµ an ninh quèc gia còng nh− sù toµn vÑn l·nh thæ nÕu kh«ng cã søc m¹nh dùa trªn sù ph¸t triÓn cña ®Êt n−íc" [2, tr.16].
74
- Më cöa −u ®·i cho ng−êi n−íc
- QuyÒn l·nh sù tµi ph¸n. - Chñ quyÒn thuÕ quan. - QuyÒn tèi huÖ quèc.
“®Êt n−íc cña thÇn linh”, ng−êi NhËt tiÕp cËn víi c¸c nÒn v¨n minh trªn thÕ giíi vµ ch¾t läc, hÊp thô nh÷ng g× tinh tóy nhÊt phôc vô cho c«ng cuéc x©y dùng ®Êt n−íc. Sù n¨ng ®éng s¸ng t¹o, mÒm dÎo linh ho¹t trong t− duy cïng víi b¶n lÜnh tuyÖt vêi cña m×nh, ng−êi NhËt ®· lµm nªn nh÷ng k× tÝch khiÕn c¸c quèc gia ph−¬ng T©y ng¹c nhiªn, th¸n phôc. C«ng cuéc c¶i c¸ch ®· lµm thay ®æi bé mÆt cña ®Êt n−íc, ®−a NhËt trë thµnh thµnh viªn trong hÖ thèng c¸c n−íc t− b¶n lín m¹nh. Søc m¹nh ®ã ®· trë thµnh nh©n tè quan träng, c¬ së v÷ng ch¾c cho NhËt chuyÓn h−íng t− thÕ vµ hµnh ®éng trong quan hÖ ®èi ngo¹i. §óng nh− nguyªn Phã Thñ t−íng Vò Khoan ®· viÕt: “Tr−íc ®©y, khi nãi vÒ ph−¬ng tiÖn b¶o vÖ chñ quyÒn an ninh quèc gia vµ sù toµn vÑn l·nh thæ, thËm chÝ c¶ vÞ trÝ vµ ¶nh h−ëng quèc tÕ, nhiÒu khi ng−êi ta nhÊn m¹nh tíi søc m¹nh qu©n sù... Ngµy nay, søc m¹nh qu©n sù vÉn cã ý nghÜa rÊt quan träng, song kh«ng cßn gi÷ ®−îc vÞ trÝ ®éc t«n... mµ cÇn cã mét søc m¹nh tæng hîp hay lµ søc m¹nh tæng lùc bao gåm c¶ søc m¹nh vÒ chÝnh trÞ, sù ph¸t triÓn vÒ kinh tÕ, sù æn ®Þnh vÒ x· héi, thËm chÝ c¶ b¶n s¾c v¨n ho¸” [1, tr.210]. Søc m¹nh tæng hîp ®ã NhËt B¶n ®· sím cã ®−îc trong mÊy thËp kû duy t©n, khiÕn c¸c c−êng quèc t− b¶n ph−¬ng T©y kh«ng thÓ kh«ng c«ng nhËn NhËt lµ thµnh viªn míi trong hÖ thèng cña m×nh. NhËt B¶n ®· sö dông søc m¹nh Êy lµm ph−¬ng tiÖn “®ßi c«ng lý” cho quèc gia d©n téc. Võa nç lùc x©y dùng ®Êt n−íc giµu m¹nh, võa më chiÕn dÞch ngo¹i giao nh»m xo¸ bá c¸c ®iÒu −íc bÊt b×nh ®¼ng, ®ång thêi biÓu d−¬ng uy thÕ
tr−êng §¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVII, sè 3b-2008 theo kiÓu song ph−¬ng, ®a ph−¬ng, khu vùc hay toµn cÇu ®ßi hái vµ b¾t buéc mçi quèc gia ph¶i cã sù tho¶ hiÖp, nh©n nh−îng trong viÖc b¶o vÖ quyÒn lîi cña m×nh, chø kh«ng thÓ toµn quyÒn ®¬n ph−¬ng quyÕt ®Þnh ... §iÒu nµy còng cã nghÜa r»ng “chñ quyÒn tuyÖt ®èi” chØ cã ý nghÜa t−¬ng ®èi trong bèi c¶nh quèc tÕ ho¸ nÒn kinh tÕ thÕ giíi” [4, tr.13]. ThÕ nh−ng c¸c quèc gia ch©u ¸ phong kiÕn, trong ®ã cã NhËt B¶n vÉn cè thñ trong toµ l©u ®µi phong kiÕn cæ kÝnh, biÖt lËp ®Ó råi ho¶ng sî, khuÊt phôc tr−íc chÝnh s¸ch ngo¹i giao ph¸o h¹m cña c¸c n−íc ph−¬ng T©y. KÕt qu¶ lµ NhËt B¶n ®· ph¶i lÇn l−ît kÝ víi c¸c c−êng quèc t− b¶n ¢u - Mü nh÷ng ®iÒu kho¶n bÊt b×nh ®¼ng vÒ c¸c vÊn ®Ò: ngoµi bu«n b¸n, truyÒn ®¹o. Nh÷ng hiÖp −íc bÊt b×nh ®¼ng ®ã “lµm cho NhËt B¶n r¬i vµo ®Þa vÞ phô thuéc vµ Mü n¾m quyÒn lòng ®o¹n” [5, tr.11]. §ã chÝnh lµ nçi khæ nhôc khiÕn quèc gia - d©n téc NhËt B¶n lu«n ph¶i tr¨n trë, vµ hä b¾t ®Çu ®i t×m c¸ch ho¸ gi¶i sè phËn m×nh. NhËt B¶n nhËn thøc ®−îc r»ng: kÎ thï cña n−íc NhËt kh«ng ph¶i lµ kÎ thï vò lùc mµ lµ kÎ thï trÝ lùc. Sù yÕu kÐm, l¹c hËu vÒ kinh tÕ - chÝnh trÞ lµ nguyªn nh©n khiÕn cho NhËt B¶n ®¸nh mÊt m×nh, mÊt ®i t− thÕ tù chñ trong quan hÖ ®èi ngo¹i. NhËt quyÕt t©m hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc víi môc tiªu: “häc hái ph−¬ng T©y, ®uæi kÞp ph−¬ng T©y vµ v−ît ph−¬ng T©y”. V−ît qua niÒm kiªu h·nh cña nh÷ng con ng−êi sèng trªn
75
hoµng thÞ h¶i yÕn Vai trß cña ... ®èi víi lÞch sö NhËt B¶n, TR. 74-80 b»ng c¸c cuéc chiÕn tranh giµnh giËt thÞ tr−êng, NhËt B¶n ®· buéc c¸c quèc gia t− b¶n ¢u - Mü ph¶i thõa nhËn m×nh. KÕt qu¶ lµ tõ n¨m 1894 ®Õn n¨m 1897, NhËt ®· thñ tiªu ®−îc quyÒn l·nh sù tµi ph¸n. NÕu xÐt theo quan niÖm chñ quyÒn quèc gia “bao hµm quyÒn tµi ph¸n duy nhÊt cña quyÒn lùc nhµ n−íc ®èi víi tÊt c¶ c¸c vÊn ®Ò ®èi néi vµ ®èi ngo¹i liªn quan ®Õn ®êi sèng cña toµn bé d©n c− sèng trong biªn giíi cña mét quèc gia” [3, tr.11], th× NhËt B¶n xem nh− ®· thùc hiÖn ®−îc b−íc quan träng trong viÖc b¶o vÖ an ninh cña m×nh. Tuy nhiªn trªn b×nh diÖn lý luËn vµ thùc tiÔn, chñ quyÒn cña mét quèc gia cßn thÓ hiÖn trong viÖc quyÕt ®Þnh c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi, tÝn ng−ìng, t«n gi¸o, t− t−ëng ... N¨m 1911, khi c¸c n−íc ph−¬ng T©y buéc ph¶i phôc håi quyÒn quan thuÕ cho NhËt th× coi nh− “môc tiªu an ninh” c¬ b¶n hoµn thµnh. Tho¸t khái th©n phËn “phô thuéc”, NhËt B¶n trë thµnh mét ®Õ quèc trÎ hïng m¹nh. VÞ thÕ ®ã cñng cè vµ b¶o vÖ v÷ng ch¾c nÒn ®éc lËp, chñ quyÒn vµ toµn vÑn l·nh thæ cña quèc gia nµy.
®· rÊt chñ ®éng vµ linh ho¹t trong viÖc më réng h¬n n÷a quan hÖ víi c¸c n−íc ph−¬ng T©y nh»m häc hái kinh nghiÖm phôc vô cho c«ng cuéc x©y dùng ®Êt n−íc, g©y dùng thÞ tr−êng, thiÕt lËp mèi quan hÖ b×nh ®¼ng víi c¸c n−íc. Ngµy 12 th¸ng 11 n¨m 1871, ChÝnh phñ cö mét ph¸i bé cao cÊp do ®¹i thÇn Iwakura dÉn ®Çu ®i th¨m c¸c n−íc ¢u - Mü nh»m kh¶o s¸t, häc tËp vµ söa ®æi nh÷ng ®iÒu −íc bÊt b×nh ®¼ng. Sau chuyÕn c«ng du dµi ngµy trªn "trêi ¢u, ®Êt Mü", ph¸i ®oµn lªn ®−êng vÒ n−íc. Trªn ®−êng vÒ, hä cßn ghÐ qua mét sè n−íc §«ng Nam ¸, Trung Quèc, råi míi vÒ NhËt B¶n. ChuyÕn ®i thÞ s¸t c¸c n−íc ¢u - Mü ®· trang bÞ cho ph¸i ®oµn mét tÇm nh×n quèc tÕ. Hä ®· hiÓu ®−îc vÞ trÝ cña n−íc NhËt, hiÓu ®−îc con ®−êng sèng cßn cña n−íc NhËt, ®ång thêi còng nhËn ra ®−îc mÆt tèt vµ mÆt tr¸i cña c¸c n−íc mµ hä ®ang muèn häc hái. Sau chuyÕn ®i, ph¸i ®oµn ®· ®em vÒ mét gia tµi tri thøc vµ rÊt nhiÒu th«ng tin míi liªn quan ®Õn nhµ n−íc hiÖn ®¹i. Häc tËp ph−¬ng T©y v¨n minh, NhËt B¶n ®· x©y dùng ®−îc qu©n ®éi hïng c−êng, hÖ thèng ph¸p luËt hiÖn ®¹i theo kiÓu ch©u ¢u, mét nÒn gi¸o dôc toµn d©n kh«ng ph©n biÖt giai tÇng x· héi, nam n÷, giµu nghÌo. §Ó thu hót chÊt x¸m vµ chuyÓn giao c«ng nghÖ ph−¬ng T©y vµo NhËt B¶n, chÝnh phñ Minh TrÞ ®· tr¶ l−¬ng rÊt cao cho c¸c gi¸o s− ngo¹i quèc vµ kh«ng ngÇn ng¹i tËn dông kh¶ n¨ng cña hä, ®ång thêi göi häc sinh ra n−íc ngoµi häc tËp, nghiªn cøu. ChÝnh v× thÕ mµ gi¸o dôc NhËt B¶n ®· v−ît ra khái sù kiÒm to¶ nÆng nÒ cña giíi quÝ téc vµ t«n gi¸o, ®µo t¹o c«ng d©n NhËt cã tr×nh ®é 2. Vai trß cña chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i ®èi víi “môc tiªu ph¸t triÓn” “Môc tiªu ph¸t triÓn” cña chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i “thÓ hiÖn ë chç x©y dùng mèi quan hÖ quèc tÕ æn ®Þnh, thuËn lîi c¶ vÒ mÆt chÝnh trÞ lÉn kinh tÕ vµ an ninh, mµ cßn ë chç t×m kiÕm ®−îc nhiÒu ®èi t¸c vµ më réng thÞ tr−êng” [1, tr.211]. NÕu xÐt ®iÒu ®ã trong giai ®o¹n 1868-1912, ta thÊy nÒn ngo¹i giao NhËt B¶n ®¹t ®−îc rÊt nhiÒu thµnh tùu. TiÕp nèi chÝnh s¸ch më cöa cuèi thêi kú M¹c Phñ, chÝnh phñ Minh TrÞ
76
mét quèc gia hiÖn ®¹i cã thÓ s¸nh ngang hµng víi c¸c c−êng quèc ph−¬ng T©y. Víi sù trî gióp cña mét qu©n ®éi vµ h¶i qu©n hiÖn ®¹i, mét chÝnh quyÒn cã hiÖu lùc, nh÷ng c«ng d©n cÇn cï vµ am hiÓu kü thuËt, mét nÒn c«ng nghiÖp vµ th−¬ng m¹i m¹nh mÏ, n−íc NhËt chØ trong mét thêi gian ng¾n ®· trë thµnh mét c−êng quèc qu©n sù cña thÕ giíi vµ ®−îc ng−êi ph−¬ng T©y...nh×n nhËn lµ ngang hµng víi hä” [7, tr.158]. Râ rµng, thµnh c«ng nµy cã sù ®ãng gãp rÊt lín tõ chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i kh«n ngoan cña ChÝnh phñ Minh TrÞ.
3. Vai trß cña chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i ®èi víi "môc tiªu ¶nh h−ëng" Môc tiªu c¬ b¶n thø ba mµ chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i cña bÊt cø quèc gia nµo còng ph¶i h−íng tíi, ®ã lµ n©ng cao vai trß, uy tÝn vµ ¶nh h−ëng trªn tr−êng quèc tÕ - “môc tiªu ¶nh h−ëng”. Râ rµng ®©y lµ mét yªu cÇu rÊt cao cña chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i, bëi v× “¶nh h−ëng quèc tÕ tuú thuéc vµo søc m¹nh mäi mÆt cña mçi quèc gia, c¶ søc m¹nh kinh tÕ lÉn qu©n sù, ®ång thêi tuú thuéc vµo “søc nÆng” chÝnh trÞ, thËm chÝ c¶ ¶nh h−ëng v¨n ho¸” [1, tr.211]. Cã thÓ nãi r»ng, môc ®Ýnh chÝnh cña ph¸i bé Iwakura khi sang th¨m c¸c n−íc ¢u - Mü vµo n¨m 1871 kh«ng ®¹t ®−îc, nh−ng chuyÕn ®i nµy ®ãng vai trß kh«ng nhá ®èi víi t−¬ng lai cña ®Êt n−íc NhËt B¶n, ®ã lµ gia tµi trÝ thøc vµ nh÷ng bµi häc bæ Ých tõ thùc tÕ mµ ph¸i bé mang vÒ sau chuyÕn ®i. Trong c¸c bµi häc Êy, chóng t«i cho r»ng bµi diÔn v¨n cña Thñ t−íng Bixmac nh©n buæi tiÕp ph¸i bé Iwakura cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn suy nghÜ cña c¸c thµnh viªn
tr−êng §¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVII, sè 3b-2008 chuyªn m«n, kü thuËt tiªn tiÕn nhÊt ®Ó phôc vô c«ng cuéc ®æi míi cña ®Êt n−íc. Tranh thñ häc tËp ph−¬ng T©y, ChÝnh phñ Minh TrÞ ®ång thêi t×m kiÕm ®èi t¸c, x©y dùng mèi quan hÖ quèc tÕ æn ®Þnh ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ. NhËt B¶n ®· cã nh÷ng ho¹t ®éng th−¬ng m¹i s«i næi víi c¸c quèc gia ë ch©u ¢u, B¾c Mü, §«ng ¸ vµ b−íc ®Çu thµnh c«ng trong viÖc t¹o lËp thÞ tr−êng trªn thÕ giíi. Víi “chÝnh s¸ch më” trong quan hÖ víi ph−¬ng T©y nh»m tiÕp thu t− t−ëng vµ tri thøc, kü thuËt míi cÇn cho viÖc hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc, kim ng¹ch bu«n b¸n víi n−íc ngoµi cña NhËt ®· t¨ng m¹nh trong vßng mét thËp kû sau khi c«ng cuéc Duy t©n Minh TrÞ b¾t ®Çu. Nh÷ng thµnh tùu ®¹t ®−îc trªn lÜnh vùc kinh tÕ ®· ®−a NhËt B¶n b−íc dÇn vµo quü ®¹o cña nÒn kinh tÕ t− b¶n chñ nghÜa. Trªn c¬ së cña nÒn kinh tÕ hµng ho¸ ®· ph¸t triÓn vµo cuèi thÕ kû XVIII - ®Çu thÕ kû XIX, nh÷ng ng−êi ®øng ®Çu ChÝnh phñ Minh TrÞ ®· ho¹ch ®Þnh mét chiÕn l−îc kh«n ngoan vµ ®−îc tÝnh to¸n cÈn thËn nh»m t¨ng c−êng tiÒm lùc ®Êt n−íc, ®−a quÇn ®¶o vèn t¸ch biÖt vÒ mÆt ®Þa lý nµy hoµ nhËp vµo ®êi sèng kinh tÕ thÕ giíi. NhËt B¶n ®· g©y dùng ®−îc mèi quan hÖ quèc tÕ æn ®Þnh ®Ó ph¸t triÓn ®Êt n−íc. ChÝnh s¸ch ngo¹i giao ®a ph−¬ng gióp cho tÇm nh×n cña ng−êi d©n NhËt B¶n ®−îc më réng. Hä cã ®iÒu kiÖn giao l−u, tiÕp xóc víi nh÷ng thµnh tùu v¨n minh cña nh©n lo¹i, nhanh chãng chuyÓn tõ giai ®o¹n "häc hái ph−¬ng T©y" sang giai ®o¹n " v−ît tréi ph−¬ng T©y ". ChØ trong thêi gian ng¾n, NhËt ®· “chuyÓn ®æi tõ mét x· héi tiÒn hiÖn ®¹i tæ chøc theo kiÓu phong kiÕn thµnh
77
hoµng thÞ h¶i yÕn Vai trß cña ... ®èi víi lÞch sö NhËt B¶n, TR. 74-80 trong ph¸i ®oµn. Bµi diÔn v¨n cã ®o¹n: “...HiÖn nay c¸c n−íc trªn thÕ giíi th−êng nãi ®Õn lÔ nghÜa vµ th©n thiÖn trong bang giao, nh−ng thùc ra bªn trong hä chñ tr−¬ng søc m¹nh lµ tÊt c¶. C¸c n−íc m¹nh lu«n uy hiÕp n−íc yÕu, c¸c n−íc lín t×m c¸ch chiÕm n−íc nhá. N−íc §øc chóng t«i trong nh÷ng n¨m qua lµ n−íc nhá, ®· tõng chÞu nhôc nh· bao lÇn, chóng t«i kh«ng bao giê quªn ®−îc c¸i nhôc nµy. C¸i gäi lµ c«ng lÝ quèc tÕ ch¼ng qua lµ c«ng cô b¶o vÖ quyÒn lîi cña c¸c n−íc m¹nh. Khi thÊy cã lîi th× c¸c n−íc m¹nh ®em c«ng lÝ quèc tÕ ra, khi thÊy bÊt lîi th× trë mÆt dïng søc m¹nh. Vµ “... kh¸c víi c¸c n−íc lín, c¸c n−íc nhá kh«ng thÓ v−ît qua ®−îc khái khu«n khæ cña c«ng lÝ quèc tÕ. C¸c n−íc nµy mÆc dï lu«n cè g¾ng gi÷ cho b»ng ®−îc tù chñ, nh−ng thùc tÕ hä bÊt lùc khi bÞ c¸c n−íc lín lÊy ®en lµm tr¾ng, lÊy sù x©m l−îc lµm lÏ ph¶i...” [8, tr.63]. Bµi häc “søc m¹nh lµ c«ng lÝ quèc tÕ” cña Bixmac cã mét ý nghÜa s©u s¾c h¬n c¶ nh÷ng bµi diÔn thuyÕt vÒ tù do d©n chñ mµ hä ®· ®−îc nghe ë Mü, Anh, Ph¸p... Kh¸t väng x©y dùng ®Êt n−íc giµu m¹nh thÓ hiÖn qua hµng lo¹t chÝnh s¸ch c¶i c¸ch trªn tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi. C«ng cuéc c¶i c¸ch ®ã nh− mét c¸i chæi khæng lå quÐt bá c¸c c¶n trë cña chÕ ®é phong kiÕn, më réng con ®−êng ®Õn víi chñ nghÜa t− b¶n cña NhËt. Giai ®o¹n trong vµ sau c¶i c¸ch ®· chøng kiÕn sù th¨ng hoa rùc rì cña nÒn kinh tÕ NhËt B¶n. NhËt ®· nhanh chãng trë thµnh mét c−êng quèc cã nÒn c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i kh«ng chØ ë trong khu vùc mµ b¾t ®Çu ®−îc coi träng trªn tr−êng quèc tÕ. Nh÷ng thµnh
tùu ®¹t ®−îc lµ nÒn mãng quan träng ®−a NhËt B¶n tiÕn dÇn lªn giai ®o¹n ®Õ quèc chñ nghÜa trong nh÷ng thËp niªn ®Çu thÕ kû XX. Trªn lÜnh vùc qu©n sù, qu©n ®éi NhËt ®−îc ®Çu t− rÊt hiÖn ®¹i, tinh nhuÖ, cã thÓ nãi lµ bËc nhÊt so víi c¸c n−íc trong khu vùc. C¸c nhµ l·nh ®¹o NhËt B¶n thêi Minh TrÞ ®· trang bÞ cho quèc gia nÒn quèc phßng cã lôc qu©n vµ h¶i qu©n m¹nh t−¬ng ®−¬ng víi c¸c n−íc ¢u ch©u. Lùc l−îng qu©n ®éi míi nµy do Thiªn Hoµng thèng lÜnh vµ ®©y lµ mét qu©n ®éi m¹nh ®Ó tiÕn hµnh nh÷ng cuéc chiÕn tranh x©m l−îc nh»m n©ng cao vÞ thÕ cña NhËt trªn tr−êng quèc tÕ vµo cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX. Sù lín m¹nh cña qu©n ®éi còng ¶nh h−ëng kh¸ nhiÒu trong viÖc lËp ®Þnh chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i cña NhËt. §Çu nh÷ng n¨m b¶y m−¬i cña thÕ kØ XIX, NhËt b¾t ®Çu chó ý ®Õn c¸c n−íc xung quanh vµ can thiÖp vµo c«ng viÖc néi bé c¸c n−íc nµy. Quan ®iÓm vÒ sù b¶o hé cña c¸c c−êng quèc ®èi víi c¸c d©n téc cña ch©u ¢u d−êng nh− ®ang cã ¶nh h−ëng ®Õn ng−êi NhËt. §ång thêi hä còng nhËn thÊy r»ng c¸c cuéc viÔn chinh lµ sù b¶o ®¶m tèt nhÊt cho an ninh vµ uy tÝn quèc gia. N¨m 1879, NhËt chÝnh thøc chiÕm quÇn ®¶o L−u CÇu vµ s¸p nhËp thµnh mét huyÖn cña NhËt. Sau ®ã, víi viÖc giµnh th¾ng lîi trong cuéc chiÕn tranh Trung - NhËt (1894 -1895) ®· ®−a l¹i kÕt qu¶ mong ®îi cho chñ nghÜa t− b¶n n−íc nµy, ®ã lµ: - G¹t bá ®−îc ¶nh h−ëng cña nhµ Thanh ra khái TriÒu Tiªn, më ra mét qu¸ tr×nh míi cho NhËt B¶n ®Ó ®i ®Õn ®éc chiÕm hoµn toµn TriÒu Tiªn.
78
tr−êng §¹i häc Vinh T¹p chÝ khoa häc, tËp XXXVII, sè 3b-2008 - Buéc nhµ Thanh ph¶i kÝ hiÖp −íc M· Quan- mét hiÖp −íc bÊt b×nh ®¼ng ®· ®−a NhËt B¶n v−¬n lªn ngang hµng víi c¸c n−íc t− b¶n ¢u – Mü trong cuéc chiÕn tranh giµnh quyÒn lîi ë Trung Quèc. - Sau chiÕn tranh, NhËt B¶n b¾t ®Çu ph¸t huy lîi thÕ ®Ó x©m nhËp vïng §«ng B¾c Trung Quèc - mét vïng ®Êt giµu kho¸ng s¶n mµ chñ nghÜa t− b¶n NhËt ®· thÌm kh¸t tõ l©u. - Cuéc chiÕn tranh Trung - NhËt trë thµnh mét trong nh÷ng yÕu tè quan träng lµm cho chñ nghÜa t− b¶n ë NhËt B¶n ®−îc x¸c lËp v÷ng ch¾c sau chiÕn tranh. Sau cuéc chiÕn, NhËt B¶n ®· cã mét c¬ së thuéc ®Þa v÷ng ch¾c, mét sè vèn giµu cã (tõ tiÒn ®Òn bï chiÕn phÝ cña Trung Quèc), vµ quan träng h¬n lµ ®· n©ng cao ®Þa vÞ cña m×nh lªn ngang hµng víi c¸c c−êng quèc ph−¬ng T©y. G©y chiÕn víi Trung Quèc v× vÊn ®Ò tranh chÊp quyÒn lîi ë TriÒu Tiªn, nh−ng ®ång thêi NhËt B¶n cßn h−íng tíi môc ®Ých cao h¬n: t¹o ra mét vËn héi míi cho uy tÝn cña NhËt trªn thÕ giíi. Lóc ®ã, c¸c n−íc ph−¬ng T©y ph¶i cã c¸i nh×n míi ®èi víi NhËt B¶n, r»ng n−íc NhËt kh¸c h¼n Trung Quèc, kh«ng cßn lµ n−íc ch©u ¸ chËm tiÕn n÷a. Tõ ®ã, quyÒn lîi cña NhËt B¶n trªn tr−êng quèc tÕ kh«ng cßn thua thiÖt mµ ®−îc t«n träng h¬n rÊt nhiÒu. Môc ®Ých nµy
Tµi liÖu tham kh¶o
cña NhËt B¶n ®· ®−îc thùc hiÖn mét c¸ch trän vÑn. Sau chiÕn tranh, NhËt kh¼ng ®Þnh ®−îc ®Þa vÞ vÒ chÝnh trÞ, kinh tÕ ë ch©u ¸ vµ c¶ trªn thÕ giíi. VÞ trÝ n−íc NhËt ®−îc n©ng cao trªn tr−êng quèc tÕ. VÞ trÝ nµy l¹i ®−îc n©ng cao h¬n khi tiÕng sóng cña cuéc chiÕn tranh NhËt – Nga (1904-1905) kÕt thóc. Ýt ai cã thÓ tin r»ng mét c−êng quèc ®Çy tham väng ®· tõng Ðp NhËt ph¶i kÝ hiÖp −íc bÊt b×nh ®¼ng vµo thêi M¹c Phñ Tokugawa nh− Nga, l¹i ph¶i khuÊt phôc tr−íc søc m¹nh cña ng−êi NhËt. Nh÷ng kú tÝch cña NhËt B¶n ®· khiÕn cho ph−¬ng T©y ®i tõ ng¹c nhiªn nµy ®Õn ng¹c nhiªn kh¸c. Víi chiÕn th¾ng tr−íc Thanh triÒu vµ Nga, NhËt B¶n chÝnh thøc gia nhËp vµo c©u l¹c bé c¸c c−êng quèc trªn thÕ giíi. Sù v−¬n lªn m¹nh mÏ cña NhËt ®· trë thµnh mét th¸ch thøc lín ®èi víi c¸c c−êng quèc ¢u – Mü trong cuéc tranh giµnh thÞ tr−êng thÕ giíi ®Çu thÕ kû XX. Râ rµng, ChÝnh quyÒn Minh TrÞ víi c«ng cuéc c¶i c¸ch vµ chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i hÕt søc kh«n khÐo, linh ho¹t ®· ®−a NhËt B¶n trë thµnh mét ®Êt n−íc giµu m¹nh, mét c−êng quèc qu©n sù cã tiÒm lùc t−¬ng ®−¬ng víi c¸c quèc gia hïng c−êng ë ch©u ¢u, “®· thùc hiÖn ®−îc tham väng chØ trong h¬n mét thÕ hÖ. LÞch sö hiÖn ®¹i Ýt cã tr−êng hîp ®iÓn h×nh nµo vÒ mét thÕ ®i lªn chÝnh trÞ chãi läi nh− vËy” [7, tr.121].
[1] Bé ngo¹i giao, Héi nhËp quèc tÕ vµ gi÷ v÷ng b¶n s¾c, NXB ChÝnh trÞ quèc gia, HN, 1995.
[2] Vò Khoan, Ngo¹i giao phôc vô sù nghiÖp ph¸t triÓn kinh tÕ cña ®Êt n−íc, TC NCQT, sè 7, 1995.
79
hoµng thÞ h¶i yÕn Vai trß cña ... ®èi víi lÞch sö NhËt B¶n, TR. 74-80 [3] NguyÔn §×nh Lu©n, Quèc tÕ ho¸ nÒn kinh tÕ thÕ giíi vµ mét th¸ch thøc víi chñ
quyÒn quèc gia, TC NCQT, Sè 4, 1994.
[4] NguyÔn Thu Mü, §Æng BÝch Hµ, Th¸i Lan - cuéc hµnh tr×nh tíi c©u l¹c bé c¸c n−íc c«ng nghiÖp míi, NXB Sù thËt, 1992.
[5] Vò D−¬ng Ninh, NguyÔn V¨n Hång, §¹i c−¬ng LÞch sö thÕ giíi cËn ®¹i, T2, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1998.
[6] Edwin O. Reichauer, NhËt B¶n qu¸ khø vµ hiÖn t¹i, NXB KHXH, 1994. [7] Edwin O. Reichauer, LÞch sö NhËt B¶n vµ ng−êi NhËt tõ khëi thuû ®Õn n¨m 1945, T− liÖu th− viÖn Qu©n ®éi.
Summary The role of foreign policy under the reign of Meiji (1868- 1912) in Japan history
[8] Hoµng §¹i TuÖ, Kh¶o s¸t lÞch sö quèc tÕ ho¸ cña NhËt B¶n, TC NCNB, sè4, 1996.
The second half of the 19th century and the beginning of the 20th century were the transitional period of Asian nations. History set up these nations a lot of oppotunities and challenges - which had decisive significance in existence and development of each country - nation. In that historical setting, Japan grasped the oppotunities, overcame the challenges to create its own stable position. The foreign policy made a great contributed to that miraculous achievement. Basing on the examination, comparison with the combined carrying out three fixed targets in foreign activities (security target, developing and influential target), the article has shown the role of foreign policy under the reign of Meiji in Japan history.
(a) khoa LÞch sö, Tr−êng §¹i häc Vinh.
