Báo cáo tổng kết đề tài khoa học cấp bộ 2007: Xây dựng lối sống dân tộc - hiện đại ở Việt Nam hiện nay

Häc viÖn chÝnh trÞ - hµnh chÝnh quèc gia hå chÝ minh *******

b¸o c¸o tæng kÕt §Ò tµi khoa häc cÊp bé n¨m 2007 M∙ sè: B.07 - 24 x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë viÖt nam hiÖn nay

C¬ quan chñ tr×: Häc viÖn chÝnh trÞ - hµnh chÝnh khu vùc i

Chñ nhiÖm ®Ò tµi: PGS, TS. Vò Träng Dung

Th− Ký ®Ò tµi: TS. Cung ThÞ Ngäc

6765 28/3/2008

Hµ néi, th¸ng 12/2007

Céng t¸c viªn thùc hiÖn ®Ò tµi

1. ThS. NguyÔn Thanh B×nh Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

2. PGS, TS. Lª BØnh Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

3. PGS, TS. Vò Träng Dung Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV

4. TS. Vò V¨n HËu Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

5. TS. TrÞnh Duy Huy Tr−êng §¹i häc Hång §øc, Thanh Ho¸

6. ThS. TriÖu Quang Minh Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

7. ThS. Ng« ThÞ Thu Ngµ Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

8. TS. Cung ThÞ Ngäc Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

9. TS. TrÇn ThÞ Minh Ngäc Khoa XHH vµ TLL§QL, Häc viÖn CT - HC KV I

10. ThS. T« ThÞ Nhung Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

11. TS. Mai ThÞ Quý Tr−êng §¹i häc Hång §øc, Thanh Ho¸

12. TS. NguyÔn ThÞ Minh T©m Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

13. TS. NguyÔn Nam Th¾ng Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

14. TS. Lª ThÞ Thuû Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

15. ThS. §Æng ¸nh TuyÕt Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

16. TS. Lª ThÞ Minh Hµ Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

17. ThS. Ng« ThÞ Hoµng YÕn Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

2

trang

Môc lôc

Më ®Çu

6

13

13

Ch−¬ng 1: C¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i

13

1.1. Quan niÖm cña triÕt häc m¸cxit vÒ b¶n chÊt cña lèi sèng

21

1.1.1. Kh¸i niÖm lèi sèng vµ nh÷ng ph¹m trï liªn quan

24

1.1.2. B¶n chÊt x· héi cña lèi sèng

27

1.1.3. Sù vËn ®éng cña lèi sèng trong c¸c x· héi tr−íc chñ nghÜa x· héi

1.2. B¶n chÊt cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa

27

1.2.1. C¸c ®iÒu kiÖn kh¸ch quan h×nh thµnh lèi sèng d©n téc - hiÖn

29

®¹i x· héi chñ nghÜa

32

1.2.2. §Æc tr−ng cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa

36

1.2.3. Néi dung lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa

36

1.3. Lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay

1.3.1. T− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i

42

1.3.2. Kh¸i niÖm lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i theo quan niÖm cña

51

§¶ng ta

1.3.4. ¶nh h−ëng cña toµn cÇu ho¸ vµ c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi

58

chñ nghÜa tíi viÖc x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay

71

1.3.3. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i trong thêi kú ®æi míi

Ch−¬ng 2: Thùc tr¹ng x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta

hiÖn nay

71

2.1. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay ®ang vËn ®éng

theo c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa

71

2.1.1. Sù ®an xen gi÷a lèi sèng míi vµ lèi sèng cò trong c¬ chÕ thÞ

73

tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa

2.1.2. BiÓu hiÖn cña chñ nghÜa c¸ nh©n, lèi sèng thùc dông phi nh©n tÝnh

3

2.1.3. Sù biÕn ®éng cña c¸c chuÈn mùc sèng vµ lèi sèng d©n téc -

78

hiÖn ®¹i ViÖt Nam d−íi t¸c ®éng cña c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi

chñ nghÜa

82

2.2. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cña c¸c giai cÊp, c¸c

tÇng líp vµ c¸c nhãm x· héi c¬ b¶n

82

2.2.1. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cña c¸c giai cÊp c«ng

nh©n, n«ng d©n

92

2.2.2. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cña c¸c tÇng líp d©n c−

c¬ b¶n ( trÝ thøc, doanh nh©n)

103

2.2.3. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cña c¸c nhãm x· héi c¬

110

b¶n (thanh niªn, phô n÷, ng−êi cao tuæi…)

110

2.3.1. Thùc tr¹ng ®êi sèng vËt chÊt cña ng−êi d©n ViÖt Nam hiÖn nay

121

2.3.2. Thùc tr¹ng ®êi sèng tinh thÇn cña ng−êi d©n ViÖt Nam hiÖn nay

131

2.3. Thùc tr¹ng vÒ chÊt l−îng sèng c¬ b¶n cña toµn x· héi

2.3.3. Thùc tr¹ng thùc hiÖn chÕ ®é d©n chñ ë ViÖt Nam hiÖn nay

140

2.3.4. Thùc tr¹ng chØ sè ph¸t triÓn con ng−êi vµ h−íng ph¸t triÓn cña

nh©n c¸ch trong c¸c ho¹t ®éng sèng ë n−íc ta hiÖn nay

Ch−¬ng 3: Ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p c¬ b¶n x©y dùng lèi sèng d©n téc -

hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay

149

149

3.1. Ph−¬ng h−íng x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam

149

hiÖn nay

150

3.1.1. KÕt hîp hµi hoµ gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i

152

3.1.2. KÕt hîp hµi hoµ gi÷a d©n téc vµ téc ng−êi, gi÷a d©n téc vµ quèc tÕ

3.1.3. KÕt hîp hµi hoµ gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi

154

3. 2 . Gi¶i ph¸p c¬ b¶n x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ViÖt Nam

154

hiÖn nay

3.2.1. Nhãm gi¶i ph¸p chung

4

154

157

3.2.1.1. N©ng cao ®êi sèng vËt chÊt cña nh©n d©n

159

3.2.1.2. N©ng cao ®êi sèng tinh thÇn cña nh©n d©n

162

3.2.1.3. §Èy m¹nh thùc hiÖn d©n chñ cña nh©n d©n

3.2.1.4. TiÕp tôc ph¸t triÓn khoa häc t¹o c¬ së cho lèi sèng d©n téc –

164

hiÖn ®¹i

3.2.2. Nhãm gi¶i ph¸p cô thÓ

164

3.2.2.1. §Èy m¹nh gi¸o dôc lý t−ëng ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x·

héi g¾n víi gi¸o dôc chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh

168

3.2.2.2. §Èy m¹nh tuyªn truyÒn, gi¸o dôc c¸c quan hÖ, c¸c chuÈn mùc

®¹o ®øc vµ c¬ chÕ ®iÒu chØnh hµnh vi ®¹o ®øc

174

3.2.2.3. T¨ng c−êng gi¸o dôc thÈm mü ®Ó ®Þnh h−íng thÞ hiÕu thÈm mü

trong céng ®ång

183

3.2.2.4. T¨ng c−êng gi¸o dôc lèi sèng hµi hoµ gi÷a con ng−êi víi tù

nhiªn th«ng qua gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i

KÕt luËn

197

Danh môc tµi liÖu tham kh¶o

200

5

Më ®Çu

1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi

X©y dùng lèi sèng míi lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô träng ®¹i vµ l©u

dµi cña qu¸ tr×nh "x©y dùng nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c

d©n téc, ®¸p øng yªu cÇu ph¸t triÓn cña x· héi vµ con ng−êi trong ®iÒu kiÖn

®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ vµ héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ"1. D−íi

sù l·nh ®¹o cña §¶ng, trong nh÷ng n¨m qua chóng ta ®· ®¹t ®−îc nhiÒu thµnh

tùu vÎ vang trong viÖc x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸ ë c¬ së theo h−íng "lµm

cho v¨n hãa thÊm s©u vµo tõng khu d©n c−, tõng gia ®×nh, tõng ng−êi"2. NhiÒu

nÕp sèng cò, l¹c hËu, nhiÒu hñ tôc trªn kh¾p mäi miÒn ®Êt n−íc ®· ®−îc kh¾c

phôc; mét sè nÕp sèng míi ®· ®−îc h×nh thµnh gãp phÇn lµm cho lèi sèng cña

x· héi ta chuyÓn theo h−íng d©n téc - hiÖn ®¹i.

Tuy nhiªn, nh− V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung

−¬ng, kho¸ VIII ®· chØ râ: hiÖn nay x· héi ta ®ang cã "sù suy tho¸i nghiªm

träng vÒ ®¹o ®øc lèi sèng ë mét bé phËn kh«ng nhá c¸n bé ®¶ng viªn; trong

®ã cã c¶ c¸n bé cã chøc, cã quyÒn. N¹n tham nhòng dïng tiÒn cña Nhµ n−íc

tiªu xµi phung phÝ, ¨n ch¬i sa ®äa kh«ng ®−îc ng¨n chÆn cã hiÖu qu¶. HiÖn

t−îng quan liªu, cöa quyÒn, s¸ch nhiÔu nh©n d©n, kÌn cùa ®Þa vÞ, côc bé ®Þa

ph−¬ng, bÌ ph¸i, mÊt ®oµn kÕt kh¸ phæ biÕn"3. "Lèi sèng thùc dông…chØ chó

ý tíi lîi Ých vËt chÊt mµ coi nhÑ gi¸ trÞ tinh thÇn, chØ chó ý ®Õn lîi Ých c¸ nh©n

mµ coi th−êng lîi Ých céng ®ång, chØ chó ý ®Õn lîi Ých tr−íc m¾t mµ coi nhÑ

lîi Ých l©u dµi, c¬ b¶n…"4 ®· ¶nh h−ëng to lín ®Õn qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lµnh

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi toµn quèc lÇn thø X, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi,

2006, tr. 213.

2 S®d: tr. 213. 3 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng, Kho¸ VIII,

Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1998, tr. 46 - 47 vµ tr. 29 -30.

m¹nh cña ®Êt n−íc.

4 S®d, tr. 46 - 47 vµ tr. 29 -30.

6

Tr−íc t×nh h×nh ®ã, c¸c v¨n kiÖn ®¹i héi §¶ng tõ lÇn thø VIII, thø IX vµ

lÇn thø X ®Òu coi viÖc x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i lµ mét bé phËn

quan träng cña qu¸ tr×nh lµm cho v¨n ho¸ trë thµnh "nÒn t¶ng tinh thÇn cña x·

héi". X©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i kh«ng chØ g¾n liÒn víi lÞch tr×nh

ph¸t triÓn bÒn v÷ng ë n−íc ta trong thÕ kû XXI, mµ cßn g¾n toµn diÖn víi viÖc

x©y dùng nh©n c¸ch v¨n ho¸ mµ §¹i héi §¶ng lÇn thø X ®· ®Ò xuÊt. X©y dùng

lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i lµ nÒn t¶ng "n©ng cao v¨n ho¸ l·nh ®¹o vµ qu¶n lý,

v¨n ho¸ trong kinh doanh vµ v¨n ho¸ trong nh©n c¸ch cña thanh niªn, thiÕu

niªn; chèng nh÷ng hiÖn t−îng ph¶n v¨n ho¸ vµ phi v¨n ho¸"1. Mét kiÓu ng−êi

míi ®¹i diÖn cho trÝ tuÖ ViÖt Nam míi, mét nh©n c¸ch v¨n ho¸ ®¹i diÖn cho

thêi ®¹i míi ®Òu g¾n chÆt víi qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng míi. §¹o ®øc cña

con ng−êi míi, t¸c phong lao ®éng cña con ng−êi ViÖt Nam míi, cuéc sèng

t©m t−, t×nh c¶m, c¸c quan hÖ gia ®×nh cña con ng−êi míi kh«ng t¸ch rêi víi

qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng míi.

Cã thÓ nãi, x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i lµ ®iÓm nhÊn quan träng

cña c«ng cuéc x©y dùng nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n

téc trong lÞch tr×nh thÕ kû XXI. Thùc chÊt cña sù nghiÖp x©y dùng lèi sèng

d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay lµ ®Þnh h−íng vµ x¸c lËp sù lùa chän con

®−êng ®Ó nh©n d©n ta h−íng tíi mét x· héi: d©n giµu, n−íc m¹nh, c«ng b»ng,

d©n chñ, v¨n minh. §ã lµ qu¸ tr×nh nh©n ®¹o ho¸ toµn bé ®êi sèng x· héi mµ

mçi c¸ nh©n sÏ ph¸t huy tÝnh tù chñ, tù gi¸c, søc m¹nh bªn trong nh»m h−íng

tíi mét kiÓu ng−êi ViÖt Nam míi cña thÕ kû XXI: giµu cã vÒ tri thøc, phong

phó vÒ t©m hån, cao ®Ñp vÒ ®¹o ®øc vµ xuÊt s¾c vÒ tµi n¨ng.

V× vËy, viÖc lµm râ b¶n chÊt, néi dung vµ c¸c gi¶i ph¸p x©y dùng lèi sèng

d©n téc - hiÖn ®¹i cã ý nghÜa "hoµn thiÖn hÖ gi¸ trÞ míi cña con ng−êi ViÖt

Nam, kÕ thõa c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n téc vµ tiÕp thu tinh hoa v¨n ho¸

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø X, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia,

Hµ Néi, 2006, tr. 213.

cña loµi ng−êi"2 nh− V¨n kiÖn §¹i héi §¶ng lÇn thø X ®· nhÊn m¹nh. Nã cã ý

2 Sdd, tr. 213.

7

nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn s©u s¾c trong viÖc vun trång vµ ph¸t triÓn c¸i tÝch

cùc, ®Èy lïi vµ lo¹i bá c¸i tiªu cùc trong qu¸ tr×nh tiÕn lªn cña ®Êt n−íc.

2. T×nh h×nh nghiªn cøu cña ®Ò tµi

Lèi sèng lµ mét lÜnh vùc rÊt réng. Trong mÊy chôc n¨m nay, do sù ph¸t

triÓn nhiÒu mÆt cña cuéc sèng míi, nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi còng nh− ë n−íc

ta ®· cã nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu lèi sèng tõ c¸c ph−¬ng diÖn kh¸c nhau.

VÒ ph−¬ng diÖn triÕt häc, ë Liªn X« ®· cã nhiÒu nhµ triÕt häc nh−: Gled¬man,

RótkªvÝch, Inhatèpxki, Butenc«… ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu lèi sèng

nãi chung vµ lèi sèng x· héi chñ nghÜa ë Liªn X« nãi riªng. C«ng tr×nh Lèi

sèng x· héi chñ nghÜa cña tËp thÓ c¸c viÖn sÜ th«ng tÊn, c¸c tiÕn sÜ triÕt häc…

cña Liªn X« viÕt, do Nhµ xuÊt b¶n Sù thËt, Hµ Néi xuÊt b¶n b»ng tiÕng ViÖt

n¨m 1982 gåm XIV ch−¬ng víi 518 trang ®· giíi thiÖu nhiÒu vÊn ®Ò c¬ b¶n vµ

quan träng cña lèi sèng x· héi chñ nghÜa ë Liªn X«. C¸c vÊn ®Ò c¬ së chÝnh

trÞ, c¬ së kinh tÕ, lèi sèng n«ng th«n, lèi sèng ®« thÞ, cuéc ®Êu tranh t− t−ëng

trong lèi sèng ë Liªn X« ®· ®−îc nghiªn cøu c«ng phu trong t¸c phÈm nµy.

ë ViÖt Nam, lèi sèng tr−íc hÕt lµ lÜnh vùc nghiªn cøu cña c¸c nhµ x· héi

häc. Trong c¸c t¹p chÝ X· héi häc ë n−íc ta, c¸c vÊn ®Ò lèi sèng cña c¸c nhãm

x· héi ®· ®−îc nghiªn cøu ®a d¹ng. NhiÒu t¸c phÈm x· héi häc ®· nghiªn cøu

lèi sèng n«ng th«n, lèi sèng ®« thÞ, lèi sèng ë c¸c vïng, c¸c miÒn. N¨m 1993

vµ 1996, ViÖn V¨n ho¸ thuéc Bé V¨n ho¸ Th«ng tin ®· cho xuÊt b¶n 2 t¸c

phÈm: Lèi sèng trong ®êi sèng ®« thÞ hiÖn nay (1993) vµ Lèi sèng ®« thÞ miÒn

Trung mÊy vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn (1996). Hai t¸c phÈm nµy do nhiÒu nhµ

nghiªn cøu x· héi häc cña n−íc ta viÕt d−íi sù chñ biªn cña PGS.TS Lª Nh−

Hoa. C¸c t¸c phÈm nµy tõ ph−¬ng diÖn x· héi häc ®· ®Ò cËp rÊt ®a d¹ng lèi

sèng ë ®« thÞ vµ c¸c ®« thÞ cña n−íc ta. C¸c vÊn ®Ò qu¶n lý ®« thÞ, tiªu dïng

v¨n ho¸, v¨n ho¸ kinh doanh ®· ®−îc ®Ò cËp phong phó. N¨m 2004 GS.TS

TrÞnh Duy Lu©n, ViÖn tr−ëng ViÖn X· héi häc cho xuÊt b¶n cuèn X· héi häc

®« thÞ ®· nghiªn cøu c¸c chuÈn mùc vµ m« h×nh øng xö cña c− d©n ®« thÞ nãi

chung vµ ë ViÖt Nam nãi riªng. S¸ch do Nxb. Khoa häc X· héi xuÊt b¶n

2004. N¨m 1998, Trung t©m nghiªn cøu vµ T− vÊn vÒ ph¸t triÓn ®· cïng víi

8

Nxb. V¨n ho¸ Th«ng tin còng cho in cuèn V¨n ho¸, lèi sèng víi m«i tr−êng

do hai nhµ nghiªn cøu x· héi häc Chu Kh¾c ThuËt vµ NguyÔn V¨n Thñ chñ

biªn. Cuèn s¸ch ®Ò cËp tíi lèi sèng g¾n víi m«i tr−êng tù nhiªn vµ m«i tr−êng

x· héi cña c¸c x· héi con ng−êi ë ph−¬ng §«ng vµ ph−¬ng T©y. N¨m 2006,

GS, TS §Æng C¶nh Khanh ®· cho xuÊt b¶n cuèn X· héi häc thanh niªn víi 584

trang, do Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia Ên hµnh. Cuèn s¸ch gåm 5 phÇn, víi 20

ch−¬ng, nghiªn cøu toµn diÖn lèi sèng cña tÇng líp thanh niªn trong c¸c quan

hÖ ®a d¹ng cña hä. Cã thÓ nãi, c¸c nhµ x· héi häc ®· nghiªn cøu lèi sèng cña

nh÷ng bé phËn d©n c− theo c¬ tÇng x· héi, c¬ cÊu giai cÊp, c¸c vïng, c¸c miÒn

vµ quan hÖ cña con ng−êi víi m«i tr−êng.

NhiÒu nhµ v¨n ho¸ häc ®· nghiªn cøu lèi sèng nh− mét thµnh tè cña v¨n

ho¸ x· héi. GS, TSKH Huúnh Kh¸i Vinh ®· chñ biªn c«ng tr×nh Mét sè vÊn

®Ò vÒ lèi sèng, ®¹o ®øc; chuÈn gi¸ trÞ x· héi do Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia Ên

hµnh n¨m 2001. Cuèn s¸ch lµ mét c«ng tr×nh tËp thÓ cña nhiÒu nhµ nghiªn

cøu v¨n ho¸ ®Ò cËp mét c¸ch toµn diÖn ®Õn c¸c ®iÖu kiÖn x· héi s¶n sinh ra

nh÷ng nh©n c¸ch v¨n ho¸ vµ c¸c chuÈn mùc v¨n ho¸ cña c¸c lèi sèng. Cuèn

s¸ch nghiªn cøu lèi sèng ë n−íc ta trªn b×nh diÖn v¨n ho¸ vËt chÊt, v¨n ho¸

tinh thÇn, v¨n ho¸ chÝnh trÞ, v¨n ho¸ ®¹o ®øc, v¨n ho¸ thÈm mü vµ c¸c gi¶i

ph¸p x©y dùng lèi sèng trong qu¸ tr×nh chóng ta x©y dùng nÒn v¨n ho¸ tiªn

tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc. N¨m 2000, GS, Vò Khiªu chñ biªn t¸c phÈm

V¨n ho¸ ViÖt Nam, x· héi vµ con ng−êi (Nxb. Khoa häc X· héi víi 797

trang). Cuèn s¸ch do nhiÒu nhµ nghiªn cøu v¨n ho¸ cã tªn tuæi ë n−íc ta viÕt.

Cuèn s¸ch nghiªn cøu t−¬ng ®èi toµn diÖn vµ toµn c¶nh con ®−êng ph¸t triÓn

cña lèi sèng trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tõ truyÒn thèng

®Õn hiÖn ®¹i. GS, Vò Khiªu khi nghiªn cøu vÊn ®Ò X©y dùng lèi sèng v¨n ho¸

ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc ®· ®Ò cËp toµn diÖn ®Õn c¸c vÊn

®Ò v¨n ho¸ cña lèi sèng, møc sèng, lÏ sèng, nhÞp sèng vµ coi lèi sèng lµ biÓu

hiÖn sinh ®éng cña mét nÒn v¨n ho¸. Cã thÓ nãi, vÒ ph−¬ng diÖn v¨n ho¸, ®·

cã rÊt nhiÒu nhµ nghiªn cøu v¨n ho¸ ®Ò xuÊt c¸c chuÈn mùc, gi¸ trÞ cña lèi

sèng. Hä ®· g¾n lèi sèng víi c¸c thµnh tè kh¸c cña nÒn v¨n ho¸ vµ coi vÊn ®Ò

9

lèi sèng lµ hiÖn th©n cña mét nÒn v¨n hãa.

VÒ ph−¬ng diÖn triÕt häc, trªn t¹p chÝ TriÕt häc, t¹p chÝ Céng s¶n thØnh

tho¶ng cã ®Ò cËp ®Õn c¸c ph−¬ng diÖn tæng qu¸t cña lèi sèng nh− lÜnh vùc tinh

thÇn cña lèi sèng, c¸i phæ biÕn vµ c¸i ®Æc thï trong lèi sèng, lèi sèng x· héi

chñ nghÜa vµ nh÷ng nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn cña nh©n c¸ch…

Trªn t¹p chÝ Céng s¶n sè 10 - 1991, GS.TS §ç Huy ®· viÕt bµi X©y dùng lèi

sèng míi trong giai ®o¹n hiÖn nay. Trªn b×nh diÖn triÕt häc, bµi nghiªn cøu ®·

®Ò cËp ®Õn mÆt vËt chÊt, mÆt tinh thÇn vµ biÖn chøng gi÷a hai mÆt nµy cña lèi

sèng. Bµi nghiªn cøu ®· ®i s©u vµo mÆt vËt chÊt, c¸i quyÕt ®Þnh, c¬ së cña lèi

sèng, nh−ng kh«ng ph¶i toµn bé lèi sèng. Bµi nghiªn cøu ®· ph©n tÝch mÆt

tinh thÇn, néi dung vµ h×nh thøc, sè l−îng vµ chÊt l−îng, c¸c sù ph¸t triÓn ®a

d¹ng nhiÒu chiÒu gi÷a c¸i truyÒn thèng vµ c¸i hiÖn ®¹i, c¸i d©n téc vµ c¸i quèc

tÕ, c¸i c¸ nh©n vµ c¸i x· héi… trong lèi sèng. Mét vµi t¸c gi¶ kh¸c, tuy kh«ng

®Ò cËp trùc tiÕp ph−¬ng diÖn triÕt häc cña lèi sèng, nh−ng trong nghiªn cøu ®·

®Ò cËp ®Õn c¸c vÊn ®Ò chung cña lèi sèng, nh− vÊn ®Ò ph−¬ng thøc s¶n xuÊt vµ

lèi sèng, d©n chñ ho¸ trong lèi sèng, nh©n c¸ch vµ lèi sèng. GS, Vò Khiªu ®·

nghiªn cøu c¸c t− t−ëng cña C.M¸c vµ Ph. ¡ngghen vÒ mode de vie, mode de

production.1 Cho ®Õn nay, ë n−íc ta v× rÊt nhiÒu lý do kh¸c nhau ch−a cã mét

c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu hÖ thèng, toµn diÖn vµ tËp trung lèi sèng d©n téc -

hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay. §©y lµ mét vÊn ®Ò phøc t¹p vµ khã, ®ßi hái vèn

triÕt häc s©u vµ trÝ thøc cña rÊt nhiÒu ngµnh khoa häc liªn quan nh− chÝnh trÞ

häc, kinh tÕ häc, t©m lý häc, triÕt häc còng nh− nhiÒu khoa häc x· héi vµ nh©n

v¨n kh¸c. Kinh phÝ hîp lý ®Ó triÓn khai nhiÒu ®Ò tµi kh¸c nhau chung quanh

vÊn ®Ò x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay.

§Ò tµi nµy cè g¾ng ph©n tÝch s©u lÜnh vùc vËt chÊt cña lèi sèng, c¸i phæ

biÕn vµ c¸i ®Æc thï trong lèi sèng, sù thèng nhÊt gi÷a c¸i ®óng, c¸i tèt, c¸i ®Ñp

trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i theo quan niÖm cña chñ nghÜa M¸c - Lª nin,

t− t−ëng Hå ChÝ Minh.

1 Xem Vò Khiªu, V¨n ho¸ ViÖt Nam x· héi vµ con ng−êi, Nxb. Khoa häc X· héi 2000, tr. 512.

10

VÊn ®Ò lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i trong sù ph©n tÝch theo quan ®iÓm cña

chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh sÏ lµ trung t©m nghiªn cøu

cña ®Ò tµi nµy. §Ò tµi triÓn khai nghiªn cøu d−íi ¸nh s¸ng c¸c t− t−ëng cña

§¶ng ta vÒ lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i. §Ò tµi sÏ lµm s¸ng tá mÆt vËt chÊt vµ

mÆt tinh thÇn cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i g¾n liÒn víi nh÷ng vÊn ®Ò ý thøc

t− t−ëng chÝnh trÞ, ®¹o ®øc thÈm mü cña nhiÒu tÇng líp, nhiÒu vïng d©n c−…

trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña nh©n c¸ch con ng−êi ViÖt

Nam míi.

3. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô nghiªn cøu

3.1. Môc ®Ých nghiªn cøu

§Ò tµi lµm s¸ng tá lý luËn cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ

Minh, quan ®iÓm cña §¶ng ta vÒ lèi sèng x· héi chñ nghÜa vµ lèi sèng d©n téc

- hiÖn ®¹i; ph©n tÝch thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i hiÖn nay; tõ ®ã nªu

ra ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p c¬ b¶n x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë

ViÖt Nam hiÖn nay.

3.2. NhiÖm vô nghiªn cøu

§Ó ®¹t ®−îc môc ®Ých nghiªn cøu trªn ®©y, ®Ò tµi cã nhiÖm vô:

Mét lµ, tr×nh bµy cã hÖ thèng quan niÖm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t−

t−ëng Hå ChÝ Minh, quan ®iÓm cña §¶ng ta vÒ b¶n chÊt vµ néi dung cña lèi

sèng d©n téc - hiÖn ®¹i.

Hai lµ, kh¸i qu¸t thùc tr¹ng lèi sèng vµ chÊt l−îng sèng cña mét sè tÇng

líp d©n c− c¬ b¶n vµ c¸c nhãm x· héi ë n−íc ta hiÖn nay ®ang vËn ®éng theo

c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa.

Ba lµ, ®Ò ra ph−¬ng h−íng vµ mét sè gi¶i ph¸p c¬ b¶n nh»m x©y dùng lèi

sèng d©n téc - hiÖn ®¹i trong t×nh h×nh hiÖn nay ë n−íc ta.

4. Néi dung nghiªn cøu

Mét lµ, c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i.

Hai lµ, thùc tr¹ng x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn

nay.

11

Ba lµ, ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë

ViÖt Nam hiÖn nay.

5. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu

Trªn c¬ së ph−¬ng ph¸p luËn cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå

ChÝ Minh vµ ®−êng lèi chÝnh s¸ch cña §¶ng, ®Ò tµi sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p:

ph©n tÝch - tæng hîp, so s¸nh ®èi chiÕu, l«gÝc- lÞch sö, kÕt hîp víi ph−¬ng

ph¸p ®iÒu tra, kh¶o s¸t x· héi häc ®ång thêi g¾n lý luËn víi thùc tiÔn, sö dông

ph−¬ng ph¸p hÖ thèng ho¸ vµ kh¸i qu¸t ho¸ ®Ó nghiªn cøu.

6. KÕt cÊu cña B¸o c¸o tæng hîp kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Ò tµi

Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, môc lôc vµ danh môc tµi liÖu tham kh¶o,

B¸o c¸o tæng hîp kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Ò tµi gåm 3 ch−¬ng víi 8 tiÕt.

Ch−¬ng 1: C¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn cña lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i.

Ch−¬ng 2: Thùc tr¹ng x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn

nay.

Ch−¬ng 3: Ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p c¬ b¶n x©y dùng lèi sèng d©n téc-

hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay.

12

Ch−¬ng 1

c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i

1.1. Quan niÖm cña TriÕt häc M¸c – Lªnin vÒ b¶n chÊt cña lèi sèng

1 .1.1. Kh¸i niÖm lèi sèng vµ nh÷ng ph¹m trï liªn quan

Theo quan niÖm cña chñ nghÜa duy vËt vÒ lÞch sö, th× c¸c c¸ch sèng, c¸c

ph−¬ng thøc sèng, c¸c h×nh thøc ho¹t ®éng sinh sèng cña con ng−êi tõ lao

®éng, giao tiÕp, gia ®×nh vµ nh©n c¸ch trong mét m«i tr−êng tù nhiªn vµ x· héi

nhÊt ®Þnh ®−îc gäi lµ lèi sèng.

Lèi sèng lµ mét kh¸i niÖm réng. Ph¹m vi biÓu hiÖn cña lèi sèng trong

toµn bé c¸c quan hÖ cña con ng−êi. TiÕng Anh, lèi sèng lµ: Way of life. TiÕng

Ph¸p lµ: Mode de vie, vµ tiÕng §øc lµ: Lebensweise. Lèi sèng lµ ®èi t−îng

nghiªn cøu cña nhiÒu khoa häc nh−: x· héi häc, chÝnh trÞ häc, v¨n hãa häc,

®¹o ®øc häc... vµ triÕt häc. Trong quan niÖm cña triÕt häc M¸c – Lªnin, lèi

sèng lµ nh÷ng ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn

vµ x· héi nhÊt ®Þnh. C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· viÕt: Lèi sèng lµ g× nÕu kh«ng

ph¶i lµ nh÷ng ho¹t ®éng sèng, nh÷ng “ho¹t ®éng thùc sù cã tÝnh ng−êi cña

nh÷ng c¸ nh©n, thµnh viªn tÝch cùc cña x· héi, biÕt ®au khæ, c¶m gi¸c, suy

nghÜ vµ hµnh ®éng nh− nh÷ng con ng−êi. Trong HÖ t− t−ëng §øc, C. M¸c vµ

Ph. ¡ngghen cßn g¾n lèi sèng víi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt.

Trong c¸c t¸c phÈm cña C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen, ho¹t ®éng sèng cña

con ng−êi bao hµm mét tæng thÓ nhiÒu quan hÖ.

Mét lµ, ho¹t ®éng lao ®éng, ho¹t ®éng s¶n xuÊt mµ trung t©m cña nã lµ

c¸ch thøc lao ®éng. V× thÕ, khi bµn ®Õn chÕ ®é kinh tÕ trong mçi céng ®ång

lÞch sö lµm c¬ së cho mét kiÓu sèng nhÊt ®Þnh, C. M¸c vµ Ph.¡ngghen kh«ng

quan t©m riªng ®Õn t− liÖu lao ®éng hay chØ riªng c¸c quan hÖ s¶n xuÊt, mµ

c¸c «ng quan t©m tíi mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a lùc l−îng s¶n xuÊt vµ quan

hÖ s¶n xuÊt.

13

Hai lµ, mçi lèi sèng, ngoµi c¸c quan hÖ trong s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt

chÊt cña x· héi, cßn cã c¸c quan hÖ trong s¶n xuÊt tinh thÇn: v¨n hãa, chÝnh

trÞ, chuÈn mùc ®¹o ®øc, thÈm mü...Trong quan niÖm cña C. M¸c vµ Ph.

¡ngghen, ®· dÉn trªn th× ho¹t ®éng sèng, ho¹t ®éng thùc sù cã tÝnh ng−êi bao

gåm c¶ nh÷ng ho¹t ®éng v¨n hãa, tinh thÇn, t×nh c¶m vµ t©m linh. S¶n xuÊt

tinh thÇn tuy lµ ph¶n ¸nh vµ lµ hÖ qu¶ cña s¶n xuÊt vËt chÊt, nh−ng nã cã tÝnh

®éc lËp t−¬ng ®èi t¹o nªn kiÓu lÞch sö nhÊt ®Þnh cña ho¹t ®éng sèng, lèi sèng.

Mçi x· héi cã nh÷ng tiÒm n¨ng, tr×nh ®é ph¸t triÓn tinh thÇn nhÊt ®Þnh. V¨n

hãa tinh thÇn cña x· héi t¹o nªn céi nguån søc sèng l©u bÒn cña lèi sèng.

Ba lµ, ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi g¾n liÒn víi c¸c thiÕt chÕ tù nhiªn

cña mçi x· héi. §ã lµ thiÕt chÕ lao ®éng, thiÕt chÕ gia ®×nh, thiÕt chÕ t«n gi¸o.

C¸c thiÕt chÕ nµy ¶nh h−ëng rÊt s©u s¾c ®Õn lèi sèng cña c¸ nh©n vµ x· héi.

ThiÕt chÕ lao ®éng, thiÕt chÕ gia ®×nh, thiÕt chÕ t«n gi¸o lµ c¬ cÊu chiÒu s©u

cña lèi sèng. Lao ®éng cho céng ®ång, cho c¸ nh©n; thêi gian lao ®éng tÊt yÕu

vµ lao ®éng tù do; c¬ cÊu tÝn ng−ìng niÒm tin, t©m linh, t«n gi¸o; hÖ thèng c¸c

t«n gi¸o; c¸c quan hÖ huyÕt téc trong gia ®×nh, c¸c kiÓu gia ®×nh cã ¶nh h−ëng

s©u s¾c ®Õn lèi sèng vµ tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña lèi sèng.

Bèn lµ, lèi sèng cña mçi x· héi, ho¹t ®éng sèng cña c¬ thÓ x· héi

kh«ng chØ lµ sù vËn hµnh cña hÖ thèng kinh tÕ – chÝnh trÞ ®å sé, mµ cßn do kü

n¨ng lao ®éng vµ b¶n chÊt d©n téc t¹o nªn diÖn m¹o sèng. Kü n¨ng lao ®éng,

b¶n chÊt d©n téc cã tÝnh kÕ thõa tõ ®êi nµy qua ®êi kh¸c. C¸c thÕ hÖ t¹o nªn

kü n¨ng vµ tham gia x¸c lËp truyÒn thèng kh«ng cßn n÷a, nh−ng c¸c ch−¬ng

tr×nh mµ hä t¹o ra vÉn tiÕp tôc ¶nh h−ëng s©u s¾c tíi lèi sèng.

N¨m lµ, x· héi cã giai cÊp kh«ng cã mét lèi sèng duy nhÊt. Ph−¬ng thøc s¶n

xuÊt lµ mét ph¹m trï ®Æc tr−ng cho mét hÖ thèng s¶n xuÊt x· héi nhÊt ®Þnh nµo ®ã

trong lÞch sö. Nh−ng trong mçi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, Ýt nhÊt cã ba lèi sèng.

Lèi sèng cña hai giai cÊp c¬ b¶n vµ lèi sèng cña c¸c giai cÊp kh«ng c¬

b¶n vµ tÇng líp trung gian ngoµi hai giai cÊp c¬ b¶n ®ã. Trong x· héi n« lÖ cã

lèi sèng cña chñ n«, ng−êi n« lÖ vµ ng−êi tù do. Trong x· héi phong kiÕn Ýt

nhÊt cã lèi sèng cña giai cÊp ®Þa chñ, ng−êi n«ng d©n vµ thî thñ c«ng hoÆc lµ

14

lèi sèng cña tÇng líp kh¸c. Trong x· héi t− b¶n còng thÕ, Ýt nhÊt cã lèi sèng

cña giai cÊp t− s¶n, ng−êi c«ng nh©n vµ lèi sèng cña tÇng líp trung gian.

S¸u lµ, theo chØ dÉn cña C. M¸c, th× ho¹t ®éng thùc sù cã tÝnh ng−êi

cña nh÷ng c¸ nh©n - thµnh viªn tÝch cùc cña x· héi kh«ng chØ duy nhÊt do

ph−¬ng thøc ho¹t ®éng cña c¸ nh©n phï hîp víi c¸c mèi quan hÖ s¶n xuÊt

thèng trÞ trong x· héi quy ®Þnh, mµ cßn cã sù lùa chän, sù thÝch øng cña c¸

nh©n trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt Êy. Vµ mçi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cã thÓ

dung n¹p sù ®a d¹ng cña c¸c ho¹t ®éng sèng cña c¸ nh©n. V× thÕ, lèi sèng cßn

lµ quan hÖ cña c¸ nh©n víi x· héi.

Lèi sèng cã liªn hÖ b¶n chÊt víi tån t¹i x· héi vµ ý thøc x· héi, nh−ng

nã kh«ng ®ång nhÊt víi tån t¹i x· héi vµ ý thøc x· héi. Tån t¹i x· héi lµ toµn

bé nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vËt chÊt vµ ®êi sèng vËt chÊt (quan hÖ vËt chÊt)

cña x· héi. ý thøc x· héi lµ ph¶n ¸nh sù vËn ®éng cña c¸c ®iÒu kiÖn sinh ho¹t

vËt chÊt vµ ®êi sèng vËt chÊt (quan hÖ vËt chÊt) Êy. Tån t¹i x· héi vµ ý thøc x·

héi ®Òu g¾n liÒn víi mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh. Lèi sèng trong

ph−¬ng thøc s¶n xuÊt Êy còng nh− lèi sèng trong ®iÒu kiÖn tån t¹i x· héi Êy,

trong ®iÒu kiÖn ý thøc x· héi Êy cã liªn hÖ b¶n chÊt víi nhau, nh−ng chóng

kh«ng ®ång nhÊt. Lèi sèng kh«ng thÓ lµ tån t¹i x· héi hay ý thøc x· héi, hay

ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi. Lèi sèng lµ lèi sèng trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt,

trong tån t¹i x· héi ®−îc ph¶n ¸nh trong ý thøc x· héi. Cßn trong tån t¹i x·

héi, trong ý thøc x· héi, trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi cã nhiÒu kiÓu ho¹t

®éng sèng kh¸c nhau. Lèi sèng chØ lµ tæng thÓ nh÷ng h×nh thøc ho¹t ®éng

sèng cña con ng−êi trong sù thèng nhÊt víi tån t¹i x· héi, ý thøc x· héi,

ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cña x· héi. Lèi sèng lµ mét lo¹i h×nh ho¹t ®éng lÞch sö

cô thÓ nhÊt ®Þnh cña c¸c c¸ nh©n, lµ tæng thÓ nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n nhÊt cña

tån t¹i vËt chÊt vµ tinh thÇn cña x· héi. Lèi sèng ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së

ph−¬ng thøc s¶n xuÊt ®ang tån t¹i, trªn c¬ së nh÷ng lùc l−îng s¶n xuÊt vµ

nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt ph¸t triÓn ®Õn mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh. Do ®ã cã lèi

sèng cña x· héi chiÕm h÷u n« lÖ vµ lèi sèng trong x· héi chiÕm h÷u n« lÖ; lèi

sèng cña x· héi t− b¶n vµ lèi sèng trong x· héi t− b¶n; vµ lèi sèng cña x· héi

15

x· héi chñ nghÜa vµ lèi sèng trong x· héi x· héi chñ nghÜa.

Trong b¶n chÊt cña lèi sèng th−êng cã sù thèng nhÊt gi÷a c¸i riªng vµ

c¸i chung, c¸i ®Æc thï vµ c¸i phæ biÕn. NÕu lèi sèng lµ tæng hßa nh÷ng d¹ng

ho¹t ®éng sèng ®iÓn h×nh cña con ng−êi trong sù thèng nhÊt víi c¸c ®iÒu kiÖn

tù nhiªn, x· héi lÞch sö cô thÓ, lµ sù tæng hßa nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n nhÊt cña

mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ tinh thÇn, c¸ nh©n vµ x· héi, truyÒn thèng vµ

hiÖn t¹i, d©n téc vµ quèc tÕ trªn c¬ së mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh, th×

lèi sèng cã liªn quan toµn bé ®Õn ho¹t ®éng vËt chÊt vµ ho¹t ®éng tinh thÇn

cña con ng−êi.

Do tÝnh chØnh thÓ, bao qu¸t nhiÒu lÜnh vùc cña cuéc sèng, cho nªn trong

c¸c khoa häc x· héi vµ khoa häc nh©n v¨n ®· cã nh÷ng c¸ch tiÕp cËn kh¸c

nhau trªn lÜnh vùc lèi sèng. Phæ biÕn nhÊt lµ ng−êi ta th−êng ®ång nhÊt lèi

sèng víi nÕp sèng.

Trong c¸c h×nh thøc ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi diÔn ra d−íi ¶nh

h−ëng cña ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ c¸c hÖ thèng gi¸ trÞ. Cã

nh÷ng ho¹t ®éng sèng ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i mét c¸ch æn ®Þnh, cã nh÷ng ho¹t

®éng sèng qu¸ ®é vµ kh«ng æn ®Þnh. NÕp sèng ®−îc coi lµ nh÷ng ho¹t ®éng

sèng trë thµnh nÕp, th−êng xuyªn, nh¾c ®i, nh¾c l¹i. §èi víi nhiÒu nhãm x·

héi, nÕp sèng ®· trë thµnh tËp qu¸n lao ®éng, giao tiÕp, sinh ho¹t trong gia

®×nh vµ ®Þnh h−íng nh©n c¸ch.

TËp qu¸n bao gåm mét hÖ chuÈn mùc ®¹o ®øc ®iÒu chØnh c¸c thãi quen

kh«ng b¾t buéc cho mçi c¸ nh©n. Vi ph¹m c¸c tËp qu¸n nµy cã thÓ bÞ x· héi

chª tr¸ch vµ d− luËn ®¸nh gi¸ vÒ mÆt ®¹o ®øc cña nh©n c¸ch hoÆc x· héi sÏ

cho lµ con ng−êi kú quÆc, kh«ng b×nh th−êng vÒ lèi sèng.

NÕp sèng biÓu hiÖn thµnh phong tôc cã mét ý nghÜa x· héi m¹nh mÏ vµ

réng r·i h¬n. Mçi vïng v¨n hãa, mçi tÇng líp vµ giai cÊp x· héi, mçi d©n téc

®Òu cã nhiÒu phong tôc quy ®Þnh c¸c hµnh vi øng xö cña c¸ nh©n. ViÖc chÊp

nhËn hay vi ph¹m phong tôc g©y ra mét ý nghÜa tu©n thñ hay vi ph¹m nÕp sèng

cña céng ®ång vÒ mÆt tinh thÇn. ChÊp nhËn hay vi ph¹m phong tôc nµy g©y ra

mét sù cæ vò hay sù ph¶n øng m¹nh mÏ cña c− d©n trong céng ®ång. Phong tôc

16

®−îc x· héi g×n gi÷ vµ cñng cè b»ng d− luËn vµ mçi thµnh viªn cña céng ®ång

ph¶i chÊp hµnh mét c¸ch tù nguyÖn nh− mét sù th«i thóc cña l−¬ng t©m, nh−

mét nghÜa vô ®¹o ®øc vµ cã khi nh− lµ mét niÒm h¹nh phóc cña cuéc sèng.

B¶n chÊt x· héi cña nÕp sèng ®−îc ®Æc tr−ng bëi tÝnh d©n téc, tÝnh giai

cÊp vµ tÝnh thêi ®¹i cña nã. NÕp sèng tuy lµ mÆt æn ®Þnh cña lèi sèng nh−ng

nã còng thay ®æi theo nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi nhÊt ®Þnh. Quy luËt h×nh thµnh

nÕp sèng míi còng liªn quan ®Õn quy luËt h×nh thµnh lèi sèng vµ nã lu«n lu«n

t¹o ra sù æn ®Þnh t−¬ng ®èi cho lèi sèng.

C¸c nÕp sèng ®Òu g¾n víi c¸c lîi Ých x· héi. Nã t¹o ra sù æn ®Þnh x· héi

tõ trong chiÒu s©u tù gi¸c cña c¸c quan hÖ gi÷a c¸ nh©n vµ céng ®ång. Trong

qu¶n lý nhµ n−íc tr−íc kia, giai cÊp thèng trÞ th−êng cñng cè c¸c nÕp sèng cã

lîi cho giai cÊp thèng trÞ vµ xãa bá c¸c nÕp sèng tæn h¹i ®Õn sù thèng trÞ cña

giai cÊp cÇm quyÒn. X©y dùng lèi sèng míi, cÇn thiÕt ph¶i x©y dùng mét nÕp

sèng theo nh÷ng ®Þnh chuÈn x· héi ®Þnh h−íng nh÷ng mÆt æn ®Þnh l©u dµi cña

lèi sèng míi.

Cïng víi kh¸i niÖm nÕp sèng, kh¸i niÖm lÏ sèng còng thÓ hiÖn mét khÝa

c¹nh tinh thÇn quan träng cña lèi sèng. Trªn b×nh diÖn nh©n c¸ch, ng−êi ta cã

thÓ nh×n lèi sèng lµ sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a lÜnh vùc riªng vµ lÜnh vùc c«ng

d©n cña c¸c ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi, lµ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a

c¸c khuynh h−íng kh¸ch quan vµ sù lùa chän cña c¸ nh©n vÒ c¸c khuynh

h−íng ®ã. Thùc chÊt lèi sèng x¸c ®Þnh sù lùa chän cña c¸ nh©n gi÷a c¸c

khuynh h−íng hµnh vi kh¸c nhau cña x· héi ®Ó t×m ra mét lÏ sèng thÝch hîp.

LÏ sèng lµ mét ph¹m trï triÕt häc - ®¹o ®øc - t©m lý. Nã biÓu hiÖn tr×nh

®é, t©m lý, lý t−ëng sèng cña con ng−êi trong sù lùa chän, b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn

mét lèi sèng nhÊt ®Þnh. LÏ sèng víi t− c¸ch lµ mét ph¹m trï triÕt häc, nã g¾n

víi mét thÕ giíi quan nhÊt ®Þnh. Trªn b×nh diÖn ®¹o ®øc - t©m lý, lÏ sèng biÓu

hiÖn tËp trung th¸i ®é øng xö cña c¸ nh©n víi céng ®ång. Trong mçi chÕ ®é x·

héi ®Òu cã nhiÒu h×nh thøc sinh sèng kh¸c nhau biÓu hiÖn nh− tÝnh kh¸ch quan

cña cuéc sèng. Mçi c¸ nh©n cã quyÒn lùa chän mét trong c¸c khuynh h−íng

Êy c¨n cø vµo nh÷ng gi¸ trÞ mµ c¸ nh©n cã. Kh¶ n¨ng lùa chän mét ph−¬ng

17

h−íng hµnh vi cho phÐp c¸ nh©n h×nh thµnh mét lÏ sèng nhÊt ®Þnh.

Thùc tiÔn cña mçi d©n téc, mét nhãm x· héi hay mét c¸ nh©n cho thÊy,

mét lÏ sèng tèt ®Ñp th«ng th−êng g¾n víi c¸c gi¸ trÞ nh©n ®¹o cña cuéc sèng,

biÕt khoan dung vµ vÞ tha, cã tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc víi céng ®ång vµ céng

®ång lu«n lu«n lµm hoµn thiÖn c¸ nh©n. LÏ sèng lµ mét gi¸ trÞ tinh thÇn, nÕu

nã g¾n c¸c qu¸ tr×nh h−ëng thô, ®¸nh gi¸ vµ s¸ng t¹o víi c¸c nguyªn t¾c ®¹o

®øc míi.

LÏ sèng chÝnh lµ linh hån cña lèi sèng, lµ sù tæng hîp hßa quyÖn cña c¶

lý trÝ vµ t×nh c¶m, cña kiÕn thøc vÒ c¸c quy t¾c ®¹o ®øc, c¸c lý t−ëng, kh¸t

väng vµ niÒm tin ®−îc h×nh thµnh bëi chÕ ®é gi¸o dôc, nh÷ng ®iÒu kiÖn vµ c¸c

ho¹t ®éng sèng thÓ hiÖn trong mäi lÜnh vùc lao ®éng, giao tiÕp, gia ®×nh vµ

nh©n c¸ch.

Trªn cïng mét lèi sèng, mét nÕp sèng, mét lÏ sèng ng−êi ta thÊy cã

nhiÒu phong c¸ch sèng (Style de vie) kh¸c nhau. Trªn b×nh diÖn t©m lý häc x·

héi, phong c¸ch sèng chØ râ th¸i ®é vµ c¸ch thøc sèng, c¸ch thøc lao ®éng,

c¸ch thøc qu¶n lý s¶n xuÊt vµ x· héi. Phong c¸ch sèng g¾n víi mét kiÓu hµnh

®éng nhÊt ®Þnh. Trong mçi lèi sèng cã c¸c mÆt kh¸ch quan vµ mÆt chñ quan,

phong c¸ch sèng chØ râ tÝnh chÊt chñ quan cña viÖc thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng

sèng. Lµ mét ph¹m trï t©m lý x· héi, phong c¸ch sèng nh»m ®¸nh gi¸ hµnh

vi, lèi suy nghÜ vµ c¸c ®Þnh h−íng gi¸ trÞ cña con ng−êi. Phong c¸ch sèng

kh«ng phô thuéc hoµn toµn vµo møc sèng hay chÊt l−îng sèng.

NhiÒu nhµ x· héi häc t− s¶n th−êng ®ång nhÊt lèi sèng víi møc sèng

(Niveau de vie), bëi v× lèi sèng th−êng g¾n víi c¸c thµnh qu¶ s¶n xuÊt, víi lùc

l−îng s¶n xuÊt, víi c¸c phóc lîi x· héi b¶o ®¶m vÒ c¸c ph−¬ng tiÖn ®i l¹i,

ph−¬ng tiÖn th«ng tin, nhµ ë vµ dÞch vô...Tuy nhiªn, xem xÐt lèi sèng vÒ mÆt

møc sèng lµ sù quan t©m chñ yÕu tíi khÝa c¹nh kinh tÕ cña nã. Trªn b×nh diÖn

kinh tÕ, kh¸i niÖm møc sèng cña lèi sèng chØ c¸c líp ®èi t−îng: møc ®é tháa

m·n nhu cÇu vËt chÊt vµ tinh thÇn ®−îc ®o l−êng b»ng sè l−îng, nh− møc

l−¬ng, møc thu nhËp b×nh qu©n tÝnh theo ®Çu ng−êi, møc tiªu dïng thùc phÈm,

c«ng nghiÖp, b¶o vÖ søc khoÎ vµ gi¸o dôc, nh÷ng ®iÒu kiÖn ¨n ë vµ sinh ho¹t

18

v¨n hãa, c¸c quü tiªu dïng. Râ rµng lµ møc sèng rÊt quan träng khi x¸c ®Þnh

nh÷ng ®iÒu kiÖn vµ ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi. Song, lèi sèng kh«ng

nh÷ng kh«ng chØ l−îc quy vµo b×nh qu©n thu nhËp cña x· héi, mµ cßn kh«ng

thÓ nãi nh÷ng x· héi cã thu nhËp cao lµ nh÷ng x· héi cã lèi sèng ®Ñp.

Kh¸c víi møc sèng, chÊt l−îng sèng (QualitÐ de vie) ph¶n ¸nh møc tháa

m·n nh÷ng nhu cÇu cã tÝnh phøc t¹p h¬n, kh«ng trùc tiÕp ®−îc ®o b»ng sè l−îng.

ChÊt l−îng sèng lµ kh¸i niÖm ph¶n ¸nh c¸c chØ tiªu cã néi dung phong phó cña

lao ®éng vµ gi¶i trÝ, c¸c ®iÒu kiÖn lao ®éng vµ sinh ho¹t, chÊt l−îng ¨n, mÆc, ë, ®i

l¹i, c¸c ho¹t ®éng h−ëng thô, ®¸nh gi¸ vµ s¸ng t¹o v¨n hãa, tÝnh chÊt yªn æn cña

x· héi. Theo nhµ nghiªn cøu lèi sèng ng−êi Mü. William Bell, chÊt l−îng cña

cuéc sèng ®−îc ®Æc tr−ng bëi: 1) Sù an toµn thÓ chÊt c¸ nh©n ®èi víi b¹o lùc,

bÖnh tËt vµ c¸c tr−êng hîp rñi ro, 2) Sù sung tóc vÒ kinh tÕ vµ tÝnh ®a d¹ng cña

hµng tiªu dïng, ®Æc biÖt lµ vÒ thùc phÈm, 3) C«ng b»ng trong khu«n khæ ph¸p

luËt, 4) An ninh quèc gia ®èi víi kÎ thï bªn ngoµi vµ bªn trong, 5) B¶o hiÓm lóc

giµ yÕu vµ èm ®au, 6) H¹nh phóc tinh thÇn cña c¸ nh©n bao gåm kh¶ n¨ng tù thÓ

hiÖn, c¸c quan hÖ phong phó trong gia ®×nh vµ bÌ b¹n, 7) Sù tham gia cña ®êi

sèng c¸ nh©n vµo ®êi sèng x· héi, tham gia qu¶n lý, kh¶ n¨ng quyÕt ®Þnh t−¬ng

lai cña m×nh trong khu«n khæ ®êi sèng kinh tÕ - x· héi hiÖn ®¹i, 8) B×nh ®¼ng vÒ

gi¸o dôc, nhµ ë vµ nghØ ng¬i, 9) ChÊt l−îng ®êi sèng v¨n hãa, 10) QuyÒn tù do

c«ng d©n, 11) ChÊt l−îng m«i tr−êng kü thuËt, 12) ChÊt l−îng m«i tr−êng sèng

vµ kh¶ n¨ng chèng « nhiÔm 1.

Thùc tÕ chÊt l−îng sèng võa g¾n chÆt chÏ víi sè l−îng, võa g¾n liÒn víi b¶n

chÊt cña mét chÕ ®é. ChÊt l−îng sèng kh«ng bao chøa toµn bé lèi sèng, bëi v× lèi

sèng ®−îc ph¶n ¸nh c¸c ®iÒu kiÖn x· héi trong ho¹t ®éng sèng cña c¸ nh©n.

Trong c¸c ph¹m trï liªn quan víi lèi sèng, cã ph¹m trï ph−¬ng thøc sèng.

Kh¸i niÖm ph−¬ng thøc rÊt gÇn víi lèi sèng. Trong tiÕng Nga ph−¬ng thøc lµ

Mogyc, trong tiÕng Anh lµ Modus, trong tiÕng Ph¸p Mode, trong tiÕng §øc lµ

Weise. Trong triÕt häc, ph−¬ng thøc chØ tr¹ng th¸i vèn cã ®Ó ph©n biÖt víi tr¹ng

1 NhiÒu t¸c gi¶: S®d, tr. 306-307.

th¸i ph¶i cã.

19

Ph−¬ng thøc sèng lµ ph¹m trï kinh tÕ - x· héi x¸c ®Þnh nÒn t¶ng kinh tÕ -

x· héi - tinh thÇn cña lèi sèng. Ph¹m trï ph−¬ng thøc sèng bao chøa nh÷ng chØ

tiªu vÒ: tÝnh chÊt cña t− liÖu s¶n xuÊt, gi¸ trÞ cña nÒn v¨n hãa, b¶n chÊt tinh thÇn

cña chÕ ®é x· héi, ®iÒu kiÖn an sinh x· héi, chÊt l−îng d©n sè, c¬ cÊu nh©n khÈu,

nghÒ nghiÖp ®èi víi c¸c ho¹t ®éng sèng. Kh¸i niÖm ph−¬ng thøc sèng gÇn nh− lµ

chÕ ®é sèng (Regime de vie).

Nh− vËy, víi t− c¸ch lµ ®èi t−îng nghiªn cøu tæng hîp cña triÕt häc, lèi

sèng lµ mét c¬ cÊu tæng thÓ bao chøa c¶ nÕp sèng, lÏ sèng, møc sèng, chÊt l−îng

sèng, phong c¸ch sèng vµ ph−¬ng thøc sèng g¾n liÒn víi tån t¹i x· héi, ý thøc x·

héi vµ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cña x· héi. Trong c¬ cÊu cña lèi sèng cã c¸c chØ sè

thuéc vÒ ®êi sèng vËt chÊt cña x· héi, cã nh÷ng chØ sè thuéc vÒ ®êi sèng tinh

thÇn cña x· héi. §Õn nay, trong c¸c nghiªn cøu triÕt häc - x· héi häc, ng−êi ta

h×nh dung lèi sèng d−íi d¹ng h×nh thøc mét tæng thÓ c¬ cÊu cña 14 khèi chØ sè.

HÖ thèng c¸c chØ sè rÊt phøc t¹p vµ ®å sé. NhiÒu khèi chØ sè vÒ tinh thÇn khã

l−îng hãa: 1) Lao ®éng vµ thêi gian lao ®éng; 2) Phóc lîi vËt chÊt, sù b¶o trî vµ

an sinh x· héi g¾n víi c¸c phóc lîi Êy; 3) B¶o ®¶m chç ë, giao th«ng vµ ®i l¹i

giao tiÕp; 4) Quan hÖ ®èi víi m«i tr−êng tù nhiªn; 5) Thêi gian rçi vµ dÞch vô

sinh ho¹t; 6) H«n nh©n – gia ®×nh; 7) Gi¸o dôc nh©n d©n; 8) Sinh ho¹t vµ c¸c

quan hÖ v¨n hãa; 9) C¸c quan hÖ chÝnh trÞ; l0) Quan hÖ d©n téc, téc ng−êi, quan

hÖ quèc tÕ; 11) C¸c ph¶n biÖn x· héi; 12) TÝn ng−ìng, niÒm tin, t«n gi¸o; 13)

C¸c hiÖn t−îng ph¶n x· héi; vµ cuèi cïng 14) Nh÷ng ®Þnh h−íng gi¸ trÞ d©n c−.

Trong 14 khèi chØ sè g¾n víi c¬ cÊu cña bÊt kú mét lèi sèng nµo th× khèi

chØ sè vÒ lao ®éng vµ thêi gian lao ®éng lµ c¬ b¶n vµ rÊt quan träng. TriÕt häc vµ

x· héi häc M¸c - Lªnin kh¸c víi c¸c triÕt häc ngoµi m¸cxit ®· kh¼ng ®Þnh lao

®éng vµ thêi gian lao ®éng quyÕt ®Þnh sè l−îng vµ chÊt l−îng lèi sèng. TÝnh chÊt

cña lao ®éng ®Ó l¹i dÊu Ên rÊt s©u trong toµn bé ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi,

nã tham gia vµo h×nh thµnh c¸c phÈm h¹nh ®¹o ®øc vµ ®Þnh h−íng hµnh vi, x¸c

®Þnh gi¸ trÞ nh©n c¸ch.

Trong c¸c khèi chØ sè vÒ c¬ cÊu cña lèi sèng bao gåm trong b¶n th©n nã

c¸c chØ sè võa ë cÊp ®é chÊt l−îng võa ë cÊp ®é sè l−îng. C¸c chØ sè vÒ cÊp ®é

20

chÊt l−îng x¸c ®Þnh nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi, b¶n chÊt kinh tÕ – chÝnh trÞ - x·

héi cña lèi sèng. Nh÷ng chØ sè sè l−îng x¸c ®Þnh ®Æc ®iÓm cña lèi sèng trong

mét giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña mét chÕ ®é x· héi. C¸c chØ sè chÊt

l−îng vµ sè l−îng cña lèi sèng lu«n lu«n cã mèi quan hÖ biÖn chøng. C¸c chØ

sè vÒ chÊt l−îng x¸c ®Þnh tÝnh chÊt cña lèi sèng trong mét ph−¬ng thøc s¶n

xuÊt nhÊt ®Þnh. C¸c chØ sè vÒ sè l−îng x¸c ®Þnh sù kh¸c biÖt cã thÓ cã gi÷a

giai ®o¹n ph¸t triÓn nµy víi giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c cña lèi sèng.

Cô thÓ hãa c¸c chØ sè vÒ chÊt l−îng cña lèi sèng g¾n víi chÕ ®é së h÷u

vÒ t− liÖu s¶n xuÊt, tÝnh chÊt cña c¸c quan hÖ s¶n xuÊt, c¸c ho¹t ®éng v¨n hãa,

hÖ t− t−ëng chÝnh thèng, c¸c ®Æc ®iÓm cña kiÕn tróc th−îng tÇng, c¸c quan hÖ

chÝnh trÞ, ®¹o ®øc, thÈm mü, c¬ cÊu giai cÊp x· héi, c¸c ®Þnh h−íng gi¸ trÞ.

Cô thÓ hãa c¸c chØ sè vÒ sè l−îng cña lèi sèng g¾n víi n¨ng suÊt lao

®éng, trang bÞ c¸c ®iÒu kiÖn lao ®éng, tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lao ®éng, khoa

häc, kü thuËt, thu nhËp b×nh qu©n, diÖn tÝch nhµ ë tÝnh theo ®Çu ng−êi; chÊt

l−îng thùc phÈm, giao th«ng vËn t¶i; tuæi thä trung b×nh, c¬ cÊu thêi gian lao

®éng tÊt yÕu vµ thêi gian tù do, c¬ cÊu d©n sè, chÊt l−îng gi¸o dôc nh©n d©n,

tr×nh ®é d©n trÝ, chÊt l−îng nÒn d©n chñ, v¨n hãa ®äc, v¨n hãa nghe nh×n, ®iÖn

tho¹i, b−u chÝnh...

Cã thÓ nãi lèi sèng lµ mét kh¸i niÖm chØ c¸c ho¹t ®éng sèng cña con

ng−êi cã liªn hÖ b¶n chÊt víi c¸c ®iÒu kiÖn vËt chÊt vµ tinh thÇn cña mét h×nh

th¸i kinh tÕ - x· héi nhÊt ®Þnh. Xem xÐt lèi sèng tõ gãc ®é triÕt häc g¾n víi x·

héi häc cô thÓ cho phÐp ta nhËn diÖn ®−îc nh÷ng ®Æc ®iÓm cô thÓ cña lèi sèng

trong mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh. Mçi quan hÖ gi÷a ho¹t ®éng sèng

cña c¸ nh©n trong mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh chÝnh lµ b¶n chÊt x·

héi cña mét lèi sèng nhÊt ®Þnh.

1.1.2. B¶n chÊt x∙ héi cña lèi sèng

Mçi lèi sèng ®Òu g¾n víi mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh. Ph−¬ng

thøc s¶n xuÊt Êy l¹i g¾n víi mét d©n téc, nh÷ng giai cÊp vµ trong mét thêi ®¹i

nhÊt ®Þnh. V× thÕ, lèi sèng nµo còng in dÊu Ên cña x· héi t¹o thµnh nã.

Lèi sèng mang tÝnh x· héi nh−ng ®−îc thùc hiÖn th«ng qua c¸c c¸ nh©n.

21

V× thÕ, b¶n chÊt x· héi cña lèi sèng ®−îc thÓ hiÖn th«ng qua ho¹t ®éng sèng

cña c¸ nh©n, th«ng qua ®Þa vÞ cña c¸ nh©n trong hÖ thèng ph©n c«ng lao ®éng

x· héi.

B¶n chÊt x· héi cña lèi sèng tr−íc hÕt thÓ hiÖn trong mèi quan hÖ qua l¹i

gi÷a c¸i c¸ nh©n vµ c¸i x· héi. Trong c¸c ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi, con

ng−êi chiÕm lÜnh nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi, hßa nhËp vµo lèi sèng chung cña

mét x· héi nhÊt ®Þnh. Trong qu¸ tr×nh chiÕm lÜnh nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi, con

ng−êi tù n©ng cao vµ ®Þnh h−íng gi¸ trÞ cña m×nh theo c¸c chuÈn mùc x· héi.

B¶n chÊt x· héi cña lèi sèng ph¶n ¸nh nh÷ng qu¸ tr×nh, mµ nhê ®ã con

ng−êi h×nh thµnh nh÷ng ®Æc ®iÓm vµ nh÷ng ®Æc tÝnh cña m×nh víi t− c¸ch mét

con ng−êi cña x· héi Êy. Lèi sèng x¸c ®Þnh nh÷ng kh¶ n¨ng kh¸ch quan hiÖn

diÖn trong x· héi. Nh÷ng kh¶ n¨ng Êy ®−îc thùc hiÖn, ®−îc biÓu hiÖn th«ng

qua nh÷ng c¸ nh©n riªng lÎ. Lèi sèng lµ sù thèng nhÊt gi÷a ®iÒu kiÖn kh¸ch

quan cña x· héi víi c¸c qu¸ tr×nh ho¹t ®éng chñ quan cña c¸ nh©n. §ã lµ sù

thèng nhÊt gi÷a nh÷ng mÖnh lÖnh bªn ngoµi cña x· héi víi nh÷ng lÜnh vùc bªn

trong cña t©m lý, t×nh c¶m, t− t−ëng c¸ nh©n. V× thÕ, b¶n chÊt x· héi cña lèi

sèng kh«ng ph¶i chØ lµ c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi - chÝnh trÞ - v¨n hãa

kh¸ch quan, vµ còng kh«ng ph¶i chØ lµ qu¸ tr×nh ho¹t ®éng chñ quan cña c¸

nh©n. B¶n chÊt x· héi cña lèi sèng x¸c ®Þnh møc lùa chän cña c¸ nh©n gi÷a

nh÷ng ®−êng h−íng ho¹t ®éng, hµnh vi kh¸c nhau do x· héi ®em l¹i mét c¸ch

kh¸ch quan. B¶n chÊt x· héi cña lèi sèng biÓu thÞ tr−íc tiªn kh¶ n¨ng con

ng−êi biÕt sö dông thÕ giíi sù vËt ®a d¹ng, biÕt øng xö phï hîp víi ho¹t ®éng

sèng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi nhÊt ®Þnh.

Nh÷ng c¬ chÕ riªng ®Ó ®iÒu chØnh lèi sèng c¸ nh©n lµ tËp hîp nh÷ng

thµnh tè: 1) Yªu cÇu cña x· héi vµ hÖ chuÈn mùc x· héi mµ c¸ nh©n ho¹t ®éng

sèng; 2) Tr×nh ®é gi¸o dôc, tù gi¸o dôc vµ gi¸o dôc l¹i cña c¸ nh©n; 3) Nh÷ng

thãi quen vµ sù tÝch lòy kinh nghiÖm sèng cña c¸ nh©n; 4) C¸c nhu cÇu, thÞ

hiÕu vµ lý t−ëng sèng cña c¸ nh©n. §ã chÝnh lµ c¬ chÕ ®iÒu chØnh lèi sèng cña

c¸ nh©n trong quan hÖ biÖn chøng víi lèi sèng cña x· héi.

Trong quan hÖ biÖn chøng gi÷a lèi sèng c¸ nh©n vµ lèi sèng cña x· héi

22

th× lèi sèng cña x· héi lµ ho¹t ®éng sèng c¬ b¶n. Nã chi phèi c¸c ho¹t ®éng

sèng cña c¸ nh©n. C¸c lîi Ých cña c¸ nh©n ph¶i thùc hiÖn th«ng qua c¸c lîi Ých

cña x· héi, bëi lîi Ých x· héi lµ tæng hîp nh÷ng lîi Ých cña c¸ nh©n. Tr×nh ®é

tù gi¸c cña c¸ nh©n lµ nh©n tè quan träng ®Ó hßa nhËp vµ lµm phong phó c¶ lèi

sèng cña c¸ nh©n lÉn lèi sèng cña x· héi.

B¶n chÊt x· héi cña lèi sèng kh«ng chØ thÓ hiÖn ë tÝnh ®Æc thï vÒ

ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, mµ cßn thÓ hiÖn ë ngay chÝnh nh÷ng m©u thuÉn trong

mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt. Trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt d−íi chÕ ®é phong

kiÕn cã lèi sèng cña ®Þa chñ vµ n«ng d©n. Trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cña chÕ

®é t− b¶n cã lèi sèng cña t− s¶n vµ c«ng nh©n. Nh×n ®¹i côc trong c¸c x· héi

cã ¸p bøc, bãc lét giai cÊp, cã lèi sèng cña ng−êi bÞ bãc lét vµ lèi sèng cña kÎ

®i ¸p bøc, bãc lét. Cã thÓ nãi, c¸i dÔ nh×n thÊy nhÊt b¶n chÊt x· héi cña lèi

sèng lµ tÝnh giai cÊp cña nã.

B¶n chÊt x· héi cña mçi lèi sèng kh«ng chØ ph¶n ¸nh c¸c quan hÖ giai

cÊp x· héi mµ nã phô thuéc, mµ cßn cã mèi liªn hÖ víi lÞch sö, víi truyÒn

thèng, víi mét quèc gia nhÊt ®Þnh. V× thÕ, b¶n chÊt x· héi cña lèi sèng cßn

®−îc quy ®Þnh bëi tÝnh d©n téc cña nã.

B¶n chÊt x· héi cña lèi sèng kh«ng chØ g¾n liÒn víi ph−¬ng thøc s¶n

xuÊt, víi ®Þa vÞ cña ng−êi lao ®éng, ng−êi qu¶n lý trong ph−¬ng thøc ®ã, mµ

cßn g¾n víi ®Æc ®iÓm t©m lý, víi truyÒn thèng v¨n hãa, víi khÝ chÊt cña d©n

téc. NhiÒu lèi sèng trong cïng mét chÕ ®é phong kiÕn, nh−ng cã nh÷ng kÕt

cÊu t«n gi¸o kh¸c nhau mµ cã phong c¸ch sèng kh«ng gièng nhau.

TÝnh ®Æc thï d©n téc t¹o ra kh«ng chØ sù kh¸c biÖt trong lÜnh vùc tinh

thÇn, mµ cßn c¶ trong l·nh vùc vËt chÊt cña lèi sèng. B¶n chÊt x· héi cña lèi

sèng nh×n tõ tÝnh d©n téc cña nã cã thÓ thÊy c¸c kh¸c biÖt trong c¬ cÊu tæ hîp

kinh tÕ, trong c−êng ®é, néi dung vµ c¸c khuynh h−íng cña c¸c quan hÖ ngoµi

kinh tÕ, trong tæ chøc chÝnh trÞ, ph©n c«ng lao ®éng, trong c¸c ®Æc thï t¹o nªn

nh÷ng phong tôc, tËp qu¸n riªng biÖt.

TÝnh bÒn v÷ng cña lèi sèng lµ do tÝnh d©n téc cña nã t¹o thµnh. TÝnh

d©n téc kÕt tinh c¸c kinh nghiÖm sèng trong lÞch sö, hßa nhËp vµo c¸c ph−¬ng

23

thøc s¶n xuÊt míi t¹o ra nh÷ng ch−¬ng tr×nh ho¹t ®éng sèng ph¶n ¸nh nhiÒu

gi¸ trÞ cña nÒn v¨n hãa truyÒn thèng mµ vÉn mang tÝnh hiÖn ®¹i. VÊn ®Ò b¶n

s¾c d©n téc cña lèi sèng v× thÕ kh«ng chØ lµ tiÕp tôc nh÷ng ho¹t ®éng sèng ®·

cã mµ cßn ph¸t triÓn nh÷ng thµnh tè míi. Lèi sèng ®−¬ng ®¹i cña nhiÒu d©n

téc së dÜ kh«ng ph¸ vì m¹nh mÏ nh÷ng c¬ cÊu x· héi khi cã sù bïng næ cña

qu¸ tr×nh t¨ng tr−ëng kinh tÕ, bëi v× c¸c ch−¬ng tr×nh trong c¸c ho¹t ®éng

sèng truyÒn thèng kh«ng nh÷ng kh«ng bÞ ph¸ bá, mµ cßn tù ®æi míi dÇn dÇn

do sù æn ®Þnh cña tÝnh d©n téc t¹o nªn.

Cã thÓ nãi, ®øng vÒ b¶n chÊt x· héi, ng−êi ta cã thÓ nhËn diÖn mét sè

lèi sèng c¬ b¶n theo nh÷ng tiªu chÝ d−íi ®©y:

Mét lµ, theo tiªu chÝ giai cÊp, lèi sèng ®−îc nhËn diÖn tõ quan ®iÓm vÒ

h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi. Qua ®ã cã c¸c lèi sèng chñ n« vµ n« lÖ, ®Þa chñ vµ

phong kiÕn, t− s¶n vµ c«ng nh©n, lèi sèng trong chñ nghÜa x· héi.

Hai lµ, theo tiªu chÝ hÖ t− t−ëng, tõ ®©y cã thÓ nhËn diÖn thªm c¶ lèi

sèng cña c¸c nh©n c¸ch trong mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt. Lèi sèng cña c¸c bËc

qu©n tö, cña c¸c nho sÜ, ®¹o sÜ, t¨ng ni, phËt tö, c«ng nh©n, nhµ t− b¶n, ng−êi

m¸cxit.

Ba lµ, theo tiªu chÝ sinh th¸i, tõ ®©y cã thÓ thÊy thªm lèi sèng thuéc c¸c

vïng, c¸c miÒn sinh th¸i: lèi sèng ng−êi vïng cao, lèi sèng ng−êi vïng biÓn,

lèi sèng ng−êi vïng ®ång b»ng, lèi sèng ë ®« thÞ, lèi sèng n«ng th«n.

Bèn lµ, theo tiªu chÝ lao ®éng nghÒ nghiÖp, tõ ®©y cã thÓ nhËn thøc

thªm c¸c lèi sèng thuéc c¸c lÜnh vùc lao ®éng cô thÓ: lèi sèng cña nh÷ng

ng−êi lµm nghÒ n«ng, lèi sèng cña nh÷ng ng−êi lµm nghÒ m¸y mãc, lèi sèng

cña trÝ thøc, th−¬ng nh©n vµ v« sè c¸c ngµnh nghÒ kh¸c nhau nh− nghÒ y häc,

nghÒ kiÕn tróc...

Cã thÓ nãi, lèi sèng lµ mét lÜnh vùc rÊt réng. Nã lµ thµnh tè hîp thµnh

cña mét nÒn v¨n hãa. Nã cã mèi liªn hÖ víi lao ®éng, sinh ho¹t vµ toµn bé ®êi

sèng tinh thÇn cña x· héi tõ truyÒn thèng ®Õn hiÖn ®¹i, tõ d©n téc ®Õn téc

ng−êi, tõ c¸ nh©n ®Õn x· héi, tõ d©n téc ®Õn quèc tÕ.

1.1.3. Sù vËn ®éng cña lèi sèng trong c¸c x∙ héi tr−íc chñ nghÜa x∙ héi

24

T¸c nh©n quan träng ®Çu tiªn vµ bao trïm lµm thay ®æi kiÓu lÞch sö c¬

b¶n cña lèi sèng lµ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, theo ®ã lµ c¸c chÕ ®é x· héi vµ sù

thay ®æi hÖ t− t−ëng. T¸c nh©n nµy ®· lµm h×nh thµnh c¸c kiÓu lÞch sö cña lèi

sèng theo ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cña céng ®ång nguyªn thñy, ph−¬ng thøc s¶n

xuÊt cña chÕ ®é n« lÖ, ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cña chÕ ®é phong kiÕn, ph−¬ng

thøc s¶n xuÊt cña chÕ ®é t− b¶n vµ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cña chñ nghÜa x· héi.

Trong c¸c ph−¬ng thøc s¶n xuÊt tr−íc chñ nghÜa x· héi cã sù vËn ®éng phøc

t¹p cña nhiÒu lèi sèng kh¸c nhau, bëi v× quan hÖ cña c¸c giai cÊp víi t− liÖu

s¶n xuÊt vµ vÞ trÝ cña mçi giai cÊp trong hÖ thèng s¶n xuÊt x· héi kh¸c nhau.

Trong qu¸ tr×nh tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña mçi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt Êy, do cã

cuéc ®Êu tranh giai cÊp mµ cã sù chuyÓn biÕn kh«ng ngõng vÒ lèi sèng cña

nhiÒu giai tÇng kh¸c nhau.

Trong mçi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt tr−íc chñ nghÜa x· héi, lèi sèng cña giai

cÊp thèng trÞ th−êng chi phèi diÖn m¹o kiÓu lÞch sö c¬ b¶n cña lèi sèng. C¸c lèi

sèng trong c¸c ph−¬ng thøc s¶n xuÊt tr−íc chñ nghÜa x· héi dï cã ®èi lËp quyÕt

liÖt, nh−ng vÉn trong khu«n khæ ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi cã giai cÊp. V× vËy,

c¸c t¸c nh©n lµm thay ®æi kiÓu lÞch sö cña lèi sèng tr−íc chñ nghÜa x· héi thùc ra

ch−a triÖt ®Ó, bëi nã cßn duy tr× nh÷ng quan hÖ ng−êi ¸p bøc, bãc lét ng−êi; do

®ã, cã lèi sèng cña kÎ thèng trÞ vµ lèi sèng cña ng−êi bÞ trÞ.

T¸c nh©n thø hai lµm thay ®æi lèi sèng trªn mét diÖn réng trong mçi

mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, ®ã lµ sù thay ®æi c¬ cÊu lao ®éng, sù chuyÓn biÕn

s©u s¾c vÒ lùc l−îng s¶n xuÊt. C¸c ph¸t minh khoa häc, nh÷ng s¸ng chÕ, c¸c

cuéc c¸ch m¹ng c«ng nghÖ, c¸c qu¸ tr×nh c«ng nghÖ hãa, hiÖn ®¹i hãa ®· lµm

®¶o lén tËn gèc rÔ c¸c kü n¨ng lao ®éng, c¸c phong tôc, c¸c tËp qu¸n, t¹o nªn

sù vËn ®éng rÊt s©u s¾c cña lèi sèng. Ba cuéc c¸ch m¹ng: c¸ch m¹ng quan hÖ

s¶n xuÊt, c¸ch m¹ng khoa häc kü thuËt, c¸ch m¹ng t− t−ëng vµ v¨n hãa ®Òu

t¹o nªn nh÷ng rung chuyÓn, nh÷ng chÊn ®éng s©u réng lµm thay ®æi rÊt nhiÒu

c¸c ho¹t ®éng sèng trong mçi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt. Cuéc c¸ch m¹ng nµo

còng ¶nh h−ëng s©u réng ®Õn lèi sèng cña x· héi, lµm thay ®æi c¶ sè l−îng,

chÊt l−îng, thêi gian lao ®éng vµ c¸c qu¸ tr×nh h−ëng thô, s¸ng t¹o v¨n hãa

25

cña nhiÒu tÇng líp x· héi.

Cïng víi c¸c cuéc c¸ch m¹ng thay ®æi c¬ cÊu thêi gian vµ chÊt l−îng

lao ®éng x· héi, cã thÓ nãi c¸c cuéc chiÕn tranh, c¸c cuéc c¶i t¹o x· héi lµ t¸c

nh©n lín thø ba thay ®æi lèi sèng trong x· héi. C¸c chÝnh s¸ch thêi chiÕn, c¸c

môc tiªu c¶i t¹o x· héi ®· lµm thay ®æi lèi sèng cña hµng chôc triÖu ng−êi

trong x· héi.

T¸c nh©n thø t−, ®ã lµ sù thay ®æi chÕ ®é nh©n khÈu réng lín còng lµm

thay ®æi lèi sèng cña mét bé phËn lín d©n c− trong x· héi. C¸c cuéc di d©n, c¸c

lµn sãng nhËp c−, c¸c qu¸ tr×nh xuÊt nhËp khÈu lao ®éng lín, c¸c cuéc chuyÓn

®æi d©n c− tõ thµnh phè vÒ n«ng th«n, tõ n«ng th«n ra thµnh phè lµm thay ®æi

v¨n hãa sinh tån vµ v¨n hãa giao tiÕp. Møc sèng, phong c¸ch sèng, nÕp sèng,

nhÞp sèng thay ®æi trong qu¸ tr×nh nµy ®· dÉn ®Õn thay ®æi trong lèi sèng.

Cã thÓ nãi, cã rÊt nhiÒu t¸c nh©n lµm thay ®æi lèi sèng x· héi. Song,

trong c¸c t¸c nh©n lµm thay ®æi kiÓu lÞch sö c¬ b¶n cña lèi sèng, th× chØ cã t¸c

nh©n thay ®æi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt lµ t¸c nh©n quan träng nhÊt. T¸c nh©n nµy

bao trïm vµ chi phèi nhiÒu t¸c nh©n kh¸c. Trong c¸c t¸c nh©n thay ®æi kiÓu

lÞch sö c¬ b¶n cña lèi sèng, th× chØ cã sù chuyÓn biÕn tõ x· héi cã giai cÊp

sang x· héi kh«ng giai cÊp; tõ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cã ¸p bøc, bãc lét míi

sang ph−¬ng thøc s¶n xuÊt kh«ng cã ¸p bøc, bãc lét míi t¹o ra sù thay ®æi

c¨n b¶n, m¹nh mÏ, quyÕt liÖt nhÊt trong lÜnh vùc lèi sèng.

Lèi sèng cña c¸c x· héi sau c¸c x· héi cã ¸p bøc, bãc lét giai cÊp lµ lèi

sèng kh¸c víi lèi sèng trong c¸c x· héi t− b¶n vµ tiÒn t− b¶n. §©y lµ mét b−íc

ngoÆt thùc sù vÒ lèi sèng. Trong lèi sèng cña x· héi sau chñ nghÜa t− b¶n,

nh÷ng biÕn ®æi vÒ chÊt diÔn ra trªn mäi lÜnh vùc cña ho¹t ®éng sèng cña con

ng−êi. Lèi sèng sau lèi sèng cña chñ nghÜa t− b¶n lµ mét cuéc c¸ch m¹ng toµn

diÖn trong lÜnh vùc cuéc sèng cña con ng−êi.

Trong mçi kiÓu lÞch sö c¬ b¶n cña lèi sèng hay lµ trong mçi lèi sèng

lÞch sö cña ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh ®· tõng diÔn ra nhiÒu t¸c nh©n lµm

thay ®æi lèi sèng côc bé vµ c¬ cÊu côc bé cña lèi sèng trong ph−¬ng thøc s¶n

xuÊt Êy. Nh÷ng cuéc c¶i c¸ch, nh÷ng cuéc khëi nghÜa, nh÷ng cuéc c¸ch m¹ng

26

trong néi bé cña mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt kh«ng lµm thay ®æi kiÓu lÞch sö

cña lèi sèng. ChØ cã cuéc c¸ch m¹ng, cuéc chiÕn tranh, cuéc ®æi míi nµo thay

®æi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt th× míi thay ®æi kiÓu lÞch sö c¬ b¶n cña lèi sèng.

Cã thÓ nãi, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, do lùc l−îng s¶n xuÊt trong c¸c

n−íc t− b¶n ph¸t triÓn m¹nh lµm thay ®æi nhiÒu yÕu tè cña quan hÖ s¶n xuÊt,

t¹o ra nhiÒu thay ®æi trong lèi sèng cña nã. Tuy nhiªn, vÒ b¶n chÊt, x· héi t−

b¶n lµ x· héi tiªu dïng, x· héi c¸ lín nuèt c¸ bÐ, x· héi cã ph©n tÇng x· héi

rÊt s©u, chñ nghÜa c¸ nh©n ph¸t triÓn cao, lèi sèng thùc dông rÊt phæ biÕn. VÒ

b¶n chÊt, kiÓu lÞch sö cña lèi sèng ®¹i biÓu cho ph−¬ng thøc s¶n xuÊt t− b¶n

chñ nghÜa kh«ng thay ®æi, mµ chØ cã sù thay ®æi mét sè lèi sèng cña c¸c tÇng

líp, giai cÊp trong x· héi t− b¶n.

HiÖn nay, b»ng c¸c lµn sãng tin häc, lµn sãng xuÊt khÈu, lµn sãng ®Çu

t−, giai cÊp t− s¶n, ®Æc biÖt lµ Mü vÉn muèn quèc tÕ hãa lèi sèng tiªu dïng

cña nã. B»ng sù can thiÖp nh©n ®¹o vµo mét sè n−íc kh¸c, b»ng viÖc truyÒn b¸

ng«n ng÷, häc thuËt, t− t−ëng, giai cÊp t− s¶n mong muèn x¸c lËp lèi sèng cña

chñ nghÜa ®Õ quèc theo con ®−êng tù nguyÖn. Sù vËn ®éng lÞch sö nµy cña

kiÓu lèi sèng t− b¶n chñ nghÜa nh©n danh ®Õ quèc v¨n hãa ®ang h−íng vµo

giíi trÎ ë c¸c n−íc chËm vµ ®ang ph¸t triÓn b»ng tin häc, ®iÖn ¶nh vµ nh÷ng

lµn sãng kh¸c. Tr−íc thùc tr¹ng lèi sèng ph−¬ng T©y, lèi sèng Mü ®ang kh¸t

khao quèc tÕ hãa c¸c gi¸ trÞ cña nã, th× viÖc x©y dùng kiÓu lÞch sö cña lèi sèng

d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ë n−íc ta hiÖn nay cµng trë nªn cÊp b¸ch

h¬n bao giê hÕt.

1.2. B¶n chÊt cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa

1.2.1. C¸c ®iÒu kiÖn kh¸ch quan h×nh thµnh lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i

x∙ héi chñ nghÜa

Theo quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ tr×nh

®é ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt; tÝnh chÊt c¸ch m¹ng vµ sù vËn ®éng kh«ng ngõng

cña lùc l−îng s¶n xuÊt th× trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt t− b¶n chñ nghÜa ®Õn

cuèi thÕ kû XIX vµ ®Çu thÕ kû XX ®· xuÊt hiÖn mét cuéc c¸ch m¹ng vÒ khoa

häc, kü thuËt vµ c«ng nghÖ nh»m ph¸ vì nh÷ng bÕ t¾c trong s¶n xuÊt t− b¶n

27

chñ nghÜa, ®Èy nhanh nhÞp ®é cña s¶n xuÊt. Cuéc c¸ch m¹ng khoa häc, kü

thuËt kh«ng chØ lµm thay ®æi rÊt nhiÒu thµnh tè cña lèi sèng t− s¶n, mµ cßn

lµm thay ®æi nhiÒu hÖ thèng gi¸ trÞ, nh÷ng chuÈn mùc sèng ë nhiÒu d©n téc

trªn hµnh tinh nµy.

Sù thay ®æi c¸c chuÈn mùc gi¸ trÞ do cuéc c¸ch m¹ng khoa häc, kü

thuËt ®Çu thÕ kû XX t¹o ra cã tÝnh chÊt hai mÆt râ rÖt. Mét mÆt, nã thóc ®Èy

nhanh qu¸ tr×nh thay ®æi lèi sèng theo c¬ cÊu lao ®éng míi; mÆt kh¸c, nã

còng lµm n¶y sinh rÊt nhiÒu rèi lo¹n trong lèi sèng. Nh÷ng ph¸t minh khoa

häc, nh÷ng hµng hãa, nh÷ng thÞ tr−êng, nh÷ng ®éng c¬, nh÷ng lîi Ých lµm s«i

®éng nhÞp sèng cña con ng−êi, ®ång thêi nã còng tµn ph¸ tíi tËn gèc rÔ c¸c

chuÈn mùc gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng, ®Ò xuÊt c¸ch x¸c lËp c¸c gi¸ trÞ míi.

Cuéc c¸ch m¹ng khoa häc, kü thuËt ®· tõng kÝch thÝch c¸c gi¸ trÞ vµ lµm xuÊt

hiÖn thªm nh÷ng ph¶n gi¸ trÞ trong lèi sèng.

Nhê c¸c thµnh tùu khoa häc vµ c«ng nghÖ míi, giai cÊp t− s¶n ®· quèc tÕ

hãa sù bãc lét gi¸ trÞ thÆng d− b»ng c¸c cuéc chiÕn tranh x©m l−îc. Trong qu¸

tr×nh n« dÞch vµ kh«ng ngõng c−íp bãc tµi s¶n cña nh©n d©n c¸c n−íc thuéc

®Þa, d−íi chiªu bµi khai hãa, giai cÊp t− s¶n ®· quèc tÕ hãa lèi sèng t− s¶n, ¸p

®Æt c¸c kiÓu sèng cña m×nh lªn c¸c d©n téc bÞ ¸p bøc, bãc lét. KÕt qu¶ lµ

phong trµo gi¶i phãng d©n téc d©ng lªn cuån cuén ë kh¾p mäi n¬i nh»m

chèng l¹i lèi sèng t− s¶n, ®ßi quyÒn ®éc lËp d©n téc, g×n gi÷ b¶n s¾c v¨n hãa

vµ lèi sèng d©n téc.

Sù chÝn muåi cña nh÷ng ®iÒu kiÖn vËt chÊt cña c¸ch m¹ng x· héi chñ

nghÜa g¾n víi sù chuyÓn biÕn cña chñ nghÜa t− b¶n sang giai ®o¹n ph¸t triÓn

míi cña nã – giai ®o¹n ®Õ quèc chñ nghÜa. M©u thuÉn gi÷a tÝnh chÊt x· héi

cña s¶n xuÊt vµ h×nh thøc chiÕm h÷u t− b¶n t− nh©n t− b¶n chñ nghÜa ®· ®Î ra

mét chuçi c¸c m©u thuÉn kh¸c trong lèi sèng x· héi. ChiÒu h−íng cña tÝch lòy

t− b¶n chñ nghÜa ®· ph©n tÇng x· héi rÊt s©u; mét bªn th× cña c¶i ngµy cµng

tËp trung; bªn kia th× ngµy cµng nghÌo ®ãi. Sù ph©n tÇng Êy biÓu hiÖn râ rÖt

trong lèi sèng d−íi thêi kú ®Õ quèc chñ nghÜa ®· tÝch tô nh÷ng m©u thuÉn lín

t¹o nªn phong trµo x· héi chñ nghÜa - ®éng lùc c¬ b¶n vµ bao trïm cña lèi

28

sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa, më ®Çu b»ng cuéc C¸ch m¹ng Th¸ng

M−êi Nga n¨m 1917.

Cã thÓ nãi, víi cuéc c¸ch m¹ng khoa häc, kü thuËt; víi ba phong trµo

lín cña thÕ kû XX: phong trµo gi¶i phãng d©n téc, phong trµo d©n chñ vµ

phong trµo x· héi chñ nghÜa lµ ®iÒu kiÖn, lµ nh÷ng t¸c nh©n chñ yÕu vµ tÊt

yÕu dÉn ®Õn viÖc thay ®æi kiÓu sèng lÞch sö cña lèi sèng t− b¶n chñ nghÜa

thµnh kiÓu sèng lÞch sö cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa. Cuéc

c¸ch m¹ng khoa häc, kü thuËt; c¸c phong trµo gi¶i phãng d©n téc, phong trµo

d©n chñ, phong trµo x· héi chñ nghÜa ®· t¹o nh÷ng tiÒn ®Ò quan träng ®Ó c¸c

d©n téc qu¸ ®é b−íc vµo lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa. Trong

nöa ®Çu thÕ kû XX ®· cã hµng lo¹t d©n téc ®øng tr−íc ng−ìng cöa cña lèi

sèng Êy; cã hµng ngh×n triÖu ng−êi ë kh«ng Ýt c¸c d©n téc ®· b¾t tay thËt sù

vµo x©y dùng lèi sèng Êy. Lèi sèng Êy ®· mang l¹i mét diÖn m¹o thËt míi mÎ

cho c¸c ho¹t ®éng sèng trªn hµnh tinh chóng ta. Lèi sèng Êy tr−íc hÕt lµ mét

thµnh tùu vÜ ®¹i cña nh©n lo¹i.

1.2.2. §Æc tr−ng cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x∙ héi chñ nghÜa

Còng nh− tÊt c¶ c¸c lèi sèng kh¸c, lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i xã hội chñ

nghÜa lµ kiÓu lÞch sö cña lèi sèng thÓ hiÖn ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi chñ

nghÜa. Nã lµ mét h×nh thøc sinh sèng míi cña nÒn v¨n minh nh©n lo¹i ë ®Çu

thÕ kû XX. Ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi chñ nghÜa ®· lµm thay ®æi c¸c ho¹t

®éng sèng ë mäi n¬i mµ nã xuÊt hiÖn.

Lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa do g¾n bã chÆt chÏ víi

ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi chñ nghÜa nªn nã gi÷ l¹i toµn bé nh÷ng gi¸ trÞ mµ

con ng−êi ®· s¸ng t¹o trong ho¹t ®éng sèng tr−íc ®ã; n©ng lªn mét tÇm cao

míi nh÷ng di s¶n cña qu¸ khø; më ra nh÷ng ho¹t ®éng sèng míi phï hîp víi

ph−¬ng thøc s¶n xuÊt míi x· héi chñ nghÜa. Cã thÓ nãi lèi sèng d©n téc – hiÖn

®¹i x· héi chñ nghÜa lµ mét h×nh thøc sinh sèng g¾n qu¸ khø víi hiÖn t¹i, d©n

téc víi quèc tÕ, c¸ nh©n víi x· héi, d©n téc víi téc ng−êi. §ã lµ h×nh thøc vËn

®éng cña cuéc sèng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn vËt chÊt vµ tinh thÇn míi mÎ cña

tiÕn tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö. Lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa lµ

29

s¶n phÈm tÊt yÕu cña ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi chñ nghÜa.

C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· v¹ch ra b¶n chÊt cña lèi sèng d©n téc – hiÖn

®¹i x· héi chñ nghÜa lµ sù thay thÕ nh÷ng quan hÖ sèng ®· ®¸nh mÊt tÝnh

ng−êi b»ng nh÷ng quan hÖ nh©n ®¹o cao c¶ dùa trªn tµi s¶n cña tÊt c¶ mäi c¸

nh©n liªn kÕt l¹i thµnh mét tËp thÓ.

Lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa tr−íc hÕt lµ lèi sèng g¾n

liÒn víi lao ®éng kiÓu míi. Lao ®éng v× lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ

nghÜa mang mét n¨ng l−îng gi¶i phãng vµ mét gi¸ trÞ cao quý. Cã thÓ nãi lao

®éng kiÓu míi ®ång hµnh víi tÝnh chÊt míi mÎ cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i

x· héi chñ nghÜa.

Tr−íc hÕt, ng−êi ta thÊy r»ng lao ®éng trong chñ nghÜa x· héi kh«ng

ph¶i lµ lao ®éng ¸p bøc, bãc lét. Lao ®éng trong chñ nghÜa x· héi còng lµ lao

®éng c¸ nh©n, nh−ng mçi c¸ nh©n ®Òu lao ®éng cho m×nh vµ g¾n víi môc tiªu

cña tËp thÓ. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa khuyÕn khÝch c¸c

ho¹t ®éng s¸ng t¹o trªn nÒn t¶ng cña c¸c quan hÖ s¶n xuÊt x· héi chñ nghÜa.

§ã lµ c¸c s¸ng t¹o cho m×nh vµ cho tËp thÓ. §ã lµ c¸c s¸ng t¹o kh«ng cã ®éng

c¬ ¸p bøc, bãc lét ng−êi kh¸c. C¸c s¸ng t¹o nµy võa ph¸t triÓn n¨ng lùc c¸

nh©n, võa n©ng cao c¸c gi¸ trÞ x· héi. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ

nghÜa dùa trªn nguyªn t¾c: mçi ng−êi v× mäi ng−êi, mäi ng−êi v× mçi ng−êi.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa kh«ng t¸ch rêi sø mÖnh lÞch

sö cña giai cÊp c«ng nh©n, vai trß l·nh ®¹o cña giai cÊp Êy trong thùc tÕ. Khi giai

cÊp c«ng nh©n lµm c¸ch m¹ng v« s¶n thñ tiªu chÕ ®é t− h÷u vµ biÕn nh÷ng t− liÖu

s¶n xuÊt chñ yÕu thµnh tµi s¶n chung cña nh©n d©n lµ sù khëi ®Çu x©y dùng

nh÷ng néi dung rÊt míi trong lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

Giai cÊp c«ng nh©n lµm c¸ch m¹ng v« s¶n biÕn ®æi nh÷ng ®iÒu kiÖn s¶n

xuÊt vµ giao tiÕp cò, t¹o dùng nh÷ng ho¹t ®éng sèng míi ®Òu xuÊt ph¸t tõ chñ

nghÜa nh©n v¨n cao c¶. Giai cÊp c«ng nh©n tr−íc hÕt lµ muèn m×nh cã lèi sèng

míi tõ lao ®éng cña m×nh chø kh«ng ¸p ®Æt lèi sèng cña m×nh lªn c¸c giai cÊp

kh¸c. ChÝnh nh÷ng ho¹t ®éng lao ®éng vµ së h÷u x· héi ®èi víi t− liÖu s¶n

xuÊt do giai cÊp c«ng nh©n x¸c lËp lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn thiÕt yÕu xoay ®æi ®Ó

30

toµn bé c¸c h×nh thøc sinh sèng trong x· héi míi. ChØ cã chÕ ®é së h÷u x· héi

míi t¨ng c−êng ®−îc nh÷ng lîi Ých vËt chÊt vµ tinh thÇn, ph¸t triÓn sè l−îng vµ

chÊt l−îng cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

Cã thÓ nãi, lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa lµ toµn bé c¸c ho¹t

®éng sèng c¬ b¶n cña con ng−êi trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ – chÝnh trÞ cña chñ

nghÜa x· héi. §ã lµ lèi sèng g¾n liÒn víi chÕ ®é së h÷u x· héi vµ sù gi¸c ngé

chÝnh trÞ cña tuyÖt ®¹i ®a sè nh©n d©n tham gia x©y dùng cuéc sèng míi d−íi

sù l·nh ®¹o cña giai cÊp c«ng nh©n. §ã lµ lèi sèng g¾n liÒn truyÒn thèng víi

hiÖn t¹i, qu¸ khø víi hiÖn t¹i, d©n téc víi téc ng−êi, c¸ nh©n víi x· héi theo hÖ

t− t−ëng v« s¶n.

Lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa tuy lµ s¶n phÈm tÊt yÕu cña

kiÓu sèng lÞch sö sau lèi sèng kiÓu t− b¶n chñ nghÜa, nh−ng nã kh«ng h×nh

thµnh mét c¸ch dÔ dµng. Theo V.I. Lªnin, ®Ó h×nh thµnh mét lèi sèng míi nh−

vËy, buéc ph¶i tr¶i qua nh÷ng tr¶i nghiÖm phøc t¹p, khã kh¨n. Cuéc tr¶i nghiÖm

nµy ®ßi hái sù ho¹t ®éng tÝch cùc mang ý nghÜa lÞch sö khæng lå cña tÊt c¶

nh÷ng ng−êi lao ®éng. Nã ®ßi hái ph¶i thùc hiÖn b−íc chuyÓn biÕn vÜ ®¹i trong

mäi ho¹t ®éng sèng ®· thµnh th©m c¨n cè ®Õ cña ng−êi lao ®éng. Ph¶i g¾n chñ

nghÜa tËp thÓ trong lao ®éng víi c¬ së x· héi hãa t− liÖu s¶n xuÊt.

Trong lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa th× chñ nghÜa tËp thÓ

lµ ®Æc tr−ng quan träng nhÊt. Nã biÓu hiÖn sù kh¸c biÖt c¨n b¶n víi kiÓu sèng

t− b¶n chñ nghÜa. Chñ nghÜa tËp thÓ lµ th−íc ®o møc ®é phóc lîi cña con

ng−êi, lµ linh hån sèng cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

Lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa d−íi sù l·nh ®¹o cña giai

cÊp c«ng nh©n lµ mét lèi sèng thèng nhÊt trong ®a d¹ng. Kh¸c víi c¸c x· héi

tr−íc chñ nghÜa x· héi lµ c¸c x· héi cã ®èi kh¸ng giai cÊp, nªn lèi sèng trong

c¸c x· héi Êy m©u thuÉn víi nhau gay g¾t; lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi

chñ nghÜa cã nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau nh−ng chóng kh«ng ®èi lËp nhau. Lèi

sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa dÇn dÇn xãa bá nh÷ng kh¸c biÖt

trong lèi sèng cña c¸c tÇng líp x· héi kh¸c nhau, song kh«ng nh÷ng kh«ng

lµm ®ång nhÊt hãa tÊt c¶ c¸c ®Æc ®iÓm c¸ nh©n, mµ cßn lµm ®a d¹ng hãa,

31

phong phó hãa c¸c ®Æc ®iÓm ®ã.

Lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ho¹t

®éng sèng bªn ngoµi d©n téc, giai cÊp vµ thêi ®¹i s¶n sinh ra nã. Trong hµnh

tinh cña chóng ta, c¸c ho¹t ®éng sèng ®Òu diÔn ra ë c¸c quèc gia d©n téc, ë

c¸c vïng l·nh thæ, nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Þa lý kh¸c nhau. Lèi sèng d©n téc - hiÖn

®¹i x· héi chñ nghÜa cã nh÷ng h×nh thøc biÓu hiÖn ®Æc thï d©n téc cña nã.

TÝnh ®Æc thï d©n téc trong lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®−îc

quy ®Þnh bëi nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö cô thÓ, nh÷ng truyÒn thèng v¨n hãa,

nh÷ng phong tôc tËp qu¸n trong ho¹t ®éng sèng cña mçi d©n téc, tÝnh ®Æc thï

Êy kh«ng chØ thÓ hiÖn trong lÜnh vùc ho¹t ®éng tinh thÇn, mµ cßn ë trong kü

n¨ng lao ®éng vµ ho¹t ®éng chÝnh trÞ x· héi. ChÝnh nh÷ng kh¸c biÖt trong c¬

cÊu cña tæ hîp kinh tÕ quèc d©n, trong c−êng ®é néi dung vµ khuynh h−íng

cña c¸c quan hÖ trong vµ ngoµi kinh tÕ ®· ¶nh h−ëng ®Õn tÝnh chÊt ph©n c«ng

lao ®éng, ®Õn c¸c ho¹t ®éng sèng cña mçi d©n téc kh¸c nhau, mÆc dï cã

chung nh÷ng ®iÒu kiÖn vÒ së h÷u x· héi trong quan hÖ s¶n xuÊt.

1.2.3. Néi dung c¬ b¶n cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x∙ héi chñ nghÜa

§Ó gi¶i phãng con ng−êi khái nh÷ng h¹n chÕ t− s¶n, ®Ó thiÕt lËp lèi sèng

míi trong thÕ giíi con ng−êi, suèt c¶ thÕ kû XX, nh©n lo¹i ®· tiÕn hµnh nh÷ng

phong trµo réng lín, gi¶i phãng giai cÊp, gi¶i phãng d©n téc, gi¶i phãng x·

héi. C¸c phong trµo Êy bao chøa c¸c gi¶i ph¸p v¨n hãa cña môc tiªu xãa bá

c¸c h¹n chÕ cña lèi sèng kiÓu t− s¶n ®Ó thiÕt lËp mét nÊc thang míi trong hµnh

tr×nh x©y dùng lèi sèng kiÓu míi. Môc tiªu gi¶i phãng giai cÊp, gi¶i phãng

d©n téc, gi¶i phãng x· héi cã néi dung xuyªn suèt lµ gi¶i phãng con ng−êi.

Gi¶i phãng sù ¸p bøc giai cÊp ®Ó gi¶i phãng c¸c h¹n chÕ t− s¶n trong ph−¬ng

thøc tiÕn hµnh tæ chøc lao ®éng b»ng c¸ch ng−êi nµy ®i ¸p bøc bãc lét ng−êi

kh¸c. Gi¶i phãng d©n téc, thñ tiªu chÕ ®é thùc d©n ®Ó gi¶i phãng con ng−êi ë

c¸c d©n téc mµ giai cÊp t− s¶n ®· ngang nhiªn d−íi chiªu bµi khai hãa ®Ó ®Ì

nÐn, ¸p bøc bãc lét lµm ngu d©n hãa hµng tû con ng−êi trªn hµnh tinh nµy.

Gi¶i phãng x· héi lµ nÊc thang gi¶i phãng con ng−êi cao nhÊt, lµ nÊc thang

kh¾c phôc toµn diÖn c¸c h¹n chÕ cña con ng−êi, ph¸t triÓn con ng−êi vÒ mäi

32

mÆt, mang c¸c gi¸ trÞ thËt cña con ng−êi ®Ó tr¶ l¹i cho con ng−êi.

Cuéc gi¶i phãng giai cÊp, gi¶i phãng d©n téc, gi¶i phãng x· héi trong

thêi ®¹i ta cã néi dung c¬ b¶n lµ gi¶i phãng vµ ph¸t triÓn toµn diÖn con ng−êi.

C.M¸c nãi r»ng, trong chñ nghÜa x· héi sÏ xuÊt hiÖn mét lèi sèng kiÓu míi

“mét liªn hiÖp, trong ®ã sù ph¸t triÓn tù do cña mçi ng−êi lµ ®iÒu kiÖn cho sù

ph¸t triÓn tù do cña tÊt c¶ mäi ng−êi”1.

Lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa nh»m thay ®æi triÖt ®Ó nh÷ng

quan hÖ phi nh©n tÝnh trong lèi sèng, gi¶i phãng n¨ng l−îng s¸ng t¹o cña nh÷ng

con ng−êi x©y dùng lèi sèng míi. §©y lµ mét môc tiªu rÊt vÜ ®¹i vµ nh©n v¨n

trong néi dung x©y dùng lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

Néi dung nh©n ®¹o s©u s¾c cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ

nghÜa cßn thÓ hiÖn ë viÖc c¸c d©n téc trong chñ nghÜa x· héi ®Òu b×nh ®¼ng vµ

t«n träng lÉn nhau. Trong lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa, lÇn

®Çu tiªn trong lÞch sö nh©n lo¹i, khÈu hiÖu “tÊt c¶ cho con ng−êi, v× h¹nh phóc

cña con ng−êi, con ng−êi lµ vèn quý nhÊt” ®· ®−îc t«n vinh, ®Ò cao vµ ®−îc

thùc hiÖn trong thùc tÕ. Trong lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa,

d©n téc – giai cÊp – nh©n lo¹i ®−îc hßa chung vµo t×nh ng−êi.

Chñ nghÜa yªu n−íc lµ néi dung quan träng cña lèi sèng d©n téc – hiÖn

®¹i x· héi chñ nghÜa. Sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt trong chñ nghÜa x·

héi më réng kh«ng ngõng c¸c quan hÖ quèc tÕ. Tr−íc hÕt, sù ph¸t triÓn cña

lùc l−îng s¶n xuÊt Êy ®i kÌm theo sù dÉn ®−êng cña hÖ t− t−ëng x· héi chñ

nghÜa, lµm cho chñ nghÜa yªu n−íc thÊm nhuÇn tinh thÇn quèc tÕ x· héi chñ

nghÜa. Thø ®Õn, do ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi chñ nghÜa th¾ng lîi ë mét d©n

téc ®· ®oµn kÕt nh©n d©n lao ®éng vµ nh÷ng ng−êi v« s¶n chèng ¸p bøc, bãc

lét l¹i víi nhau. Th¾m t×nh h÷u nghÞ anh em trë thµnh tinh thÇn yªu n−íc quèc

tÕ v« s¶n. Thø ba, lµ sù më réng c¸c quan hÖ quèc tÕ ®Õn víi loµi ng−êi lµm

cho lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i g¾n víi c¸c qu¸ tr×nh gi¶i phãng con ng−êi trªn

toµn thÕ giíi. Cã thÓ nãi, néi dung yªu n−íc quèc tÕ ®· kh¾c phôc tÝnh d©n téc

h¹n hÑp, chñ nghÜa d©n téc vÞ quèc hay chñ nghÜa ph©n biÖt chñng téc. Chñ

1 C.M¸c vµ Ph.¨ngghen: Toµn tËp, tËp 4, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr.628.

33

nghÜa yªu n−íc quèc tÕ lµ néi dung kh«ng thÓ thiÕu cña lèi sèng d©n téc –

hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa. Chñ nghÜa yªu n−íc quèc tÕ lµ linh hån sèng cña lèi

sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

Mét néi dung quan träng n÷a trong c¸c thµnh tè cña lèi sèng d©n téc –

hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa lµ tinh thÇn d©n chñ. Tinh thÇn d©n chñ lµ ®éng lùc

thùc sù cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa. Kh«ng cã tinh thÇn

d©n chñ th× tÊt c¶ nh÷ng ho¹t ®éng qu¶n lý kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi, v¨n hãa

sÏ bÞ thu hÑp vµ kh«ng thÓ ph¸t huy s¸ng kiÕn cña ®«ng ®¶o nh©n d©n tham

gia x©y dùng chñ nghÜa x· héi.

Néi dung d©n chñ trong lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa cã

liªn quan mËt thiÕt ®Õn sù ph¸t triÓn vµ cñng cè chñ nghÜa yªu n−íc quèc tÕ.

Trong néi dung d©n chñ cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa cã

yÕu tè quyÒn b×nh ®¼ng d©n téc vµ téc ng−êi. Kh¼ng ®Þnh néi dung d©n chñ

trong lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa lµ kh¼ng ®Þnh t×nh h÷u nghÞ,

sù gióp ®ì chÝ t×nh gi÷a c¸c d©n téc trong c¸c ho¹t ®éng sèng.

Do tinh thÇn d©n chñ chi phèi mµ lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ

nghÜa lu«n lu«n t«n träng tÝnh ®a d¹ng v¨n hãa. Nãi tíi néi dung d©n chñ

trong lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ph¶i ph©n biÖt hai ph−¬ng

diÖn cña d©n chñ. Mét lµ, b¶n th©n nh÷ng quy t¾c, chuÈn mùc, thÓ chÕ quy

®Þnh c¸c quan hÖ d©n chñ cña ho¹t ®éng sèng. Hai lµ, viÖc thùc hiÖn nh÷ng

quy t¾c, c¸c chuÈn mùc, thÓ chÕ quy ®Þnh Êy. Bëi v×, cã nh÷ng quy t¾c tèt,

nh−ng cã khi kh«ng ®−îc thi hµnh trong c¸c ho¹t ®éng sèng. Cã khi chóng ta

®· ®Ò ra nh÷ng nguyªn t¾c d©n chñ, nh−ng ch−a cã thiÕt chÕ ho¹t ®éng, thµnh

ra nh÷ng nguyªn t¾c chñ yÕu Êy kh«ng ®−îc thùc thi trong ho¹t ®éng sèng.

§¹o ®øc víi t− c¸ch lµ mét h×nh th¸i quan träng cña ý thøc x· héi, mét

c¬ chÕ ®iÒu chØnh hµnh vi cña con ng−êi, lµ ph−¬ng thøc x¸c lËp mèi quan hÖ

gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi, gi÷a lîi Ých x· héi vµ lîi Ých c¸ nh©n, chóng trë thµnh

mèi d©y liªn hÖ kh¨ng khÝt gi÷a con ng−êi víi con ng−êi trong ho¹t ®éng sèng

míi cña chñ nghÜa x· héi.

Tr¸i víi nguyªn t¾c ®¹o ®øc chñ yÕu cña ý thøc ®¹o ®øc t− s¶n, lèi sèng

34

cña chñ nghÜa x· héi g¾n víi mét chñ nghÜa nh©n ®¹o s©u réng. NhiÒu lÇn

C.M¸c vµ P.¡ngghen, V.I. Lªnin ®· nãi r»ng, nguyªn t¾c ®¹o ®øc c¬ b¶n

trong chñ nghÜa x· héi ph¶i thèng nhÊt c¸c lîi Ých cña c¸ nh©n víi lîi Ých cña

céng ®ång. Trong chñ nghÜa x· héi vÉn tån t¹i ba nhãm lîi Ých: 1) Lîi Ých tËp

thÓ; 2) Lîi Ých c¸ nh©n; 3) Sù héi nhËp gi÷a lîi Ých tËp thÓ vµ lîi Ých c¸ nh©n.

Trong chñ nghÜa x· héi, lîi Ých tËp thÓ, lîi Ých cña x· héi lµ th−íc ®o ®¹o ®øc

cña c¸ nh©n. Vµ nhÊt ®Þnh lîi Ých tËp thÓ ph¶i ®Æt trªn lîi Ých c¸ nh©n. Lîi Ých

cña x· héi lµ tÝnh thø nhÊt trong c¸c quan hÖ ®¹o ®øc, bëi v× trong chñ nghÜa

x· héi, chóng lµ ph−¬ng tiÖn tháa m·n nhu cÇu vµ ph¸t triÓn tµi n¨ng cña c¸c

c¸ nh©n. V× thÕ, môc tiªu v¨n hãa cña chñ nghÜa x· héi lÊy th−íc ®o ®¹o ®øc

tËp thÓ lµm chuÈn mùc cña sù tiÕn bé ®¹o ®øc. Tuy nhiªn, bªn ngoµi lîi Ých x·

héi, trong chñ nghÜa x· héi còng cßn tån t¹i lîi Ých c¸ nh©n. Lîi Ých c¸ nh©n

®¶m b¶o cho ®êi sèng ®¹o ®øc ®−îc vËn hµnh ®a d¹ng vµ phong phó. Kh«ng

cã lîi Ých c¸ nh©n, quan hÖ ®¹o ®øc trong chñ nghÜa x· héi sÏ thiÕu søc sèng.

Song lîi Ých c¸ nh©n kh«ng ph¶i lµ môc tiªu v¨n hãa cña sù ph¸t triÓn x· héi

chñ nghÜa, mµ lµ sù kÕt hîp hµi hßa gi÷a lîi Ých c¸ nh©n víi lîi Ých x· héi míi

lµ môc tiªu v¨n hãa cña nã.

Nh− vËy gi÷a ®¹o ®øc x· héi chñ nghÜa vµ lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x·

héi chñ nghÜa kh«ng chØ cã mèi liªn hÖ chÆt chÏ mµ cßn cã sù ®ång nhÊt s©u

s¾c. §¹o ®øc x· héi chñ nghÜa lµ ®iÒu kiÖn ®Ó mçi c¸ nh©n nhËn thøc ®©u lµ

lîi Ých c¬ b¶n, ®©u lµ lîi Ých phô thuéc, gióp cho con ng−êi tù gi¸c ®iÒu chØnh

c¸c hµnh vi cña m×nh trong mäi ho¹t ®éng sèng.

Trong chñ nghÜa x· héi, nhiÒu lÖch l¹c trong lèi sèng b¾t nguån tõ sù

thiÕu tu d−ìng vÒ ®¹o ®øc. Chñ nghÜa thùc dông, n¹n quan liªu, hèi lé, ¨n c¾p

tµi s¶n c«ng, ma tóy, m·i d©m, l−êi lao ®éng, thiÕu l−¬ng t©m trong mäi quan

hÖ... lµ nh÷ng nguy c¬ to lín lµm b¨ng ho¹i lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi

chñ nghÜa. VÊn ®Ò gi¸o dôc ®¹o ®øc x· héi chñ nghÜa trë thµnh néi dung quan

träng g¹t bá c¸c c¶n trë ®Ó cho lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa

ngµy cµng gãp phÇn tÝch cùc mang l¹i phÈm gi¸ cho mäi ng−êi.

Trªn c¬ së nh÷ng c¸i ®óng cña tri thøc khoa häc trong viÖc n©ng cao

35

d©n trÝ; c¸i tèt cña sù ph¸t triÓn hµi hßa c¸c lîi Ých, lßng khoan dung; tÊt yÕu

lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ph¶i g¾n víi c¸i ®Ñp. Bëi c¸i

®óng, c¸i tèt víi c¸i ®Ñp lµ nh÷ng chÞ em sinh ba, nªn c¸i ®óng cã ¶nh h−ëng

®Õn c¸i tèt vµ c¸i ®Ñp, ng−îc l¹i c¸i ®Ñp còng ¶nh h−ëng s©u s¾c ®Õn c¸i ®óng

vµ c¸i tèt. V× thÕ, nh©n tè thÈm mü còng trë thµnh néi dung quan träng cña lèi

sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

B¶n chÊt lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®· thÓ hiÖn nh÷ng

gi¸ trÞ thÈm mü cña nã. Trong sù ph¸t triÓn lÞch sö cña c¸c kiÓu sèng, râ rµng

lèi sèng d©n téc–hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®· quyÕn rò con ng−êi b»ng c¸i ®Ñp

cña nã. Hµng mÊy tû ng−êi trªn hµnh tinh chóng ta ®Òu h−íng vÒ lèi sèng ®ã.

Néi dung thÈm mü cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa thÓ

hiÖn ë sù h¬n h¼n cña c¸c lèi sèng cña c¸c x· héi cã giai cÊp. Lèi sèng d©n

téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa nh»m ph¸t triÓn toµn diÖn con ng−êi. Lèi sèng

d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa mang nh÷ng gi¸ trÞ cña con ng−êi tr¶ l¹i

cho con ng−êi. Cã thÓ nãi néi dung thÈm mü ®· mang l¹i cho lèi sèng d©n téc

– hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa søc sèng rÊt m¹nh mÏ cïng víi vÎ ®Ñp quyÕn rò

cña nã.

Lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa khi ®· g¾n víi tÝnh d©n téc

th× ®ång thêi nã còng g¾n víi ®iÒu kiÖn sinh th¸i. Kh«ng cã c¸c ho¹t ®éng

sèng ®· mang b¶n chÊt d©n téc hiÖn ®¹i l¹i ë ngoµi nh÷ng ®iÒu kiÖn khÝ hËu,

®Þa lý, m«i tr−êng tù nhiªn. C¸c ho¹t ®éng lao ®éng, sinh ho¹t, nghØ ng¬i

trong chñ nghÜa x· héi ®Òu g¾n víi m«i tr−êng tù nhiªn. Lèi sèng d©n téc –

hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®−îc thÓ hiÖn trong viÖc sö dông tù nhiªn, b¶o vÖ tù

nhiªn, n©ng cao søc khoÎ cho con ng−êi.

Trong chñ nghÜa x· héi, vÊn ®Ò ph¸t triÓn hµi hßa gi÷a con ng−êi vµ tù

nhiªn kh«ng chØ dùa trªn c¬ së së h÷u x· héi vÒ tµi nguyªn thiªn nhiªn, mµ

cßn b¾t nguån tõ sù hiÓu biÕt vÒ ng«i nhµ chung cña con ng−êi, trong ®ã cã sù

thèng nhÊt gi÷a tù nhiªn - x· héi - con ng−êi. Khoa häc, kü thuËt ph¸t triÓn, sù

qu¶n lý x· héi ®−îc n©ng cao, kh¶ n¨ng khai th¸c hîp lý tµi nguyªn m«i

tr−êng ®−îc thùc hiÖn. Trªn quan niÖm thiªn nhiªn lµ ®iÒu kiÖn sèng cña

36

nhiÒu thÕ hÖ ng−êi, lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa tu©n thñ

nguyªn t¾c sèng: tho¶ m·n nhu cÇu cña con ng−êi h«m nay kh«ng nh÷ng

kh«ng lµm tæn h¹i ®Õn nhu cÇu sèng cña c¸c thÕ hÖ mai sau mµ cßn t¹o ®iÒu

kiÖn cho thÕ hÖ mai sau sèng tèt h¬n.

1.3. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay

1.3.1. T− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i

Suèt cuéc ®êi ho¹t ®éng c¸ch m¹ng cña m×nh, tõ bµi b¸o ®Çu tiªn ®Õn

lêi di chóc cuèi cïng vµ ngay c¶ nh÷ng gi©y phót tr−íc khi tõ gi· thÕ giíi nµy,

Hå ChÝ Minh ®· dµnh hÕt t©m søc ®Ó quan t©m toµn diÖn ®Õn vÊn ®Ò con ng−êi

trong qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng míi ë ViÖt Nam.

Tr−íc hÕt, Hå ChÝ Minh quan niÖm r»ng, mçi x· héi cÇn ph¶i cã mét lèi

sèng vµ mét kiÓu ng−êi ®¹i diÖn cho nã. Cho ®Õn nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XX,

trong t− t−ëng Hå ChÝ Minh ®· xuÊt hiÖn t− t−ëng vÒ viÖc rÌn luyÖn, gi¸o dôc

®Ó h×nh thµnh mét lèi sèng kiÓu míi. §ã lµ lèi sèng cña ng−êi c¸ch m¹ng. Lèi

sèng nµy ch−a tõng xuÊt hiÖn trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö x©y dùng

x· héi ViÖt Nam. §ã lµ lèi sèng g¾n liÒn víi sù nghiÖp gi¶i phãng d©n téc, víi

viÖc gi¶i phãng nh÷ng ng−êi lao ®éng trªn toµn thÕ giíi. §ã lµ lèi sèng kÕt

hîp trong ho¹t ®éng sèng lý t−ëng x· héi cao ®Ñp, lßng yªu n−íc s©u s¾c, cã

tinh thÇn quèc tÕ trong s¸ng. Lèi sèng nµy lµ s¶n phÈm cña c¸c phong trµo lín

cña thÕ kû XX: phong trµo ®éc lËp d©n téc, d©n chñ vµ chñ nghÜa x· héi.

Ngay tõ nh÷ng n¨m 1925, trong cuèn §−êng c¸ch mÖnh, ë nh÷ng trang

®Çu tiªn cña t¸c phÈm nµy, Hå ChÝ Minh ®· nªu 25 ®iÓm vÒ c¸ch sèng míi.

§ã lµ c¸ch sèng: “QuyÕt ®o¸n, dòng c¶m, phôc tïng ®oµn thÓ, hoµ mµ kh«ng

t−, vÞ c«ng vong t−, gi÷ g×n chñ nghÜa cho v÷ng…”1§ã lµ sù kiÖn lín thø nhÊt

mµ Hå ChÝ Minh ®Þnh h−íng x©y dùng vµ ph¸t triÓn x· héi ViÖt Nam theo

h−íng sèng nh©n v¨n kiÓu míi. H−íng sèng nh©n v¨n nµy kh¸c h¼n víi h−íng

sèng nh©n v¨n cña c¸c x· héi cò. §©y lµ h−íng sèng nh©n v¨n tiÕn tíi xo¸ bá

hoµn toµn ¸p bøc bãc lét d©n téc vµ giai cÊp, con ng−êi ®−îc sèng trong x· héi

1 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, t2, Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr..260.

®éc lËp tù do h¹nh phóc. §Ó x©y dùng vµ ph¸t triÓn mét lèi sèng míi cã kh¶

37

n¨ng gi¶i phãng søc s¸ng t¹o cña hµng triÖu quÇn chóng lao ®éng, Hå ChÝ Minh

®· trùc tiÕp truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c- Lªnin vµo v¨n ho¸ ViÖt Nam.

Häc tËp c¸c t− t−ëng c¸ch m¹ng cña M¸c, cña Lªnin, Hå ChÝ Minh ®·

nhËn thøc s©u s¾c r»ng, mét x· héi nh©n ®¹o ph¶i lµ mét x· héi ph¸t huy ®−îc

toµn diÖn søc m¹nh s¸ng t¹o cña nh©n d©n, ph¶i ch¨m sãc mäi mÆt cho sù ph¸t

triÓn cña nh©n d©n vµ hiÓu râ c¸c n¨ng lùc v« tËn cña nh©n d©n trong viÖc tæ

chøc cuéc sèng míi.

Tæng hîp toµn bé c¸c quan niÖm vÒ søc m¹nh cña nh©n d©n trong c¸c

nÒn v¨n ho¸ §«ng- T©y, kÕt hîp c¸c t− t−ëng truyÒn thèng ë ViÖt Nam; Hå

ChÝ Minh ®· nªu lªn mét triÕt lý tæng qu¸t trong viÖc ®Þnh h−íng x©y dùng lèi

sèng d©n téc- hiÖn ®¹i tõ søc m¹nh cña nh©n d©n. “Trong bÇu trêi kh«ng cã g×

quÝ b»ng nh©n d©n. Trong thÕ giíi kh«ng cã g× m¹nh b»ng lùc l−îng ®oµn kÕt

cña nh©n d©n”1. Do ®ã khi x©y dùng toµn bé cuéc sèng míi, Hå ChÝ Minh coi

quan ®iÓm nh©n d©n lµ c¬ së nÒn t¶ng cña sù ph¸t triÓn lèi sèng d©n téc- hiÖn

®¹i ë ViÖt Nam. V× thÕ, khi x©y dùng vµ ph¸t triÓn lèi sèng míi, Hå ChÝ Minh

®· quan t©m s©u s¾c ®Õn c¸c quan hÖ quyÒn lùc trong x· héi vµ kh¼ng ®Þnh

tr−íc hÕt quyÒn lùc ph¶i thuéc vÒ nh©n d©n. Hå ChÝ Minh lu«n lu«n quan t©m

triÖt ®Ó ®Õn lîi Ých cña tuyÖt ®¹i ®a sè nh©n d©n lao ®éng vµ mäi tÇng líp

ng−êi trong x· héi. Hå ChÝ Minh viÕt r»ng: “ChÝnh s¸ch cña §¶ng vµ chÝnh

phñ lµ ph¶i hÕt søc ch¨m nom ®Õn ®êi sèng nh©n d©n. NÕu d©n ®ãi lµ §¶ng vµ

ChÝnh phñ cã lçi; nÕu d©n rÐt lµ §¶ng vµ ChÝnh phñ cã lçi; nÕu d©n dèt lµ

§¶ng vµ ChÝnh phñ cã lçi; nÕu d©n èm lµ §¶ng vµ ChÝnh phñ cã lçi”2.

Trong ho¹t ®éng thùc tiÔn x©y dùng lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i, tr−íc hÕt

Hå ChÝ Minh quan t©m ®Õn quyÒn vµ nghÜa vô cña con ng−êi. Trong t− t−ëng

Hå ChÝ Minh, mét x· héi nh©n ®¹o ph¶i x©y dùng lèi sèng d©n chñ. D©n chñ

lµ b¶n chÊt cña lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i. §ã lµ lèi sèngcña mét x· héi mµ

mçi c«ng d©n ®−îc h−ëng quyÒn tù do d©n chñ vµ biÕt sö dông quyÒn ®ã. Chñ

1 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, t8, Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr. 276.

2 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, t7, Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr.572.

tÞch Hå ChÝ Minh nãi r»ng: “NÕu n−íc ®éc lËp mµ d©n kh«ng ®−îc h−ëng

38

h¹nh phóc tù do th× ®éc lËp còng ch¼ng cã nghÜa lý g×”1. Trong t− t−ëng Hå

ChÝ Minh, nÕu n−íc lµ cña d©n, d©n lµ chñ th× tÝch cùc chÝnh trÞ trong nh©n

d©n sÏ ®−îc ph¸t huy, c¸c s¸ng kiÕn cña nh©n d©n nh− c¸c dßng s«ng ®æ vµo

biÓn lín. Mét lèi sèng nh©n ®¹o sÏ ®−îc kiÕn t¹o.

Tuy Chñ tÞch Hå ChÝ Minh quan t©m s©u s¾c ®Õn lîi Ých chung, nh−ng

Ng−êi còng kh¼ng ®Þnh r»ng, mét lèi sèng hiÖn ®¹i nh©n v¨n tiÕn bé ®Òu cã

c¸c lîi Ých riªng. “Mçi ng−êi ®Òu cã tÝnh c¸ch riªng, së tr−êng riªng, ®êi sèng

riªng cña b¶n th©n vµ gia ®×nh m×nh. NÕu nh÷ng lîi Ých c¸ nh©n ®ã kh«ng tr¸i

víi lîi Ých cña tËp thÓ th× kh«ng ph¶i lµ xÊu”. Cho nªn “§Êu tranh chèng chñ

nghÜa c¸ nh©n kh«ng ph¶i lµ giµy xÐo lªn lîi Ých c¸ nh©n”2.

X©y dùng vµ ph¸t triÓn lèi sèng hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam theo h−íng nh©n

v¨n, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh th−êng nãi ®¹o ®øc lµ gèc cña x· héi. Mçi ng−êi

®Òu cã ®øc vµ cã tµi th× x· héi míi tiÕn bé ®−îc. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh vÝ mét

con ng−êi cã tµi mµ thiÕu ®øc nh− mét nhµ lµm kinh tÕ giái mµ l¹i ®Ó thôt kÐt,

th× tµi ®ã kh«ng nh÷ng kh«ng cã lîi Ých g× cho loµi ng−êi mµ cßn cã h¹i n÷a.

Vµ ng−îc l¹i, nÕu cã ®øc mµ l¹i thiÕu tµi th× nh− mét «ng bôt kh«ng lµm h¹i g×

nh−ng còng kh«ng lîi g× cho loµi ng−êi 3.

Trong t− t−ëng Hå ChÝ Minh, th× lèi sèng nh©n ®¹o nhÊt, v¨n minh nhÊt

®ã chÝnh lµ lèi sèng cña chñ nghÜa x· héi. Chñ nghÜa x· héi, chñ nghÜa céng

s¶n “®em l¹i cho mäi ng−êi kh«ng ph©n biÖt chñng téc vµ nguån gèc sù tù do,

b×nh ®¼ng, b¸c ¸i, ®oµn kÕt, Êm no trªn qu¶ ®Êt, viÖc lµm cho mäi ng−êi vµ v×

mäi ng−êi, niÒm vui, hoµ b×nh, h¹nh phóc”4.

NhËn thøc r»ng, gi¶i phãng quÇn chóng nh©n d©n tho¸t khái chÕ ®é cò

lµ b−íc khëi ®Çu quan träng ®Ó x©y dùng lèi sèng míi, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh

®· viÕt t¸c phÈm §êi sèng míi ®Ó ®Þnh h−íng toµn diÖn viÖc x©y dùng lèi sèng

míi cho hµng triÖu ng−êi d©n nghÌo khæ ë n−íc ta. Tr−íc hÕt, “§êi sèng míi

1 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, t4, Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr.8.

2 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. t9. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr.291.

3 Xem: Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. t9. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr.172.

4 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. t1. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr.461.

kh«ng ph¶i c¸i g× cò còng bá hÕt, kh«ng ph¶i c¸i g× còng lµm míi. C¸i g× cò

39

mµ xÊu, th× ph¶i bá. C¸i g× cò mµ kh«ng xÊu, nh−ng phiÒn phøc th× ph¶i söa

®æi l¹i cho hîp lý. C¸i g× cò mµ tèt, th× ph¶i ph¸t triÓn thªm. C¸i g× míi mµ

hay, th× ta ph¶i lµm.

Lµm thÕ nµo cho ®êi sèng cña d©n ta, vËt chÊt ®−îc ®Çy ®ñ h¬n, tinh

thÇn ®−îc vui m¹nh h¬n. §ã lµ môc ®Ých cña ®êi sèng míi.”1 Muèn vËy ph¶i

“söa ®æi nh÷ng viÖc rÊt cÇn thiÕt, rÊt phæ th«ng, trong ®êi sèng cña mäi ng−êi,

tøc lµ söa ®æi c¸ch ¨n, c¸ch mÆc, c¸ch ë, c¸ch ®i l¹i, c¸ch lµm viÖc.”2 §ång

thêi ph¶i ®Èy m¹nh t¨ng gia s¶n xuÊt. Ng−êi cho r»ng: “T¨ng gia s¶n xuÊt tøc

lµ mét bé phËn trong ®êi sèng míi. Cã tinh thÇn ®êi sèng míi, th× t¨ng gia s¶n

xuÊt míi chãng thµnh c«ng. Mµ t¨ng gia s¶n xuÊt cã thµnh c«ng, th× ®êi sèng

míi dÔ thùc hiÖn.

Muèn t¨ng gia s¶n xuÊt, mäi ng−êi ph¶i CÇn, ph¶i KiÖm. Kh«ng CÇn th×

phÝ thêi giê nhiÒu mµ s¶n xuÊt ®−îc Ýt. Kh«ng KiÖm th× lµm ®−îc bao nhiªu, dïng

hÕt bÊy nhiªu, rót côc còng nh− s¶n xuÊt Ýt. T¨ng gia s¶n xuÊt Ých riªng cho m×nh

mµ còng Ých chung cho c¶ n−íc. NÕu kh«ng cã tinh thÇn Liªm vµ ChÝnh, nÕu

tham lam Ých kû, th× kh«ng thÓ ph¸t ®¹t viÖc t¨ng gia s¶n xuÊt. V× vËy, t¨ng gia

s¶n xuÊt vµ ®êi sèng míi ph¶i ®i ®«i víi nhau, kh«ng thÓ l×a nhau.”3

Hå ChÝ Minh cßn ®Ò ra c¸ch thùc hiÖn ®êi sèng míi cho mçi ng−êi ViÖt

Nam. “B©y giê lÊy mét ng−êi chung mµ nãi, nghÜa lµ mét ng−êi quèc d©n ViÖt

nam, kh«ng kú giµu hay nghÌo, giµ hay trÎ, g¸i hay trai, th× ®êi sèng míi ®¹i

kh¸i gåm mÊy ®iÓm sau nµy:

VÒ tinh thÇn, mét lµ sèt s¾ng yªu Tæ Quèc. ViÖc g× cã lîi cho n−íc ph¶i

ra søc lµm. ViÖc g× h¹i ®Õn n−íc ph¶i hÕt søc tr¸nh.

Hai lµ s½n lßng c«ng Ých. BÊt kú viÖc to viÖc nhá, cã Ých chung th× ph¶i

h¨ng h¸i lµm. ThÝ dô: ThÊy mét ngµnh gai n»m gi÷a ®−êng, ta lÊy vÊt ®i, cho

ng−êi kh¸c khái dÉm ph¶i. ThÕ còng lµ c«ng Ých. Hy sinh tµi s¶n gióp kh¸ng

1 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. t5. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2000, tr.94-95.

2 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. t5. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2000, tr.95.

3 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. t5. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2000, tr.98.

chiÕn, ®ång bµo t¶n c−, di c−, còng lµ c«ng Ých.

40

Ba lµ m×nh h¬n ng−êi th× chí kiªu c¨ng.

Ng−êi h¬n m×nh, th× chí nÞnh hãt.

§èi cña m×nh th× chí bñn xØn.

C¸ch ¨n mÆc ph¶i s¹ch sÏ, gi¶n ®¬n, chÊt ph¸c, chí l−ît th−ît, xa xØ, loÌ loÑt.

C¸ch lµm viÖc, ph¶i siªng n¨ng, cã ng¨n n¾p, cã tinh thÇn phô tr¸ch, ®·

lµm viÖc g× th× lµm cho kú ®−îc, lµm ®Õn n¬i ®Õn chèn. Chí lµm dèi.

C¸ch c− xö, ®èi víi ®ång bµo th× nªn thµnh thùc, th©n ¸i, s½n lßng gióp ®ì.

BiÕt ham häc. Tr−íc hÕt lµ häc ch÷, häc lµm tÝnh...ViÖc thÕ giíi rÊt

nhiÒu, häc kh«ng bao giê hÕt. Ng−êi cã häc míi cã tiÕn bé. Cµng häc cµng

tiÕn bé.

§ã lµ ®êi sèng míi cña mét ng−êi. Thö hái cã g× cao xa, khã kh¨n

kh«ng? Kh«ng cã g× lµ khã. Kh«ng cÇn th«ng minh tµi trÝ, miÔn lµ m×nh muèn

lµm, cã chÝ lµm th× nhÊt ®Þnh lµm ®−îc. Ai còng lµm nh− thÕ, th× tù nhiªn n−íc

ViÖt Nam ta trë nªn mét n−íc míi, mét n−íc v¨n minh.”1

Hå ChÝ Minh cßn ®Ò cËp c¸ch x©y dùng ®êi sèng míi trong mét nhµ,

mét lµng, mét tr−êng häc, trong x−ëng m¸y, trong c«ng së; ®èi víi trÎ em,

ng−êi lín, bé ®éi, häc sinh, thÇy gi¸o, viªn chøc, c¸n bé...

Nh−ng Ng−êi còng l−u ý r»ng ®Ó thi hµnh ®êi sèng míi ®õng nªn Ðp

buéc, ®õng h¨ng h¸i qu¸ mµ háng viÖc “tèt nhÊt lµ miÖng nãi, tay lµm, lµm

g−¬ng cho ng−êi kh¸c b¾t ch−íc”2.

Trong t− t−ëng vÒ lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i, mong muèn lín nhÊt cña

Ng−êi lµ x©y dùng mét lèi sèng x· héi chñ nghÜa trong mét x· héi v¨n ho¸

cao. X· héi v¨n ho¸ cao ®ã lµ x· héi: nh©n d©n lao ®éng xo¸ bá c¸c phong tôc,

tËp qu¸n, c¸c thµnh kiÕn l¹c hËu, hÊp thu cã chän läc thµnh qu¶ v¨n minh cña

nh©n lo¹i, ph¸t triÓn c¸c gi¸ trÞ tèt ®Ñp cña truyÒn thèng; c¸c d©n téc ®Òu sèng

hoµ hîp, b×nh ®¼ng, thèng nhÊt vµ ®a d¹ng; lîi Ých cña c¸ nh©n vµ tËp thÓ ®−îc

1 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. t5. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2000, tr.99-100.

2 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. t5. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2000, tr.108.

ph¸t triÓn hµi hoµ; mçi ng−êi ®Òu ph¸t triÓn nh©n c¸ch, c¸c thÕ hÖ nèi tiÕp

41

nhau bÒn v÷ng, c¸c tÇng líp vµ c¸c giíi tÝnh hoµ hîp, ®Æc biÖt lµ khoa häc vµ

gi¸o dôc ph¶i ph¸t triÓn.

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh nãi r»ng: Chóng ta míi ë tr×nh ®é s¶n xuÊt thÊp.

Muèn x©y dùng lèi sèng míi ph¶i phÊn ®Êu trong mét thêi gian dµi, mµ môc

tiªu tr−íc hÕt “nh»m lµm cho nh©n d©n lao ®éng tho¸t khái n¹n bÇn cïng, lµm

cho mäi ng−êi cã c«ng ¨n, viÖc lµm, ®−îc Êm no vµ sèng mét ®êi h¹nh

phóc”1. Qu¸ tr×nh ®Èy m¹nh s¶n xuÊt lµ mét qu¸ tr×nh võa kh«ng ngõng n©ng

cao tr×nh ®é khoa häc, võa nh©n ®¹o ho¸ c¸c quan hÖ lao ®éng. §ång thêi ph¶i

quan t©m ®Õn viÖc gi¸c ngé chÝnh trÞ, båi d−ìng lý t−ëng cho nh©n d©n, “ph¶i

dËy lý luËn M¸c- Lªnin cho mäi ng−êi”2; ph¶i chèng l¹i sù dèt n¸t, ph¶i ®µo

t¹o trÝ thøc c«ng n«ng ho¸, ph¶i t¹o ra sù ph¸t triÓn ®ång ®Òu vÒ d©n trÝ, cÇn

t¹o ra mét hÖ thèng nhµ tr−êng c¸ch m¹ng lµm c¬ së ph¸t triÓn lèi sèng v¨n

minh, tiÕn bé trong x· héi v¨n ho¸ cao.

Cã thÓ nãi, lèi sèng trong x· héi v¨n ho¸ cao trong t− t−ëng Hå ChÝ

Minh chÝnh lµ lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i. Lèi sèng Êy ch¾t läc nh÷ng nÐt cßn

phï hîp, nh÷ng nÐt ®Ñp, bæ sung nh÷ng nÐt khiÕm khuyÕt cña qu¸ khø ®ång

thêi nã tiÕp thu vµ thÊm nhuÇn nÐt hiÖn ®¹i, tiªn tiÕn cña thêi ®¹i. §ã lµ lèi

sèng dùa trªn céng ®ång c¸c lîi Ých c¨n b¶n; g¾n c¸i ®óng víi c¸i thËt, c¸i tèt

lµm cho mäi ng−êi ®−îc sèng, ®−îc h−ëng thô v¨n minh vµ h¹nh phóc. Lèi

sèng Êy coi lao ®éng lµ nghÜa vô thiªng liªng, lµ nguån sèng, lµ nguån t¹o nªn

h¹nh phóc cña mäi ng−êi vµ cho c¶ thÕ hÖ mai sau. §ã lµ lèi sèng mµ ng−êi

lao ®éng trë thµnh nh©n vËt trung t©m, lao ®éng trÝ ãc vµ lao ®éng ch©n tay

®oµn kÕt x©y dùng cuéc sèng míi. §ã lµ lèi sèng mµ c¸c gi¸ trÞ c¬ b¶n cña

con ng−êi ®−îc tr¶ l¹i cho con ng−êi.

Nh− vËy, trong t− t−ëng Hå ChÝ Minh th× v¨n ho¸ - ®¹o ®øc - lèi sèng

lµ nh÷ng thµnh tè kh«ng thÓ t¸ch biÖt. Mét con ng−êi, mét x· héi cã lèi sèng

1 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. t10. Nxb, ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr.17.

2 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. t6. Nxb, ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr.46.

lµnh m¹nh, ®Ñp ®Ï th× ph¶i lµ mét con ng−êi, mét x· héi cã chuÈn mùc, gi¸ trÞ

42

®¹o ®øc nh©n ®¹o vµ mét nÒn v¨n ho¸ ph¸t triÓn cao. V× vËy trong ®Ò tµi,

chóng t«i coi nh÷ng yÕu tè ®ã g¾n bã biÖn chøng, thèng nhÊt.

1.3.2. Kh¸i niÖm lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i theo quan niÖm cña §¶ng ta

C¸ch m¹ng Th¸ng M−êi ®· më ra mét trang míi trong lÞch sö loµi ng−êi:

thêi ®¹i qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi. MÆc dï trong nh÷ng thËp kû qua chñ

nghÜa x· héi ®· cã nh÷ng tæn thÊt to lín nh−ng kh«ng v× thÕ mµ xu thÕ cña x·

héi loµi ng−êi thay ®æi. §¶ng céng s¶n ViÖt Nam vµ nh©n d©n ViÖt Nam vÉn

v÷ng b−íc trªn con ®−êng mµ B¸c Hå ®· lùa chän, ®ang tÝch cùc x©y dùng

mét ®êi sèng míi Êm no, tù do, h¹nh phóc, d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng

b»ng, d©n chñ vµ v¨n minh. C−¬ng lÜnh x©y dùng ®Êt n−íc trong thêi kú qu¸

®é lªn chñ nghÜa x· héi ®−îc th«ng qua t¹i §¹i héi lÇn thø VII cña §¶ng

kh¼ng ®Þnh nÒn v¨n hãa míi cña chóng ta lµ "nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ

b¶n s¾c d©n téc"1. HiÕn ph¸p n¨m 1992 cña Céng hßa x· héi chñ nghÜa ViÖt

Nam ®· thÓ chÕ hãa ®−êng lèi v¨n hãa Êy b»ng ba ®Æc tr−ng c¬ b¶n: "d©n téc,

hiÖn ®¹i, nh©n v¨n"2. Trong mét t¸c phÈm quan träng cña nguyªn Tæng BÝ th−

§ç M−êi thÓ hiÖn kh¸t väng cña nh©n d©n vÒ ch©n, thiÖn, mü khi cô thÓ hãa

v¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VII cña §¶ng còng ®· viÕt: nÒn

v¨n hãa cña chóng ta ph¶i lµ nÒn “v¨n hãa cña chñ nghÜa x· héi, trong ®ã cã

sù kÕt hîp hµi hßa gi÷a gi¸ trÞ truyÒn thèng vµ gi¸ trÞ hiÖn ®¹i, thÊm nhuÇn

tinh thÇn d©n téc, nh©n v¨n”3. C−¬ng lÜnh x©y dùng ®Êt n−íc trong thêi kú qu¸

®é lªn chñ nghÜa x· héi vµ ®−êng lèi cña §¶ng kh¼ng ®Þnh thêi kú nµy chóng

ta ph¶i x©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n hãa ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c

d©n téc, tÊt nhiªn lèi sèng míi mµ nh©n d©n ta ®ang x©y dùng ph¶i lµ lèi sèng

d©n téc – hiÖn ®¹i. §ã lµ lèi sèng theo c¸c chuÈn mùc cña nÒn v¨n hãa tiªn

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: C−¬ng lÜnh x©y dùng ®Êt n−íc trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi,

Nxb. Sù thËt, Hµ Néi 1991, tr.9.

2 HiÕn ph¸p ViÖt Nam (n¨m 1946, 1959, 1980 vµ 1992), Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1995, t.146.

3 §ç M−êi: ThÓ hiÖn kh¸t väng cña nh©n d©n vÒ ch©n, thiÖn, mü. Nxb. V¨n häc, Hµ Néi, 1993, tr.133.

tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc.

43

§¹i héi §¶ng lÇn thø VI, lÇn thø VII, lÇn thø VIII, lÇn thø IX vµ lÇn thø X,

suèt h¬n hai thËp kû võa qua ®Òu nhÊn m¹nh r»ng chóng ta ph¶i x©y dùng lèi

sèng d©n téc - hiÖn ®¹i, bëi nã kh«ng chØ cã ¶nh h−ëng s©u s¾c ®Õn toµn bé c¸c

quan hÖ vËt chÊt vµ tinh thÇn cña ®êi sèng x· héi, mµ nã cßn chÝnh lµ biÓu hiÖn

cña tr×nh ®é ph¸t triÓn c¸c gi¸ trÞ vËt chÊt vµ tinh thÇn cña chóng ta hiÖn nay.

Trong t¸c phÈm §−êng lèi v¨n hãa v¨n nghÖ cña §¶ng Céng s¶n ViÖt

Nam ®· kh¼ng ®Þnh “Lèi sèng lµ dÊu hiÖu ph©n biÖt sù kh¸c nhau gi÷a céng

®ång nµy víi céng ®ång kh¸c. Nã lµ mét tæng thÓ nh÷ng h×nh th¸i ho¹t ®éng

cña con ng−êi ph¶n ¸nh nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ sinh ho¹t vËt chÊt, tinh thÇn vµ x·

héi cña céng ®ång ng−êi ®· t¹o nªn lèi sèng ®ã. Nã lµ mét s¶n phÈm tÊt yÕu

cña mét h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi gãp phÇn cñng cè vµ ph¸t triÓn h×nh th¸i

kinh tÕ - x· héi Êy. Lèi sèng míi mµ chóng ta x©y dùng lµ lèi sèng ®Æc tr−ng

cã tÝnh nguyªn t¾c cña nh÷ng quèc gia kiªn tr× ®i theo con ®−êng cña chñ

nghÜa x· héi. Nã ®−îc x©y dùng trªn c¬ së cña nh÷ng yÕu tè nh−: chÕ ®é së

h÷u ®a d¹ng, trong ®ã së h÷u toµn d©n ®ãng vai trß chñ ®¹o vµ nguyªn t¾c

ph©n phèi theo lao ®éng, chÝnh quyÒn vÒ nh©n nh©n, lÊy chñ nghÜa M¸c –

Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh lµm hÖ t− t−ëng chØ ®¹o, xãa bá c¸c bÊt b×nh

®¼ng vÒ chñng téc, d©n téc, giíi tÝnh, thùc hiÖn tù do tinh thÇn, c«ng b»ng,

d©n chñ vµ nh©n ¸i trong mäi quan hÖ x· héi”1. §ã lµ lèi sèng míi, lèi sèng

d©n téc - hiÖn ®¹i cña chóng ta.

Theo quan niÖm cña §¶ng ta trong KÕt luËn cña Bé ChÝnh trÞ vÒ c¸c ý kiÕn

th¶o luËn cña Héi nghÞ Trung −¬ng lÇn thø IV khãa VII th× kh¸i niÖm tiªn tiÕn

bao gåm c¶ ý nghÜa tiªn tiÕn vÒ chÕ ®é x· héi vµ bao gåm tÝnh hiÖn ®¹i. §iÒu ®ã

cã nghÜa lµ lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ®−¬ng nhiªn bao gåm c¶ b¶n s¾c d©n téc

vµ chÕ ®é x· héi tiªn tiÕn, tøc lµ x· héi ph¸t triÓn sau chñ nghÜa t− b¶n. Chóng ta

cã thÓ hiÓu tiªn tiÕn trong ®ã bao gåm tÝnh chÊt x· héi chñ nghÜa, hÖ t− t−ëng tiªn

1 Bé V¨n hãa th«ng tin. §−êng lèi v¨n hãa v¨n nghÖ cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. Nxb. V¨n hãa

Th«ng tin, Hµ Néi, 1995, tr.133.

tiÕn, sù ph¸t triÓn néi sinh vÒ khoa häc, kü thuËt hiÖn ®¹i.

44

Nh− vËy lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i ë ®ã ph¶i kÕt tinh tinh hoa cña qu¸

khø hßa quyÖn víi c¸c phÈm chÊt hiÖn ®¹i cña d©n téc. Trong C−¬ng lÜnh x©y

dùng ®Êt n−íc trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi ®· v¹ch râ mäi ho¹t

®éng sèng cña chóng ta, cã nghÜa lµ lèi sèng míi cña chóng ta ph¶i coi "thÕ

giíi quan M¸c – Lªnin vµ t− t−ëng, ®¹o ®øc Hå ChÝ Minh gi÷ vÞ trÝ chØ ®¹o

trong ®êi sèng tinh thÇn x· héi. KÕ thõa vµ ph¸t huy nh÷ng truyÒn thèng v¨n

hãa tèt ®Ñp cña tÊt c¶ c¸c d©n téc trong n−íc, tiÕp thu nh÷ng tinh hoa v¨n hãa

nh©n lo¹i, x©y dùng mét x· héi d©n chñ v¨n minh v× lîi Ých ch©n chÝnh vµ

phÈm gi¸ con ng−êi, víi tr×nh ®é tri thøc, ®¹o ®øc, thÓ lùc vµ thÈm mü ngµy

cµng cao. Chèng t− t−ëng, v¨n hãa ph¶n tiÕn bé, tr¸i víi nh÷ng truyÒn thèng

tèt ®Ñp cña d©n téc vµ nh÷ng gi¸ trÞ cao quý cña loµi ng−êi, tr¸i víi ph−¬ng

h−íng ®i lªn chñ nghÜa x· héi”1.

Cã thÓ nãi, kh¸i niÖm lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i thÓ hiÖn râ sù thèng

nhÊt gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i, d©n téc vµ téc ng−êi, d©n téc vµ nh©n lo¹i.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i lµ lèi sèng mang yÕu tè tiªn tiÕn, tiÕn bé mµ cèt lâi

lµ lý t−ëng ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi theo chñ nghÜa M¸c – Lªnin vµ

t− t−ëng Hå ChÝ Minh. §ã lµ lèi sèng nh©n ®¹o, v× h¹nh phóc vµ sù ph¸t triÓn

phong phó, tù do, toµn diÖn cña con ng−êi trong mèi quan hÖ hµi hßa gi÷a c¸

nh©n vµ céng ®ång, gi÷a x· héi vµ tù nhiªn. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i lµ

nh÷ng ho¹t ®éng sèng g¾n víi nh÷ng gi¸ trÞ bÒn v÷ng cña d©n téc ViÖt Nam

®−îc vun ®¾p nªn qua hµng ngh×n n¨m lÞch sö. §ã lµ nh÷ng phÈm chÊt yªu

n−íc nång nµn, ý thøc tù lËp tù c−êng, tinh thÇn ®oµn kÕt, ý thøc céng ®ång g¾n

kÕt c¸ nh©n – gia ®×nh – lµng x· - tæ quèc. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i mang

nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn cao quý: lßng nh©n ¸i, khoan dung, träng nghÜa t×nh, ®¹o

lý. Lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i thÓ hiÖn ®øc tÝnh cÇn cï, kh¶ n¨ng s¸ng t¹o trong

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. C−¬ng lÜnh x©y dùng ®Êt n−íc trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi.

Nxb. Sù thËt, Hµ Néi, 1991, tr.10.

2 Xem §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng khãa

VIII. Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1998, tr.55-56.

lao ®éng, sù tinh tÕ trong øng xö, tÝnh gi¶n dÞ trong cuéc sèng hµng ngµy2.

45

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i trong néi hµm cña nã bao gåm rÊt nhiÒu ý

nghÜa vÒ quan hÖ gi÷a con ng−êi víi con ng−êi; vÒ sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng

s¶n xuÊt, cña quan hÖ s¶n xuÊt; vÒ sù ph¸t triÓn cña c¸i ®óng, c¸i tèt, c¸i ®Ñp,

vÒ sù ph¸t triÓn mäi mÆt cña nÒn d©n chñ, cña gia ®×nh Êm no, hßa thuËn, h¹nh

phóc; vÒ sù ph¸t triÓn cña thÓ chÊt, trÝ tuÖ, t©m hån cña con ng−êi.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta ®· tr¶i qua nhiÒu giai ®o¹n kh¸c

nhau vµ cã nh÷ng néi dung kh¸c nhau. Cã thÓ nãi, lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i

d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng ta ®· tr¶i qua ba m« thøc ph¸t triÓn kh¸c nhau.

M« thøc thø nhÊt lµ m« thøc trong khu«n khæ cña cuéc c¸ch m¹ng d©n

téc d©n chñ nh©n d©n. Lèi sèng trong m« thøc v¨n hãa nµy phô thuéc toµn

diÖn vµo sù vËn ®éng vµ chuyÓn biÕn cña cuéc c¸ch m¹ng gi¶i phãng tæ quèc

vÜ ®¹i. §ã lµ lèi sèng ®−îc chuÈn hãa theo ba ®Þnh chuÈn c¬ b¶n: D©n téc hãa,

®¹i chóng hãa vµ khoa häc hãa.

M« thøc thø hai lµ m« thøc trong khu«n khæ cuéc c¸ch m¹ng x· héi chñ

nghÜa ë miÒn B¾c vµ cuéc ®Êu tranh vÜ ®¹i gi¶i phãng miÒn Nam. Lèi sèng trong

m« thøc v¨n hãa nµy b¾t nhÞp víi lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa

trªn toµn thÕ giíi vµ biÓu hiÖn nh÷ng kh¸t väng v−¬n lªn cña c¶ d©n téc ViÖt

Nam. Lèi sèng trong m« thøc nµy “®−îc x©y dùng trªn c¬ së chñ nghÜa M¸c –

Lªnin, t− t−ëng lµm chñ tËp thÓ, hÊp thu cã chän läc nh÷ng thµnh qu¶ cña v¨n

minh nh©n lo¹i vµ nh÷ng thµnh tùu v¨n hãa khoa häc hiÖn ®¹i. §ång thêi nã ph¶i

lµ sù kÕt tinh vµ n©ng lªn mét tÇm cao míi nh÷ng g× ®Ñp nhÊt trong truyÒn thèng

bèn ngh×n n¨m cña t©m hån ViÖt Nam, cña v¨n hãa ViÖt Nam. §ã lµ truyÒn

thèng yªu n−íc, bÊt khuÊt, kiªn c−êng, m−u trÝ; lµ t×nh th−¬ng gi÷a nh÷ng ng−êi

lao ®éng; lµ ®øc tÝnh cÇn cï, tinh thÇn l¹c quan yªu ®êi...”1.

M« thøc thø ba lµ m« thøc x©y dùng lèi sèng trong thêi kú ®æi míi,

ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa. §ã lµ m«

thøc x©y dùng lèi sèng trong thêi kú c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ë n−íc ta.

1 B¸o c¸o chÝnh trÞ t¹i kú häp thø nhÊt Quèc héi chung c¶ n−íc ngµy 25-6-1976. Xem Lª DuÈn: X©y

dùng nÒn v¨n hãa míi, con ng−êi míi x· héi chñ nghÜa. Nxb. V¨n hãa, Hµ Néi, 1977, tËp 2, tr.151-152.

§ã lµ m« thøc v¨n hãa “x©y dùng con ng−êi ViÖt Nam vÒ t− t−ëng, ®¹o ®øc,

46

t©m hån, t×nh c¶m, lèi sèng, x©y dùng m«i tr−êng v¨n hãa lµnh m¹nh cho sù

ph¸t triÓn x· héi”1. M« thøc thø ba nµy lµ m« thøc x©y dùng lèi sèng d©n téc -

hiÖn ®¹i theo c¸c ®Þnh chuÈn cña nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n

téc. §©y lµ m« thøc ®Þnh h−íng lèi sèng trong “hoµn c¶nh c¸ch m¹ng khoa

häc, kü thuËt ®ang diÔn ra víi quy m« vµ tèc ®é ch−a tõng cã trªn thÕ giíi vµ

viÖc giao l−u gi÷a c¸c n−íc vµ c¸c nÒn v¨n hãa ngµy cµng më réng” nh− NghÞ

quyÕt 05 cña Bé ChÝnh trÞ th¸ng 11-1987 ®· chØ râ.

M« thøc thø ba lµ m« thøc ph¸t triÓn nÒn v¨n hãa míi trªn c¬ së nh÷ng

nguyªn t¾c cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin. NÒn v¨n hãa nµy lµ nÒn v¨n hãa x· héi

chñ nghÜa ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc, kÕ thõa vµ ph¸t huy nh÷ng truyÒn thèng tèt

®Ñp nh− tinh thÇn yªu n−íc, lßng nh©n ¸i, chñ nghÜa anh hïng c¸ch m¹ng, båi

®¾p thªm nh÷ng phÈm chÊt ®· cã vµ ®ang h×nh thµnh vÒ ý thøc d©n chñ, tinh

thÇn quèc tÕ, tinh thÇn khoa häc.

Cã thÓ nãi, theo quan ®iÓm cña §¶ng ta, sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn

cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam g¾n liÒn víi sù l·nh ®¹o cña §¶ng,

víi tiÕn tr×nh c¸ch m¹ng cña nh©n d©n ta.

V¨n hãa cæ truyÒn cã b¶n s¾c cña d©n téc ViÖt Nam ®· h×nh thµnh hµng

ngµn n¨m tr−íc, ®· t¹o lËp mét lèi sèng tèt ®Ñp: yªu lao ®éng, yªu nhµ, yªu

n−íc, khoan dung, vÞ tha, hiÕu häc vµ nhiÒu phÈm chÊt tèt ®Ñp kh¸c ®· trë

thµnh nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng mang b¶n s¾c d©n téc rÊt ®Ëm ®µ. Gi÷a thÕ

kû XIX, ng−êi Ph¸p x©m l¨ng ViÖt Nam. Trong kho¶ng thêi gian tr−íc vµ sau

®ã, v¨n hãa truyÒn thèng ë n−íc ta ®· tõng giao tiÕp víi hÖ t− t−ëng t− s¶n

ph−¬ng T©y th«ng qua c¸c nhµ truyÒn gi¸o vµ c¸c l¸i bu«n ®· nhen nhãm

trong lèi sèng cña ng−êi ViÖt mét sè nh©n tè míi. Mét sù ph©n hãa míi biÕn

®éng rÊt phøc t¹p trong lèi sèng ViÖt Nam truyÒn thèng. Cã khuynh h−íng

®æi míi theo lèi sèng ph−¬ng T©y, l¹i cã khuynh h−íng phi ph−¬ng T©y hãa

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VIII. Nxb. Sù thËt, Hµ Néi,

1996, tr.110.

lèi sèng. Cã c¸c khuynh h−íng b¶o thñ, khuynh h−íng c¸ch m¹ng, khuynh

47

h−íng d©n téc, khuynh h−íng d©n téc – hiÖn ®¹i ®· ®an xen vµ va ch¹m trong

m«i tr−êng v¨n hãa ViÖt Nam nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XIX vµ ®Çu thÕ kû XX.

Tõ nh÷ng ®an xen vµ va ch¹m ®ã vÒ lèi sèng, v¨n hãa ViÖt Nam ®Çu thÕ

kû XX ®· xuÊt hiÖn chñ nghÜa yªu n−íc kiÓu míi. Chñ nghÜa yªu n−íc nµy kh¸c

h¼n víi chñ nghÜa yªu n−íc Nho gi¸o. §ã lµ yªu n−íc g¾n liÒn ý thøc ®éc lËp

d©n téc víi tinh thÇn quèc tÕ v« s¶n. Trong v¨n hãa ViÖt Nam xuÊt hiÖn hÖ t−

t−ëng míi - hÖ t− t−ëng cña chñ nghÜa M¸c – Lªnin kh¸c h¼n víi hÖ t− t−ëng

Nho gi¸o vµ PhËt gi¸o còng nh− hÖ t− t−ëng t− s¶n, t¹o c¬ së cho lèi sèng d©n

téc - hiÖn ®¹i xuÊt hiÖn.

§Æc biÖt trong v¨n hãa ViÖt Nam cuèi nh÷ng n¨m 20 vµ ®Çu nh÷ng

n¨m 30 cña thÕ kû XX ®· xuÊt hiÖn nh©n c¸ch ng−êi c¸ch m¹ng kh¸c h¼n víi

c¸c nh©n c¸ch kÎ sÜ, bËc tr−îng phu, ng−êi qu©n tö, còng nh− c¸c nh©n c¸ch

nh©n sÜ, th−¬ng gia. Sù xuÊt hiÖn §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam lµ thµnh tùu lín

nhÊt vÒ sù héi tô s©u s¾c c¸c chuyÓn biÕn v¨n hãa vµ sù vËn ®éng m¹nh mÏ vÒ

lèi sèng ë ViÖt Nam. Vµ tõ ®ã, d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n ViÖt

Nam, v¨n hãa ViÖt Nam vËn ®éng h−íng tíi kiÕn t¹o nh÷ng hÖ gi¸ trÞ míi cña

c¸c phong trµo lín cña thÕ kû XX: phong trµo ®éc lËp d©n téc, d©n chñ vµ chñ

nghÜa x· héi; t¹o ra nh©n c¸ch míi, lèi sèng rÊt míi.

Cuéc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m n¨m 1945 ®· ®¸nh ®æ chÕ ®é thùc d©n

nöa phong kiÕn, c¶i t¹o l¹i m«i tr−êng v¨n hãa réng lín ë n«ng th«n ViÖt

Nam c¶ ba miÒn B¾c – Trung – Nam. Nã lµm thay ®æi nhiÒu hÖ chuÈn ®· tõng

®an kÕt vµ cæ vâ cho lèi sèng trong nÒn s¶n xuÊt tr−íc c¸ch m¹ng. Nã ®ßi hái

x¸c lËp vµ s¾p xÕp l¹i hÖ gi¸ trÞ ®Ó h×nh thµnh mét kiÓu sèng míi, ®Ò xuÊt c¸ch

tiÕp tôc c¸c tiªu chÝ chuÈn mùc vµ gi¸ trÞ truyÒn thèng vµ më ra con ®−êng bï

®¾p c¸c thiÕu hôt cña nÒn v¨n hãa truyÒn thèng, më ®Çu qu¸ tr×nh x©y dùng lèi

sèng míi. Nh÷ng c¶i t¹o kinh tÕ - x· héi, chÝnh trÞ, v¨n hãa ®· dÉn tíi chç xãa

bá nhiÒu chuÈn mùc, nhiÒu gi¸ trÞ x· héi tõng tån t¹i l©u ®êi trong lèi sèng x·

héi truyÒn thèng, phong trµo x©y dùng “§êi sèng míi” còng ®−îc ph¸t ®éng

®Ó ®Æt nÒn t¶ng cho c¸c ho¹t ®éng sèng míi. Mét thuéc tÝnh míi cña nh©n

c¸ch ViÖt Nam ®· h×nh thµnh: ®ã lµ chñ nghÜa yªu n−íc, lÊy viÖc b¶o vÖ nÒn

48

®éc lËp cña d©n téc lµm ®¹i nghÜa, lÊy t×nh ®ång bµo lµm nÒn t¶ng. Tinh thÇn

yªu n−íc nµy lµ tinh thÇn yªu n−íc kiÓu míi, kh¸c h¼n víi chñ nghÜa yªu n−íc

vÞ kû. §©y lµ tinh thÇn yªu n−íc – quèc tÕ v« s¶n. Chñ nghÜa yªu n−íc quèc tÕ

Êy ®· ®iÒu tiÕt hµnh vi cã tÝnh chÊt x· héi réng lín, “nã kÕt thµnh mét lµn sãng

v« cïng m¹nh mÏ, to lín, nã v−ît qua mäi nguy hiÓm, khã kh¨n, nã nhÊn

ch×m tÊt c¶ lò b¸n n−íc vµ lò c−íp n−íc”1.

Mäi thuéc tÝnh míi cña lèi sèng lµ chñ nghÜa tËp thÓ, sù t−¬ng th©n t−¬ng

¸i kh«ng chØ lµ mét chuÈn mùc ®¹o ®øc mµ cßn trë thµnh chuÈn mùc ph¸p lý,

chÝnh trÞ. ChuÈn mùc nµy t¹o thµnh néi dung rÊt míi, rÊt quan träng cña lèi

sèng míi d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng.

Trong khu«n khæ cña cuéc c¸ch m¹ng d©n téc d©n chñ nh©n d©n, lèi

sèng míi ®· h−íng vµo ba nguyªn t¾c quan träng nhÊt cña qu¸ tr×nh vËn ®éng

v¨n hãa: D©n téc hãa, khoa häc hãa vµ ®¹i chóng hãa. Víi ba nguyªn t¾c nµy,

lèi sèng míi h−íng tíi sù ph¸t triÓn hµi hßa míi gi÷a d©n téc vµ quèc tÕ, tr−íc

hÕt lµ gi÷a c¸ nh©n vµ céng ®ång.

Ba nguyªn t¾c x©y dùng nÒn v¨n hãa míi, lèi sèng míi cña §¶ng Céng

s¶n ViÖt Nam ®· thu ®−îc nh÷ng thµnh tùu rÊt to lín khi nã ®i vµo cuéc sèng.

N¨m 1951, trong B¸o c¸o chÝnh trÞ ®äc t¹i §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc §¶ng

Lao ®éng ViÖt Nam, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh nhÊn m¹nh ph−¬ng ch©m nµy vµ

nãi râ h¬n ®iÒu kiÖn cña nã r»ng “Ph¸t triÓn nh÷ng truyÒn thèng tèt ®Ñp cña

v¨n hãa d©n téc vµ hÊp thu nh÷ng c¸i míi cña v¨n hãa tiÕn bé thÕ giíi ®Ó x©y

dùng mét nÒn v¨n hãa ViÖt Nam cã tÝnh d©n téc, khoa häc vµ ®¹i chóng”2.

Theo lý thuyÕt cña nhiÒu nhµ l·nh ®¹o v¨n hãa m¸cxit th× cuéc c¸ch m¹ng

vÒ v¨n hãa sÏ thùc hiÖn sau cïng khi ®· hoµn thµnh c¸c cuéc c¸ch m¹nh vÒ kinh

tÕ, vÒ chÝnh trÞ. Trong t− t−ëng cña §¶ng ta lóc ®ã “n−íc ta kh«ng nhÊt ®Þnh cø

ph¶i chê lµm c¸ch m¹ng kinh tÕ råi míi b¾t ®Çu lµm c¸ch m¹ng v¨n hãa”1. V×

thÕ, “muèn cho c«ng cuéc c¶i t¹o vµ x©y dùng kinh tÕ theo chñ nghÜa x· héi

1 Hå ChÝ Minh. Toµn tËp, tËp 9. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr..256.

2 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, tËp 6, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr.173.

mau chãng giµnh th¾ng lîi, chÕ ®é kinh tÕ l¹c hËu cò mau chãng c¶i biÕn thµnh

49

chÕ ®é s¶n xuÊt lín c¬ giíi hãa x· héi chñ nghÜa, chóng ta ph¶i tiÕn hµnh vµ

®Èy m¹nh cuéc c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa vÒ v¨n hãa vµ kü thuËt”2.

T− t−ëng c¸ch m¹ng vÒ v¨n hãa ph¶i tiÕn hµnh ®ång thêi víi cuéc c¸ch

m¹ng vÒ quan hÖ s¶n xuÊt vµ lùc l−îng s¶n xuÊt lµ mét t− t−ëng lín cña §¶ng

ta, t¹o ®iÒu kiÖn cïng mét lóc lµm n¶y sinh ®ång bé c¸c phÈm chÊt kh¸c nhau

trong lèi sèng. C¸ch m¹ng trªn lÜnh vùc v¨n hãa ë n−íc ta tøc lµ cuéc c¸ch

m¹ng x· héi chñ nghÜa vÒ t− t−ëng vµ v¨n hãa. Cuéc c¸ch m¹ng nµy ngoµi

mèi quan hÖ víi cuéc c¸ch m¹ng quan hÖ s¶n xuÊt, c¸ch m¹ng kü thuËt, nã

cßn mang môc tiªu néi t¹i cña nã. Mét lµ, kh¾c phôc, c¶i t¹o vµ quÐt s¹ch

nh÷ng tµn d− cña c¸c hÖ t− t−ëng l¹c hËu vµ ph¶n ®éng, nh÷ng quan hÖ v¨n

hãa lçi thêi kh«ng phï hîp víi qu¸ tr×nh c¸ch m¹ng cña nh©n d©n ta. Hai lµ,

ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng, “®ång thêi nã ph¶i lµ sù kÕt tinh vµ n©ng lªn

mét tÇm cao míi nh÷ng g× tèt ®Ñp nhÊt trong truyÒn thèng bèn ngµn n¨m cña

t©m hån ViÖt Nam, cña v¨n hãa ViÖt Nam"3. Ba lµ “x©y dùng mét x· héi v¨n

hãa cao. NÒn v¨n hãa trong x· héi Êy lµ mét nÒn v¨n hãa cã néi dung x· héi

chñ nghÜa vµ tÝnh chÊt d©n téc”4.

Ba môc tiªu nµy cã liªn hÖ néi t¹i víi nhau vµ n»m trong môc tiªu tæng

qu¸t cña cuéc c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa vÒ t− t−ëng vµ v¨n hãa lµ t¹o ra

mét cuéc sèng tinh thÇn phong phó nh»m tháa m·n c¶ nhu cÇu vËt chÊt vµ v¨n

hãa ngµy cµng t¨ng cña x· héi. VÊn ®Ò trung t©m cña c¸ch m¹ng x· héi chñ

nghÜa trªn lÜnh vùc t− t−ëng vµ v¨n hãa ë ViÖt Nam lµ x©y dùng con ng−êi

ViÖt Nam míi. §Ó x©y dùng lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ë

ViÖt Nam, chóng ta ph¶i: Mét lµ, nhæ tËn gèc rÔ nh÷ng näc ®éc vÒ t− t−ëng vµ

v¨n hãa cña c¸c chÕ ®é cò, quÐt s¹ch nh÷ng tµn d− ®éc h¹i cña chñ nghÜa c¸

nh©n. Hai lµ, x©y dùng con ng−êi míi x· héi chñ nghÜa. Ba lµ, mang nh÷ng

1 Lª DuÈn: TuyÓn tËp, tËp 1 (1950-1975). Nxb. Sù thËt Hµ Néi, 1987, tr.185.

2 Lª DuÈn: S®d. tr.185-186.

3 Lª DuÈn: X©y dùng nÒn v¨n hãa míi, con ng−êi míi x· héi chñ nghÜa, Nxb. V¨n hãa, Hµ Néi 1977,

tËp 2, tr.151-152.

gi¸ trÞ cña con ng−êi tr¶ l¹i cho con ng−êi. Bèn lµ, ph¸t triÓn mäi mÆt trÝ, ®øc,

4 Lª DuÈn: S®d, tr.151-152.

50

thÓ, mü trong con ng−êi, ®Ó con ng−êi “cã ®ñ t− c¸ch, ®ñ n¨ng lùc lµm chñ x·

héi, lµm chñ thiªn nhiªn, lµm chñ b¶n th©n m×nh”1.

§Ó thùc hiÖn nhiÖm vô vÜ ®¹i ®ã, nÕu kh«ng cã chuyªn chÝnh v« s¶n,

kh«ng cã §¶ng cña giai cÊp v« s¶n hiÓu biÕt s©u s¾c c¸c quy luËt x· héi th×

kh«ng thÓ x©y dùng ®−îc lèi sèng x· héi chñ nghÜa. V× thÕ, vÊn ®Ò n©ng cao

n¨ng lùc l·nh ®¹o cña giai cÊp c«ng nh©n trong giai ®o¹n nµy trë nªn bøc

thiÕt. §¶ng vµ giai cÊp c«ng nh©n ph¶i tiÕn hµnh ®Êu tranh kh¬i dËy nh÷ng

qu¸ tr×nh s©u réng, ®Èy m¹nh h¬n sù h×nh thµnh lèi sèng míi x· héi chñ nghÜa

ë n−íc ta. Giai cÊp c«ng nh©n ph¶i lµm cho hÖ t− t−ëng M¸c – Lªnin chiÕm −u

thÕ tuyÖt ®èi trong ®êi sèng x· héi tinh thÇn.

ë nh÷ng chÆng ®−êng ®Çu tiªn cña thêi kú qu¸ ®é tõ chñ nghÜa t− b¶n lªn

chñ nghÜa x· héi ë n−íc ta ®· ®Æt c¬ së cho lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi

chñ nghÜa. Quèc h÷u hãa, tËp thÓ hãa ruéng ®Êt vµ së h÷u t− b¶n chñ nghÜa,

h¹n chÕ vµ lo¹i trõ nh÷ng yÕu tè t− b¶n chñ nghÜa, thanh to¸n sù thèng trÞ kinh

tÕ vµ chÝnh trÞ vµ v¨n hãa cña c¸c giai cÊp bãc lét. Râ rµng, ë thêi kú nµy,

nh÷ng néi dung míi cña lèi sèng ®−îc ph¸t triÓn vµ ®−îc kh¼ng ®Þnh trong

cuéc ®Êu tranh gay g¾t chèng hÖ t− t−ëng, t©m lý t− s¶n vµ tiÓu t− s¶n chèng

chñ nghÜa x· héi, ®· dÉn tíi mét b−íc ngoÆt quyÕt ®Þnh lèi sèng míi cña quÇn

chóng vµ tíi mét sù ph¸t triÓn nhanh chãng lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi

chñ nghÜa.

§Ó thùc hiÖn nh÷ng môc tiªu x©y dùng lèi sèng x· héi chñ nghÜa, trong

hoµn c¶nh chiÕn tranh, chóng ta thùc hiÖn chÝnh s¸ch bao cÊp vµ ph©n phèi

theo lao ®éng. Mét lèi sèng lý t−ëng hãa, tinh thÇn hãa, t−¬ng lai hãa ®· ®−îc

cæ vò m¹nh mÏ.

Thùc tiÔn x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë miÒn B¾c vµ mét thËp kû sau khi

miÒn Nam ®−îc gi¶i phãng, ®ång thêi c«ng cuéc c¶i tæ, c¶i c¸ch ë c¸c n−íc

x· héi chñ nghÜa kh¸c ®· cho ta thÊy r»ng, c¸i m« h×nh chñ nghÜa x· héi víi

c¬ chÕ hµnh chÝnh tËp trung quan liªu, bao cÊp kh«ng cßn kh¶ n¨ng ph¸t triÓn

1 Lª DuÈn: TuyÓn tËp, tËp 1, Nxb. Sù thËt, Hµ Néi. 1987, tr.406-407.

®−îc n÷a vµ do ®ã ®· ®−a ®Êt n−íc ®Õn bªn bê cña mét cuéc khñng ho¶ng

51

kinh tÕ - x· héi, lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa kh«ng cã sù ph¸t

triÓn b×nh th−êng. N¨ng suÊt lao ®éng thÊp, ý thøc tËp thÓ láng lÎo. Tinh thÇn

d©n chñ kh«ng ®−îc t«n träng. §¹o ®øc gi¶ xuÊt hiÖn ë kh¾p mäi n¬i, møc

sèng v« cïng khã kh¨n, chÊt l−îng sèng gi¶m sót.

§¶ng ®· nhanh chãng n¾m ®−îc sù tr¾c trë ®ã cña thùc tiÔn, thÊy ®−îc

b¶n chÊt cña sai lÖch chuÈn mùc x· héi ®ang hiÖn hµnh ®· ph©n tÝch ®−îc m©u

thuÉn cña x· héi n−íc ta ®Ó cã biÖn ph¸p gi¶i quyÕt. Sù nghiÖp ®æi míi do §¹i

héi VI ®· më ra mét h−íng míi cho m«i tr−êng v¨n hãa ë ViÖt Nam víi

nh÷ng chuÈn mùc x· héi míi: ph¸t triÓn lèi sèng theo nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng

cã ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa.

1.3.3. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i trong thêi kú ®æi míi ë n−íc ta hiÖn nay

Tr−íc n¨m 1986, cuéc c¸ch m¹ng cña nh©n d©n ta ®· ®¹t ®−îc c¸c kú

tÝch trong chiÕn ®Êu b¶o vÖ ®éc lËp, tù do, x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë miÒn

B¾c, ®Êu tranh thèng nhÊt ®Êt n−íc vµ còng ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tÝch quan

träng trong nhiÒu lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi. M« thøc v¨n hãa cã néi dung

x· héi chñ nghÜa vµ tÝnh chÊt d©n téc, b¶n th©n nã lµ mét m« thøc g¾n víi

chiÒu s©u cña viÖc hoµn thiÖn lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i d−íi sù l·nh ®¹o cña

§¶ng. Song, ®iÒu kiÖn vµ c¸c c¬ së vËt chÊt cÇn thiÕt ®Ó tiÕn hµnh m« thøc ®ã

còng nh− nguyªn lý tËp trung quam liªu, bao cÊp ®· t¹o ra trong m« thøc ®ã

mét qu¸ tr×nh vËn hµnh lµm cho sù gi¶ t¹o trong quan hÖ giao tiÕp, øng xö x·

héi. Tr−íc c¸c hiÖn t−îng ®ã, §¶ng ta ®· tiÕn hµnh mét cuéc ®æi míi vÜ ®¹i,

chÊp nhËn “nh×n th¼ng vµo sù thËt, ®¸nh gi¸ ®óng sù thËt, nãi râ sù thËt”1

chuyÓn ®æi nÒn kinh tÕ sang c¬ chÕ thÞ tr−êng cã sù ®Þnh h−íng x· héi chñ

nghÜa. Cïng víi qu¸ tr×nh nµy, §¶ng ta ®· ®Ò xuÊt m« thøc ph¸t triÓn nÒn v¨n

hãa ViÖt Nam theo c¸c ®Þnh chuÈn: D©n téc – hiÖn ®¹i – nh©n v¨n. §ã lµ c¸c

chuÈn mùc khung cña nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc. QuyÕt

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VI, Nxb. Sù thËt, Hµ Néi,

1987, tr.12.

®Þnh nµy ®−îc th«ng qua t¹i §¹i héi §¶ng lÇn thø VII n¨m 1991.

52

NhËn thøc râ thùc tr¹ng v¨n hãa ViÖt Nam vµ nh÷ng biÕn hãa tõ c¸c

mÆt trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng cã nguy c¬ ph¸ ho¹i b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc,

Héi nghÞ lÇn thø IV Ban chÊp hµnh Trung −¬ng (khãa VII) ®· ®Ò xuÊt vÊn ®Ò

t¹o ra mét m«i tr−êng v¨n hãa chung cña chñ nghÜa x· héi. §ã lµ mét m«i

tr−êng v¨n hãa ®−îc kiÕn t¹o bëi tr×nh ®é ng−êi, c¸c ho¹t ®éng sèng g¾n víi

c¸c gi¸ trÞ bÒn v÷ng trong quan hÖ víi tù nhiªn, víi c¸c thÕ hÖ ng−êi, víi lÞch

sö lao ®éng s¸ng t¹o vµ víi c¸c quan hÖ giao tiÕp trong mét m«i tr−êng v¨n

hãa chung cña céng ®ång quèc tÕ.

V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VIII cña §¶ng khi ®Ò xuÊt

vÊn ®Ò “X©y dùng con ng−êi ViÖt Nam vÒ t− t−ëng, t©m hån, ®¹o ®øc, t×nh

c¶m, lèi sèng”1, ®· nhÊn m¹nh vÊn ®Ò “x©y dùng m«i tr−êng v¨n ho¸ lµnh

m¹nh cho sù ph¸t triÓn x· héi” 2. Víi ý t−ëng s©u s¾c nµy, Héi nghÞ lÇn thø

n¨m Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng (khãa VIII) l¹i kh¼ng ®Þnh mét lÇn n÷a r»ng,

chóng ta ph¶i t¹o ra ë c¸c ®¬n vÞ c¬ së (gia ®×nh, lµng, b¶n, x·, ph−êng, khu

tËp thÓ, c¬ quan, xÝ nghiÖp, n«ng tr−êng, l©m tr−êng, tr−êng häc, ®¬n vÞ bé

®éi...), c¸c vïng d©n c− (®« thÞ, n«ng th«n, miÒn nói...) ®êi sèng v¨n hãa lµnh

m¹nh, ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu v¨n hãa ®a d¹ng vµ kh«ng ngõng t¨ng lªn cña

c¸c tÇng líp nh©n d©n.

Nh− vËy, V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban chÊp hµnh Trung −¬ng

khãa VIII ®· ®Ò cËp tíi m«i tr−êng tù nhiªn, m«i tr−êng lµng, x·, m«i tr−êng

®« thÞ, m«i tr−êng kü thuËt, m«i tr−êng gia ®×nh vµ c¬ quan, xÝ nghiÖp, tr−êng

häc trong qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng ®Ñp trong nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ

b¶n s¾c d©n téc ë ViÖt Nam. §Ò xuÊt vÊn ®Ò x©y dùng c¸c quan hÖ lµnh m¹nh

trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh lèi sèng ®Ñp, tr−íc hÕt v¨n kiÖn ®· quan t©m ®Õn

kh«ng gian c− tró vµ c¸c ®iÒu kiÖn x¸c ®Þnh lèi sèng cña con ng−êi ViÖt Nam

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VIII. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc

gia, Hµ Néi, 1996, tr.111.

2 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VIII. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc

gia, Hµ Néi, 1996, tr.111.

h«m nay.

53

Trong c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa chóng ta x©y dùng

mét nÒn v¨n hãa míi, nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc. §©y lµ

nÒn v¨n hãa tiÕp thu c¸c gi¸ trÞ cña nÒn v¨n hãa trong c¸ch m¹ng d©n téc d©n

chñ vµ chñ nghÜa x· héi tr−íc ®ã, ph¸t triÓn lèi sèng d©n téc, hiÖn ®¹i trong

®iÒu kiÖn míi.

HiÖn thùc cña chóng ta h«m nay lµ hiÖn thùc cña mét c¬ chÕ thÞ tr−êng

®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, mét qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt

n−íc. Nh©n d©n ta tiÕn hµnh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa, ph¸t triÓn c¬ chÕ thÞ

tr−êng ®Ó ®−a ®Êt n−íc tho¸t khái nghÌo nµn vµ l¹c hËu. Cïng víi sù nghiÖp nµy

lµ c¶ mét qu¸ tr×nh c¶i biÕn s©u s¾c lèi sèng cò, x©y dùng lèi sèng míi.

Lèi sèng cña d©n téc ViÖt Nam ®· tõng ®ông ®Çu vµ giao l−u víi nhiÒu lèi

sèng kh¸c nhau trong khu vùc vµ c¸c lèi sèng ph−¬ng T©y, h−ng lèi sèng ë ViÖt

Nam cßn nhiÒu mÆt c¬ b¶n vÉn ®Æc tr−ng cho kiÓu sèng cña nÒn s¶n xuÊt nhá.

NhËn thøc r»ng lèi sèng cã ¶nh h−ëng s©u s¾c ®Õn c¸c gi¸ trÞ c¬ b¶n cña

®êi sèng x· héi, trong V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VI, v¨n

kiÖn më ®Çu mét qu¸ tr×nh ®æi míi toµn diÖn, ®−a ®Êt n−íc ta tõ nÒn kinh tÕ

tËp trung quan liªu, bao cÊp, chuyÓn sang kinh tÕ thÞ tr−êng, §¶ng ta ®Æc biÖt

chó ý “x©y dùng c¸c quan hÖ x· héi tèt ®Ñp, lèi sèng lµnh m¹nh, thùc hiÖn

c«ng b»ng x· héi”1. C−¬ng lÜnh x©y dùng ®Êt n−íc trong thêi kú qu¸ ®é lªn

chñ nghÜa x· héi vµ chiÕn l−îc æn ®Þnh, ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi ®Õn n¨m

2000, khi ®Ò xuÊt viÖc x©y dùng con ng−êi ViÖt Nam vÒ t− t−ëng, t©m hån,

t×nh c¶m, lèi sèng trong hoµn c¶nh míi ®· quan t©m s©u s¾c ®Õn viÖc kh¾c

phôc “lèi sèng thÊp hÌn” tõng xuÊt hiÖn trong c¸c quan hÖ x· héi míi. V¨n

kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban chÊp hµnh Trung −¬ng (khãa VIII) ®· c¶nh b¸o

vÒ “TÖ sïng b¸i n−íc ngoµi, coi th−êng nh÷ng gi¸ trÞ d©n téc, ch¹y theo lèi

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VI. Nxb. Sù thËt, Hµ Néi,

1986, tr.185.

sèng thùc dông... Nghiªm träng h¬n lµ sù suy tho¸i vÒ ®¹o ®øc, lèi sèng ë mét

54

bé phËn kh«ng nhá c¸n bé, ®¶ng viªn, trong ®ã cã c¶ c¸n bé cã chøc, cã

quyÒn”1 trong khi chóng ta më réng c¬ chÕ thÞ tr−êng.

V× sao trong chiÕn l−îc x©y dùng vµ ph¸t triÓn ®Êt n−íc trong thêi kú

®æi míi, §¶ng ta l¹i quan t©m s©u s¾c ®Õn c¸c vÊn ®Ò lèi sèng? V× sao mét bé

phËn kh«ng nhá c¸n bé, ®¶ng viªn hiÖn nay l¹i suy tho¸i vÒ ®¹o ®øc vµ lèi

sèng? Lèi sèng thùc dông, lèi sèng thÊp hÌn lµ s¶n phÈm cña c¸c quan niÖm

sèng nµo vµ cÇn ph¶i x©y dùng mét lèi sèng míi ë ViÖt Nam nh− thÕ nµo cho

xøng ®¸ng víi tÇm vãc cña d©n téc ta ë thÕ kû ®Çy s«i ®éng nµy?

HiÖn nay, ë n−íc ta kh«ng Ýt ng−êi lÇm t−ëng r»ng chØ cÇn nh÷ng ®iÒu

kiÖn vËt chÊt sang träng lµ cã ngay lèi sèng ®Ñp. NhiÒu ng−êi ®· kiÕm tiÒn

b»ng mäi gi¸ ®Ó ®¹t tíi kiÓu sèng ®ã. V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban

ChÊp hµnh Trung −¬ng (khãa VIII) khi nhËn ®Þnh r»ng, lèi sèng thùc dông

®ang gia t¨ng ë n−íc ta chÝnh lµ ®· c¨n cø vµo thùc tÕ lµ nhiÒu ng−êi ®· tõ bá

c¸c truyÒn thèng ®¹o ®øc tèt ®Ñp, c¸c gi¸ trÞ tinh thÇn l©u ®êi cña d©n téc mµ

ch¹y theo nh÷ng ®am mª vËt chÊt, bÊt chÊp mäi d− luËn vµ luËt ph¸p x· héi.

Lèi sèng míi mµ §¶ng ta, nh©n d©n ta h−íng ®Õn x©y dùng biÓu hiÖn

tËp trung c¸c gi¸ trÞ cña nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc. §ã lµ

mét lèi sèng ph¸t triÓn cao ®é nh÷ng gi¸ trÞ bÒn v÷ng, nh÷ng tinh hoa v¨n hãa

mµ cha «ng ta ®· truyÒn tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c, nh− lßng yªu n−íc nång

nµn, ý chÝ tù lËp tù c−êng, tinh thÇn ®oµn kÕt céng ®ång, lßng nh©n ¸i bao

dung, träng nghÜa t×nh ®¹o lý, ®Çu ãc thùc tÕ, ®øc tÝnh cÇn cï, gi¶n dÞ... §ã lµ

lèi sèng lÊy lý t−ëng ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi còng nh− chñ nghÜa

M¸c – Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh lµm néi dung vµ h−íng ho¹t ®éng sèng.

X©y dùng lèi sèng theo m« thøc: d©n téc – hiÖn ®¹i trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ

thÞ tr−êng ë n−íc ta, vÒ kh¸ch quan mµ nãi, chñ nghÜa c¸ nh©n, lèi sèng thùc

dông sÏ g©y ra nh÷ng c¶n trë kh«ng nhá. V× vËy, chóng ta cÇn cã mét quan ®iÓm

toµn diÖn khi tiÕp thu c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng, cÇn cã mét c¬ chÕ läc bá c¸c mÆt

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban chÊp hµnh trung −¬ng khãa VIII.

Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1998, tr.46-47.

l¹c hËu cña nã; khi chèng l¹i c¸c ph¶n v¨n hãa cña n−íc ngoµi, cÇn cã c¬ chÕ

55

tiÕp biÕn nh÷ng tinh hoa cña nã; khi g×n gi÷ c¸c gi¸ trÞ céng ®ång, cÇn thiÕt ph¶i

cã mét c¬ chÕ gi¶i phãng c¸ nh©n. Lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i ë n−íc ta ph¶i cã

®Æc tr−ng lµnh m¹nh, v¨n minh, n¨ng ®éng, s¸ng t¹o vµ bao dung.

X©y dùng lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i, tr−íc hÕt ta ph¶i coi träng c¸c

thµnh tè ®¹o ®øc cña nã. §èi víi nh©n d©n ta, ®¹o ®øc lµ c¸i gèc cña mäi ho¹t

®éng sèng, thiÕu ®¹o ®øc th× lèi sèng kh«ng thÓ nµo lµnh m¹nh ®−îc. Song,

®¹o ®øc trong x· héi ta hiÖn nay kh«ng ph¶i lµ ®¹o ®øc thñ cùu. Qu¸ tr×nh

ph¸t triÓn cña x· héi ta ®· diÔn ra nhiÒu lÇn chuyÓn ®æi c¸c chuÈn mùc ®¹o

®øc. Chóng ta ®· h×nh thµnh ®−îc nhiÒu chuÈn mùc ®¹o ®øc tèt ®Ñp. Tuy vËy,

nh÷ng cuéc c¶i t¹o x· héi vµ sù vËn ®éng cña c¬ chÕ thÞ tr−êng võa qua còng

®· ph¸ háng nhiÒu gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng tèt ®Ñp mµ V¨n kiÖn Héi nghÞ

lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng (khãa VIII) ®· gäi lµ qu¸ tr×nh “b¨ng

ho¹i c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc”.

§Ó x©y dùng lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i, chóng ta cÇn thiÕt ph¶i cã mét

chiÕn l−îc gi¸o dôc l¹i c¸c quan hÖ, c¸c chuÈn mùc, c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc míi.

C¸c quan hÖ ®¹o ®øc cña nÒn v¨n hãa truyÒn thèng khi khuyÕn khÝch con

ng−êi ph¶i tu d−ìng c¸c phÈm h¹nh cña m×nh th−êng vÉn duy tr× sù bÊt b×nh

®¼ng thÕ hÖ, bÊt b×nh ®¼ng giíi tÝnh, bÊt b×nh ®¼ng giai cÊp vµ d©n téc. X©y

dùng lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i cÇn thiÕt ph¶i coi träng phô n÷ vµ thÕ hÖ trÎ,

gi¶i phãng mäi n¨ng lùc s¸ng t¹o cña x· héi b»ng mét c¬ chÕ d©n chñ thËt sù.

Mét hÖ chuÈn ®¹o ®øc ®óng ®¾n, mét c¬ chÕ d©n chñ toµn diÖn lµ ®éng lùc to

lín t¹o nªn søc sèng m¹nh mÏ cña c¸c ho¹t ®éng sèng trong x· héi.

TÝnh chÊt lµnh m¹nh cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i cã c¬ së lao ®éng

x· héi cña nã. Lao ®éng lµ nguån sèng, nguån h¹nh phóc, lµ nghÜa vô, lµ néi

dung c¬ b¶n cña mäi sù b×nh ®¼ng x· héi. Lao ®éng lµ gi¸ trÞ c¬ b¶n cña mäi

ho¹t ®éng sèng. QuyÒn ®−îc lao ®éng vµ mäi ng−êi coi träng c¸c gi¸ trÞ lao

®éng sÏ lµ c¬ së träng yÕu cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i ë n−íc ta trong mét

thêi kú ph¸t triÓn l©u dµi.

TÝnh d©n téc – hiÖn ®¹i trong c¸c ho¹t ®éng sèng cña x· héi ta mang b¶n

chÊt cña lèi sèng v¨n minh. §ã lµ lèi sèng cã sù ph¸t triÓn cao vÒ mÆt d©n trÝ.

56

B¶n chÊt v¨n minh cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i ë n−íc ta g¾n liÒn víi c¸c

chuÈn mùc khoa häc. Trong lao ®éng cÇn ph¶i ph¸t huy s¸ng kiÕn, lao ®éng cã

khoa häc, cã kü thuËt, ph¶i h−íng tíi c¸c thµnh tùu khoa häc vµ c«ng nghÖ míi

cña nh©n lo¹i. Trong giao tiÕp vµ sinh ho¹t cÇn thiÕt ph¶i phï hîp víi c¸c quan

hÖ x· héi, ¨n ë cã vÖ sinh, trong gia ®×nh ph¶i Êm no, hßa thuËn, h¹nh phóc...

Khoa häc khi ®i vµo ®êi sèng sÏ c¶i t¹o c¸c phong tôc tËp qu¸n l¹c hËu, gi¶i

phãng m¹nh mÏ c¸c n¨ng lùc c¸ nh©n, më réng tÇm giao tiÕp x· héi.

Lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i ph¶i lµ lèi sèng dùa trªn c¸c chuÈn mùc

cña hiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt tiÕn bé. MÊy chôc n¨m qua, d−íi sù l·nh ®¹o cña

§¶ng, nh©n d©n ta ®· x©y dùng nh÷ng bé luËt quan träng, h−íng c¸c hµnh vi

cña c«ng d©n theo lèi sèng v¨n minh cña c¸c x· héi tiªn tiÕn. NhiÒu mÆt l¹c

hËu trong lèi sèng ®· ®−îc luËt ph¸p phñ ®Þnh, ng−îc l¹i nh÷ng nÕp sèng tiÕn

bé ®· ®−îc nh÷ng ®iÒu luËt míi kh¼ng ®Þnh vµ cæ vò. Song, rÊt tiÕc lµ viÖc

gi¸o dôc ph¼p luËt ë n−íc ta cho ®Õn hiÖn nay vÉn ch−a s©u. NhiÒu ®iÒu luËt

quan träng ®Þnh h−íng lèi sèng tèt ®Ñp vÉn ch−a ®−îc vËn hµnh vµo ®êi sèng

th−êng nhËt. Ngay c¶ mét sè ng−êi thõa hµnh c«ng vô còng kh«ng hiÓu hÕt

c¸i g× m×nh kh«ng ®−îc phÐp vµ c¸i g× m×nh ®−îc phÐp. V× thÕ, vÊn ®Ò gi¸o

dôc ph¸p luËt cÇn thiÕt ph¶i ®−îc më réng ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn cho nh÷ng hµnh vi

v¨n minh xuÊt hiÖn ngµy cµng phæ biÕn trong |èi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i ë

n−íc ta hiÖn nay.

Trong V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng khãa

VIII vµ V¨n kiÖn §¹i héi §¶ng lÇn thø IX, lÇn thø X ®Òu ®· kh¼ng ®Þnh r»ng nÒn

v¨n hãa cña chóng ta hiÖn nay vµ nh÷ng n¨m tiÕp theo lµ nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn

d©n téc, hiÖn ®¹i vµ nh©n v¨n. TÝnh chÊt v¨n minh cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i

g¾n liÒn víi ®Æc tr−ng tiªn tiÕn nµy. §ã lµ lèi sèng tiÕn bé mµ cèt lâi cña nã lµ lý

t−ëng ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi theo chñ nghÜa M¸c – Lªnin vµ t−

t−ëng Hå ChÝ Minh. §ã lµ lèi sèng theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa.

Lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i trong thêi kú ®æi míi hiÖn nay ph¶i ph¸t

huy cao ®é tinh thÇn d©n chñ. D©n chñ theo hiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt chÝnh lµ

biÓu hiÖn cña mét lèi sèng v¨n minh hiÖn ®¹i. D©n chñ theo hiÕn ph¸p vµ ph¸p

57

luËt sÏ ph¸t huy mäi tiÒm n¨ng s¸ng t¹o cña toµn x· héi. Cã thÓ nãi d©n chñ lµ

®éng lùc ph¸t triÓn lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i hiÖn nay.

Nh©n d©n ta x©y dùng lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i trong hoµn c¶nh nÒn

kinh tÕ quèc tÕ ®ang cã xu h−íng toµn cÇu hãa vµ trong ®Êt n−íc c¬ chÕ thÞ

tr−êng ngµy mét më réng. ViÖc n¨ng ®éng hãa lèi sèng cã mét ý nghÜa rÊt

träng ®¹i. Lèi sèng n¨ng ®éng, vÒ b¶n chÊt lµ lèi sèng s¸ng t¹o, biÕt ®oµn kÕt,

liªn kÕt vµ cã ý chÝ v−¬n lªn. §©y kh«ng ph¶i lµ lèi sèng thùc dông, mµ lµ lèi

sèng ®−îc n©ng lªn mét tÇm cao míi tõ tinh thÇn thÝch øng truyÒn thèng ë

ViÖt Nam. §©y lµ lèi sèng biÕt vËn dông c¬ héi khi c¸c ®iÒu kiÖn kh¸ch quan

vµ chñ quan cho phÐp.

Lèi sèng n¨ng ®éng kh¸c rÊt xa víi lèi sèng chôp giËt vµ lõa ®¶o. N¨ng

®éng lµ mét tÝnh c¸ch trong ho¹t ®éng sèng biÕt v−ît mäi khã kh¨n, s¸ng t¹o

ra ph−¬ng thøc sèng hoµn thiÖn h¬n.

Trong V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng (khãa

VIII) ®· nãi ®Õn lßng nh©n ¸i khoan dung lµ nh÷ng gi¸ trÞ bÒn v÷ng cña v¨n

hãa d©n téc ViÖt Nam. X©y dùng lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam, cÇn

thiÕt ph¶i cñng cè vµ më réng lßng nh©n ¸i khoan dung nµy. Nh©n d©n thÕ giíi

®· tõng biÕt ®Õn mét chñ nghÜa anh hïng ®Çy qu¶ c¶m cña ng−êi ViÖt Nam

trong ®Êu tranh dùng n−íc vµ gi÷ n−íc. Vµ kh«ng Ýt nh÷ng nhµ v¨n hãa lín

trªn thÕ giíi ®· ca ngîi lßng yªu hßa b×nh vµ t×nh c¶m h÷u nghÞ cña nh©n d©n

ta ®èi víi c¸c d©n téc kh¸c trªn thÕ giíi. Lßng nh©n ¸i vµ tinh thÇn khoan dung

ViÖt Nam sÏ t¹o cho lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam mét tÇm th−íc

míi vµ mét n¨ng l−îng sèng dåi dµo trong qu¸ tr×nh nÒn kinh tÕ nh©n lo¹i

®ang toµn cÇu hãa.

1.3.4. ¶nh h−ëng cña toµn cÇu ho¸ vµ c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x∙

héi chñ nghÜa ®Õn viÖc x©y dùng sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay

1.3.4.1. ¶nh h−ëng cña toµn cÇu ho¸

Toµn cÇu ho¸, mét mÆt ®Æt ra yªu cÇu cÊp thiÕt ph¶i x©y dông mét lèi sèng

d©n téc - hiÖn ®¹i, mÆt kh¸c chÝnh nã l¹i cã nh÷ng t¸c ®éng kh«ng nhá ®Õn qu¸

tr×nh nµy theo nh÷ng chiÒu h−íng kh¸c nhau.

58

Khi xu thÕ toµn cÇu ho¸ ch−a xuÊt hiÖn, c¸c d©n téc Ýt cã c¬ héi giao l−u

v¨n ho¸ víi nhau. Nh−ng t×nh h×nh ®· thay ®æi khi toµn cÇu ho¸ xuÊt hiÖn, vµ

nhÊt lµ toµn cÇu ho¸ trong giai ®o¹n hiÖn nay.

MÆc dï xuÊt ph¸t ®iÓm cña toµn cÇu ho¸ lµ toµn cÇu ho¸ kinh tÕ, nh−ng

toµn cÇu ho¸ vÒ kinh tÕ sím hay muén còng sÏ t¸c ®éng ®Õn c¸c lÜnh vùc kh¸c,

trong ®ã cã v¨n ho¸, lèi sèng. Bao giê còng vËy, c¸c lÜnh vùc chÝnh trÞ, v¨n ho¸,

x· héi mét mÆt, chÞu sù quyÕt ®Þnh bëi kinh tÕ; mÆt kh¸c, l¹i cã tÝnh ®éc lËp

t−¬ng ®èi vµ t¸c ®éng trë l¹i ®èi víi kinh tÕ. V× vËy, trong toµn cÇu ho¸, v¨n ho¸

nãi chung vµ lèi sèng cña c¸c d©n téc nãi riªng, cïng mét lóc chÞu sù t¸c ®éng

trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp cña nhiÒu yÕu tè, mµ tr−íc hÕt lµ kinh tÕ. Kinh tÕ cã thÓ

trùc tiÕp hoÆc th«ng qua chÝnh trÞ mµ t¸c ®éng ®Õn lèi sèng. MÆt kh¸c, b¶n th©n

v¨n ho¸ l¹i cã nh÷ng quy luËt vËn ®éng néi t¹i riªng lµm cho lèi sèng cña tÊt c¶

c¸c d©n téc trªn thÕ giíi cã thÓ t¸c ®éng, ¶nh h−ëng, x©m nhËp lÉn nhau th«ng

qua giao l−u v¨n ho¸ chÝnh thøc vµ kh«ng chÝnh thøc d−íi nhiÒu h×nh thøc vµ

b»ng nhiÒu con ®−êng kh¸c nhau.

Do chÞu sù t¸c ®éng cña nhiÒu yÕu tè nh− vËy nªn trong qu¸ tr×nh toµn

cÇu ho¸, lèi sèng cña mçi d©n téc kh«ng tr¸nh khái sù biÕn ®éng. Sù biÕn ®éng

nµy diÔn ra kh¸ phøc t¹p theo hai chiÒu h−íng chñ yÕu, võa tÝch cùc võa tiªu cùc

vµ chÝnh v× vËy mµ võa t¹o thuËn lîi l¹i võa g©y nh÷ng khã kh¨n, c¶n trë nhÊt

®Þnh ®èi víi viÖc x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay.

ThuËn lîi, nÕu nh− tr−íc ®©y, lèi sèng cña c¸c d©n téc mang tÝnh biÖt lËp,

bÞ c¸ch biÖt bëi c¸c ®−êng biªn giíi r¹ch rßi vµ kh¸ kiªn cè, th× giê ®©y, trong xu

thÕ toµn cÇu ho¸, do nhu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ, c¸c quèc gia buéc ph¶i më cöa ®Ó

héi nhËp nÕu kh«ng muèn bÞ tôt hËu, thËm chÝ lµ bÞ huû diÖt. Vµ ®ã còng chÝnh lµ

c¬ héi ®Ó lèi sèng cña nh÷ng d©n téc kh¸c nhau ®−îc gÆp gì, ®−îc giao thoa,

®−îc tiÕp xóc víi nhau, t¹o thuËn lîi cho viÖc h×nh thµnh lèi sèng d©n téc – hiÖn

®¹i. Cã thÓ nãi, trong xu thÕ toµn cÇu ho¸, sù giao l−u, tiÕp biÕn vÒ v¨n ho¸, vÒ

lèi sèng gi÷a c¸c d©n téc còng lµ mét vÊn ®Ò tÊt yÕu kh¸ch quan vµ còng lµ sù

cÇn thiÕt ph¶i cã ®Ó mçi d©n téc cã thÓ héi nhËp mét c¸ch cã hiÖu qu¶ cao nhÊt.

59

§©y kh«ng chØ lµ mét nhu cÇu tù th©n cña v¨n ho¸ hay lèi sèng, mµ cßn do sù ®ßi

hái cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng mang tÝnh toµn cÇu hiÖn nay. Th«ng qua toµn cÇu

ho¸, c¸c nÒn v¨n ho¸ cña c¸c d©n téc cã c¬ héi xÝch l¹i gÇn nhau, t¹o c¬ héi ®Ó

c¸c d©n téc cã thÓ gÇn gòi, th«ng hiÓu nhau h¬n. Th«ng qua ®ã, mäi d©n téc ®Òu

cã thÓ "cho" vµ "nhËn", cã nghÜa lµ hä cã thÓ häc tËp, tiÕp thu nh÷ng gi¸ trÞ tinh

hoa cña nhau lµm phong phó thªm cho nÒn v¨n ho¸ vµ lèi sèng cña chÝnh d©n téc

m×nh. Kh«ng nh÷ng thÕ, th«ng qua giao l−u v¨n ho¸ nh− vËy, mçi d©n téc cã thÓ

nhËn thÊy nh÷ng yÕu tè, h¹n chÕ, lçi thêi, l¹c hËu trong lèi sèng truyÒn thèng cña

d©n téc so víi c¸c d©n téc kh¸c, tõ ®ã cÇn ph¶i m¹nh d¹n ph¸ bá, bæ sung hoÆc

hiÖn ®¹i ho¸ lèi sèng ®ã ®Ó nã cã thÓ phï hîp víi sù ph¸t triÓn trong xu thÕ míi -

xu thÕ toµn cÇu ho¸. §©y còng chÝnh lµ qu¸ tr×nh ®Êu tranh gi÷a lèi sèng truyÒn

thèng cña c¸c d©n téc riªng biÖt ®Ó h×nh thµnh nªn lèi sèng míi víi nh÷ng chuÈn

mùc, gi¸ trÞ phæ biÕn phï hîp víi yªu cÇu cña thêi ®¹i. §Õn l−ît m×nh, c¸c gi¸ trÞ

míi ®−îc h×nh thµnh vµ ®−îc chÊp nhËn, sÏ kÕt hîp víi lèi sèng truyÒn thèng, bæ

sung vµ lµm phong phó thªm cho nã, thËm chÝ, cßn c¶i t¹o c¶ nh÷ng yÕu tè

kh«ng cßn phï hîp cña lèi sèng cò lµm cho nã ph¸t triÓn theo h−íng tÝch cùc.

ViÖc giao l−u v¨n ho¸ gi÷a c¸c d©n téc dùa trªn c¬ së cña toµn cÇu ho¸ cã

mét ý nghÜa ®Æc biÖt quan träng. Nã kh«ng chØ lµm phong phó thªm nÒn v¨n ho¸

vµ lèi sèng cña mçi d©n téc, mµ trªn c¬ së ®ã, cßn lµ ®éng lùc thóc ®Èy sù ph¸t

triÓn kinh tÕ. ChÝnh v× vËy, nÕu nh©n danh b¶o vÖ, gi÷ g×n b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n

téc mµ ®ãng cöa, khÐp kÝn, kh¸ng cù l¹i mäi gi¸ trÞ tõ bªn ngoµi th× còng ®ång

nghÜa víi tôt hËu, thËm chÝ lµ tù s¸t. Xu thÕ toµn cÇu ho¸ ®· buéc c¸c nÒn kinh tÕ

ph¶i më cöa vµ h−íng ngo¹i. Trong ®iÒu kiÖn ®ã, c¸c gi¸ trÞ vËt chÊt vµ tinh thÇn

cña c¸c d©n téc kh¸c nhau cã thÓ th©m nhËp lÉn nhau t¹o nªn mét bøc tranh v¨n

ho¸ thÕ giíi víi nhiÒu mµu s¾c ®a d¹ng, phong phó ®an xen lÉn nhau. §©y còng

lµ mét c¬ héi ®Ó lèi sèng truyÒn thèng cña mçi d©n téc ®−îc cä x¸t, bæ sung, ®æi

míi vµ tiÕp cËn ®−îc víi nh÷ng gi¸ trÞ hiÖn ®¹i cña nh©n lo¹i. VÊn ®Ò ®Æt ra ë ®©y

lµ, mçi d©n téc cÇn ph¶i nhËn thøc ®óng vÒ nh÷ng gi¸ trÞ trong lèi sèng truyÒn

thèng cña m×nh, chñ ®éng giao l−u víi c¸c d©n téc kh¸c ®Ó t×m ra ®−îc nh÷ng

yÕu tè tiÕn bé, phï hîp trong lèi sèng cña hä tõ ®ã, chñ ®éng tiÕp thu, häc hái

60

lµm cho lèi sèng cña d©n téc m×nh ngµy cµng phong phó vµ tiÕp cËn ®−îc víi

nh÷ng gi¸ trÞ hiÖn ®¹i phï hîp víi yªu cÇu cña xu thÕ toµn cÇu ho¸.

Khã kh¨n, giao l−u v¨n ho¸ lµ mét c¬ héi lµm phong phó thªm cho lèi

sèng truyÒn thèng cña mçi d©n téc. Tuy nhiªn, ®èi víi bÊt cø quèc gia nµo còng

vËy, trong sè nh÷ng s¶n phÈm v¨n ho¸ tõ n−íc ngoµi trµn vµo, cã nh÷ng s¶n

phÈm phï hîp, cã gi¸ trÞ cÇn tiÕp thu, nh−ng còng cã kh«ng Ýt nh÷ng s¶n phÈm

kh«ng phï hîp, thËm chÝ lµ ph¶n gi¸ trÞ vµ v× thÕ mµ kh«ng nªn tiÕp thu. NÕu cø

tiÕp nhËn trµn lan vµ kh«ng kiÓm so¸t tÊt c¶ nh÷ng c¸i ngo¹i sinh th× ¾t sÏ cã

ngµy chóng sÏ lÊn ¸t nh÷ng gi¸ trÞ néi sinh cña chÝnh d©n téc m×nh. ChÝnh v× vËy,

lèi sèng truyÒn thèng cña c¸c d©n téc chËm ph¸t triÓn rÊt dÔ bÞ lÊn ¸t bëi nh÷ng

t¸c ®éng tõ bªn ngoµi dÔ bÞ mÊt ®i b¶n s¾c riªng.

Nh− chóng ta ®· biÕt, thang gi¸ trÞ vµ c¸c chuÈn mùc gi¸ trÞ ë c¸c thêi ®¹i

kh¸c nhau, cña c¸c d©n téc kh¸c nhau kh«ng hoµn toµn gièng nhau.Trong khi ®ã,

víi kh¶ n¨ng kh¸ chªnh lÖch trong lÜnh vùc th«ng tin ®¹i chóng nh− hiÖn nay th×

sù ¸p ®Æt vÒ th«ng tin, vÒ gi¸ trÞ, c¸c chuÈn mùc gi¸ trÞ vµ lèi sèng cña mét sè

n−íc nµy lªn mét sè n−íc kh¸c lµ mét thùc tÕ. H¬n n÷a, ®èi víi nh÷ng n−íc ®ang

ph¸t triÓn, do ®êi sèng cña nh©n d©n cßn nhiÒu khã kh¨n, tr×nh ®é nhËn thøc cßn

h¹n chÕ nªn hä cã thÓ gÆp khã kh¨n trong viÖc nhËn diÖn ®©u lµ gi¸ trÞ, ®©u lµ

ph¶n gi¸ trÞ, ®©u lµ lèi sèng phï hîp víi m×nh, ®©u lµ lèi sèng kh«ng phï hîp vµ

dÔ ®i ®Õn nhÇm lÉn. §ã chÝnh lµ m¶nh ®Êt tèt ®Ó cho nh÷ng lèi sèng kh¸c l¹ tõ

bªn ngoµi lÊn ¸t, thËm chÝ lµm xãi mßn, b¨ng ho¹i lèi sèng dùa trªn hÖ gi¸ trÞ

truyÒn thèng vèn cã tõ l©u ®êi cña d©n téc. §©y chÝnh lµ nguy c¬ ®ång nhÊt ho¸

lèi sèng vµ c¸c hÖ thèng gi¸ trÞ, lµm c¹n kiÖt kh¶ n¨ng s¸ng t¹o cña c¸c nÒn v¨n

ho¸, nh©n tè hÕt søc quan träng ®èi víi sù tån t¹i l©u dµi cña nh©n lo¹i. Toµn cÇu

ho¸ lµ c¬ héi ®Ó lèi sèng truyÒn thèng cña c¸c d©n téc kh¸c nhau trªn thÕ giíi ®èi

tho¹i, giao l−u víi nhau nh−ng vÊn ®Ò lµ ë chç, sù giao l−u nµy kh«ng diÔn ra

mét c¸ch ªm ®Òm, b×nh ®¼ng, mµ trong qu¸ tr×nh giao l−u ®ã, cã kÎ m¹nh, kÎ yÕu

vµ tÊt sÏ cã kÎ ®−îc, ng−êi thua hoÆc c¸i ®−îc, c¸i mÊt lµ kh«ng ngang b»ng

nhau gi÷a c¸c d©n téc. C¸ch ®©y h¬n 150 n¨m, C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· tõng

®−a ra nh÷ng dù b¸o quan träng: “Nhê c¶i tiÕn mau chãng c«ng cô s¶n xuÊt vµ

61

lµm cho c¸c ph−¬ng tiÖn giao th«ng trë nªn v« cïng tiÖn lîi, giai cÊp t− s¶n l«i

cuèn ®Õn c¶ nh÷ng d©n téc d· man nhÊt vµo trµo l−u v¨n minh. Gi¸ rÎ cña nh÷ng

s¶n phÈm cña giai cÊp Êy lµ träng ph¸o b¾n thñng tÊt c¶ nh÷ng bøc v¹n lý tr−êng

thµnh vµ buéc nh÷ng ng−êi d· man bµi ngo¹i mét c¸ch ngoan c−êng nhÊt còng

ph¶i hµng phôc. Nã buéc tÊt c¶ c¸c d©n téc ph¶i thùc hµnh ph−¬ng thøc s¶n xuÊt

t− s¶n, nÕu kh«ng sÏ bÞ tiªu diÖt; nã buéc tÊt c¶ c¸c d©n téc ph¶i du nhËp c¸i gäi

lµ v¨n minh, nghÜa lµ ph¶i trë thµnh t− s¶n. Nãi tãm l¹i, nã t¹o ra cho nã mét thÕ

giíi theo h×nh d¹ng cña nã” 1.

Gi¸ trÞ bao giê còng mang tÝnh lÞch sö - cô thÓ, v× vËy, mét hiÖn t−îng nµo

®ã cã thÓ cã gi¸ trÞ ®èi víi céng ®ång ng−êi nµy nh−ng kh«ng cã gi¸ trÞ ®èi víi

céng ®ång ng−êi kh¸c. Nh−ng bÊt chÊp ®iÒu ®ã, c¸c gi¸ trÞ riªng cña "thÕ giíi

ng−êi giµu" vÉn ®−îc ¸p ®Æt lªn "thÕ giíi ng−êi nghÌo", buéc hä ph¶i chÊp nhËn

mét c¸ch kh«ng tù gi¸c. MÆt kh¸c, kh«ng chØ cã nh÷ng gi¸ trÞ kh«ng phï hîp mµ

nguy hiÓm h¬n, nh÷ng ph¶n gi¸ trÞ tõ c¸c n−íc t− b¶n còng ®ang x©m lÊn mét

c¸ch m¹nh mÏ hÖ gi¸ trÞ cña c¸c d©n téc trªn toµn cÇu lµm cho lèi sèng cña nhiÒu

d©n téc ®ang cã nguy c¬ bÞ chao ®¶o, thËm chÝ mÊt ph−¬ng h−íng…

Kh«ng chØ b»ng con ®−êng kinh tÕ, c¸c n−íc t− b¶n chñ nghÜa ph¸t triÓn,

nhÊt lµ Mü, cßn dïng chÝnh con ®−êng v¨n ho¸ ®Ó ¸p lèi sèng riªng cña m×nh lªn

toµn thÕ giíi. §iÒu nµy cµng trë nªn thuËn lîi nhê sù ph¸t triÓn cña c«ng nghÖ

th«ng tin. Thùc tÕ trªn cho thÊy, c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn kh«ng ®ñ søc c¹nh

tranh trong lÜnh vùc s¶n xuÊt nµy vµ v× vËy, v¨n ho¸ cña c¸c n−íc giµu ®−îc giíi

thiÖu nhiÒu vµ th©m nhËp s©u vµo c¸c n−íc nghÌo, c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, cßn

v¨n ho¸ cña c¸c n−íc nghÌo, c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn th× khã cã c¬ héi vµ kh¶

n¨ng ®−îc biÕt ®Õn ë c¸c n−íc giµu, c¸c n−íc ph¸t triÓn. §ã chÝnh lµ sù bÊt b×nh

®¼ng trong giao l−u v¨n ho¸ trong xu thÕ toµn cÇu ho¸ hiÖn nay. Sù bÊt b×nh ®¼ng

nµy tr−íc tiªn ®em l¹i bÊt lîi vÒ kinh tÕ cho c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn v× kh«ng cã

c¬ héi thu ®−îc nh÷ng kho¶n lîi nhuËn khæng lå, mµ quan träng h¬n, nã cã nguy

1C. M¸c vµ Ph.¡ngghen: Toµn tËp, t 4, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia Hµ Néi, 1993, tr. 602.

c¬ ®e do¹ vµ lµm mÊt b¶n s¾c v¨n ho¸ cña c¸c d©n téc.

62

Chóng ta thõa nhËn r»ng, mèi quan hÖ gi÷a nÒn v¨n ho¸ cña mçi d©n téc

víi v¨n ho¸ nh©n lo¹i lµ mèi quan hÖ gi÷a c¸i chung víi c¸i riªng. V× vËy, trong

nÒn v¨n ho¸ riªng cña mçi d©n téc vÉn cã nh÷ng yÕu tè mang tÝnh phæ qu¸t cña

c¶ nh©n lo¹i. Tuy nhiªn, c¸i lµm nªn b¶n s¾c v¨n ho¸ cña mçi d©n téc, c¸i "thÎ

c¨n c−íc" cña mçi d©n téc, nãi lªn d©n téc ®ã lµ ai ®ã chÝnh lµ "c¸i ®¬n nhÊt", c¸i

kh¸c biÖt, c¸i ®éc ®¸o chØ cã ë d©n téc nµy mµ kh«ng cã ë bÊt kú mét d©n téc nµo

kh¸c, nã kh«ng chØ lµ niÒm tù hµo mµ cßn lµ søc m¹nh néi sinh cña chÝnh d©n téc

®ã. Nh−ng toµn cÇu ho¸ ®ang ®em ®Õn nguy c¬ xãa sæ nh÷ng nÐt v¨n ho¸ ®éc

®¸o, riªng biÖt ®ã.

Nh− vËy, th¸ch thøc lín nhÊt vÒ v¨n ho¸, nhÊt lµ ®èi víi c¸c n−íc ®ang

ph¸t triÓn, trong qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸ ®ã lµ sù ®ång nhÊt, sù nghÌo nµn, sù pha

t¹p hçn ®én cña v¨n ho¸. B¶n s¾c v¨n ho¸ cïng víi hÖ gi¸ trÞ truyÒn thèng cña

mçi d©n téc cã thÓ bÞ hoµ tan, thËm chÝ bÞ nhÊn ch×m trong mét nÒn v¨n ho¸

chung chung nµo ®ã. Vµ trong c¸i "biÓn" v¨n ho¸ chung chung Êy, c¸c d©n téc sÏ

kh«ng cßn nhËn ra chÝnh m×nh, kh«ng cßn t×m thÊy nh÷ng nÐt ®éc ®¸o lµm nªn

b¶n s¾c v¨n ho¸ cña d©n téc m×nh vµ nh− vËy cã nghÜa lµ hä ®· bÞ ®ång ho¸, bÞ

x©m l¨ng vÒ v¨n ho¸. Còng chÝnh v× vËy, vÊn ®Ò b¶o vÖ c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng

vµ b¶n s¾c d©n téc trong lèi sèng ngµy cµng trë thµnh vÊn ®Ò nhøc nhèi trong qu¸

tr×nh héi nhËp vµ ®−îc coi lµ mét néi dung cña ®éc lËp d©n téc, cña an ninh quèc

gia. Qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸ cã nguy c¬ lµm cho nhiÒu gi¸ trÞ truyÒn thèng riªng

cña c¸c d©n téc bÞ xãi mßn vµ mÊt dÇn ¶nh h−ëng, nÒn v¨n ho¸ d©n téc cña mét

sè n−íc bÞ tÊn c«ng, gÆm nhÊm bëi c¸c nÒn v¨n ho¸ ngo¹i lai.

ViÖt Nam lµ mét ®Êt n−íc cã bÒ dµy truyÒn thèng l©u ®êi víi nh÷ng gi¸ trÞ

tinh thÇn ®éc ®¸o ®−îc hun ®óc nªn tõ chÝnh lÞch sö ®au th−¬ng mµ hµo hïng cña

d©n téc. Nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n téc ®−îc h×nh thµnh do sù t¸c ®éng

cña ®iÒu kiÖn tù nhiªn, ®iÒu kiÖn lÞch sö - x· héi mµ d©n téc ta ®· ph¶i tr¶i qua vµ

t¹o nªn nÐt ®Æc thï trong lèi sèng cña con ng−êi ViÖt Nam. Tuy vÉn cßn nh÷ng ý

kiÕn kh¸c nhau, nh−ng chóng ta còng cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng: d©n téc ViÖt Nam cã

mét di s¶n nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng v« cïng phong phó, trong ®ã ph¶i kÓ ®Õn

nh÷ng gi¸ trÞ ®iÓn h×nh nh−: tinh thÇn yªu n−íc; ý thøc coi träng gia ®×nh; ý chÝ

63

tù lùc, tù c−êng; tinh thÇn nh©n v¨n, nh©n ¸i; chñ nghÜa anh hïng c¸ch m¹ng;

tinh thÇn ®oµn kÕt céng ®ång, t−¬ng th©n, t−¬ng ¸i; ®øc tÝnh cÇn cï, tiÕt kiÖm;

kh¶ n¨ng s¸ng t¹o, linh ho¹t, thÝch øng nhanh, dÔ héi nhËp; tinh thÇn hiÕu häc,

ham häc hái, ham hiÓu biÕt...Trong ®ã, tinh thÇn yªu n−íc lµ mét gi¸ trÞ chñ ®¹o,

xuyªn suèt. ChÝnh nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng trong con ng−êi ViÖt Nam lµ kÕt

tinh vµ tiªu biÓu cho lèi sèng, b¶n lÜnh, b¶n s¾c vµ nh÷ng phÈm gi¸ cña c¶ d©n

téc. Kh«ng nh÷ng thÕ, nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng ®ã ®· t¹o ra ®−îc mét søc

m¹nh to lín cho d©n téc ViÖt Nam trong suèt chiÒu dµi lÞch sö, gióp d©n téc ViÖt

Nam v−ît qua biÕt bao khã kh¨n, thö th¸ch ®Ó tiÕp tôc tån t¹i vµ ph¸t triÓn. §ã lµ

nh÷ng di s¶n v¨n ho¸ tinh thÇn ®· ®−îc ®óc kÕt tõ t©m huyÕt vµ m¸u x−¬ng cña

bao thÕ hÖ ng−êi d©n ViÖt Nam - mét d©n téc lu«n tù hµo ngÈng cao ®Çu v× lý

t−ëng cao ®Ñp chø kh«ng bÞ cµo b»ng trong b¶ng gi¸ trÞ lîi nhuËn, bÊp chÊp

phÈm gi¸ con ng−êi vµ quyÒn lîi d©n téc.

Chóng ta kh«ng thÓ phñ nhËn r»ng, th«ng qua toµn cÇu ho¸, më cöa héi

nhËp víi c¸c quèc gia trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi, v¨n ho¸ ViÖt Nam ®· ®−îc

më réng vµ giao l−u víi nhiÒu nÒn v¨n ho¸ trªn thÕ giíi. Ng−êi d©n ViÖt Nam

còng ®· cã c¬ héi tiÕp nhËn nh÷ng gi¸ trÞ tinh hoa cña c¸c d©n téc kh¸c lµm

phong phó thªm cho nÒn v¨n ho¸ cña d©n téc m×nh, ®ång thêi nÒn v¨n ho¸ ViÖt

Nam víi nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng ®Æc s¾c còng ®· ®−îc thÕ giíi biÕt ®Õn vµ

chiÕm ®−îc kh«ng Ýt c¶m t×nh cña b¹n bÌ thÕ giíi. Kh«ng Ýt nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn

thèng cña d©n téc ta ®· ®−îc kÕ thõa vµ ph¸t huy cao ®é trë thµnh ®éng lùc thóc

®Èy nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn trong thêi kú ®æi míi. Tuy nhiªn, còng trong qu¸ tr×nh

toµn cÇu ho¸ hiÖn nay, nhiÒu gi¸ trÞ truyÒn thèng ®Æc s¾c cña d©n téc l¹i ®ang bÞ

®e do¹. Bªn c¹nh nh÷ng thµnh tùu to lín ®· ®¹t ®−îc trªn lÜnh vùc kinh tÕ, ViÖt

Nam l¹i ®ang ®øng tr−íc mét thùc tÕ ®¸ng lo ng¹i, ®ã lµ nguy c¬ c¸c gi¸ trÞ

truyÒn thèng cña d©n téc bÞ b¨ng ho¹i, lèi sèng mang s¾c th¸i riªng cña d©n téc

bÞ tÊn c«ng lµm cho b¶n s¾c v¨n ho¸ phong phó vµ l©u ®êi cña d©n téc còng cã

thÓ bÞ phai mê trong c¬n lèc cña héi nhËp.

Mét thùc tÕ kh«ng thÓ phñ nhËn lµ nhiÒu gi¸ trÞ v¨n ho¸ ®¹o ®øc bÞ coi

th−êng thËm chÝ bÞ chÕ diÔu, thuÇn phong mü tôc ®ang cã nguy c¬ bÞ chµ ®¹p,

64

®¹o ®øc cã nguy c¬ bÞ b¨ng ho¹i, tÖ n¹n x· héi ngµy mét gia t¨ng. Toµn cÇu ho¸,

vµ cïng víi nã lµ c¬ chÕ thÞ tr−êng, ®· kÐo theo nh÷ng tÖ n¹n, nh÷ng tiªu cùc

trong x· héi, lµm cho mçi c¸ nh©n cã thÓ ®¸nh mÊt b¶n chÊt tèt ®Ñp cña m×nh,

ch¹y theo dôc väng tÇm th−êng dÉn tíi sù ®¶o lén c¸c chuÈn mùc gi¸ trÞ, lµm tha

ho¸ ®¹o ®øc lèi sèng. TÖ n¹n x· héi ®ang lµm quÌ quÆt c¶ thÓ chÊt vµ tinh thÇn

mét bé phËn thanh thiÕu niªn, lµm tha ho¸ kh«ng Ýt nh÷ng c¸n bé ®¶ng viªn,

trong ®ã cã c¶ nh÷ng ng−êi gi÷ c−¬ng vÞ l·nh ®¹o.

Thùc tr¹ng trªn lµ mét th¸ch thøc rÊt lín ®èi víi viÖc x©y dùng lèi sèng

d©n téc - hiÖn ®¹i cña chóng ta. V× vËy, h¬n lóc nµo hÕt, chóng ta cÇn ph¶i

®Þnh h−íng l¹i gi¸ trÞ cho mäi ng−êi d©n nh»m ng¨n chÆn nh÷ng xu h−íng sai

lÇm, x¸c lËp nh÷ng xu h−íng ®óng ®¾n, ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ tinh hoa cña

d©n téc kÕt hîp víi tiÕp thu nh÷ng gi¸ trÞ phæ qu¸t cña toµn thÓ nh©n lo¹i lµm

nÒn t¶ng v÷ng ch¾c cho viÖc x©y dùng lèi sèng míi - lèi sèng d©n téc - hiÖn

®¹i phï hîp víi yªu cÇu cña xu thÕ toµn cÇu ho¸ hiÖn nay.

1.3.4.2. ¶nh h−ëng cña c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa

Trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi nÒn kinh tÕ tõ tËp trung bao cÊp sang c¬ chÕ

thÞ tr−êng theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, c¸c yÕu tè nÒn t¶ng vÒ vËt chÊt

lÉn tinh thÇn cña x· héi, tõ lùc l−îng s¶n xuÊt, quan hÖ s¶n xuÊt ®Õn c¸c quan

hÖ chÝnh trÞ, x· héi vµ c¸c quan hÖ tinh thÇn kh¸c…®Òu cã sù biÕn ®æi s©u s¾c.

Trong ®iÒu kiÖn Êy, c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc, lèi sèng cña con ng−êi kh«ng thÓ

kh«ng cã nh÷ng biÕn ®æi s©u s¾c, phøc t¹p theo nhiÒu chiÒu h−íng kh¸c nhau.

Khi bµn vÒ t¸c ®éng cña kinh tÕ thÞ tr−êng víi lèi sèng, ®êi sèng ®¹o ®øc

x· héi, cã nhiÒu ý kiÕn kh¸c nhau, thËm chÝ ®èi lËp nhau.

Xu h−íng thø nhÊt cho r»ng: kinh tÕ thÞ tr−êng vÒ b¶n chÊt lµ ®èi lËp

hoµn toµn vµ bµi xÝch ®¹o ®øc. NÕu kinh tÕ thÞ tr−êng ph¸t triÓn, mÆt vËt chÊt

cña ®êi sèng ®−îc n©ng cao th× tÊt yÕu ph¶i bÞ tr¶ gi¸ b»ng sù “tr−ît dèc”, suy

®åi vÒ mÆt ®¹o ®øc.

Xu h−íng thø hai: hoµn toµn tr¸i ng−îc víi xu h−íng thø nhÊt cho r»ng:

C¬ chÕ thÞ tr−êng cã t¸c ®éng tÝch cùc víi ®¹o ®øc; ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ

65

tr−êng sÏ t¹o ra kh¶ n¨ng thóc ®Èy m¹nh vµ n©ng cao tr×nh ®é lu©n lý x· héi;

sù giµu cã, ®Çy ®ñ vÒ kinh tÕ sÏ lµ ®iÒu kiÖn tèt nhÊt ®Ó ng−êi ta n¶y sinh

nh÷ng ®øc tÝnh tèt vµ s½n lßng th−¬ng yªu gióp ®ì ng−êi kh¸c; cßn nh÷ng

hiÖn t−îng ph¶n ®¹o ®øc chØ lµ thø yÕu, kh«ng cã mèi liªn hÖ tÊt yÕu víi kinh

tÕ thÞ tr−êng vµ sÏ mÊt ®i cïng víi sù hoµn thiÖn dÇn cña kinh tÕ thÞ tr−êng.

Xu h−íng thø ba cho r»ng: C¬ chÕ thÞ tr−êng cã t¸c ®éng hai mÆt (tÝch

cùc vµ tiªu cùc) tíi x· héi nãi chung vµ ®¹o ®øc nãi riªng.

Chóng ta cã thÓ dÔ dµng nhËn thÊy tÝnh cùc ®oan trong quan niÖm cña xu

h−íng thø nhÊt vµ xu h−íng thø hai, ®ång thêi, ®ång t×nh víi quan niÖm thø

ba bëi sù biÖn chøng vµ hîp lý trong quan niÖm nµy.

Kinh tÕ thÞ tr−êng ®· cã t¸c ®éng tÝch cùc tíi lèi sèng, ®êi sèng ®¹o ®øc

trong x· héi ta hiÖn nay. §iÒu ®ã ®−îc thÓ hiÖn ë mét sè mÆt sau ®©y:

Mét lµ, víi sù vËn ®éng cña c¸c qui luËt kinh tÕ kinh tÕ kh¸ch quan, c¬ chÕ

thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa ®· t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn tèi −u cho viÖc

gi¶i phãng søc s¶n xuÊt cña x· héi, t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng, ®em l¹i l−îng cña

c¶i dåi dµo ®¸p øng ngµy cµng tèt h¬n nhu cÇu vËt chÊt cña con ng−êi.

Hai lµ, kinh tÕ thÞ tr−êng t¸c ®éng vµ lµm thay ®æi thãi quen, nÕp nghÜ,

phong c¸ch ho¹t ®éng cña ng−êi lao ®éng. C¬ chÕ thÞ tr−êng víi nh÷ng qui

luËt kinh tÕ kh¸ch quan cña nã ®ßi hái mçi c¸ nh©n ph¶i tÝch cùc, tù gi¸c trong

ho¹t ®éng, lao ®éng, thóc ®Èy ý thøc tù lùc, tù c−êng, s¸ng t¹o, d¸m nghÜ, d¸m

lµm, d¸m chÞu tr¸ch nhiÖm tr−íc hµnh ®éng cña b¶n th©n, biÕt lµm giµu chÝnh

®¸ng, h¹n chÕ tèi ®a t− t−ëng û l¹i, tr«ng chê, thô ®éng vèn lµ thãi quen cña

ng−êi lao ®éng trong c¬ chÕ cò; mÆt kh¸c, mçi c¸ nh©n ®Òu cã ®iÒu kiÖn ®Ó

ph¸t huy søc lùc, trÝ tuÖ vµ tiÒm n¨ng s¸ng t¹o cña m×nh nh»m thùc hiÖn tèt

nhÊt nghÜa vô cña m×nh víi x· héi, ®ång thêi t¹o dùng cuéc sèng h¹nh phóc

cho chÝnh b¶n th©n m×nh. Kinh tÕ thÞ tr−êng ®ßi hái con ng−êi ph¶i g¾n ho¹t

®éng víi hiÖu qu¶, cã −íc m¬, tham väng, d¸m v−¬n lªn nh÷ng tr¸nh chñ

quan, viÓn v«ng, ¶o t−ëng.

Ba lµ, trong sù vËn ®éng cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, héi nhËp trë thµnh

mét xu thÕ tÊt yÕu. NÒn kinh tÕ thÞ tr−êng lµ nÒn kinh tÕ “më”, do ®ã, nã ®·

66

cho chóng ta kh¶ n¨ng tiÕp cËn víi c¸c nÒn v¨n minh nh©n lo¹i. §©y chÝnh lµ

c¬ héi ®Ó chóng ta cã thÓ tiÕp thu nh÷ng thµnh tùu tiªn tiÕn nhÊt cña thÕ giíi,

®Æc biÖt lµ vÒ khoa häc, c«ng nghÖ. Trong xu thÕ quèc tÕ ho¸, dï muèn hay

kh«ng, c¸c quèc gia còng ph¶i më cöa hoµ nhËp chung víi thÕ giíi hiÖn ®¹i.

ChÝnh nh÷ng nh©n tè míi cña thêi ®¹i ®· t¹o nªn nh÷ng mèi quan hÖ míi cã

¶nh h−ëng s©u s¾c ®Õn c¸c quan hÖ truyÒn thèng. ë n−íc ta tr−íc t¸c ®éng,

m¹nh mÏ cña c¸c yÕu tè thêi ®¹i, vÒ c¬ b¶n nh÷ng yÕu tè nµy gãp phÇn tÝch

cùc vµo viÖc h×nh thµnh nh÷ng con ng−ßi n¨ng ®éng, cã tri thøc tæng hîp, cã

kh¶ n¨ng thÝch øng cao víi m«i tr−êng vµ n¨ng lùc lµm chñ tù nhiªn, lµm chñ

x· héi, lµm chñ b¶n th©n t¨ng lªn râ rÖt, t¹o tiÒn ®Ò cho viÖc h×nh thµnh lèi

sèng míi lµnh m¹nh víi nh÷ng phÈm chÊt ®¹o ®øc míi cña con ng−êi ViÖt

Nam hiÖn ®¹i.

Nh− vËy, kinh tÕ thÞ tr−êng t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn mäi mÆt cña ®êi sèng

x· héi, ®Æc biÖt lµ ¶nh h−ëng s©u s¾c ®Õn lèi sèng, ®¹o ®øc x· héi, cã nh÷ng

t¸c ®éng lµm thay ®æi nh÷ng gi¸ trÞ, chuÈn mùc sèng theo h−íng tÝch cùc.

Nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc cña nã ®ang ®em l¹i mét nÒn t¶ng vËt chÊt ph¸t triÓn

cao, c¬ së x· héi lµm n¶y sinh nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc tÝch cùc, h×nh thµnh lèi

sèng lµnh m¹nh.

Song, bªn c¹nh nh÷ng yÕu tè tÝch cùc, kinh tÕ thÞ tr−êng còng cã nhiÒu

h¹n chÕ vµ ®ang cã nhiÒu t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn lèi sèng, ®êi sèng ®¹o ®øc x·

héi mµ biÓu hiÖn râ nÐt nhÊt cña nã lµ xu h−íng coi th−êng c¸c gi¸ trÞ ®¹o

®øc, v¨n ho¸ truyÒn thèng, ®Ò cao lèi sèng vÞ kû, thùc dông, c¸ nh©n chñ

nghÜa, sïng ngo¹i, thËm chÝ bÊt chÊp ®¹o lý, nghÜa t×nh... Héi nghÞ lÇn thø

n¨m, Ban chÊp hµnh Trung ¬ng §¶ng kho¸ VIII ®· nhËn ®Þnh vÒ thùc tr¹ng

®¹o ®øc, lèi sèng ë n−íc ta nh− sau: “TÖ sïng b¸i n−íc ngoµi, coi th−êng

nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ d©n téc, ch¹y theo lèi sèng thùc dông, c¸ nh©n, vÞ kû

®ang g©y h¹i ®Õn thuÇn phong mü tôc cña d©n téc”1. LÊy lîi Ých lµm ®éng lùc

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam (1998): V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban chÊp hµnh Trung −¬ng kho¸

VIII, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, tr.46

cña sù ph¸t triÓn, kinh tÕ thÞ tr−êng kÝch thÝch m¹nh mÏ viÖc t×m kiÕn lîi

67

nhuËn tèi ®a. §iÒu nµy dÔ dÉn ®Õn viÖc ®Ò cao qu¸ møc lîi Ých c¸ nh©n, chØ

nhÊn m¹nh lîi Ých kinh tÕ mµ hËu qu¶ lµ r¬i vµo chñ nghÜa c¸ nh©n, lèi sèng

thùc dông, v« ®¹o ®øc. ë ®ã con ng−êi dÔ bÞ biÕn thµnh n« lÖ cña ®ång tiÒn.

V× tiÒn, ng−êi ta cã thÓ bÊt chÊp ®¹o lý, ph¸p luËt, quyÕt t©m lµm giµu b»ng

mäi gi¸, mäi c¸ch, kÓ c¶ ph¶i chµ ®¹p lªn lîi Ých chÝnh ®¸ng cña ng−êi kh¸c.

Do tÝnh chÊt khèc liÖt cña nã, kinh tÕ thÞ tr−êng võa lµ nguyªn nh©n, võa

lµ ®iÒu kiÖn dÉn ®Õn sù ph©n ho¸ giµu nghÌo mét c¸ch nhanh chãng. Qu¸ tr×nh

c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Èy m¹nh qu¸ tr×nh ®« thÞ ho¸, kÐo theo sù

ph©n tÇng x· héi nhanh chãng, ®Èy kho¶ng c¸ch gi÷a thµnh thÞ nhÊt lµ c¸c ®«

thÞ lín víi n«ng th«n, vïng s©u, vïng xa ngµy cµng réng.

Bªn c¹nh nh÷ng mÆt tÝch cùc, t¸c ®éng theo chiÒu h−íng ng−îc l¹i cña

xu thÕ toµn cÇu ho¸ trong c¬ chÕ thÞ tr−êng ®èi víi c¸c gi¸ trÞ x· héi, ®èi víi

con ng−êi kh«ng ph¶i lµ Ýt. Sù tiÕp cËn víi thÕ giíi mét c¸ch nhanh chãng, dÔ

dµng, ®a chiÒu, ®a diÖn còng lµ ®iÒu kiÖn ®Ó lèi sèng xa l¹, thËm chÝ c¸c ph¶n

gi¸ trÞ tõ bªn ngoµi tÊn c«ng.

Sù biÕn ®æi nhanh chãng cña c¸c chuÈn mùc hµnh vi øng xö, nh÷ng gi¸

trÞ x· héi dÉn ®Õn t×nh tr¹ng ng−êi lín tuæi ngµy cµng suy gi¶m kh¶ n¨ng thÝch

nghi víi c¸i hiÖn ®¹i trong khi ®ã thÕ hÖ trÎ vèn n¨ng ®éng, nh¹y c¶m víi c¸i

míi, cã kh¼ n¨ng tiÕp thu nhanh chãng nh÷ng quan niÖm míi, lèi sèng míi, tõ

®ã dÔ t¹o ra xung ®ét gi÷a c¸c thÕ hÖ.

Tãm l¹i, ®Ó h×nh thµnh ®−îc lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn

nay, chóng ta cÇn thiÕt ph¶i tËp trung vµo ph¸t triÓn mét nh©n c¸ch ViÖt Nam

cã sù ph¸t triÓn néi sinh vÒ khoa häc kü thuËt, cã tinh thÇn yªu n−íc nång

ch¸y, cã ý thøc tù c−êng d©n téc, cã ý chÝ v−¬n lªn ®−a ®Êt n−íc tho¸t khái

nghÌo nµn, l¹c hËu. Con ng−êi ViÖt Nam vèn cÇn cï, khiªm tèn, gi¶n dÞ, cã

lßng yªu n−íc, yªu quª h−¬ng, sèng vÞ tha vµ thÝch øng. Tuy nhiªn, ®Ó ®−a ®Êt

n−íc tho¸t khái nghÌo nµn, l¹c hËu, s¸nh vai cïng víi c¸c n−íc ph¸t triÓn

kh¸c trªn thÕ giíi, nh©n d©n ta cÇn thiÕt ph¶i am hiÓu c¬ chÕ thÞ tr−êng, tr×nh

®é khoa häc vµ c«ng nghÖ tiªn tiÕn.

Thùc chÊt cña sù nghiÖp x©y dùng lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i ë n−íc ta

68

lµ x¸c ®Þnh sù lùa chän cña c¸ nh©n theo h−íng d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi

c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh. §ã lµ qu¸ tr×nh nh©n ®¹o hãa toµn bé ®êi sèng

x· héi mµ mçi c¸ nh©n sÏ gia t¨ng tÝnh tù chñ, tù gi¸c, søc m¹nh bªn trong

h−íng tíi c¸c qu¸ tr×nh hoµn thiÖn cña x· héi d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng.

Mçi chÕ ®é x· héi ®Òu cã c¬ chÕ ®iÒu chØnh hµnh vi, hoµn thiÖn lèi

sèng. HÖ thèng chÝnh trÞ, c¸c chuÈn mùc x· héi míi, chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ

ChÝnh phñ trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa, më réng c¬ chÕ thÞ

tr−êng sÏ gióp cho lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam kh«ng ngõng hoµn

thiÖn vµ ph¸t triÓn.

VÊn ®Ò x©y dùng léi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i theo ®Þnh h−íng x· héi chñ

nghÜa ë n−íc ta hiÖn nay cã liªn quan b¶n chÊt ®Õn sù nghiÖp x©y dùng vµ

ph¸t triÓn nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc trong thêi kú c«ng

nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ë n−íc ta.

C−¬ng lÜnh x©y dùng ®Êt n−íc trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi;

ChiÕn l−îc æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi ®Õn n¨m 2000, V¨n kiÖn §¹i

héi §¶ng lÇn thø X ®· ®Þnh h−íng qu¸ tr×nh vËn ®éng cña x· héi ta tiÕn lªn

chñ nghÜa x· héi, ®ång thêi nªu lªn c¸c gi¶i ph¸p, môc tiªu x©y dùng cuéc

sèng míi mµ nh©n d©n ta mong ®îi. §ã lµ cuéc sèng cña mét ®Êt n−íc hïng

m¹nh, nh©n d©n giµu cã, x· héi d©n chñ, c«ng b»ng, v¨n minh.

Chóng ta ®ang ë trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi, nªn nh×n

vµo x· héi ta hiÖn nay, nÕp sèng cña nã ch−a phong hãa vµ lèi sèng ®ang vËn

®éng, ph¸t triÓn. Nã kh«ng ph¶i lµ t− b¶n chñ nghÜa mµ còng ch−a lµ x· héi

chñ nghÜa. C¸c quan hÖ vËt chÊt c¬ b¶n trong x· héi nh− quan hÖ së h÷u, quan

hÖ lao ®éng, quan hÖ ph©n phèi, ch−a x¸c ®Þnh râ tÝnh chÊt h×nh th¸i kinh tÕ -

x· héi. Dï chóng ta x¸c ®Þnh x· héi ViÖt Nam hiÖn nay cã nhiÒu h×nh thøc së

h÷u, lÊy nÒn s¶n xuÊt hµng hãa vµ kinh tÕ thÞ tr−êng lµm kh©u trung t©m, th×

nã còng ch−a thÓ ®Æc tr−ng cho mét kiÓu h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi nµo. V× thÕ,

lèi sèng trong x· héi ta lµ mét kiÓu sèng ®Æc biÖt, ®ang qu¸ ®é vµo lèi sèng

d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

Chóng ta x©y dùng lèi sèng míi trong nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n

69

s¾c d©n téc mang tÝnh hiÖn ®¹i. Lèi sèng míi ViÖt Nam h«m nay ®ang h−íng

vÒ phÝa hiÖn ®¹i tõ c¸c m¹ch nguån cña nÒn phong hãa truyÒn thèng xa x−a.

T©m lý thÝch øng, chñ nghÜa yªu n−íc, t×nh c¶m quª h−¬ng, ý thøc tiÕt kiÖm,

tinh thÇn hiÕu häc, ý chÝ tù lùc, tù c−êng, lËp th©n, lËp chÝ, lËp nghiÖp, ®· t¹o

lËp tÝnh nÒn n· ph−¬ng §«ng trong lèi sèng cña ng−êi ViÖt Nam hiÖn ®¹i. TÊt

c¶ nh÷ng thµnh tè nµy ®· hßa quyÖn vµ t¹o thµnh b¶n chÊt d©n téc - hiÖn ®¹i

cña lèi sèng ë ViÖt Nam h«m nay. §Ó h×nh thµnh ®−îc lèi sèng d©n téc – hiÖn

®¹i mét c¸ch phæ biÕn ë mét n−íc tiÓu n«ng nh− ë n−íc ta, kh©u trung t©m lµ

ph¸t triÓn nh©n c¸ch con ng−êi. Phong c¸ch sèng cña con ng−êi, diÖn m¹o ®¹o

®øc, phÈm h¹nh c¸ nh©n, n¨ng lùc lao ®éng, h«n nh©n gia ®×nh, tr×nh ®é v¨n

hãa, gi¸o dôc, c¸c ®Þnh h−íng gi¸ trÞ, giao tiÕp x· héi lµ nh÷ng mÆt quan träng

nhÊt trong nh©n c¸ch.

HÖ thèng chÝnh trÞ lµ c¬ chÕ ®iÒu chØnh bao trïm vµ quyÕt ®Þnh nhÊt mäi

®Þnh h−íng x· héi cho lèi sèng. Nã cã thÓ ph¸t huy hay k×m h·m tÝnh tÝch cùc

cña mäi nguån tµi nguyªn con ng−êi trong x· héi. Nã cã thÓ ®iÒu chØnh c¸c

yÕu tè lµm cho hÖ thèng x· héi cã sù ph¸t triÓn −u tréi vÒ mét mÆt nµo ®ã.

Mét hÖ thèng chÝnh trÞ m¹nh, ®óng, tèt bao giê còng t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn ph¸t

triÓn lèi sèng ®Ñp.

Chóng ta ®ang x©y dùng mét hÖ thèng chÝnh trÞ trong ®ã mäi ng−êi d©n

®−îc b×nh ®¼ng tr−íc ph¸p luËt, biÕt t«n träng vµ b¶o vÖ ph¸p luËt; c¸c tæ chøc

chÝnh trÞ, c¸c ®oµn thÓ nh©n d©n ®Òu cã môc tiªu tèi cao lµ ph¸t huy mäi tiÒm

n¨ng s¸ng t¹o cña con ng−êi, cña c¸c thÕ hÖ, c¸c giíi tÝnh, c¸c tÇng líp x· héi

vµ c¸c h×nh thøc nghÒ nghiÖp nh»m x©y dùng mét n−íc ViÖt Nam giµu m¹nh.

Chóng ta ®ang x©y dùng nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc.

Lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i võa lµ hÖ qu¶ võa lµ ®éng lùc cña nÒn v¨n hãa ®ã.

ViÖc gi÷ g×n b¶n s¾c d©n téc h−íng tíi c¸i phæ biÕn lµ nguyªn lý lín x©y dùng

lèi sèng theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa ë n−íc ta hiÖn nay.

70

Ch−¬ng 2

Thùc tr¹ng x©y dùng lèi sèng D©n téc- hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay

2.1. Lèi sèng ë n−íc ta hiÖn nay ®ang vËn ®éng theo c¬ chÕ thÞ

tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa

2.1.1. Sù ®an xen gi÷a lèi sèng míi vµ lèi sèng cò trong c¬ chÕ thÞ

tr−êng ®Þnh h−íng x∙ héi chñ nghÜa

Cïng víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ

nghÜa, ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ vµ më réng quan hÖ hîp t¸c

quèc tÕ, lèi sèng cña nh©n d©n ta ®ang cã nh÷ng biÕn ®æi ®¸ng kÓ. Møc sèng

cña nh©n d©n ®−îc c¶i thiÖn ®· t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn c¸c nhu cÇu s¸ng

t¹o vµ h−ëng thô v¨n ho¸ cña c¸ nh©n còng nh− cña céng ®ång. Nh÷ng thµnh

tùu to lín trong sù nghiÖp ®æi míi ®· vµ ®ang còng cè lßng tin cña nh©n d©n

vµo con ®−êng ®i lªn chñ nghÜa x· héi d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n

ViÖt Nam. Hµng lo¹t c¸c gi¸ trÞ míi ®−îc h×nh thµnh, gãp phÇn lµm ®a d¹ng,

phong phó lèi sèng cña c¸c tÇng líp nh©n d©n. Sù chuyÓn ®æi tõ mét x· héi cæ

truyÒn: n«ng nghiÖp - n«ng th«n - n«ng d©n lªn mét x· héi hiÖn ®¹i: c«ng

nghiÖp - hiÖn ®¹i ho¸ - ®« thÞ ho¸; tõ mét nÒn v¨n ho¸ cña thêi kú chiÕn tranh

giµnh vµ gi÷ ®éc lËp d©n téc sang mét nÒn v¨n ho¸ cña thêi kú hoµ b×nh x©y

dùng ®Êt n−íc; tõ c¬ chÕ kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, quan liªu bao cÊp

sang c¬ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng, víi nhiÒu thµnh phÇn kinh tÕ, ph©n phèi theo

lao ®éng, tµi n¨ng vµ ®ãng gãp vèn; viÖc ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i

ho¸ vµ thµnh qu¶ ®¸ng mõng cña ®æi míi ®· vµ ®ang lµm cho c¸c c¸ nh©n, c¸c

nhãm x· héi trë nªn n¨ng ®éng, cëi më vµ giµu kh¶ n¨ng thÝch nghi víi biÕn

®æi cña m«i tr−êng trong n−íc vµ quèc tÕ. Giao l−u quèc tÕ ngµy cµng më

réng còng t¹o ®iÒu kiÖn cho nh©n d©n tiÕp thu c¸c gi¸ trÞ tèt ®Ñp trong lèi sèng

cña c¸c d©n téc kh¸c ®Ó bæ sung cho m×nh. Nh÷ng h¹n chÕ cña lèi sèng n«ng

th«n, tiÓu n«ng ®ang tõng b−íc ®−îc kh¾c phôc, thay ®æi cho phï hîp víi x·

héi ®ang trªn ®−êng c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸.

71

Trªn con ®−êng ®ã, hiÖn thùc lèi sèng cña ng−êi d©n ViÖt Nam ®ang

chøa ®ùng mét sù ®an xen gi÷a cò vµ míi, truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i, gi÷a tÝch

cùc vµ tiªu cùc, cã nh÷ng nh©n tè cña chñ nghÜa x· héi, ®ång thêi còng cã

biÓu hiÖn thùc dông, tham nhòng, l·ng phÝ, xa hoa, phi nh©n tÝnh…Thùc tÕ ®ã

t¹o nªn mét bøc tranh vÒ lèi sèng sinh ®éng, nhiÒu mµu s¾c, thËm chÝ dÉn ®Õn

gi»ng co, m©u thuÉn, xung ®ét gi÷a lèi sèng tèt ®Ñp víi lèi sèng thùc dông,

th¸c lo¹n, phi nh©n tÝnh.

Sèng cã lý t−ëng, lµnh m¹nh, trung thùc, gi¶n dÞ, sèng b»ng lao ®éng cña

m×nh, cã ý thøc t«n träng vµ b¶o vÖ cña c«ng, ch¨m lo lîi Ých tËp thÓ vµ ®Êt

n−íc, ph¸t huy chñ nghÜa yªu n−íc, tinh thÇn ®oµn kÕt, ý thøc g¾n kÕt céng

®ång, cÇn cï s¸ng t¹o trong lao ®éng, nhanh nh¹y, n¨ng ®éng trong s¶n xuÊt,

kinh doanh, tinh tÕ trong øng xö lµ lèi sèng tÝch cùc - nh©n tè h×nh thµnh nªn

lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i, lµ lèi sèng míi, lèi sèng tèt ®Ñp. Sèng thùc dông,

dèi tr¸, Ých kû, ¨n b¸m, ch¹y theo ®ång tiÒn bÊt chÊp ®¹o lý vµ ph¸p luËt, thËm

chÝ th¸c lo¹n vµ mÊt nh©n tÝnh lµ lèi sèng tiªu cùc, ph¶n gi¸ trÞ, lµ lèi sèng cò.

Lèi sèng míi cÇn ®−îc nu«i d−ìng vµ ph¸t huy. Lèi sèng cò cÇn ph¶i ®Êu

tranh lo¹i bá.

Trong giai ®o¹n hiÖn nay, mèi quan hÖ c¸ nh©n - céng ®ång - lµng x· -

quèc gia cã phÇn láng ra, kh«ng g¾n chÆt nh− tr−íc ®©y. ë nhiÒu n¬i, ngay c¶

n«ng th«n, n¬i mµ céng ®ång lµng x· ®−îc tæ chøc bÒn chÆt nhÊt, tõng lµ “bøc

rµo ch¾n” v÷ng vµng nhÊt ®èi víi mäi thø x©m l−îc v¨n ho¸, n¬i mµ t×nh lµng,

nghÜa xãm s©u ®Ëm nhÊt, còng kh«ng cßn gÇn gòi, th¾t chÆt nh− x−a. GS,TS

§ç Huy nhËn ®Þnh: “HÖ gi¸ trÞ lµng x· ViÖt Nam víi mét c¬ cÊu céng ®ång

bÒn chÆt ®ang chÞu thö th¸ch m¹nh mÏ tr−íc lµn sãng ®Çu t− trong qu¸ tr×nh

toµn cÇu ho¸. C¸c l·nh tô tinh thÇn lµng x·, mèi quan hÖ nhµ - lµng - n−íc

trong hÖ gi¸ trÞ lµng x· hiÖn ®an thay ®æi nhiÒu trong lµn sãng ®Çu t−. C¸c

1 §ç Huy: Gi¸ trÞ truyÒn thèng ViÖt Nam tr−íc th¸ch thøc cña toµn cÇu ho¸, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia,

Hµ Néi, 2002. tr. 105.

quan hÖ gia ®×nh ®ang láng lÎo dÇn.”1

72

Kinh tÕ thÞ tr−êng ®· thÓ hiÖn tÝnh n¨ng ®éng, −u viÖt cña m×nh so víi sù

ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ vËn hµnh theo c¬ chÕ tËp trung, quan liªu, bao cÊp.

Gi¸ trÞ nh©n ¸i, khoan dung vÉn tiÕp tôc ®−îc nh©n d©n ta kÕ thõa, ph¸t huy vµ

n©ng lªn mét tÇm cao míi trong lèi sèng, c¸ch sèng cña m×nh. TruyÒn thèng

th−¬ng ng−êi, cëi më, khoan dung thÊm nhuÇn tinh thÇn l¹c quan, tin t−ëng

vµo chiÕn th¾ng cña c¸i chÝnh nghÜa, c¸i ®Ñp tr−íc c¸i phi nghÜa, c¸i xÊu, s½n

sµng c−u mang nh÷ng ai gÆp ho¹n n¹n khã kh¨n, bÊt h¹nh vÉn ®−îc c¸c tÇng

líp nh©n d©n ph¸t huy trong thêi kú ®æi míi. Tuy nhiªn, “xu h−íng thùc dông

ch¹y theo lèi sèng h−ëng thô cã chiÒu h−íng gia t¨ng”1; “t×nh tr¹ng quan liªu,

tham nhòng, l·ng phÝ, suy tho¸i vÒ t− t−ëng, chÝnh trÞ, phÈm chÊt, ®¹o ®øc, lèi

sèng cña mét sè c¸n bé, ®¶ng viªn vÉn cßn nghiªm träng; kû c−¬ng phÐp n−íc

trong nhiÒu viÖc, nhiÒu lóc ch−a nghiªm”2.

Tãm l¹i, cho dï cã sù ®an xen gi÷a lèi sèng míi, tÝch cùc vµ xu h−íng

ng−îc l¹i víi nã lµ lèi sèng cò, tiªu cùc trong x· héi, th× sù kÕ thõa vµ ph¸t

huy nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc tÝch cùc, b¶n s¾c d©n téc vµ tiÕp thu tinh hoa cña thÕ

giíi trong th¸i ®é sèng, lèi sèng lao ®éng, häc tËp, tù hoµn thiÖn nh©n c¸ch

qua m«i tr−êng lao ®éng kinh tÕ thÞ tr−êng vµ d©n chñ ho¸ x· héi vÉn lµ xu

h−íng chñ ®¹o cña lèi sèng ViÖt Nam h«m nay.

2.1.2. BiÓu hiÖn cña chñ nghÜa c¸ nh©n, lèi sèng thùc dông vµ sù suy

tho¸i nh©n tÝnh ë n−íc ta hiÖn nay

Trong x· héi ta hiÖn nay, vÒ c¬ b¶n, ®ang diÔn ra cuéc ®Êu tranh gi÷a hai

lèi sèng. Mét bªn lµ lèi sèng cã lý t−ëng, lµnh m¹nh, trung thùc, sèng b»ng

lao ®éng cña m×nh, cã ý thøc t«n träng vµ b¶o vÖ cña c«ng, ch¨m lo lîi Ých tËp

thÓ vµ ®Êt n−íc, ®ã lµ lèi sèng tèt ®Ñp. Bªn kia lµ chñ nghÜa c¸ nh©n, lèi sèng

thùc dông, dèi tr¸, Ých kû, ¨n b¸m, ch¹y theo ®ång tiÒn, bÊt chÊp ®¹o lý vµ

1 Ban T− t−ëng – V¨n ho¸ Trung −¬ng: Tµi liÖu nghiªn cøu KÕt luËn Héi nghÞ lÇn thø X, Ban ChÊp

hµnh Trung −¬ng §¶ng kho¸ IX, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2004, tr. 14.

2 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IX, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia,

Hµ N«i, 2001, tr. 78 – 79.

ph¸p luËt, th¸c lo¹n vµ mÊt nh©n tÝnh.

73

Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, viÖc ®Ò cao c¸i

t«i cña chñ thÓ mang nh©n c¸ch lµ ®iÒu hîp lý, tù nhiªn. §ã còng lµ yªu cÇu

cña sù ph¸t triÓn con ng−êi, x· héi, nh−ng mét khi nh÷ng vÊn ®Ò cña c¸ nh©n

bÞ ®Èy tíi th¸i qu¸, tuyÖt ®èi ho¸ nã, t¸ch rêi nã khái nh÷ng rµng buéc, chÕ

−íc cña céng ®ång, dÉn ®Õn nh÷ng xung ®ét gi÷a lîi Ých riªng víi lîi Ých

chung, gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi, lµm xuÊt hiÖn nh÷ng lÖch l¹c th¸i qu¸ trong

c¸ch nghÜ vµ c¸ch sèng, trong lµm viÖc vµ øng xö cña c¸ nh©n, thµnh chñ

nghÜa c¸ nh©n, vÞ kû. Chñ nghÜa c¸ nh©n n¶y sinh t©m lý sèng thùc dông, ®Ò

cao mét chiÒu gi¸ trÞ vËt chÊt, c¸c ph−¬ng tiÖn vËt chÊt trong tiªu dïng, h−ëng

thô. Thãi vô lîi, vÞ kû, Ých kû chØ nh×n thÊy m×nh mµ “kh«ng nh×n thÊy ng−êi

bªn c¹nh”, t×m mäi c¸ch kiÕm lîi cho riªng m×nh, kh«ng cÇn mét th¸i ®é hµnh

®éng ph¶n t−, tù nhËn thøc víi tinh thÇn tù phª ph¸n xem, quan ®iÓm, hµnh

®éng cña m×nh cã g©y tæn h¹i cho ng−êi kh¸c kh«ng, cã lµm tæn h¹i cho x·

héi kh«ng? Hµnh vi t×m mäi c¸ch ®Ó vun vÐn cho riªng m×nh cã v« t×nh hay cè

ý “dÉm ®¹p” lªn “ng−êi bªn c¹nh” kh«ng? T¸ng tËn h¬n, kÎ c¸ nh©n chñ

nghÜa th−êng döng d−ng víi ng−êi kh¸c, bon chen, vïi dËp ng−êi kh¸c, tù

®¸nh mÊt lßng vÞ tha, nh©n ¸i, bao dung ®èi víi con ng−êi. Víi chñ nghÜa c¸

nh©n, c¸i triÕt lý sèng tiªu cùc, thiÕu nh©n tÝnh ®· ®i vµo trong t− t−ëng vµ lèi

sèng cña hä: ai lo phËn nÊy, b»ng mäi gi¸ giµnh lÊy phÇn lîi, lµm giµu nhanh

bÊt chÊp ®¹o lý vµ ph¸p luËt, nguy h¹i cho ai còng kh«ng quan t©m, miÔn lµ

m×nh ®−îc lîi. HiÖn nay quan niÖm vµ lèi sèng nh− thÕ ®· xuÊt hiÖn ë “mét bé

phËn kh«ng nhá” c¸n bé, ®¶ng viªn, c«ng chøc ë n−íc ta, nã lµm suy yÕu

nh©n tÝnh, biÕn d¹ng nh©n c¸ch, suy tho¸i ®¹o ®øc, thuÇn phong, mü tôc cña

d©n téc.

BiÓu hiÖn vµ hËu qu¶ cña chñ nghÜa c¸ nh©n g©y ra trong x· héi ta hiÖn

nay cã nhiÒu møc ®é, tõ nhá tíi lín, tõ h¹i Ýt ®Õn h¹i nhiÒu, tõ tÇm th−êng ®Õn

®ª tiÖn, bØ æi…Héi nghÞ Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng kho¸ VIII cña §¶ng ®·

nhËn ®Þnh: “Lèi sèng thùc dông, c¸ nh©n vÞ kû ®ang g©y h¹i ®Õn thuÇn phong

mü tôc cña d©n téc. Kh«ng Ýt tr−êng hîp v× ®ång tiÒn vµ danh vÞ mµ chµ ®¹p

lªn t×nh nghÜa gia ®×nh, quan hÖ thÇy trß, ®ång chÝ, ®ång nghiÖp. Bu«n lËu vµ

74

tham nhòng ph¸t triÓn. Ma tuý, m·i d©m vµ c¸c tÖ n¹n x· héi kh¸c gia t¨ng.

N¹n mª tÝn dÞ ®oan kh¸ phæ biÕn. NhiÒu hñ tôc cò vµ míi lan trµn, nhÊt lµ

trong viÖc c−íi, viÖc tang, lÔ héi”1.

Sù tha ho¸ ®¹o ®øc nh− trªn ®· dÉn ®Õn hµng lo¹t c¸c vô ph¹m téi vµ c¸c

téi ph¹m tõ ng−êi lín ®Õn trÎ vÞ thµnh niªn, tõ mét bé phËn kh«ng nhá c¸n bé,

®¶ng viªn ®Õn ng−êi d©n. §ã lµ hËu qu¶ cña chñ nghÜa c¸ nh©n, vÞ kû, vô lîi

vµ sù tha ho¸ mÊt nh©n tÝnh g¾n liÒn víi lèi sèng h−ëng l¹c, suy ®åi, sù l−êi

biÕng, phi lao ®éng, bu«ng th¶, lµm giµu bÊt chÝnh víi nh÷ng ®ång tiÒn nh¬

bÈn, téi lçi. V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø X cña §¶ng Céng s¶n

ViÖt Nam thõa nhËn: “Mét bé phËn kh«ng nhá c¸n bé, ®¶ng viªn, kÓ c¶ mét

sè c¸n bé chñ chèt c¸c cÊp, yÕu kÐm c¶ vÒ phÈm chÊt vµ n¨ng lùc; thiÕu tÝnh

chiÕn ®Êu vµ tinh thÇn b¶o vÖ quan ®iÓm ®−êng lèi cña §¶ng, chÝnh s¸ch, ph¸p

luËt cña Nhµ n−íc, gi¶m sót lßng tin, phai nh¹t lý t−ëng; mét sè Ýt cã biÓu

hiÖn bÊt m·n, mÊt lßng tin, nãi vµ lµm tr¸i víi quan ®iÓm cña §¶ng, vi ph¹m

ph¸p luËt cña Nhµ n−íc. BÖnh c¬ héi, chñ nghÜa c¸ nh©n trong mét bé phËn

c¸n bé, ®¶ng viªn cã chiÒu h−íng gia t¨ng; vÉn cßn t×nh tr¹ng “ch¹y chøc”,

“ch¹y quyÒn”, “ch¹y téi”, “ch¹y b»ng cÊp”. Tho¸i ho¸, biÕn chÊt vÒ chÝnh trÞ,

t− t−ëng, vÒ ®¹o ®øc, lèi sèng; tÖ quan liªu, tham nhòng, s¸ch nhiÔu d©n trong

mét bé phËn kh«ng nhá c¸n bé, ®¶ng viªn diÔn ra nghiªm träng, kÐo dµi ch−a

®−îc ng¨n chÆn, ®Èy lïi, nhÊt lµ trong c¸c c¬ quan c«ng quyÒn, c¸c lÜnh vùc

x©y dùng c¬ b¶n, qu¶n lý ®Êt ®ai, qu¶n lý doanh nghiÖp nhµ n−íc vµ qu¶n lý

tµi chÝnh, lµm gi¶m lßng tin cña nh©n d©n ®èi víi §¶ng. §ã lµ mét nguy c¬

lín liªn quan ®Õn sù sèng cßn cña §¶ng, uy tÝn cña chÕ ®é”2.

Theo Vnexpress, sè ra ngµy 20/4/20063, Phã chñ nhiÖm ñy ban kiÓm tra

Trung −¬ng Vò Quèc Hïng cho r»ng, cã 5 suy tho¸i vÒ ®¹o ®øc, lèi sèng cña

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn Héi nghÞ Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng lÇn thø n¨m kho¸ VIII,

Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi 1998, tr.47.

2 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø X, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia,

Hµ Néi 2006, tr.263-264.

3 http://vnexpress.net/Vietnam/Xa-hoi/2006/04/3B9E8F96/ 75

®¶ng viªn hiÖn nay.

Thø nhÊt, suy tho¸i vÒ ®¹o ®øc, lèi sèng trong c¸n bé, ®¶ng viªn cã xu

h−íng t¨ng c¶ vÒ sè l−îng vµ ph¹m vi.

Thø hai, bÖnh c¬ héi, chñ nghÜa c¸ nh©n cã chiÒu h−íng gia t¨ng. B¸o

c¸o cña Bé ChÝnh trÞ tr×nh Héi nghÞ trung −¬ng VI (lÇn 2) khãa VIII ®· ®Ò cËp

®Õn n¨m kiÓu “ch¹y”. §ã lµ “ch¹y chøc”, tr−íc khi bÇu cö; “ch¹y quyÒn”

tr−íc khi bæ nhiÖm, thuyªn chuyÓn c«ng t¸c c¸n bé; “ch¹y chç”, t×m “chç

th¬m”, “chç ngon”, chç kiÕm ®−îc nhiÒu lîi (ch¼ng nh÷ng cho b¶n th©n mµ

cßn cho c¶ ng−êi th©n, ng−êi nhµ); “ch¹y lîi” khi ph©n chia ng©n s¸ch, xÐt

duyÖt dù ¸n ®Çu t−, giao thÇu, tÝnh thuÕ, xÐt duyÖt ®Ò tµi nghiªn cøu….; “ch¹y

téi” cho b¶n th©n cho ng−êi th©n, cã tr−êng hîp cho c¶ nh÷ng tªn téi ph¹m.

Thø ba, nãi nhiÒu lµm Ýt; nãi nh−ng kh«ng lµm.

Thø t−, quan liªu, xa d©n, thÝch nghe thµnh tÝch, ng¹i nghe sù thËt.

Thø n¨m, tham nhòng, nhòng nhiÔu d©n g©y hËu qu¶ nÆng nÒ trªn nhiÒu

mÆt, lµm thÊt tho¸t tµi s¶n, tiÒn vèn cña nhµ n−íc, cña nh©n d©n vµ sù h− háng

cña mét bé phËn kh«ng nhá c¸n bé, ®¶ng viªn.

Sù h− háng c¸n bé ®· dÉn ®Õn 40.000 ®¶ng viªn bÞ kû luËt trong mét

nhiÖm kú ®¹i héi, trong ®ã sè c¸n bé do Ban chÊp hµnh trung −¬ng, Bé ChÝnh

trÞ, Ban bÝ th− ®· kû luËt lµ 114, cã 12 ñy viªn Trung −¬ng §¶ng. ChØ riªng vô

¸n N¨m Cam ®· cã 17 ®¶ng viªn bÞ ph¹t tï, trong ®ã cã ng−êi tõng gi÷ nh÷ng

c−¬ng vÞ quan träng trong bé m¸y c«ng quyÒn. Vô x¶y ra ë PMU 18 dÉn ®Õn

Bé tr−ëng ph¶i tõ chøc vµ thø tr−ëng bÞ khëi tè ®iÒu tra1.

HiÖn nay, trong nhiÒu nçi lo ®¹o ®øc, chóng ta ngµy cµng thÊy lo l¾ng vÒ

hiÖn t−îng döng d−ng cña nh÷ng chñ thÓ tr−íc nh÷ng c¶nh ®êi ®au khæ, sù

thiÕu v¾ng niÒm c¶m th«ng chia sÎ, sù quan t©m gióp ®ì con ng−êi…lµ th¸i

®é v« t×nh, nhÉn t©m, do thãi Ých kû cùc ®oan g©y nªn. §ã lµ bÖnh l·nh c¶m

x· héi, nã ®Èy tíi mét x· héi sèng mÆc kÖ, bÊt chÊp, võa phi ®¹o ®øc võa phi

1 http://vnexpress.net/Vietnam/Xa-hoi/2006/04/3B9E8F96/ 76

chÝnh trÞ, dÉn ®Õn nh÷ng hµnh vi th¸c lo¹n, v« nh©n tÝnh.

Sù gi¸c ngé lý t−ëng ®¹o ®øc trong thanh niªn hiÖn nay cã sù gi¶m sót

®¸ng kÓ. Theo kÕt qu¶ kh¶o s¸t 9.284 sinh viªn häc sinh ë thµnh phè Hå ChÝ

Minh th× gi¸ trÞ x· héi quan träng nhÊt ®−îc hä ®¸nh gi¸ lµ: sèng cã lý t−ëng

chØ cã 23,6%. Cã ®Õn 64,7% trong tæng sè 9.284 sinh viªn, häc sinh cã

nguyÖn väng ®−îc kÕt n¹p vµo §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. VÒ lý do kh«ng cã

nguyÖn väng vµo §¶ng, cã 41,8% cho r»ng tiªu chuÈn vµo §¶ng qu¸ cao vµ cã

47,8% lo häc hµnh...Kh¶o s¸t viÖc sinh ho¹t §oµn - Héi, 71,8% cho biÕt cã

tham gia. Sè kh«ng tham gia, kh«ng thÝch lµ 22,2%; 37,6% lo häc hµnh; cßn

l¹i “lo kiÕm tiÒn” vµ c¸c lý do kh¸c…

§Æt ra nhiÒu tiªu chuÈn kh¸c nhau vÒ gi¸ trÞ x· héi, 2.190 sinh viªn, häc

sinh (23,6%) nhËn thøc r»ng sèng cã lý t−ëng lµ gi¸ trÞ quan träng nhÊt. TiÕp

®ã lµ giµu tri thøc (15,2%), hßa b×nh (11,8%), c«ng b»ng (10,4%), sèng cã Ých

cho x· héi (8,5%)... ChØ 3,5% cho giµu cã lµ gi¸ trÞ x· héi quan träng nhÊt,

quyÒn lùc 2%, næi tiÕng 0,4%.

Tr¶ lêi vÒ nh÷ng khã kh¨n trong ®êi sèng häc tËp, lý do “ch−a cã m«i

tr−êng rÌn luyÖn thÝch hîp” chiÕm tØ lÖ cao nhÊt (32%) . 25,3% cho r»ng m×nh

thiÕu ph−¬ng ph¸p häc tËp; 19,3% kh«ng hiÓu bµi; 20,4% cho biÕt hä thiÕu tµi

liÖu, dông cô häc tËp.

§iÒu ®¸ng suy nghÜ ë ®©y lµ sè sinh viªn häc sinh cã nguyÖn väng vµo

§¶ng chiÕm 64,7% nh−ng chØ cã 5,3% chÊp nhËn ®i c«ng t¸c vïng s©u, vïng

xa. Ph¶i ch¨ng ë hä vµo §¶ng lµ mang tÝnh thùc dông chø kh«ng ph¶i tù

nguyÖn cèng hiÕn?

ThÕ hÖ trÎ hiÖn nay cã nhiÒu ng−êi kiÕn thøc vÒ khoa häc, c«ng nghÖ

th«ng tin tÊt phong phó, hä biÕt nhiÒu vÒ lÞch sö, v¨n ho¸ n−íc ngoµi nh−ng

kiÕn thøc vÒ ®Êt n−íc, vÒ d©n téc m×nh l¹i rÊt kÐm, hä cho¸ng ngîp tr−íc gi¸

trÞ cña ng−êi kh¸c, cã kÎ ®· b¸ng bæ c¶ cha anh.

T×nh h×nh vi ph¹m ®¹o ®øc x· héi trong thanh niªn ngµy cµng phøc t¹p

vµ cã nguy c¬ t¨ng cao. Nh÷ng biÓu hiÖn l−êi häc, thiÕu trung thùc trong häc

tËp, gian lËn trong thi cö, th−¬ng m¹i ho¸ c¸c mèi quan hÖ, ®Æc biÖt trong

nh÷ng quan hÖ vèn ®−îc coi lµ thiªng liªng nh− thÇy trß, t×nh yªu, gia ®×nh,

77

b¹n bÌ … ; thÞ hiÕu v¨n ho¸, thÈm mü bÞ tÇm th−êng ho¸, cã hiÖn t−îng lÖch

chuÈn trong trong quan niÖm vÒ c¸i ®Ñp. Mét bé phËn sinh viªn m¬ hå vÒ lý

t−ëng, thê ¬ víi céng ®ång, thiÕu ý chÝ phÊn ®Êu v× d©n téc, bÞ cuèn theo

nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc, vµ lèi sèng bu«ng th¶, bÞ lÖch chuÈn nh©n v¨n, nh©n

b¶n, bµng quan víi ng−êi xung quanh. Trong quan hÖ h«n nh©n vµ gia ®×nh,

xu h−íng thùc dông ®ang t¨ng lªn víi nh÷ng tÝnh to¸n vô lîi, vÞ kû, Ých kû c¸

nh©n lµm ¶nh h−ëng xÊu tíi quan hÖ t×nh nghÜa yªu th−¬ng.

Tãm l¹i, thùc tr¹ng lèi sèng cña chóng ta h«m nay ®ang cã nh÷ng biÕn

®éng võa tÝch cùc võa tiªu cùc. MÆt tèt ®Ñp biÓu hiÖn ë nhiÒu nÐt míi trong

c¸c gi¸ trÞ, chuÈn mùc ®¹o ®øc xuÊt hiÖn phï hîp víi tinh thÇn nh©n v¨n, nh©n

b¶n, víi truyÒn thèng ®¹o ®øc cña d©n téc víi yªu cÇu cña thêi ®¹i ®· h×nh

thµnh. NhiÒu tÊm g−¬ng ®¹o ®øc cña c¸ nh©n vµ tËp thÓ víi lèi sèng tèt ®Ñp

cña nÒn t¶ng ®¹o ®øc x· héi vÉn ®−îc gi÷ v÷ng trong ®¹i bé phËn quÇn chóng

nh©n d©n vµ mét bé phËn c¸n bé, ®¶ng viªn c¸c cÊp. Tuy nhiªn, mÆt tiªu cùc

biÓu hiÖn ë sù biÕn ®éng th¸i qu¸ cña c¸c gi¸ trÞ chuÈn mùc ®¹o ®øc, ¶nh

h−ëng cña chñ nghÜa c¸ nh©n, thùc dông, nghiªng vÒ c¸i xÊu, c¸i ¸c, dÉn ®Õn

nh÷ng rèi lo¹n, m©u thuÉn, xung ®ét víi lèi sèng tèt ®Ñp ®ang lµ mét hiÖn

thùc nhøc nhèi trong x· héi ta. §iÒu ®¸ng b¸o ®éng lµ sù suy tho¸i ®¹o ®øc,

lèi sèng ë “mét bé phËn kh«ng nhá” c¸n bé ®¶ng viªn vµ mét bé phËn nhá

quÇn chóng nh©n d©n.

2.1.3. Sù biÕn ®éng cña c¸c chuÈn mùc sèng vµ lèi sèng ViÖt Nam

d−íi t¸c ®éng cña c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x∙ héi chñ nghÜa

Sù ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng ë n−íc ta trong nh÷ng n¨m qua còng

®· dÉn ®Õn nh÷ng biÕn ®æi nhÊt ®Þnh trong lèi sèng, chuÈn mùc sèng,

thang gi¸ trÞ ®¹o ®øc. Tham kh¶o hai biÓu d−íi ®©y sÏ thÊy râ h¬n nhËn

®Þnh ®ã.

BiÓu 1: KÕt qu¶ ®iÒu tra ®Æc ®iÓm nh©n c¸ch tr−íc thêi më cöa (tÝnh

1 S®d, tr.90.

theo % tæng sè ng−êi tr¶ lêi1)

78

% C¸c ®iÓm

STT

1 66,6 ChÞu ®ùng gian khæ

2 65,4 H−íng vµo nh÷ng gi¸ trÞ tËp thÓ – x· héi lµ chÝnh

3 61,4 Ýt biÕt tÝnh to¸n hiÖu qu¶ kinh tÕ

4 61,1 KÐm n¨ng ®éng trong s¶n xuÊt vµ øng xö

5 53,2 Trung b×nh chñ nghÜa trong häc tËp, c«ng t¸c

6 49,2 Sèng nÆng vÒ t×nh nghÜa

7 47,9 ThÝch b×nh qu©n cµo b»ng

8 43,6 CÇu an, sî phiªu l−u, m¹o hiÓm

BiÓu 2: KÕt qu¶ ®iÒu tra ®Æc ®iÓm nh©n c¸ch sau thêi më cöa (tõ 1986

l¹i ®©y 1)

STT

% C¸c ®iÓm

1 85,0 BiÕt tÝnh to¸n hiÖu qu¶ kinh tÕ

2 81,1 §ßi hái møc tiªu dïng ngµy cµng cao

3 80,1 ChÊp nhËn ganh ®ua, c¹nh tranh

H¨ng say thi ®ua häc tËp thay cho trung b×nh chñ nghÜa

4 64,5

5 62,2 H−íng vµo nh÷ng lîi Ých c¸ nh©n lµ chÝnh

6 61,3 D¸m chÊp nhËn phiªu lu m¹o hiÓm

7 59,0 ChÊp nhËn ph©n ho¸ giµu nghÌo

Tõ c¸c sè liÖu cña biÓu 1 vµ biÓu 2, ta cã thÓ thÊy xu h−íng biÕn ®æi cña

c¸c gi¸ trÞ nh©n c¸ch con ng−êi ViÖt Nam tr−íc vµ sau ®æi míi nh− sau:

- Tõ con ng−êi Ýt biÕt tÝnh to¸n ®Õn biÕt tÝnh to¸n hiÖu qu¶ kinh tÕ.

1 S®d, tr.90.

- Tõ chÞu ®ùng gian khæ ®Õn ®ßi hái møc tiªu dïng hµng ngµy cµng cao.

79

- Tõ kÐm n¨ng ®éng ®Õn chÊp nhËn c¹nh tranh.

- Tõ t− t−ëng b×nh qu©n chñ nghÜa ®Õn h¨ng say lao ®éng, häc tËp.

- Tõ h−íng vµo lîi Ých tËp thÓ – x· héi lµ chÝnh ®Õn h−íng vµo lîi Ých c¸

nh©n lµ chÝnh.

- Tõ cÇu an ®Õn chÊp nhËn m¹o hiÓm.

- Tõ sèng nÆng vÒ t×nh nghÜa ®Õn chç coi träng lîi Ých vËt chÊt, lîi Ých

kinh tÕ.

Theo kÕt qu¶ ®iÒu tra x· héi trong ®Ò tµi KX 07 – 04 “Gi¸ trÞ - ®Þnh

h−íng gi¸ trÞ nh©n c¸ch vµ gi¸o dôc gi¸ trÞ” do c¸c nhµ khoa häc NguyÔn

Quang UÈn, NguyÔn Th¹c, M¹c V¨n Trang tiÕn hµnh th× cã 10 ®iÓm nh©n

c¸ch ®−îc cho lµ quan träng nhÊt, trong ®ã, 6 ®iÓm cã tû lÖ % sè ng−êi ®−îc

hái ®¸nh gi¸ cao nhÊt lµ:

1. Cã tr×nh ®é häc vÊn réng : 75,7%

2. Sèng cã t×nh nghÜa : 52,7%

3. Cã kh¶ n¨ng tæ chøc qu¶n lý : 51,9%

4. Lµm viÖc tËn t©m, cã tr¸ch nhiÖm : 51,3%

5. S¸ng t¹o trong lao ®éng, häc tËp : 50,3%

6. BiÕt nhiÒu nghÒ, t¹o mét nghÒ : 50,2%.

§©y lµ nh÷ng ®Æc ®iÓm nh©n c¸ch hÕt søc c¬ b¶n cña con ng−êi, phï hîp

víi yªu cÇu cña thùc tiÔn ®æi míi. Nh÷ng gi¸ trÞ nµy biÓu hiÖn sù kÕt hîp gi÷a

truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i.

Tuy nhiªn, ë kÕt qu¶ ®iÒu nµy còng cho thÊy mét sù thËt cÇn c¶nh b¸o

qua nh÷ng chØ sè thÊp vÒ c¸c vÊn ®Ò sau:

1. Cã niÒm tin vµo §¶ng vµ Nhµ n−íc: 38,3%

3. Cã ý thøc vµ hµnh vi s½n sµng b¶o vÖ ®éc lËp chñ quyÒn quèc gia: 35,2%

2. Cã lèi sèng lµnh m¹nh: 36,9%

4. BiÕt gi÷ g×n vµ ph¸t huy tinh hoa v¨n ho¸ d©n téc : 32,2%

5. Cã ý thøc ®Þnh h−íng XHCN trong mäi ho¹t ®éng : 12,0%

Qua c¸c sè liÖu tham kh¶o, tõ thùc tÕ cuéc sèng hiÖn nay, cho phÐp

chóng ta cã mét nhËn ®Þnh sau ®©y:

80

- Sù chuyÓn ®æi sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®· cã t¸c ®éng s©u s¾c tíi

mäi mÆt cña ®êi sèng x· héi, ®Æc biÖt lµ t¹o ra sù biÕn ®æi cña c¸c chuÈn mùc

sèng, lèi sèng. §ã lµ mét qu¸ tr×nh biÕn ®æi hîp qui luËt. Sù biÕn ®æi cña

chuÈn mùc sèng, thang gi¸ trÞ ®¹o ®øc lµ hÕt søc phøc t¹p theo nhiÒu chiÒu

h−íng: tÝch cùc, tiªu cùc, th¸i qu¸, thËm chÝ cã c¶ sù ®¶o lén.

- Nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc, lèi sèng ®−îc lùa chän, c¬ b¶n lµ phï hîp víi

truyÒn thèng ®¹o ®øc cña d©n téc, víi lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i vµ phï hîp víi

c«ng cuéc ®æi míi. Bëi lÏ, chóng cã sù kÕt hîp gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i,

d©n téc vµ nh©n lo¹i; ®ång thêi còng chøng tá r»ng ®a sè nh©n d©n ta vÉn coi

träng, gi÷ g×n vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n téc, nhng còng s½n

sµng h−íng tíi tiÕp thu nh÷ng gi¸ trÞ tÝch cùc cña thêi ®¹i, cña nh©n lo¹i.

- Bªn c¹nh ®ã cßn cã mét sè biÓu hiÖn ®¸ng lo ng¹i: “Tõ chç coi träng

c¸c gi¸ trÞ chÝnh trÞ – x· héi ch¹y sang cùc c¸c gi¸ trÞ kinh tÕ, vËt chÊt, tõ chç

lÊy con ng−êi x· héi – tËp thÓ lµm mÉu mùc sang chç qu¸ nÆng nÒ con ng−êi

c¸ nh©n, thËm chÝ c¸ nh©n chñ nghÜa. Trong quan hÖ vÒ nh©n c¸ch bao gåm

®øc vµ tµi, tõ chç lÊy ®øc lµm gèc chuyÓn sang coi nhÑ ®¹o ®øc, tõ chç lªn ¸n

ng−êi giµu, ®Õn chç qu¸ −u ¸i ng−êi giµu, tõ chç sèng v× lý t−ëng ®Õn chç qu¸

thùc dông…NhiÒu gi¸ trÞ truyÒn thèng bÞ coi th−êng, mét sè thuÇn phong mü

tôc bÞ x©m ph¹m…”1

- Cã nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng ®· lçi thêi, bÞ g¹t bá nh−ng còng

cã nh÷ng gi¸ trÞ míi ®−îc kh¼ng ®Þnh vµ ®Ò cao nh−: coi träng nh÷ng gi¸ trÞ c¸

nh©n, n¨ng ®éng, d¸m nghÜ, d¸m lµm…

- §èi víi c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng, cã hai xu h−íng tù ph¸t, ®ã lµ: xu

h−íng tuyÖt ®èi ho¸ c¸i hiÖn ®¹i, quay l−ng víi truyÒn thèng, ch¹y theo ®ång

tiÒn, ®ua ®ßi lèi sèng bªn ngoµi. Ng−îc l¹i, cã xu h−íng tuyÖt ®èi ho¸ truyÒn

thèng, coi nhÑ c¸i hiÖn ®¹i, tõ ®ã quay vÒ víi truyÒn thèng, víi c¸c tËp tôc cæ

truyÒn, víi lèi sèng cò vµ qua ®ã, kh«i phôc c¶ nh÷ng truyÒn thèng l¹c hËu,

1 NghÞ quyÕt cña Bé ChÝnh trÞ vÒ mét sè ®Þnh h−íng trong c«ng t¸c t− t−ëng hiÖn nay, 1993, Hµ Néi,

tr. 43-44.

nh÷ng hñ tôc…

81

Nh− thÕ, cã thÓ nãi, mÆc dï víi sù t¸c ®éng m¹nh mÏ cña kinh tÕ thÞ

tr−êng, c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc, lèi sèng, chuÈn mùc sèng cã nh÷ng biÕn ®æi kh¸ s©u

s¾c theo nhiÒu chiÒu h−íng, trong ®ã cã c¶ nh÷ng biÕn dæi theo xu h−íng tiªu

cùc, nh−ng nh×n chung, nh÷ng gi¸ trÞ, chuÈn mùc ®¹o ®øc phï hîp víi lèi sèng

d©n téc – hiÖn ®¹i vÉn ®−îc ®a sè nh©n d©n thõa nhËn, g×n gi÷ vµ ph¸t huy. C¸c

gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng vÉn cã ¶nh h−ëng s©u s¾c trong ®êi sèng ®¹o ®øc

x· héi, ®ång thêi, con ng−êi ViÖt Nam hiÖn ®¹i còng kh«ng “®ãng cöa, khÐp

kÝn” víi thÕ giíi mµ ®· cã ý thøc v−¬n ra tiÕp cËn vµ tiÕp thu nh÷ng gi¸ trÞ tiÕn

bé cña nh©n lo¹i, gãp phÇn lµm phong phó thªm b¶n s¾c v¨n ho¸ ViÖt Nam, tiÕp

tôc tõng b−íc h×nh thµnh vµ hoµn thiÖn lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i.

2.2. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cña c¸c giai cÊp, c¸c tÇng

líp vµ c¸c nhãm x· héi c¬ b¶n

2.2.1. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cña c¸c giai cÊp c«ng nh©n, n«ng d©n

2.2.1.1. Lèi sèng cña giai cÊp c«ng nh©n ë n−íc ta hiÖn nay

Trong c¬ chÕ qu¶n lý kinh tÕ tËp trung quan liªu bao cÊp phÇn lín c«ng

nh©n lµm viÖc trong c¸c khu vùc kinh tÕ quèc doanh. §a sè c«ng nh©n cã lèi

sèng lµnh m¹nh, m×nh v× mäi ng−êi, yªu n−íc, tù t«n d©n téc, ý thøc tËp thÓ, ý

thøc tæ chøc kû luËt cao, giµu ®øc hy sinh vµ vÞ tha. Nh−ng thêi kú bao cÊp

còng kÐo theo nhiÒu h¹n chÕ trong lèi sèng, ®ã lµ tÝnh tr× trÖ, cam chÞu, cµo

b»ng. ChuyÓn sang nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn, lèi sèng cña giai

cÊp c«ng nh©n cã sù biÕn ®æi tÝch cùc tõ sù thay ®æi nghÒ nghiÖp, n¬i ë vµ

th¨ng tiÕn x· héi cho ®Õn sù thay ®æi ®êi sèng ®¹o ®øc vµ v¨n ho¸ tinh thÇn.

Nh÷ng biÕn ®æi tÝch cùc trong lèi sèng cña giai cÊp c«ng nh©n dÔ nhËn thÊy

®ã lµ: Kinh tÕ thÞ tr−êng ®· t¹o ®iÒu kiÖn vµ c¬ héi ®Ó c«ng nh©n n©ng cao vÞ

thÕ x· héi, c¬ cÊu nghÒ nghiÖp, n¨ng lùc, tr×nh ®é chuyªn m«n vµ tay nghÒ, cã

th¸i ®é tÝch cùc ®èi víi lao ®éng, ®èi víi gia ®×nh, céng ®ång vµ x· héi. Giai

cÊp c«ng nh©n quan t©m ®Õn ®æi míi, nhËp cuéc ®æi míi, ñng hé ®æi míi.

Giai cÊp c«ng nh©n mÆc dï chiÕm tû lÖ nhá trong c¬ cÊu d©n sè vµ lao

®éng x· héi, nh−ng ®ang n¾m gi÷ c¬ së vËt chÊt vµ c¸c ph−¬ng tiÖn s¶n xuÊt

hiÖn ®¹i nhÊt, quyÕt ®Þnh ph−¬ng h−íng ph¸t triÓn chñ yÕu cña nÒn kinh tÕ,

82

mçi n¨m t¹o ra khèi l−îng s¶n phÈm c«ng nghiÖp chiÕm 40% tæng s¶n phÈm

x· héi b¶o ®¶m trªn 60% ng©n s¸ch nhµ n−íc.

KÕt cÊu ngµnh nghÒ ®a d¹ng, kh«ng thuÇn nhÊt. Giai cÊp c«ng nh©n hiÖn

nay kh«ng chØ cã nh÷ng ng−êi lµm viÖc lµm viÖc ë c¸c xÝ nghiÖp quèc doanh

hoÆc c¸c xÝ nghiÖp quèc doanh cæ phÇn ho¸, mµ cßn lµm viÖc ë c¸c xÝ nghiÖp

t− doanh, c¸c c¬ së liªn doanh víi n−íc ngoµi hoÆc do n−íc ngoµi ®Çu t−

100% vèn. Trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước,

giai cÊp c«ng nh©n ®ang t¨ng nhanh vÒ sè l−îng, ®a d¹ng vµ phøc t¹p h¬n vÒ

c¬ cÊu. HiÖn nay giai cấp công nhân Việt Nam hiện chiếm 10% dân số, chiÕm

11,86% lao ®éng c¶ n−íc. §é tuæi giai cÊp c«ng nh©n t−¬ng ®èi trÎ, ®a sè

c«ng nh©n ë ®é tuæi 17 ®Õn 35, kho¶ng 37% c«ng nh©n cã ®é tuæi d−íi 30.

Trong qu¸ tr×nh ®æi míi c¬ cÊu kinh tÕ, giai cÊp c«ng nh©n cã sù chuyÓn ®æi

c¬ cÊu theo h−íng t¨ng sè l−îng c«ng nh©n trong s¶n xuÊt c«ng nghiÖp lµ

57%, trong th−¬ng nghiÖp, dÞch vô 20%, trong x©y dùng, giao th«ng vËn t¶i,

b−u ®iÖn lµ 17%, trong c¸c ngµnh n«ng, l©m, thuû s¶n lµ 6%.1

Qu¸ tr×nh ®æi míi kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi ®em l¹i nh÷ng biÕn ®æi tÝch

cùc vÒ ý thøc tr¸ch nhiÖm c«ng d©n, ý thøc chÝnh trÞ cña giai cÊp c«ng nh©n.

Nh÷ng biÕn ®æi vÒ chÝnh trÞ vµ d©n chñ ho¸ ®· t¹o ra sù chuyÓn ®éng tÝch cùc:

t¨ng tÝnh tÝch cùc chÝnh trÞ cña giai cÊp c«ng nh©n, thóc ®Èy th¸i ®é tÝch cùc

chÝnh trÞ, t¨ng sù gi¸c ngé giai cÊp, tin t−ëng tuyÖt ®èi vµo sù l·nh ®¹o cña

§¶ng, quan t©m ®Õn ho¹t ®éng cña tæ chøc §¶ng. Mong muèn ®øng vµo hµng

ngò cña §¶ng. KÕt qu¶ ®iÒu tra ®Ò tµi KHXH-03-07 cho thÊy cã 40,7% c«ng

nh©n trong c¸c doanh nghiÖp nhµ n−íc muèn vµo §¶ng, 43,25% c«ng nh©n

c¸c doanh nghiÖp ngoµi quèc doanh cã nguyÖn väng vµo §¶ng.

C«ng nh©n lµ lùc l−îng kiªn quyÕt ñng hé vµ ®i ®Çu trong c«ng cuéc ®æi

míi, lùc l−îng tÝch cùc, ®i tiªn phong trong mÆt trËn ®Êu tranh chèng tham

nhòng, ®Æc quyÒn, ®Æc lîi vµ c¸c hiÖn t−îng tiªu cùc kh¸c trong ®êi sèng kinh

1 §ç Nguyªn Ph−¬ng: C¬ cÊu x· héi vµ mét sè vÊn ®Ò x· héi bøc xóc trong qu¸ t×nh ®æi míi, Hµ Néi

2004, tr.15.

tÕ x· héi vµ nç lùc v−¬n lªn trong s¶n xuÊt, c«ng t¸c, häc tËp vµ nghiªn cøu

83

øng dông khoa häc c«ng nghÖ, gi÷ v÷ng vai trß quyÕt ®Þnh thóc ®Èy kinh tÕ x·

héi ph¸t triÓn, gãp phÇn gi÷ v÷ng æn ®Þnh an ninh vµ quèc phßng. KÕt qu¶

®iÒu tra cña ViÖn Chñ nghÜa x· héi khoa häc, Häc viÖn ChÝnh trÞ Quèc gia Hå

ChÝ minh n¨m 2001 cho thÊy th¸i ®é cña c«ng nh©n c¸c doanh nghiÖp nhµ

n−íc ë ®Þa bµn Hµ Néi vÒ nh÷ng biÓu hiÖn tiªu cùc nh− n¹n quan liªu, tham

nhòng: 74,4% ®Êu tranh, phª ph¸n; 12,8% bÊt b×nh kh«ng phª ph¸n; 3,1 %

chÊp nhËn c¸c hiÖn t−îng ®ã; 9,7% khã tr¶ lêi.

KÕt qu¶ kh¶o s¸t cña ®Ò tµi KHXH 04-05 cho thÊy 84,87% ng−êi ®−îc

hái cho r»ng ®æi míi lµm cho møc sèng ®−îc c¶i thiÖn. Thu nhËp cña ®a sè

c«ng nh©n cã tay nghÒ v÷ng ®−îc n©ng lªn râ rÖt, ®êi sèng æn ®Þnh vµ ®−îc

c¶i thiÖn, nhÊt lµ ë c¸c doanh nghiÖp lµm ¨n cã hiÖu qu¶, hoÆc liªn doanh víi

n−íc ngoµi. Mét bé phËn c«ng nh©n bËc cao, cã tay nghÒ giái n¨ng ®éng, tù

lËp, c¬ ®éng x· héi tèt h¬n. Hä chuyÓn ®æi tõ doanh nghiÖp nhµ n−íc sang

lµm viÖc c¸c doanh nghiÖp t− nh©n, doanh nghiÖp liªn doanh, hoÆc doanh

nghiÖp cã 100% vèn n−íc ngoµi. Mức sống cña bộ phận c«ng nh©n lao động

®¸p øng ®−îc yªu cÇu cña thÞ tr−êng lao ®éng ®· kh¸ h¬n tr−íc ®©y rÊt nhiÒu.

Tư tưởng, t©m trạng của hä ổn định, phÇn lín nhãm c«ng nh©n nµy rÊt cã ý

thức tr¸ch nhiệm trong việc khắc phục khã khăn để hoàn thành tốt nhiệm vụ,

hä lu«n ủng hộ và thực hiện nghiªm tóc c¸c chủ trương và đường lối của

Đảng, chinh s¸ch của Nhà nước.

C«ng cuéc ®æi míi hai m−¬i n¨m qua ®· c¶i thiÖn c¬ b¶n møc sèng cña

c«ng nh©n, kh¾c phôc c¸c khñng ho¶ng niÒm tin vµ lÏ sèng. KÕt qu¶ ®· lµm

cho x· héi æn ®Þnh vµ khëi s¾c, ®ång thêi t¹o c¬ héi cho mäi c«ng nh©n cã

kh¼ n¨ng lùa chän møc sèng kh¸c nhau, cã lèi sèng phï hîp víi thu nhËp, víi

®iÒu kiªn c¸ nh©n vµ céng ®ång. Trong mäi hoàn cảnh ®éi ngò c«ng nh©n ®·

ra søc học tập, rÌn luyện, cã ý thức tÝnh tổ chức, kỷ luật. Hä ®· chøng tá tÝnh

tÝch cùc n¨ng ®éng, d¸m nghÞ, d¸m lµm, kÓ c¶ bung ra tù cøu m×nh. Giai cÊp

c«ng nh©n ®· thÝch øng nhanh víi c¬ chÕ míi, n©ng cao gi¸c ngé vµ b¶n lÜnh

chÝnh trÞ, vươn lên nắm lấy đỉnh cao của khoa học, kỹ thuật, c«ng nghệ, n©ng

cao n¨ng lùc øng dông vµ s¸ng t¹o c«ng nhÖ míi, tiÕp cËn nhanh víi c«ng

84

nghÖ khoa häc hiÖn ®¹i, cã nhiÒu ph¸t minh s¸ng kiÕn cã gi¸ trÞ khoa häc vµ

kinh tÕ, ®−îc ¸p dông vµo s¶n xuÊt vµ ®êi sèng x· héi ®¹t n¨ng suÊt chÊt l−îng

vµ hiÖu qu¶ ngµy cµng cao, xøng ®¸ng lµ lùc l−îng ®i ®Çu trong sù nghiÖp

c«ng nghiÖp ho¸- hiÖn ®¹i ho¸ vµ vai trß l·nh ®¹o c¸ch m¹ng trong sù nghiÖp

®æi míi.

Bªn c¹nh nh÷ng biÕn ®æi tÝch cùc vÒ lèi sèng, trong x· héi ta tõ nhiÒu

n¨m nay còng diÔn ra nhiÒu biÓu biÖn tiªu cùc, suy tho¸i trong lèi sèng cña

giai cÊp c«ng nh©n. Tr−íc nh÷ng thêi c¬ vµ th¸ch thøc míi giai cÊp c«ng nh©n

ViÖt Nam vÉn cßn tån t¹i bÊt cËp, sè l−îng c«ng nh©n cßn chiÕm tû lÖ nhá

trong c¬ cÊu d©n sè - lao ®éng vµ mÊt c©n ®èi nghiªm träng trong c¬ cÊu lao

®éng kü thuËt gi÷a c¸c bé phËn c«ng nh©n. Trình độ học vấn, chuyên môn

nghề nghiệp còn thấp so với yêu cầu; mất cân đối nghiêm trọng trong cơ cấu

lao ®éng kỹ thuật. Hiện nay, tỷ lệ lao động có trình độ cao hiện cßn ch−a ®¸p

øng ®−îc yêu cầu của quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước. Sè

®«ng c«ng nh©n lµ lao ®éng phæ th«ng qua ®µo t¹o ng¾n h¹n nªn thiÕu tÝnh tæ

chøc vµ kû luËt, ý thøc häc tËp trau dåi tr×nh ®é chuyªn m«n nghiÖp vô nh×n

chung kh«ng cao. Giai cÊp c«ng nh©n hiÖn nay so víi thÕ hÖ tr−íc cã sù thay

®æi m« h×nh øng xö, quan niÖm, ®Þnh h−íng gi¸ trÞ, thay ®æi lý t−ëng.

Sù kh¸c biÖt vÒ thu nhËp, tiÒn l−¬ng ngay trong tõng doanh nghiÖp,

ngµnh nghÒ ®· vµ ®ang lµm cho quan hÖ giai cÊp cña néi bé giai cÊp c«ng

nh©n bÒn chÆt nh− tr−íc. Do chç ®øng vµ lîi Ých kh¸c nhau l¹i chÞu sù t¸c

®éng cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng nªn cïng víi sù c¶i thiÖn møc sèng, m«i

tr−êng sèng còng n¶y sinh lèi sèng thµnh thÞ, lèi sèng tù do, chñ nghÜa c¸

nh©n, quan hÖ sßng ph¼ng, dÉn ®Õn th¸i ®é bµng quang “ai lo phËn nÊy”.

§iÒu ®¸ng lo ng¹i mét bé phËn c«ng nh©n chưa quen với tác phong công

nghiệp, có biểu hiện phai nhạt ý thức giai cấp, chưa chú ý tới những lợi ích

lâu dài, ý thức tổ chức kỷ luật kém, đời sống, điều kiện lao động còn nhiều

khó khăn; việc thi hành pháp luật còn nhiều thiếu sót, nhất là khu vực kinh tế

tư nhân và liên doanh với nước ngoài. Theo ®iÒu tra cña Ban chØ ®¹o tæng kÕt

NghÞ quyÕt Trung −¬ng 8B n¨m 1995, th× chØ cã 10% c«ng nh©n ®−îc hái

85

nhËn m×nh lµ giai cÊp l·nh ®¹o. Kh¶o s¸t cña Tæng liªn ®oµn lao ®éng ViÖt

Nam n¨m 2000 cã 12, 54% c«ng nh©n trong c¸c doanh nghiÖp nhµ n−íc

kh«ng muèn vµo §¶ng, cã tíi 33,42% kh«ng tr¶ lêi, trong c¸c doanh nghiÖp

ngoµi quèc doanh cã 14,98% kh«ng muèn vµo §¶ng vµ 37% kh«ng tr¶ lêi.

Nguyên nhân của tình trạng trên là do một số cấp ủy, sở, ngành, ®Þa ph−¬ng

triển khai Nghị quyết xây dựng đội ngũ công nhân chưa kịp thời, đồng bộ, có

nơi thực hiện còn hình thức, chưa thường xuyên; công tác xây dựng Đảng

trong các doanh nghiệp ngoài quốc doanh còn lúng túng. Công tác giáo dục,

bồi dưỡng chính trị, tư tưởng cho công nhân lao động khu vực kinh tế ngoài

quốc doanh còn gặp khó khăn.

Do tr×nh độ kiến thức, tay nghề, tr×nh ®é c«ng nghÖ cña giai cÊp c«ng

nh©n kh«ng ®ång ®Òu lµm cho ph©n ho¸ giàu nghÌo của c«ng nh©n trong cña

doanh nghiệp, của c¸c ngành kinh tế ngày càng bộc lộ râ và phức tạp, ®iÒu ®ã

t¸c ®éng rÊt lín ®Õn t©m lý, t×nh cảm, lèi sèng cña c«ng nh©n.

Sù kh¸c biÖt vÒ viÖc lµm, thu nhËp, vµ ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi trong sinh

ho¹t, trong s¶n xuÊt kinh doanh lµ nh÷ng nh©n tè t¸c ®éng t¹o ra sù ph©n ho¸

x· héi thµnh nh÷ng tÇng líp kh¸c nhau vÒ thu nhËp, møc sèng, lµm t¨ng sù

kh¸c biÖt vÒ lèi sèng gi÷a c¸c nhãm giai cÊp c«ng nh©n, t¹o ra sù phøc t¹p cho

viÖc x©y dùng lèi sèng v¨n minh cña hä. H¬n n÷a, vÉn cßn mét bé phËn c«ng

nh©n, lßng say mª nghÒ nghiÖp, ý thøc tæ chøc kû luËt lao ®éng, t¸c phong

c«ng nghiÖp cßn yÕu kÐm. Mét bé phËn c«ng nh©n điều kiện sèng vµ sinh ho¹t

cßn ch−a ®−îc c¶i thiÖn, lµm cho hä kh«ng yªn t©m vµ g¾n bã víi nghÒ.

Thu nhập thấp, ®ồng lương rẻ mạt, làm việc quá sức, không có thời gian

nghỉ ngơi và tiếp xúc với văn hoá đã dẫn đến sự khñng ho¶ng vÒ lèi sèng cña

mét bé phËn c«ng nh©n. Theo khảo sát, 89,3% công nhân ở các khu công

nghiệp cho rằng không có điều kiện tham gia các hoạt động văn hoá - văn

nghệ, thể dục - thể thao diễn ra tại địa bàn cư trú. Hầu hết lao động ở các khu

công nghiệp và khu chế xuất rơi vào tình trạng “mù văn hoá tinh thần”

Do viÖc t− nh©n ho¸, cæ phÇn ho¸ c¸c c«ng ty, xÝ nghiÖp, c¸c doanh

nghiÖp…lµm cho đời sống, việc làm của mét bé phËn công nhân kh«ng ®¶m

86

b¶o. ThËm chÝ, việc tập trung giải quyết các vấn đề bức xúc trong công nhân

lao động còn chưa kịp thời, triệt để, viÖc vi phạm Bộ luật Lao động, Luật

Công đoàn, chế độ bảo hiểm xã hội g©y nªn nh÷ng có sèc vÒ t©m lý, lèi sèng,

những biÕn ®æi x· héi nh− đình công, b·i c«ng, g©y rèi trËt tù c«ng céng,

chèng ng−êi thi hµnh c«ng vô...

Tõ thùc tr¹ng lèi sèng cña c«ng nh©n cho thÊy, muèn x©y dựng lèi sèng

d©n téc- hiÖn ®¹i cho giai cấp công nhân Việt Nam thời kỳ đẩy mạnh công

nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước đáp ứng được yêu cầu phát triển mét mÆt

ph¶i ph¸t huy nh÷ng ®iÓm m¹nh, kh¾c phôc nh÷ng h¹n chÕ ®· ¨n s©u vµo nÕp

sèng, lèi sèng cña c«ng nh©n, mÆt kh¸c ph¶i ®i ®«i víi viÖc x©y dùng cơ chế,

chính sách chăm lo đời sống vật chất, tinh thần cho công nhân.

2.2.1.1. Lèi sèng cña giai cÊp n«ng nh©n ë n−íc ta hiÖn nay

Nông dân nước ta chiếm hơn 70% số dân cả nước, n«ng d©n là lực lượng

đông đảo nhất trong xã hội ta, tr×nh ®é d©n trÝ cña n«ng d©n thÊp, ch¼ng h¹n ë

§ång b»ng s«ng Cöu Long, cã 45% sè d©n ë n«ng th«n tõ 15 tuæi trë lªn ch−a

hoµn tÊt kho¸ häc nµo, 32% tèt nghiÖp tiÓu häc, 13,5% tèt nghiÖp phæ th«ng

c¬ së, 5,4% tèt nghiÖp trung häc phæ th«ng, 3,1% qua ®µo t¹o nghÒ. HiÖn

10% d©n sè trªn 10 tuæi thuéc diÖn mï ch÷ vµ t¸i mï, trªn 80% ch−a qua ®µo

t¹o nghÒ. Hai m−¬i n¨m qua, cïng víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn,

theo c¬ chÕ thÞ tr−êng trong ®iÒu kiÖn c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ sè l−îng

giai cÊp n«ng d©n ®ang ph©n ho¸ m¹nh. Mét bé phËn nhá trong sè n«ng d©n

trë thµnh c«ng nh©n c«ng nghiÖp, c«ng nh©n n«ng nghiÖp, c«ng nh©n mïa vô,

mét sè kh¸c thµnh thî tiÓu thñ c«ng ë nh÷ng ®Þa bµn cã nghÒ truyÒn thèng,

mét sè v−¬n lªn thµnh chñ trang tr¹i, mét sè kh¸c giµu lªn do ®−îc mïa lóa,

t«m, c¸...; mét sè bÞ bÇn cïng hä trë thµnh ng−êi lµm thuª do kh«ng cã n¨ng

lùc s¶n xuÊt hoÆc r¬i vµo tÖ n¹n x· héi.

Nh×n chung, c¸c c¶i c¸ch thÓ chÕ n«ng nghiÖp cuèi nh÷ng n¨m 80 ®Çu

nh÷ng n¨m 90 ®· t¹o ®éng lùc m¹nh mÏ thóc ®Èy s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ph¸t

triÓn, s¶n l−îng l−¬ng thùc t¨ng lªn ®¸ng kÓ. §æi míi kinh tÕ, x· héi ®· gãp

phÇn c¶i thiÖn møc sèng cña ®¹i bé phËn n«ng d©n, t¹o ra nh÷ng biÕn ®æi tÝch

87

cùc vÒ ®¹o ®øc, nh÷ng thay ®æi ®Þnh h−íng gi¸ trÞ t¹o ra mét b−íc tiÕn tÝch

cùc vÒ lèi sèng phï hîp víi héi nhËp.

T¨ng tr−ëng kinh tÕ, ph¸t triÓn kÕt cÊu h¹ tÇng kinh tÕ - x· héi ®· thóc

®Èy sù tiÕn bé vÒ mÆt x· héi còng ®Èy m¹nh nhu cÇu, së thÝch, thÞ hiÕu...cña

n«ng d©n vµ c¶ x· héi. §æi míi võa ph¸t huy truyÒn thèng v¨n hiÕn l©u ®êi,

ph¸t huy lèi sèng tèt ®Ñp cña ng−êi n«ng d©n, ®ã lµ c¸c gi¸ trÞ yªu n−íc nång

nµn, ý chÝ tù c−êng d©n téc, tÝnh ®oµn kÕt, ý thøc céng ®ång, g¾n kÕt c¸ nh©n -

gia ®×nh - lµng x· - tæ quèc, lßng nh©n ¸i, khoan dung, träng nghÜa t×nh, ®¹o

lý, ®øc tÝnh cÇn cï s¸ng t¹o trong lao ®éng, tinh tÕ trong øng xö, gi¶n dÞ trong

lèi sèng. §æi míi còng thóc ®Èy ®Çu ãc nh¹y bÐn víi c¸i míi cña ng−êi n«ng

d©n, ng−êi n«ng d©n kh«ng cßn thô ®éng, tr× trÖ, l−êi biÕng mµ biÕt linh ho¹t,

thÝch nghi víi biÕn ®æi, t− t−ëng chñ ®éng, v−ît lªn hoµn c¶nh, cã tr¸ch nhiÖm

h¬n víi b¶n th©n, céng ®ång vµ x· héi ngµy cµng ph¸t triÓn. KÕt qu¶ b¸o c¸o

®iÒu tra v¨n ho¸ lµng th«n B¾c Bé, Ban T− t−ëng- V¨n ho¸ Trung −¬ng n¨m

2002 cho biÕt ®¸nh gi¸ cña ng−êi d©n vÒ vÒ lèi sèng tèt ®Ñp ®−îc n«ng d©n coi

träng: 74,2% n«ng d©n xÕp cã ý chÝ v−¬n lªn lµ lèi sèng ®−îc coi träng nhÊt,

73,7% cã ý thøc yªu n−íc tù c−êng d©n téc, 70,7% t«n träng kû c−¬ng phÐp

n−íc, quy −íc céng ®ång, 69,1% cã ý thøc v× tËp thÓ, v× lîi Ých chung, 68,9%

cã lèi sèng lµnh m¹nh, nÕp sèng v¨n minh, 68,7% cã ý thøc lµm giµu cho x·

héi, gia ®×nh, b¶n th©n, 60,7% ý thøc b¶o vÖ, c¶i thiÖn m«i tr−êng sinh th¸i.

MÆc dï, sèng trong m«i tr−êng thiªn nhiªn kh¾c nghiÖt nh−ng ng−êi d©n

ViÖt Nam vÉn t×m c¸ch hoµ ®ång víi thiªn nhiªn, n−¬ng theo thiªn nhiªn ®Ó

phôc vô cho lîi Ých cña m×nh. NÒn kinh tÕ n−íc ta cßn nghÌo giai cÊp n«ng

d©n chóng ta sèng tiÕt kiÖm, ®ã lµ nÐt ®Ñp truyÒn thèng cña lèi sèng ViÖt Nam

“cÇn kiÖm ®Ó x©y dùng ®Êt n−íc”. ChÝnh lèi sèng tiÕt kiÖm ®· gãp phÇn vµo

c«ng cuéc x©y dùng quª h−¬ng, ®Êt n−íc, lµm cho x· héi æn ®Þnh, con ng−êi

biÕt quý träng søc lao ®éng cña chÝnh m×nh. Lèi sèng v× céng ®ång lµng x·,

®Ò cao ch÷ t©m, ch÷ hiÕu, ch÷ tÝn lµ truyÒn thèng quý b¸u cña d©n téc ta.

T¹i cuéc ®iÒu tra 3026 hé gia ®×nh do Bé V¨n ho¸ - Th«ng tin tiÕn hµnh,

®¹i ®a sè ng−êi d©n cho biÕt lý do tham gia lÔ héi cña lµng: 67, 04% cho lµ

88

gi÷ g×n truyÒn thèng v¨n ho¸ lµng, 55,55% g¾n bã c¸c thµnh viªn trong lµng,

46,47% tá lßng biÕt ¬n nh÷ng ng−êi cã c«ng víi ®Êt n−íc. Mét nghiªn cøu

kh¸c do §ç Thiªn KÝnh, ViÖn X· héi häc tiÕn hµnh ë 3 x· vïng ®ång b»ng

s«ng Hång vÒ lùa chän c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng trong øng xö cña cho thÊy:

78% n«ng d©n chän cã ®¹o ®øc trong s¹ch, t«n träng ng−êi cao tuæi, gia ®×nh

hoµ thuËn cao h¬n gi¸ trÞ lµm kinh tÕ giái (43,8%)1. Cã thÓ nãi, trong nh÷ng

n¨m ®Êt n−íc më cöa, héi nhËp c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n téc

vÉn ®−îc giai cÊp n«ng d©n kÕ thõa, b¶o l−u trong cuéc sèng cña hä.

Giai cÊp n«ng d©n lu«n ®Ò cao gi¸ trÞ truyÒn thèng träng ng−êi cã häc, cã

®¹o ®øc, ng−êi cao tuæi, ng−êi cã hiÕu, ngoµi nh÷ng gi¸ trÞ ®ã ra ng−êi d©n

cßn ®Ò cao c¸c gi¸ trÞ cã tµi, biÕt lµm ¨n kinh tÕ, ho¹t ®éng v¨n ho¸ giái, hä

lu«n khao kh¸t con ch¸u häc hµnh ®ç ®¹t, nghÒ nghiÖp v÷ng ch¾c, 74,8%

ng−êi d©n cho r»ng ng−êi cã gi¸ trÞ nhÊt lµ ng−êi häc giái, tµi cao, 68% cho lµ

cã ®¹o ®øc næi tiÕng, 65,9% ng−êi cao tuæi, 64,8% ng−êi biÕt lµm ¨n kinh tÕ,

61% ng−êi cã hiÕu, 55,3% ng−êi ho¹t ®éng v¨n ho¸ giái, 43,3% ng−êi cã vÞ

trÝ l·nh ®¹o.

Tuy nhiªn, t¨ng t−ëng vÒ kinh tÕ gi÷a c¸c nhãm d©n c− kh«ng ®ång ®Òu.

Cã sù chªnh lÖch t−¬ng ®èi lín vÒ ®iÒu kiÖn sèng gi÷a c¸c nhãm, nhÊt lµ n«ng

d©n ë c¸c vïng s©u, vïng xa møc sèng cßn qu¸ thÊp. Møc ®é chªnh lÖch

kh«ng dõng l¹i ë thu nhËp hay chi tiªu mµ cßn t¨ng kho¶ng c¸ch gi÷a nhãm

giµu vµ nghÌo ë ®iÒu kiÖn sèng, c¸c trang thiÕt bÞ phôc vô nhu cÇu cña hé gia

®×nh, còng nh− sù h−ëng thô v¨n ho¸ cña hä. Nãi nh− vËy, nghÜa lµ lèi sèng

g¾n liÒn møc sèng, chÊt l−îng sèng. Theo B¸o c¸o cña ChÝnh phñ vÒ: “T×nh

h×nh kinh tÕ - x· héi n¨m 2006 vµ nhiÖm vô n¨m 2007” th× tû lÖ hé nghÌo theo

chuÈn míi cßn 19%. Nh− vËy sè hé tõ trung b×nh trë lªn chiÕm 81% tæng sè

hé, trong ®ã hé kh¸ gi¶ chiÕm kho¶ng h¬n 30%. Nhãm nµy ®· giµnh 35 -

40% cho nhu cÇu dinh d−ìng ®Ó t¸i s¶n xuÊt lao ®éng, giµnh 60-65% cho c¸c

1 Mai Quúnh Nam: Nh÷ng vÊn ®Ò x· héi häc trong c«ng cuéc ®æi míi, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, tr.446.

ho¹t ®éng vui ch¬i, gi¶i trÝ, ch¨m sãc søc khoÎ vµ giao tiÕp.

89

Bước vào thời kỳ đổi mới đất nước, đường lối đổi mới đúng đắn của

Ðảng trong nông nghiệp, từ "khoán 100" đến "khoán 10", việc giao quyền sử

dụng đất ổn định lâu dài cho nông dân, phát huy tính tự chủ của kinh tế hộ và

hàng loạt chính sách khác...đã tạo động lực mạnh mẽ giải phóng sức sản xuất

ở nông thôn, khai thác, sử dụng có hiệu quả tiềm năng lao động, đất đai, rừng,

biển và các nguồn lực khác trong nông nghiệp cùng các nguồn đầu tư của Nhà

nước và sự hợp tác với nước ngoài. Các chính sách đó đã khơi dậy và phát

huy vai trò thông minh, cần cù, làm chủ, lao động sáng tạo và giàu lòng yêu

nước của nông dân, tạo ra động lực thúc đẩy mạnh mẽ phong trào thi đua yêu

nước của giai cấp nông dân nước ta.

Ngµy nay, n«ng d©n tích cực tham gia các cuộc vận động "Toàn dân

đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa ở khu dân cư", "Vì người nghèo", "Quỹ

đền ơn đáp nghĩa"... ngày càng nhiÒu n«ng d©n có ý thøc lµm chñ, cã tr¸ch

nhiÖm víi céng ®ång, giữ ®−îc thuần phong mỹ tục, đẩy lùi tệ nạn xã hội, giữ

vững an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội, chèng lÒ thãi cæ hñ, l¹c hËu ¶nh

h−ëng ®Õn ®êi sèng n«ng th«n míi.

Phong trào nông dân thi đua sản xuất kinh doanh giỏi không chỉ có ý

nghĩa chính trị, kinh tế, xã hội sâu sắc mà còn là cơ hội, điều kiện thuận lợi để

t¨ng c−êng khèi ®oµn kÕt ë nông th«n, cñng cè khèi liªn minh công nhân,

n«ng d©n vµ trí thức thực hiện sự nghiệp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ nông

nghiệp, xây dựng nông thôn mới, vì mục tiêu "dân giàu, nước mạnh, xã hội

công bằng, dân chủ, văn minh”.

Thực hiện Nghị quyết Ðại hội lần thứ X của Ðảng, toàn Ðảng, toàn dân

và toàn quân ta đang ra sức phấn đấu đẩy mạnh toàn diện công cuộc đổi mới

để đưa nước ta sớm ra khỏi tình trạng kém phát triển và đến năm 2020, nước

ta cơ bản trở thành nước công nghiệp theo hướng hiện đại. §ảng và Nhà nước

ta có chính sách thúc đẩy quá trình tích tụ ruộng đất, gắn với chuyển dịch lao

động nông nghiệp sang các ngành nghề khác, khuyến khích các nhà khoa học,

các doanh nghiệp, các hợp tác xã, các tổ chức, cá nhân có vốn, có kinh

90

nghiệm quản lý và nguồn lực đầu tư vào trồng trọt, chăn nuôi, công nghiệp

chế biến, xây dựng cơ sở hạ tầng, cụm công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp,

làng nghề và dịch vụ, sử dụng nhiều lao động ở nông thôn theo quy định của

pháp luật, nhằm khai thác mọi tiềm năng trong nông nghiệp và nông thôn.

Nh×n chung, chÝnh s¸ch kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn còng më ra mét hµnh lang

thuËn lîi cho viÖc ph¸t triÓn ngµnh nghÒ. Sù ph¸t triÎn nghµnh nghÒ còng më

ra ®ãng gãp quan träng trong gi¶i quyÕt viÖc lµm, trong xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo,

c¶i thiÖn ®êi sèng n«ng d©n.

Trong công cuộc xây dựng nông thôn mới, nông dân tích cực ®Êu tranh

xây dựng Ðảng, chính quyền trong sạch, vững mạnh, đẩy lùi tệ quan liêu,

tham nhũng, lãng phí, mất dân chủ, mất đoàn kết ở một bộ phận cán bộ, đảng

viên trong nông thôn. Ngoµi c¸c yÕu tè tÝch cùc, chóng ta còng ®ang ph¶i ®èi

mÆt víi nh÷ng tiªu cùc trong lèi sèng cña ng−êi n«ng d©n ViÖt Nam.

N−íc ta lµ mét n−íc n«ng nghiÖp, n«ng d©n chiÕm tû lÖ cao trong d©n sè.

V× vËy, lèi sèng tiÓu n«ng, lèi sèng cña ng−êi n«ng d©n s¶n xuÊt nhá trong céng ®ång lµng x· vÉn

cßn ¶nh h−ëng tiªu cùc ®Õn suy nghÜ, t×nh c¶m, th¸i ®é vµ lèi sèng cña ng−êi n«ng d©n. Lèi sèng tiÓu

n«ng, t− duy manh món, l¹c hËu, tù ph¸t, tù cung, tù cÊp, t¸c phong tuú tiÖn, tÝnh kû luËt kÐm, t− t−ëng

b×nh qu©n chñ nghÜa ®ang béc lé nhiÒu h¹n chÕ trong ®êi sèng n«ng d©n. B−íc vµo thêi kú c«ng

nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ vµ héi nhËp thÕ giíi giai cÊp n«ng d©n n−íc ta ®ang ®øng tr−íc c¸c th¸ch

thøc nghiÖt ng· bëi nÒn n«ng nghiÖp vÉn ®ang lµ nÒn s¶n xuÊt nhá, kÐm ph¸t triÓn, kü thuËt s¶n xuÊt

phæ biÕn vÉn cßn thñ c«ng, l¹c hËu, n«ng s¶n hµng ho¸ ch−a nhiÒu, søc c¹nh tranh cßn kÐm so víi

c¸c n−íc trong khu vùc vµ thÕ giíi. Thu nhËp vµ ®êi sèng n«ng d©n cßn thÊp, tû lÖ nghÌo ®ãi chiÕm tû

lÖ cao, tr×nh ®é d©n trÝ cña c− d©n n«ng th«n cßn h¹n chÕ. ChÝnh lèi sèng hoµ ®ång vµo thiªn nhiªn ®·

lµm cho n«ng d©n nhiÒu khi cßn thô ®éng tr−íc hoµn c¶nh, bÊt lùc tr−íc nh÷ng diÔn biÕn bÊt th−êng

cña nã. T− t−ëng thô ®éng, cÇu may, tr«ng chê ng−êi kh¸c, tr«ng chê x· héi, t− t−ëng ¨n xæi ë th×,

t×nh c¶m dßng hä, côc bé ®Þa ph−¬ng vÉn lµ mét trë ng¹i lín trong x· héi chóng ta. §©y chÝnh lµ

miÕng ®Êt mµu mì ®Ó c¸c hñ tôc l¹c hËu, tÖ mª tÝn dÞ ®oan n¶y në vµ ph¸t triÓn.

§iÒu cÇn quan t©m lµ trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ¶nh h−ëng tiªu cùc cña

chñ nghÜa c¸ nh©n trong quan niÖm sèng vµ lèi sèng ®ang cã chiÒu h−íng gia

t¨ng trong giai cÊp n«ng d©n. T×nh tr¹ng ham lîi tr−íc m¾t cho m×nh g©y h¹i

91

cho ng−êi kh¸c vÉn cßn nhøc nhèi. NhiÒu hµnh vi øng xö bÊt chÊp ®¹o lý, t×nh

ng−êi, v× ®Êt ®ai, nhµ cöa, tiÒn b¹c cã thÓ tranh giµnh, kiÖn tông, s¸t h¹i kÓ c¶

ruét thÞt. Thãi h¸m danh, bon chen, kÌn cùa, ®è kþ vÉn cßn lµm nhøc nhèi x·

héi. Sù lÖc l¹ch trong lèi sèng ¶nh h−ëng rÊt lín dÕn thuÇn phong mü tôc cña

d©n téc.

Tõ thùc tÕ nh÷ng mÆt m¹nh vµ h¹n chÕ trong lèi sèng cña giai cÊp n«ng

d©n, cho thÊy ®Ó x©y dùng lèi sèng d©n téc, hiÖn ®¹i cho giai cÊp n«ng d©n

chóng ta ph¶i kÕt hîp gi÷a x©y vµ chèng, lÊy x©y lµm chñ ®¹o, noi g−¬ng

nh÷ng n«ng d©n tiªu biÓu, tÝch cùc, n¨ng ®éng, giµu lßng yªu n−íc, nh©n ¸i...

chèng lèi sèng c¸ nh©n tiªu cùc, ch¹y theo ®ång tiÒn, Ých kû, tiÓu n«ng.

2.2.2. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i cña c¸c tÇng líp d©n c− c¬

b¶n (trÝ thøc, doanh nh©n)

2.2.2.1. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i cña tÇng líp trÝ thøc

TÇng líp trÝ thøc lµ tÇng líp lao ®éng x· héi, lao ®éng trÝ ãc phøc t¹p,

cã tr×nh ®é häc vÊn, tr×nh ®é chuyªn m«n s©u, ®¹i diÖn cho ®Ønh cao trÝ tuÖ

®−¬ng thêi mµ x· héi ®¹t ®−îc. TrÝ thøc lµ ng−êi s¸ng t¹o, phæ biÕn v¨n ho¸,

khoa häc, kü thuËt vµo ®êi sèng x· héi, thóc ®Èy nhanh sù tiÕn bé x· héi.

Ng−êi trÝ thøc ch©n chÝnh kh«ng chØ cã tr×nh ®é häc vÊn chuyªn m«n mµ cßn

cã ®øc ®é, lu«n v−¬n tíi hÖ chuÈn gi¸ trÞ ch©n – thiÖn – mü. TrÝ thøc cã vai trß

quan träng ®èi víi sù ph¸t triÓn x· héi.

TÇng líp trÝ thøc lµ "nguån lùc chÊt x¸m" trong n−íc vµ ViÖt kiÒu yªu

n−íc, lµ những người lao động trí óc, những người không chỉ có học vấn hay

trình độ chuyên môn cao, mà hơn hết phải là những người quan tâm và có

chính kiến trước những vấn đề chính trị – xã hội nóng bỏng của thời cuộc.

N¨m 1999, n−íc ta cã kho¶ng h¬n 1 triÖu ng−êi tèt nghiÖp ®¹i häc vµ cao

®¼ng trë lªn (ch−a kÓ ngµnh qu¶n trÞ), trong ®ã cã h¬n 10.000 th¹c sÜ, 11.718

tiÕn sÜ, h¬n 800 gi¸o s−, h¬n 3.000 phã gi¸o s−1. ë n−íc ngoµi, cã hµng tr¨m

1 Theo B¸o c¸o cña V¨n phßng Trung −¬ng §¶ng, th¸ng 9-1999.

ngµn trÝ thøc ë gÇn 80 n−íc, cã mÆt ë hÇu hÕt c¸c ngµnh nghÒ chuyªn m«n, kÓ

92

c¶ nh÷ng lÜnh vùc ®ßi hái tr×nh ®é khoa häc kü thuËt nh− khoa häc hµng

kh«ng, vò trô, mét sè lµ chuyªn gia ®Çu ngµnh trong c¸c ngµnh mòi nhän vÒ

khoa häc, c«ng nghÖ vµ qu¶n lý. N¨m 2004 ®éi ngò tri thøc n−íc ta cã

1.870.315 ng−êi, trong ®ã cã hơn 6.000 giáo sư, phó giáo sư, gần 14.000 tiến

sĩ và hàng mấy chục vạn cử nhân. Sè trÝ thøc trªn ®Þa bµn Hµ Néi cã 331.685

ng−êi, thµnh phè Hå ChÝ Minh cã 295.058 ng−êi.

Trong c«ng cuéc ®æi míi cña ®Êt n−íc, lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i cña tÇng

líp trÝ thøc ViÖt Nam ®−îc thiÕt lËp trªn c¸c gi¸ trÞ nh©n ®¹o, giµu lßng nh©n ¸i,

t×nh th−¬ng yªu, sèng cã lý t−ëng, cÇn cï, hiÕu häc, kh¸t khao s¸ng t¹o. §éi ngò

trÝ thøc võa g¾n bã víi nh©n d©n, giµu lßng yªu n−íc, yªu chñ nghÜa x· héi, cã ý

thøc v× d©n téc, v× nh©n d©n, cã hoµi b·o khoa häc lín, kh¸t väng lµm giµu, ®−a

®Êt n−íc tiÕn kÞp víi sù ph¸t triÓn cña thÕ giíi. TrÝ thøc n−íc ta cã tiÒm n¨ng trÝ

tuÖ vµ kh¶ n¨ng s¸ng t¹o lín, lµ nh÷ng ng−êi cã tr×nh ®é häc vÊn cao, quan t©m

vµ cã chÝnh kiÕn tr−íc nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trÞ - x· héi nãng báng cña thêi cuéc.

Trong thùc tÕ, cã thÓ nhËn thÊy ng−êi ViÖt Nam cã chØ sè th«ng minh cao. NhiÒu

n¨m qua, c¸c ®éi häc sinh n−íc ta - lùc l−îng dù bÞ cña trÝ thøc - ®i thi quèc tÕ

®Òu giµnh ®−îc nhiÒu gi¶i th−ëng cao. Trong ®éi ngò trÝ thøc n−íc ta cã nhiÒu

chuyªn gia, nhµ khoa häc cã tiÕng t¨m trong n−íc vµ quèc tÕ. Kh¶ n¨ng s¸ng t¹o

cña trÝ thøc n−íc ta cã ®−îc cßn do sù tiÕp nèi truyÒn thèng hiÕu häc vµ s¸ng t¹o

cña «ng cha. Thªm vµo ®ã, tµi n¨ng trÝ tuÖ ®−îc ph¸t huy cßn do trÝ thøc ViÖt

Nam cÇn cï, v−ît khã trong lao ®éng vµ häc tËp. Do vËy, trÝ thøc n−íc ta cã thÓ

nhanh chãng tiÕp cËn víi nh÷ng khoa häc c«ng nghÖ tiªn tiÕn vµ kü thuËt hiÖn

®¹i. Nh÷ng ph¸t minh khoa häc cã gi¸ trÞ vµ mang tÝnh ®éc lËp víi s¾c th¸i riªng

còng ®· h×nh thµnh (trong to¸n häc, vËt lý häc, y häc - khoa häc qu©n sù …) mµ

quèc tÕ ®· b¾t ®Çu nh×n nhËn nh− lµ nh÷ng "tr−êng ph¸i", "nÒn", "trung t©m".

TrÝ thøc ViÖt Nam lµ tÇng líp ®«ng ®¶o, cã phÈm chÊt chÝnh trÞ tèt, ho¹t

®éng hÇu kh¾p trªn c¸c mÆt cña ®êi sèng x· héi, ®· vµ ®ang cã vai trß to lín,

®ãng gãp tÝch cùc trong sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸. §éi ngò trÝ

thøc n−íc ta cã lßng yªu n−íc, g¾n bã víi nh©n d©n lao ®éng, tin t−ëng vµo sù

nghiÖp ®æi míi cña §¶ng. Trong c«ng tr×nh “VÒ ph¸t triÓn v¨n ho¸ vµ x©y dùng

93

con ng−êi trong thêi kú CNH-H§H” thuéc ch−¬ng tr×nh khoa häc c«ng nghÖ cÊp

nhµ n−íc khoa häc x· héi – 04 ®· ®iÒu tra 686 häc sinh líp 12 vµ 1.585 sinh viªn

n¨m thø 2 vµ n¨m cuèi cña 13 tr−êng phæ th«ng trung häc vµ 13 tr−êng ®¹i häc ë

Hµ Néi, §µ N½ng, thµnh phè Hå ChÝ Minh vÒ lßng yªu n−íc, tù hµo d©n téc cho

thÊy: Cã 91% häc sinh, 94% sinh viªn cho r»ng tinh thÇn yªu n−íc vµ tù hµo d©n

téc lµ nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc quan träng; 85% khao kh¸t muèn ®ãng gãp søc m×nh

vµo c«ng cuéc x©y dùng ®Êt n−íc vµ xem lý t−ëng m×nh muèn phÊn ®Êu v−¬n tíi

lµ “d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh”1.

HiÖn nay, vÒ sè l−îng, so víi yªu cÇu ph¸t triÓn míi cña ®Êt n−íc - ®Èy

m¹nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa, so víi nhiÒu n−íc kh¸c trong khu vùc vµ

thÕ giíi, th× trÝ thøc n−íc ta cßn Ýt, chØ chiÕm 2,3% tæng sè lao ®éng; míi chØ

cã 13 ng−êi tèt nghiÖp cö nh©n/1000 ng−êi d©n vµ 4 sinh viªn/1000 ng−êi d©n.

Riªng sè l−îng trÝ thøc ViÖt KiÒu lµ ®¸ng kÓ, nh−ng v× nhiÒu lý do, chóng ta

vÉn ch−a ®éng viªn ®−îc ®éi ngò nµy ®ãng gãp cho c«ng cuéc x©y dùng quª

h−¬ng, ®Êt n−íc mét c¸ch t−¬ng xøng.

VÒ c¬ cÊu, xÐt tõ tiªu chÝ ®Ó xÕp lo¹i trÝ thøc n−íc ta cã c¬ cÊu kh¸

phong phó, nh−ng trong mèi t−¬ng quan chung cã tÝnh tæng thÓ, th× vÉn cßn

nhiÒu bÊt hîp lý. Theo tr×nh ®é häc vÊn, b»ng cÊp th× trÝ thøc trªn ®¹i häc míi

chØ chiÕm 12% trong tæng sè trÝ thøc (®©y lµ mét tû lÖ thÊp, theo kinh nghiÖm

ë nhiÒu n−íc ph¸t triÓn th× tû lÖ nµy cÇn ph¶i lµ 25-30%). Theo c¸c ngµnh

khoa häc, th× trÝ thøc khoa häc tù nhiªn chØ chiÕm 15,4%, khi ®Êt n−íc b−íc

vµo ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa th× ®ßi hái ph¶i cã nhiÒu h¬n bé

phËn trÝ thøc nµy vµ cïng víi tû lÖ ph¶i cao h¬n trong tæng sè trÝ thøc. Trong

ngµnh kinh tÕ quèc d©n, trÝ thøc trong c¸c c¬ quan hµnh chÝnh - sù nghiÖp

chiÕm tíi 63,7%, cßn ë c¸c ngµnh s¶n xuÊt - kinh doanh chØ lµ 32,7%, ®©y lµ

mét lý do dÉn ®Õn t×nh tr¹ng viÖc ¸p dông c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc

vµo s¶n xuÊt, ®êi sèng cßn thÊp. Theo thµnh phÇn kinh tÕ, th× trÝ thøc tuyÖt ®¹i

1 Vâ V¨n Th¨ng: X©y dùng lèi sèng ë ViÖt Nam hiÖn nay, Nxb. VHTT vµ ViÖn v¨n ho¸, Hµ Néi.2006,

tr.122.

®a sè lµm ë khu vùc Nhµ n−íc (®iÒu nµy ch−a phï hîp víi tinh thÇn chung,

94

khuyÕn khÝch mäi thµnh phÇn kinh tÕ, mäi tæ chøc kinh doanh më réng s¶n

xuÊt, ®Çu t−, ph¸t triÓn theo chiÒu s©u - vËn dông khoa häc vµ c«ng nghÖ hiÖn

®¹i). Theo vïng l·nh thæ, th× sù mÊt c©n ®èi trong ph©n bè trÝ thøc l¹i cµng

nghiªm träng h¬n. TuyÖt ®¹i ®a sè c¸c chuyªn gia tËp trung ë c¸c thµnh phè

lín, trong khi ë n«ng th«n vµ miÒn nói l¹i qu¸ Ýt. Riªng ë Hµ Néi vµ thµnh phè

Hå ChÝ Minh ®· chiÕm 50% tæng sè trÝ thøc c¶ n−íc. Theo giíi tÝnh, n÷ trÝ

thøc chiÕm 37% (víi tû lÖ d©n sè vµ kh¶ n¨ng s¸ng t¹o cña phô n÷ ViÖt Nam

th× tû lÖ nµy ch−a t−¬ng xøng). Theo c¸c thµnh phÇn d©n téc, th× c¸c d©n téc

thiÓu sè n−íc ta chiÕm 13% d©n sè, sinh sèng hÇu hÕt ë miÒn nói, biªn giíi

víi 3/4 diÖn tÝch c¶ n−íc, nh−ng sè trÝ thøc míi chØ b»ng 2,5% tæng sè trÝ

thøc. Theo ®é tuæi, lùc l−îng chuyªn gia vµ c¸n bé qu¶n lý khoa häc cã ®é

tuæi kh¸ cao, thÓ hiÖn sù "l·o hãa" vµ sù "hÉng hôt" trong ®éi ngò trÝ thøc

n−íc ta hiÖn nay (tuæi trung b×nh cña tiÕn sÜ lµ 50,4; gi¸o s− lµ 59,5; phã gi¸o

s− lµ 56,4. Cßn cÊp qu¶n lý khoa häc: ViÖn tr−ëng lµ 55, ViÖn phã lµ 50,9)

C«ng cuéc x©y dùng ®Êt n−íc 20 n¨m qua ®· kh¼ng ®Þnh kh¶ n¨ng

s¸ng t¹o vµ nh÷ng ®ãng gãp khoa häc to lín cña trÝ thøc ViÖt Nam, ®Æc biÖt lµ

c¸c chuyªn gia vµ c¸c c¸n bé qu¶n lý khoa häc ®èi víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn x·

héi. TrÝ thøc khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n ®· gãp phÇn bæ sung, lý gi¶i vµ lµm

râ thªm nh÷ng quan ®iÓm cña §¶ng vÒ con ®−êng ®i lªn cña chñ nghÜa x· héi

ë ViÖt Nam. NhiÒu kÕt luËn khoa häc ®· ®−îc dïng lµm c¬ së ®Ó so¹n th¶o

c¸c nghÞ quyÕt, ho¹ch ®Þnh c¸c chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n−íc,

gãp phÇn vµo thµnh c«ng cña c«ng cuéc ®æi míi. NhiÒu thµnh tùu trong

nghiªn cøu, ®iÒu tra ®iÒu kiÖn tù nhiªn, tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ m«i tr−êng

cña trÝ thøc khoa häc tù nhiªn ®· gãp phÇn ®¸ng kÓ cho viÖc x©y dùng chiÕn

l−îc vµ quy ho¹ch ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña ®Êt n−íc, t¹o c¬ së cho qu¸

tr×nh tiÕp thu vµ lµm chñ c«ng nghÖ míi. §éi ngò c¸n bé khoa häc mét sè

ngµnh nghiªn cøu c¬ b¶n ®· cã kh¶ n¨ng tiÕp cËn tr×nh ®é hiÖn ®¹i trªn thÕ

giíi. TrÝ thøc c¸c ngµnh khoa häc vµ c«ng nghÖ g¾n bã h¬n víi s¶n xuÊt vµ ®êi

sèng. NhiÒu thµnh tùu khoa häc vµ c«ng nghÖ míi ®· ®−îc øng dông, gãp

phÇn rÊt quan träng vµo viÖc n©ng cao n¨ng suÊt, chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ trong

95

c¸c ngµnh s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, y tÕ, b−u chÝnh viÔn th«ng, giao th«ng vËn

t¶i, x©y dùng, n¨ng l−îng, dÇu khÝ, hµng tiªu dïng, hµng xuÊt khÈu…, x©y

dùng vµ cñng cè quèc phßng - an ninh …

Ngµy nay, khi ®Êt n−íc ta ®ang tiÕp tôc ®æi míi toµn diÖn, héi nhËp vµo

nÒn kinh tÕ tri thøc toµn cÇu th× vai trß tr¸ch nhiÖm cña tÇng líp tri thøc trªn

c¸c lÜnh vùc v¨n ho¸, gi¸o dôc- ®µo t¹o, khoa häc - kü thuËt, kinh tÕ - x· héi…

cµng quan träng vµ nÆng nÒ h¬n.

§éi ngò trÝ thøc n−íc ta lµ lùc l−îng tiếp thu và truyền bá tri thức, văn

hóa; Sáng tạo các giá trị mới của tri thức, văn hóa, lµ lùc l−îng quan träng

cung cÊp c¸c luËn cø khoa häc ®Ó §¶ng vµ Nhµ n−íc hoµn thiÖn c¸c chñ

tr−¬ng, chÝnh s¸ch ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi; Đề xuất, phản biện một cách độc

lập các chủ trương chính sách và biện lµ ®éng lùc cña khoa häc c«ng nghÖ

trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸. TrÝ thøc lµ lùc l−îng ®i ®Çu

trong viÖc nghiªn cøu, triÓn khai c¸c c«ng nghÖ tiªn tiÕn vµo trong lÜnh vùc

n«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n. TrÝ thøc cã nhiÖm vô nghiªn cøu, t− vÊn

x©y dùng c¸c ch−¬ng tr×nh, dù ¸n lín trong lÜnh vùc khoa häc then chèt, quan

träng. Tri thøc cã nhiÖm vô n©ng cao chÊt l−îng gi¸o dôc, ®µo t¹o, n©ng cao

d©n trÝ, phæ biÕn c¸c trÝ thøc khoa häc vµo vµ c«ng nghÖ tiªn tiÕn vµo ®êi sèng,

s¶n xuÊt cña nh©n d©n; pháp giải quyết các vấn đề của xã hội; Dự báo và định

hướng dư luận xã hội. Lèi sèng v¨n minh, hiÖn ®¹i, nh©n v¨n cña tÇng líp trÝ

thøc gãp phÇn ng¨n chÆn, ®Èy lïi c¸c phong tôc tËp qu¸n lçi thêi, l¹c hËu.

XÐt c¶ vÒ sè l−îng, chÊt l−îng vµ c¬ cÊu ®éi ngò trÝ thøc ch−a m¹nh, cßn

nhiÒu mÆt ch−a ®¸p øng ®−îc lîi Ých tr−íc m¾t vµ l©u dµi, ch−a ngang tÇm víi

víi nhiÖm vô ph¸t triÓn ®Êt n−íc.

Trong qu¸ tr×nh héi nhËp, x©y dùng, ph¸t triÓn kinh tÕ trÝ thøc, ®éi ngò trÝ

thøc ngµy cµng tr−ëng thµnh, song còng béc lé h¹n chÕ lµ sù thiÕu kiÕn thøc,

kinh nghiÖm, kü n¨ng, cßn chÞu ¶nh h−ëng cña lèi sèng tiÓu n«ng. Lao ®éng

s¸ng t¹o ®¹t hiÖu qu¶ ch−a cao; cßn thiÕu nhiÒu nh÷ng chuyªn gia giái ®Ó gi¶i

quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò khoa häc chiÕn l−îc; cã qu¸ Ýt nh÷ng b¸n bé qu¶n lý khoa

häc ®Ó ®−a ®¬n vÞ, ngµnh vµ c¶ ®éi ngò trÝ thøc cã b−íc ph¸t triÓn nhanh vµ v−ît

96

bËc. Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n h¹n chÕ sù ph¸t triÓn cña ®éi ngò trÝ thøc,

®Õn chÊt l−îng ®éi ngò, thËm chÝ mét bé phËn trÝ thøc ch−a tËn t©m víi c«ng viÖc

vµ sèng b»ng chÝnh chuyªn m«n cña m×nh lµ do chÝnh s¸ch ph¸t hiÖn, båi d−ìng,

sö dông vµ ®·i ngé trÝ thøc c¶ n−íc vÉn cßn nhiÒu h¹n chÕ, bÊt cËp. Chóng ta

®ang sèng trong méi tr−êng mµ trÝ thøc thùc sù ch−a ®−îc ®·i ngé tho¶ ®¸ng.

§éi ngò trÝ thøc lu«n mong muèn ®−îc sö dông, cã ®iÒu kiÖn vµ c¬ héi ph¸t

huy hÕt tµi n¨ng, cã m«i tr−êng s¸ng t¹o, chuyªn t©m vµo chuyªn m«n, cã

®iÒu kiÖn häc hµnh, n©ng cao tri thøc, kh«ng ph¶i b−¬n ch¶i, l¨n lén kiÕm tiÒn

lo toan chÝnh cuéc sèng. Theo kÕt qu¶ ®iÒu tra KX. 04- 06 vÒ t©m t− vµ

nguyÖn väng cña trÝ thøc nãi chung cho thÊy: 97,5% tri thøc cÇn cã chÝnh s¸ch

ph¸t huy n¨ng lùc s¸ng t¹o; 92,5% muèn lao ®éng ®−îc ®¸nh gi¸ ®óng møc;

87,5% muèn lao ®éng trong lÜnh vùc chuyªn m«n ®−îc ®µo t¹o; 85% muèn cã

m«i tr−êng thuËn lîi ®Ó lµm viÖc; 85% muèn cã ®iÒu kiÖn vËt chÊt - kinh tÕ ®Ó

lao ®éng s¸ng t¹o; 82% kh«ng ph¶i lµm nghÒ phô kiÕm sèng1.

NhiÒu n¨m qua §¶ng vµ Nhµ n−íc ®· hÕt søc quan t©m ®Õn ®êi sèng vËt

chÊt vµ tinh thÇn cña ®éi ngò trÝ thøc, chÝnh s¸ch ®·i ngé trÝ thøc cã nhiÒu

chuyÓn biÕn, ngoµi chÝnh s¸ch tiÒn l−¬ng c¶i tiÕn, cßn cã chÕ ®é phô cÊp ®Æc

thï víi trÝ thøc lµm viÖc ë c¸c ngµnh nghÒ kh¸c nhau, cßn cã thªm chÝnh s¸ch

nhµ ë, chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch vÒ tinh thÇn gióp trÝ thøc g¾n bã víi c«ng

viÖc, yªn t©m víi c«ng t¸c, cã ®iÒu kiÖn trau dåi chuyªn m«n, nghiÖp vô cña

m×nh. MÆc dï, chÕ ®é chÝnh s¸ch cña trÝ thøc ®−îc ®iÒu chØnh nhiÒu lÇn,

nh−ng ®a sè trÝ thøc ch−a thÓ sèng b»ng l−¬ng, tiÒn l−¬ng ch−a lµ thu nhËp

chÝnh, chñ yÕu, ®¶m b¶o cho c¸n bé ®ñ sèng, ®ñ t¸i s¶n xuÊt søc lao ®éng.

ViÖc ®·i ngé kh«ng xøng ®¸ng th−êng lµm cho tÇng líp trÝ thøc kh«ng ®ñ ®iÒu

kiÖn ®Ó thùc thi nhiÖm vô s¸ng t¹o. HiÖn nay thu nhËp c¸c nhµ khoa häc ë

ViÖt Nam vÉn cßn ë møc thÊp so víi c¸c n−íc trong khu vùc. L−¬ng cña Gi¸o

s−, ViÖn tr−ëng ViÖt Nam b»ng 1/10 l−¬ng cña Gi¸o s−, ViÖn tr−ëng Trung

1 §ç ThÞ Th¹ch (2005): Ph¸t huy nguån nh©n lùc trÝ thøc n÷ trong sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i

ho¸, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, tr.176.

Quèc. §· ®Õn lóc cÇn ph¶i cã chÝnh s¸ch tËn dông tµi n¨ng, ®¸ng gi¸ ®óng

97

c«ng søc, thµnh qu¶ c¸c nhµ khoa häc trªn nhiÒu lÜnh c¶ khoa häc tù nhiªn,

khoa häc c«ng nghÖ vµ khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n. H¬n n÷a, cÇn cã tiªu chÝ

®Ó x¸c ®Þnh ph©n lo¹i nhµ khoa häc.

§éi ngò trÝ thøc ch−a ph¸t huy hÕt n¨ng lùc cña m×nh cßn do chóng ta

ch−a chó träng x©y dùng ®éi ngò c¸c nhµ khoa häc thµnh c¸c chuyªn gia trong

mäi lÜnh vùc. Theo kÕt qu¶ nghiªn cøu thùc tr¹ng ®éi ngò khoa häc c«ng nghÖ

trªn ®Þa bµn thµnh phè Hå ChÝ Minh, trë ng¹i lµm ®éi ngò khoa häc c«ng nghÖ

ch−a ph¸t huy hÕt n¨ng lùc, ch−a cËp nhËt ®−îc tr×nh ®é khoa häc c«ng nghÖ

thÕ giíi: 100% ý kiÕn do ph−¬ng thøc qu¶n lý ch−a hîp lý, chÝnh s¸ch ®·i ngé

ch−a xøng ®¸ng; 88,3% cho lµ ®iÒu kiÖn lµm viÖc thiÕu thèn (®iÒu kiÖn lµm

viÖc l¹c hËu, h×nh thµnh tù ph¸t, kh«ng cã quy ho¹ch), chØ cã 8,3% ý kiÕn cho

lµ t¹m ®ñ; 3% cho lµ ®ñ; 63% nhËn ®Þnh yÕu kÐm tõ chÝnh b¶n th©n ®éi ngò

(c¬ cÊu ®éi ngò kh«ng ®ång bé, ®éi ngò nghiªn cøu vµ triÓn khai Ýt vÒ sè

l−îng, tr×nh ®é ®éi ngò cßn h¹n chÕ, Ýt tiÕp cËn th«ng tin hiÖn ®¹i); sè l−îng

c¸n bé khoa häc ë lÜnh vùc s¶n xuÊt chñ yÕu cña thµnh phè chiÕm tû lÖ thÊp

trong lùc l−îng lao ®éng c«ng nghiÖp vµ chÕ biÕn: 33.576(14,7%); n«ng

nghiÖp vµ thuû s¶n 1.328 (0,6%)…n¨m 2004 cã 2.279 trÝ thøc tham gia vµo

ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu ph¸t triÓn khoa häc c«ng nghÖ do thµnh phè Hå ChÝ

Minh qu¶n lý.1

VÊn ®Ò cÇn kh¾c phôc cña trÝ thøc n−íc ta hiÖn nay lµ: kh¶ n¨ng s¸ng t¹o cña

®éi ngò nµy ch−a ®−îc ph¸t huy ®Çy ®ñ; hiÖn t−îng "l·ng phÝ chÊt x¸m", "b¹c chÊt

x¸m" vµ "ch¶y chÊt x¸m"…vÉn rÊt cÇn quan t©m. C«ng t¸c l·nh ®¹o vµ qu¶n lý trÝ

thøc cßn nhiÒu bÊt cËp, ch−a t¹o ra ®−îc ®éng lùc thÝch ®¸ng, hîp lý cho lao ®éng

s¸ng t¹o, c¸c lùc l−îng trÝ thøc cßn ph©n t¸n, tæ chøc nghiªn cøu khoa häc nhiÒu khi

mang tÝnh h×nh thøc, thiÕu d©n chñ, vµ ®· n¶y sinh sù tham thòng trong khoa häc …

Trong thùc tÕ, chóng ta ch−a gi¶i quyÕt tho¶ ®¸ng vÊn ®Ò lîi Ých cña c¸n

bé, nhÊt lµ ch−a cã chÕ ®é tiÒn l−¬ng phï hîp. §æi míi chÝnh s¸ch tiÒn l−¬ng

1 PGS, TS Hoàng Anh Tuấn: Héi th¶o Phát huy trí tuệ đội ngũ trí thức Khoa học và Công nghệ

TP.HCM.

ph¶i g¾n liÒn víi thu hót nh©n tµi, khuyÕn khÝch tµi n¨ng. V× thÕ, cÇn cã chÕ

98

®é ®·i ngé, khen th−ëng tho¶ ®¸ng víi c¸c ho¹t ®éng s¸ng t¹o tuú theo c«ng

tr×nh vµ gi¸ trÞ thùc tÕ ®Ó thu hót khuyÕn khÝch tµi n¨ng, cÇn thùc hiÖn chÕ ®é

tr¶ l−¬ng cao cho c¸c chuyªn gia vµ −u tiªn ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña hä. Cïng

víi chÕ ®é tr¶ l−¬ng tho¶ ®¸ng, cÇn cã c¬ chÕ míi vÒ träng dông nh©n tµi, ph¶i

®−îc cô thÓ ho¸ ë c¸c cÊp, c¸c ngµnh, tõ trung −¬ng ®Õn c¬ së. Ngoµi ®·i ngé

vÒ vËt chÊt, chÝnh s¸ch cÇn quan t©m mÆt tinh thÇn cho c¸c nhµ khoa häc,

b»ng c¸ch t«n vinh qua c¸c gi¶i th−ëng, danh hiÖu.

HiÖn nay, ®éi ngò trÝ thøc n−íc ta ®ang cã nhiÒu biÕn ®æi. Sù biÕn ®æi cã

chiÒu h−íng ®¸ng l−u ý lµ: sè l−îng t¨ng nhanh ë c¸c ngµnh dÔ kiÕm viÖc lµm,

l−¬ng cao, cã c¬ héi ph¸t triÓn; trÝ thøc cã häc vÞ t¨ng nhanh. Nguån ®µo t¹o

®−îc ®a d¹ng hãa, nh−ng c¬ cÊu ngµnh nghÒ ®µo t¹o vµ thµnh phÇn con em lao

®éng trong ®éi ngò trÝ thøc ch−a phï hîp. TrÝ thøc lµ con em c¸c d©n téc thiÓu

sè gi¶m ®i mét c¸ch t−¬ng ®èi. TrÝ thøc con em c«ng - n«ng; ë vïng n«ng

th«n, miÒn nói còng gi¶m ®i so víi con em c¸c thµnh phÇn giµu cã, ë thµnh

phè, ®ång b»ng. ChÊt l−îng lao ®éng cña trÝ thøc cã xu h−íng s¸ng t¹o - hiÖu

qu¶ - thiÕt thùc h¬n, song ch−a thËt cao vµ ®Òu kh¾p.

§éi ngò trÝ thøc ViÖt Nam ë n−íc ngoµi lµ mét nguån lùc quan träng vÒ

khoa häc vµ c«ng nghÖ, tiÒm n¨ng kinh tÕ, kinh nghiÖm qu¶n lý tiªn tiÕn vµ lµ

cÇu nèi cho sù ph¸t triÓn ®Êt n−íc, nhiÒu ng−êi ®· vµ ®ang gi÷ nh÷ng vÞ trÝ

quan träng trong c¸c c¬ quan, c¬ së nghiªn cøu, ®µo t¹o, trong c¸c c«ng ty, tæ

chøc, tËp ®oµn vµ tæ chøc quèc tÕ. C¸c gi¸ trÞ trung thùc, ®éc lËp, s¸ng t¹o, tù

chñ, tinh thÇn phÊn ®Êu v−¬n lªn tiÕp thu c¸i míi, cã ãc s¸ng t¹o, cã tr¸ch

nhiÖm víi c¸c s¶n phÈm s¸ng t¹o cña trÝ thøc ViÖt Nam ë n−íc ngoµi lu«n cã

t¸c ®éng s©u s¾c ®Õn x· héi.

HiÖn nay, bªn c¹nh lèi sèng tèt ®Ñp cña tÇng líp trÝ thøc, trong x· héi ta

vÉn cßn mét bé phËn trÝ thøc thiÕu b¶n chÊt cña ng−êi trÝ thøc, kh«ng d¸m ®Êu

tranh víi nh÷ng hiÖn t−îng tiªu cùc, khi cã chøc quyÒn chia bÌ kÕt c¸nh, tham

nhòng, l·ng phÝ, g©y bøc xóc trong nh©n d©n. Bé phËn trÝ thøc nµy vÉn cßn cã

biÓu hiÖn lèi sèng tiÓu n«ng, t− duy manh món trong kÕ ho¹ch c«ng t¸c vµ

ch−¬ng tr×nh hµnh ®éng, t¸c phong tuú tiÖn, kû luËt kÐm, hÑp hßi, ®è kþ, ¨n

99

xæi, tranh thñ chôp giËt, chØ vun vÐn lîi Ých c¸ nh©n kh«ng quan t©m lîi Ých

tËp thÓ.

Ngµy nay, khi ®Êt n−íc ta ®ang b−íc sang mét thêi kú míi, thêi kú tiÕp

tôc ®æi míi toµn diÖn, héi nhËp nÒn kinh tÕ trÝ thøc toµn cÇu th× vai trß tr¸ch

nhiÖm cña tÇng líp trÝ thøc cµng quan träng vµ nÆng nÒ h¬n. §æi míi cµng s©u

s¾c toµn diÖn cµng ®ßi hái ph¶i ®æi míi c¨n b¶n trong x©y dùng lèi sèng d©n

téc hiÖn ®¹i cña ®éi ngò trÝ thøc.

2.2.2.2. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i cña tÇng líp doanh nh©n

Theo khảo sát của Bộ Kế hoạch và Đầu tư tiến hành tại trên 40.000

doanh nghiệp vào giữa năm 2005, thì số doanh nhân từ 30 tuổi đến 40 tuổi

chiếm 25,7%; từ 41 đến 50 tuổi chiếm 31,7%; doanh nhân từ độ tuổi 30 đến

50 chiếm khoảng 57,4%, doanh nhân tuổi 20 – 30 đang có nhiều triển vọng.

TÇng lớp doanh nhân nước ta cã mét vÞ trÝ ®Æc biÖt quan träng trong nÒn kinh

tÕ, ®ãng gãp 45% GDP c¶ n−íc, trªn 50% xuÊt khÈu, gi¶i quyÕt 90% viÖc lµm

cho x· héi.

Doanh nh©n ViÖt Nam cã lèi sèng mang ®Ëm tÝnh d©n téc - hiÖn ®¹i, cã

lý t−ëng cao ®Ñp, giàu lòng yêu nước, biÕt kÕt hîp lîi Ých c¸ nh©n vµ lîi Ých

®Êt n−íc, cã kh¸t väng lµm giµu, ®−a ®Êt n−íc tho¸t khái nghÌo nµn, tôt hËu,

là lực lượng chủ lực của đất nước trong công cuộc phát triển kinh tế và hội

nhập kinh tế quốc tế .

Lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i cña tÇng líp doanh nhân Việt Nam ®−îc thÓ

hiÖn ë tÝnh n¨ng ®éng, sáng tạo, kỷ luật và tinh thần sẵn sàng chịu trách

nhiệm, cũng như tính quyết đoán, d¸m lµm, d¸m chÞu tr¸ch nhiÖm. Những

doanh nhân thành đạt thường có tham vọng vượt qua được mọi khó khăn, tự

mình giải quyết mọi vấn đề và hoàn thành tốt công việc. Họ sống có, có quyết

tâm và phải làm bằng được những gì mình đã muốn lu«n cã vai trß tÝch cùc

trong s¶n xuÊt kinh doanh, n©ng cao chÊt l−îng s¶n phÈm, më réng ®Çu t−

trong n−íc vµ n−íc ngoµi, t¹o dùng vµ gi÷ g×n th−¬ng hiÖu ViÖt Nam. Hä là

người tham mưu cho nhà nước về đường lối, chiến lược và sách lược kinh tế.

Doanh nhân có thể đề xuất các giải pháp, đồng thời đóng vai trò cầu nối cho

100

nhà nước trong các quan hệ đối ngoại, hä cã kỹ năng và kiến thức kinh doanh

giỏi, có tinh thần sáng tạo, lµ nhà kinh doanh hiện đại, có khả năng hợp tác và

cạnh tranh quốc tế tốt, đó là cơ hội chiến thắng trong cạnh tranh, góp phần để

nền kinh tế Việt Nam hội nhập vào đời sống kinh tế chính trị toàn cầu.

Tuy nhiªn, tr×nh ®é ®µo t¹o ®éi ngò doanh nh©n cßn kh«ng Ýt mÆt bÊt cËp

tr−íc nh÷ng yªu cÇu míi, nhiÒu doanh nh©n tri thøc vÒ thÞ tr−êng, vÒ kinh

doanh ch−a s©u. Kh«ng Ýt doanh nh©n cßn bì ngì tr−íc nh÷ng ho¹t ®éng kinh

doanh cña kinh tÕ thÞ tr−êng. Trong lµm ¨n víi ®èi t¸c n−íc ngoµi, nhiÒu

doanh nh©n ch−a n¾m b¾t ®−îc th«ng lÖ quèc tÕ, thiÕu tri thøc kinh doanh hiÖn

®¹i, v¨n minh. Trình độ, kiến thức của chủ doanh nghiệp đóng vai

trò quyết định vào thành công của doanh nghiệp. Kết quả cuộc điều tra khảo

sát nhu cầu doanh nghiệp phÝa Bắc do Trung tâm Hỗ trợ kỹ thuật Doanh

nghiệp tại thành phố Hà Nội tiến hành tháng 7 năm 2007 cho thÊy: trên

33.487 doanh nghiệp thuộc 30 tỉnh, thành phố phía cho thấy: 54,5% chủ

doanh nghiệp có trình độ cao đẳng trở lên (số chủ DN tư nhân thấp hơn với

24,68%); 70% chủ doanh nghiệp chưa được đào tạo về quản trị kinh doanh và

kiến thức kinh tế trong đó có cả những người trình độ học vấn Cao đẳng và

Đại học. Hầu hết doanh nghiệp thuộc mọi loại hình đều gặp phải những khó

khăn trong việc quản trị doanh nghiệp với 63,4% doanh nghiệp yêu cầu được

hỗ trợ đào tạo những kỹ năng này.

Tr×nh ®é v¨n hãa, häc vÊn, khoa häc, kü thuËt cña mét bé phËn doanh nh©n

cßn yÕu, thiÕu tÝnh chuyªn nghiÖp, kh«ng ®−îc ®µo t¹o c¬ b¶n, thiÕu kiÕn thøc

qu¶n lý, kinh doanh hiÖn ®¹i. Do vËy, kh«ng ®ñ kh¶ n¨ng n¾m b¾t vµ tiÕp cËn

®−îc nh÷ng tiÕn bé cña khoa häc, c«ng nghÖ míi, ch−a chó träng ®Õn viÖc n©ng

cao tr×nh ®é c«ng nghÖ trong doanh nghiÖp cña m×nh. Tình trạng kinh doanh

manh mún, chụp giật, thậm chí phi pháp của một sè doanh nh©n.

Theo sè liÖu ®iÒu tra, hiÖn nay 70% m¸y mãc thiÕt bÞ cã tuæi thä trªn 20

n¨m (tøc lµ ®· l¹c hËu 2 - 3 thÕ hÖ), c«ng suÊt b×nh qu©n chØ ®¹t 50%, chÊt l−îng

s¶n phÈm thÊp (chØ 15% s¶n phÈm ®¹t chÊt l−îng quèc tÕ). NhiÒu gi¸m ®èc Ýt

dµnh thêi gian cho viÖc tù häc, tù ®äc s¸ch b¸o, trang bÞ ngo¹i ng÷, n©ng cao

101

tr×nh ®é.

Trong tÇng líp doanh nh©n cã mét bé phËn lèi sèng bÞ sa sót, cã t− t−ëng

“chôp giËt”, “lõa ®¶o”, ngoài các lý do khách quan như hệ thống luật pháp lạc

hậu, tình trạng quan liêu và tham nhũng tràn lan...còn có lý do chủ quan là kiến

thức kinh doanh của doanh nhân quá thấp. Một số lượng đông đảo doanh nhân

hoạt động tự phát, hoàn toàn không hiểu biết những kỹ năng thông thường, đó là

chưa kể đến những kiến thức liên quan về pháp luật, môi trường và văn hóa...;

trong c«ng viÖc, thiÕu ch÷ tÝn, kh«ng chó träng viÖc t¹o sù tin t−ëng l©u dµi cho

®èi t¸c; mét bé phËn doanh nh©n vèn liÕng ch−a nhiÒu, kh¶ n¨ng c¹nh tranh ch−a

cao, t×nh tr¹ng lîi dông khe hë cña c¬ chÕ ®Ó lµm giµu cho b¶n th©n; cã doanh

nh©n giµu lªn rÊt nhanh trong khi doanh nghiÖp th× lµm ¨n thua lç, thËm chÝ bÞ

ph¸ s¶n, trong suy nghĩ vµ trong hành động. Chủ nghĩa cá nhân đã lấn át họ, thôi

thúc họ thực hiện hành vi tham nhũng, hối lộ, tham ô, cửa quyền.

T×nh tr¹ng tiªu cùc vµ tham nhòng cµng trë nªn nÆng nÒ khi doanh nh©n

Nhµ n−íc liªn kÕt víi c¸c bé qu¶n lý Nhµ n−íc ®Ó lµm ¨n bÊt chÝnh. Mét sè

doanh nh©n cã ý thøc kû luËt kÐm, Ýt cã tr¸ch nhiÖm ®èi víi sù ph¸t triÓn cña

doanh nghiÖp, ch−a thËt sù coi doanh nghiÖp lµ n¬i g¾n bã m¸u thÞt vµ dèc lßng,

dèc søc cho sù ph¸t triÓn, mµ chØ coi doanh nghiÖp nh− ph−¬ng tiÖn ®Ó thùc hiÖn

môc ®Ých th¨ng quan tiÕn chøc, hoÆc ®Ó tranh thñ lµm giµu tr−íc khi ph¶i rêi

khái ghÕ gi¸m ®èc.

Tuy gi¸ trÞ tµi s¶n cè ®Þnh cña c¸c doanh nghiÖp Nhµ n−íc hiÖn nay cßn nhá bÐ

(kho¶ng 70% doanh nghiÖp cã gi¸ trÞ tµi s¶n cè ®Þnh d−íi 1 tû ®ång, 24% tõ 1 ®Õn 10 tû, chØ cã

kho¶ng 5% trªn 60 tû ®ång), do n¨ng lùc vµ tr×nh ®é tæ chøc qu¶n lý cña mét sè doanh nh©n

yÕu nªn vÉn kh«ng tæ chøc ®−îc bé m¸y qu¶n lý gän nhÑ, cã hiÖu qu¶, phï hîp víi doanh

nghiÖp vµ c¬ chÕ thÞ tr−êng. VÊn ®Ò s¾p xÕp nh©n lùc, bè trÝ c¸n bé, nh©n viªn, tæ chøc l¹i c¸c

phßng chøc n¨ng ch−a phï hîp víi c¬ chÕ míi.

Nh÷ng tån t¹i trªn ®©y trùc tiÕp lµm h¹n chÕ ®Õn qu¸ tr×nh ®iÒu hµnh vµ

tæ chøc doanh nghiÖp, lµm gi¶m hiÖu qu¶ ho¹t ®éng cña ®¬n vÞ trong nÒn kinh

tÕ, cã nh÷ng tån t¹i do qu¸ khø, do lÞch sö ®Ó l¹i vµ còng cã nh÷ng h¹n chÕ do

thÕ hÖ ®−¬ng nhiÖm g©y ra. §ã lµ nh÷ng lùc c¶n cÇn ph¶i lo¹i bá trong qu¸

102

tr×nh x©y dùng ®éi ngò doanh nh©n cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®ang tõng b−íc

h×nh thµnh theo ®−êng lèi cña §¶ng vµ Nhµ n−íc.

Ngµy nay, doanh nh©n n−íc ta ®ang ®øng tr−íc yªu cÇu míi lµ ph¶i v−¬n

lªn xøng tÇm thêi ®¹i, ph¶i n©ng cao hiÖu qu¶ vµ søc c¹nh tranh cña s¶n phÈm

hµng ho¸ dÞch vô, më réng kinh doanh trªn nhiÒu lÜnh vùc, nhÊt lµ lÜnh vùc cã

gi¸ trÞ gia t¨ng cao, më réng s¶n xuÊt kinh doanh, t¨ng c−êng liªn kÕt, liªn

doanh. Mçi doanh nh©n ph¶i ®ñ b¶n lÜnh vµ trÝ tuÖ, kh«ng nh÷ng ®Ó ®øng v÷ng

trªn thÞ tr−êng trong n−íc mµ cßn ph¶i v−¬n ra thÞ tr−êng khu vùc vµ thÕ giíi,

héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ thµnh c«ng. Những biến động không ngừng trong quá

trình hoạt động đòi hỏi doanh nghiệp phải có khả năng thích ứng nhanh nhạy,

dễ dàng biến đổi cho phù hợp và hiệu quả với tình hình. Muèn vËy, tÇng líp

doanh nh©n ph¶i biÕt ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ, phÈm chÊt tèt ®Ñp, trong lèi sèng

d©n téc hiÖn ®¹i vµ biÕt chèng l¹i, thñ tiªu nh÷ng yÕu tè tiªu cùc trong lèi

sèng tr¸nh tuú tiÖn, b×nh qu©n chñ nghÜa.

2.2.3. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cña c¸c nhãm x∙ héi c¬

b¶n (thanh niªn, phô n÷, ng−êi cao tuæi…)

2.2.3.1. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i cña nhãm thanh niªn

Lèi sèng thanh niªn trong x· héi hiÖn ®¹i cã nhiÒu biÕn ®éng lín, ®a

d¹ng vµ phøc t¹p. Thanh niªn lµ nguån nh©n lùc cña quèc gia, tû lÖ thanh niên

tham gia trong các thành phần kinh tế: kinh tế ngoài nhà nước (89%), kinh tế

nhà nước (khoảng 10%), kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài (khoảng 1%). D−íi

t¸c ®éng cña kinh tÕ thÞ tr−êng nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng ViÖt Nam cã nh÷ng

chuyÓn ®æi nhÊt ®Þnh. §iÒu ®¸ng mõng lµ thanh niªn ngày nay đã kÕ thõa vµ

ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ tèt ®Ñp ®ã trong lèi sèng tốt ®Ñp của thế hệ cha anh,

sèng cã −íc m¬, lý t−ëng, có ý thức, có ý chí tự lực, tự cường, cã t− t−ëng

tiÕn bé, kh«ng ng¹i khã kh¨n, xung kích thực hiện những việc khó, việc mới

và lập nhiều thành tích xuất sắc, góp phần vào thành tựu chung của đất nước

sau hơn 20 năm đổi mới. Thanh niên, trí thức trẻ cả nước rất quan tâm, tâm

huyết với nhiều vấn đề của đất nước. Thanh niªn cã th¸i ®é tÝch cùc, h−íng

tíi c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng, biÕt kh¼ng ®Þnh c¸c ®óng, ®Êu tranh chèng c¸i sai

103

tr¸i. Tinh thÇn yªu n−íc, ý thøc tù hµo d©n téc, tù t«n d©n téc nh÷ng gi¸ trÞ tèt

®Ñp cña d©n téc ta vÉn ®−îc nu«i d−ìng. Nghiªn cøu cña ®Ò tµi KHXH –04 vÒ

“Ph¸t triÓn v¨n ho¸ vµ x©y dùng con ng−êi trong thêi kú CNH- H§H” cho

biÕt cã 89,9% sinh viªn quan t©m ®Õn gi¸ trÞ yªu n−íc mµ biÓu hiÖn cña nã lµ

tinh thÇn ®éc lËp d©n téc1. KÕt qu¶ kh¶o s¸t n¨m 2001 cña Uû ban quèc gia vÒ

thanh niªn ViÖt Nam trªn 2900 ®oµn viªn, thanh niªn vÒ “T×nh h×nh, t− t−ëng

thanh niªn” cho thÊy phÇn lín thanh niªn ®· nhËn thøc ®−îc ®óng nh÷ng

nhiÖm vô cÇn thiÕt ®Ó sím ®¹t ®−îc môc tiªu d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi

c«ng b»ng, d©n chñ, d©n chñ, v¨n minh. Trong ®ã 89% thanh niªn ®ång t×nh

chèng tham nhòng, quan liªu, mÊt d©n chñ; 82,4% ñng hé gi÷ v÷ng æn ®Þnh

chÝnh trÞ, an ninh x· héi; 80,8% cho r»ng cÇn ph¸t huy b¶n s¾c d©n téc; 78,7%

tiÕp tôc ñng hé, x©y dùng, chØnh ®èn §¶ng; 77,7% t¨ng c−êng khèi ®¹i ®oµn

kÕt d©n téc; 68,8% thu hót ®Çu t− n−íc ngoµi; 67,3% t¨ng c−êng ngo¹i giao ®a

ph−¬ng; 67,3% ph¸t huy néi lùc; 65,8% chèng nguy c¬ chÖch h−íng x· héi

chñ nghÜa2. PhÇn ®a thanh niªn mong muèn ®−îc ®øng trong c¸c tæ chøc

chÝnh trÞ x· héi ®Ó ®−îc cèng hiÕn, tr−ëng thµnh. 89% thanh niªn cã nguyÖn

väng vµo §oµn; 86,8% muèn vµo §¶ng.

KÕt qu¶ ®iÒu tra x· héi häc cho thÊy, héi nhËp vµ giao l−u v¨n ho¸ quèc

tÕ ®· ®−îc hÇu hÕt thanh niªn cho lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò cÊp b¸ch vµ cÇn

thiÕt. 99,7% thanh niªn cho r»ng héi nhËp vµ giao l−u v¨n ho¸ trong bèi c¶nh

hiÖn nay lµ cÇn thiÕt, trong ®ã rÊt cÇn thiÕt lµ 64,5%. Tû lÖ tr¶ lêi cÊu hái

kh«ng cÇn thiÕt chiÕm chØ chiÕm 0,3%. §iÒu nµy chøng tá ®èi víi thanh niªn

héi nhËp quèc tÕ lµ nhu cÇu ®Ó häc tËp, lao ®éng, më mang kiÕn thøc còng

nh− c¹nh tranh ®Ó ph¸t triÓn. Theo thanh niªn cÇn chuÈn bÞ ®Ó héi nhËp quèc

tÕ. Cã 56,7% thanh niªn cho r»ng cÇn cã sù hiÓu biÕt luËt ph¸p ViÖt Nam vµ

luËt ph¸p quèc tÕ, 47,2% cÇn hiÓu phong tôc ViÖt nam vµ quèc tÕ. 50,2%

1 Vâ v¨n Th¾ng: X©y dùng lèi sèng ë ViÖt Nam hiÖn nay, Nxb. VHTT vµ ViÖn V¨n ho¸, Hµ Néi. 2006,

tr.122.

2 ViÖn Khoa häc x· héi ViÖt Nam, GS,VS.NguyÔn Duy Quý, §¹o ®øc x· héi ë n−íc ta hiÖn nay, vÊn

®Ò vµ gi¶i ph¸p, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi,.2006, tr..232.

thanh niªn quan niÖm cÇn chuÈn bÞ tr×nh ®é tin häc, ngo¹i ng÷ ®Ó héi nhËp.

104

§iÒu ®¸ng mõng lµ cã 94,8% cho r»ng hä ®· chuÈn bÞ s½n sµng ®Ó héi nhËp

quèc tÕ. §a sè thanh niªn ®· chuÈn bÞ tr×nh ®é, chuyªn m«n vµ häc vÊn ®Ó héi

nhËp, cã 84,3% thanh niªn ®−îc hái tr¶ lêi ®· chuÈn bÞ n©ng cao tr×nh dodä

chuyªn m«n, häc vÊn, 67% chuÈn bÞ häc vµ sö dông ngo¹i ng÷, 56% chuÈn bÞ

häc vµ sö dông tin häc truy cËp Internet. Tû lÖ chuÈn bÞ tr×nh ®é chuyªn m«n ë

c¸c vïng kh«ng ®ång ®Òu, ë ®« thÞ lín cã xu h−íng cao h¬n, Hµ néi 90,7%,

thµnh phè Hå ChÝ Minh 81,4%, Hµ T©y 71%1 .

Trong ý thức của đại đa số thanh niên, nhiều giá trị được đề cao trong

quá khứ được nhường chỗ cho những giá trị mới. Mặc dù có sự thay đổi thứ

tự ưu tiên hay những khác biệt của một vài yếu tố, song dường như có sự

thống nhất chung ở thanh niên đối với những giá trị được đề cao như sự đổi

mới, hướng vào tương lai, tính năng động, sáng tạo có thể trong công việc,

trong giao tiếp.

Héi nhËp quèc tÕ ®ang ®Æt ra nhiÒu th¸ch thøc víi thanh niªn ViÖt Nam,

lµm biÕn ®æi s©u s¾c lèi sèng cña hä. Bªn c¹nh nh÷ng mÆt tÝch cùc tiÕn bé, c¸c

sai lÖch v¨n ho¸, lèi sèng thùc dông, dôc väng c¸ nh©n, ¶nh h−ëng xÊu ®Õn

nhËn thøc vµ lèi sèng, hµnh vi cña mét bé phËn thanh niªn.

C¸c sai lÖch v¨n ho¸, lèi sèng tiªu cùc ®ang len lái vµo lèi sèng x· héi

hiÖn ®¹i, lµm ®¶o lén thang gi¸ trÞ, ®¹o ®øc, lèi sèng cña mét sè thanh niªn.

Nh÷ng biÓu hiÖn lÖch l¹c ®ang lµm lung lay lý t−ëng sèng trong mét sè

thanh niªn. Tr−íc sù chuyÓn biÕn cña kinh tÕ thÞ tr−êng, mét sè thanh niªn thê ¬

víi thêi cuéc, Ýt quan t©m ®Õn chÝnh trÞ, gi¶m sót niÒm tin víi §¶ng vµ chÕ ®é x·

héi chñ nghÜa, sïng b¸i sù giµu sang cña chñ nghÜa t− b¶n, chØ quan t©m lîi Ých

tr−íc m¾t, chØ lo lµm kinh tÕ b»ng bÊt cø gi¸ nµo, ng¹i tham gia c¸c ho¹t ®éng x·

héi, ch¹y theo lèi sèng vËt chÊt tÇm th−êng, muèn h−ëng thô h¬n cèng hiÕn,

sèng thùc dông, bu«ng th¶, tho¶ m·n dôc väng tÇm th−êng, n¶y sinh tiªu cùc,

m¾c ph¶i tÖ n¹n x· héi. §iÒu tra 2000 thanh niªn ë thµnh phè H¶i phßng cã 14%

thanh niªn cho r»ng chØ cÇn cã tr×nh ®é v¨n ho¸ phæ th«ng c¬ së, tho¸t n¹n mï

1 Đặng Cảnh Khanh: Hµm l−îng chÊt x¸m gi¸ trÞ cao, T¹p chÝ Céng s¶n, Sè 4 (124). 2007.

ch÷, 35% cho r»ng chØ cÇn häc xong trung häc; 21% kh«ng cÇn quan t©m ®Õn

105

c¸c vÊn ®Ò chÝnh trÞ- x· héi, thËm chÝ kh«ng cÇn biÕt ®Õn t×nh h×nh trong n−íc,

quèc tÕ; 20% ch¸n n¶n tr−íc cuéc sèng khã kh¨n, s½n sµng c− tró ë n−íc ngoµi.

Mét bé phËn thanh niªn lao vµo cuéc sèng thùc dông ë mäi ph−¬ng diÖn, t«n thê

®ång tiÒn, kiÕm tiÒn b»ng mäi c¸ch.1 Tõ nh÷ng sai lÖch trong lèi sèng cña mét bé

phËn thanh niªn cho thÊy cÇn kiÓm so¸t chÆt chÏ v¨n ho¸ phÈm, t¨ng c−êng, më

réng, kÕt hîp gia ®×nh, nhµ tr−êng, x· héi trong viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc, lèi sèng

lµnh m¹nh cho thanh niªn.

2.2.3.2. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i cña nhãm phô n÷

Phô nữ Việt Nam hiện nay có 42.667.300 người, chiếm 50,86% dân số

cả nước. Phụ nữ Việt Nam tham gia ngày càng nhiều trên các lĩnh vực của đời

sống. Trong lĩnh vực kinh tế , phụ nữ chiếm 49,95% lao động trong sản xuất

nông – lâm – ngư nghiệp; 36,69% lao động trong sản xuất công nghiệp và xây

dựng; 51,8% trong các ngành dịch vụ; 25% phụ nữ là chủ doanh nghiệp.

Trong lĩnh vực văn hoá, xã hội, phụ nữ Việt Nam chiếm số đông so với

tổng số lao động trong các ngành văn hoá - xã hội. Phụ nữ chiếm 69% trong

ngành giáo dục - đào tạo; chiếm 57,4% lao động trong lĩnh vực chăm sóc sức

khoẻ. Trong lĩnh vực khoa học công nghệ, môi trường, phụ nữ ngày càng chủ

động tiếp cận với tiến bộ khoa học kỹ thuật, tích cực tham gia bảo vệ môi

trường sinh thái. Trong lĩnh vực văn hoá, thông tin, báo chí, TDTT, vai trò

của phụ nữ càng nổi bật, nhất là đội ngũ phóng viên báo chí, phát thanh,

truyền hình, văn nghệ sỹ, huấn luyện viên, vận động viên. Phụ nữ cả nước có

vai trò đóng góp to lớn trong công cuộc xoá đói giảm nghèo, nhiều chị em đã

có ý chí vươn lên không cam chịu đói nghèo, quyết tâm xoá đói, giảm nghèo

và làm giàu cho gia đình, đóng góp cho xã hội; nhiều phong trào thi đua có sự

tham gia tích cực và hiệu quả cao của phụ nữ như đền ơn đáp nghĩa, nhân

đạo, từ thiện, sinh đẻ có kế hoạch… Trên lĩnh vực an ninh, quốc phòng, đối

ngoại và hợp tác quốc tế, xây dựng Đảng, Nhà nước càng thấy rõ vai trò của

1 Lª Nh− Hoa: B¶n s¾c d©n téc trong lèi sèng hiÖn ®¹i, ViÖn v¨n ho¸, Nxb. V¨n ho¸ - Th«ng tin, Hµ

phụ nữ Việt Nam trong việc tham gia bảo vệ an ninh chính trị, trật tự xã hội,

106

bảo vệ Tổ quốc và tham gia lãnh đạo Đảng, chính quyền các cấp, nâng cao vị

thế phụ nữ Việt Nam trên trường quốc tế…

D−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng céng s¶n ViÖt Nam, phô n÷ ViÖt Nam ngµy

cµng ®· v−¬n lªn , v−ît qua mäi khã kh¨n, ngµy cµng tr−ëng thµnh. MÆc dï ch−a

cã c¸c kh¶o s¸t riªng vÒ phô n÷ nh−ng khi ®¸nh gi¸ vÒ ®øc tÝnh con ng−êi ViÖt

Nam hiÖn nay, 74,2% phô n÷ coi phÈm chÊt cã ý chÝ v−¬n lªn lµ quan träng

nhÊt; 73,7% cã ý thøc yªu n−íc, tù c−êng d©n téc; 70,7% t«n träng kû c−¬ng

phÐp n−íc, quy −íc céng ®ång; 69,1% cã lèi sèng lµnh m¹nh, nÕp sèng v¨n

minh; 68,7% cho r»ng cã ý thøc lµm giµu cho x· héi, gi ®×nh vµ b¶n th©n.

Nh×n chung ý thøc chÝnh trÞ cña phô n÷ ®−îc n©ng lªn th«ng qua viÖc

tuyªn truyÒn chÝnh s¸ch vµ viÖc thùc hiÖn quy chÕ d©n chñ c¬ së. §iÒu ®¸ng

mõng lµ phÇn lín phô n÷ cña chóng ta trong thö th¸ch cña kinh tÕ thÞ tr−êng

vµ sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®· gi÷ v÷ng ®−îc lèi sèng lµnh

m¹nh, cã phÈm chÊt tèt, cã b¶n lÜnh chÝnh trÞ v÷ng vµng, t«n träng kû luËt,

tu©n theo ph¸p luËt, hoµn thµnh tèt c«ng viÖc.

Sù ph¸t triÓn nhanh chãng cña c¸c thµnh phÇn kinh tÕ ®· t¹o c¬ héi cho

phô n÷ tiÕp cËn nhiÒu c¬ héi viÖc lµm. ë n«ng th«n trong thêi kú ®æi míi ®·

xuÊt hiÖn nh÷ng phô n÷ kinh danh giái, nh÷ng triÖu phó, cã ®Çu ãc n¨ng ®éng,

biÕt lµm giµu b»ng lao ®éng chÝnh ®¸ng. Theo b¸o c¸o cña Lª §¨ng Doanh,

®Õn hÕt th¸ng 3 /2003 d−íi t¸c ®éng cña luËt doanh nghiÖp ®· cã 71000 doanh

nghiÖp míi ®−îc thµnh lËp, cã 40% d©n doanh ®−îc thµnh lËp cã phô n÷ tham

gia s¸ng lËp, kho¶ng 28% gi¸m ®èc d©n doanh lµ phô n÷1. C¸c nghiªn cøu cña

viÖn kinh tÕ cho thÊy c¸c doanh nghiÖp do n÷ lµm gi¸m ®èc cã tû lÖ kinh

doanh æn ®Þnh h¬n, Ýt gÆp rñi ro vÒ tµi chÝnh h¬n.

Sù chuyÓn dÞch kinh tÕ theo h−íng ®a d¹ng ho¸ ngµnh nghÒ ®èi víi lao

®éng n÷ ®· t¹o ra nhiÒu c¬ héi nghÒ nghiÖp. N¨m 2006 tû lÖ lao ®éng n÷ ®−îc

Néi, 2003, tr.292.

1 Lª §¨ng Doanh: N÷ doanh nh©n vµ kinh tÕ d©n doanh. B¸o C«ng nghiÖp ViÖt Nam Sè 42, ngµy 15-

10-2003.

gi¶i quyÕt viÖc lµm ®¹t 46, 5% trong tæng sè lao ®éng ®−îc gi¶i quyÕt viÖc

107

lµm cña c¶ n−íc. Gi¶m tû lÖ thÊt nghiÖp cña lao ®éng n÷ ë thµnh thÞ tõ 6,98%

n¨m 2001 xuèng cßn 6,14% n¨m 2005.

Tr¸ch nhiÖm c«ng d©n vµ th¸i ®é chÝnh trÞ cña phô n÷, th¸i ®é quan t©m

®æi míi, nhËp cuéc víi ®æi míi vµ ñng hé c¸i míi ®−îc n©ng lªn râ rÖt; tû lÖ

phô n÷ tham gia vµo c«ng viÖc cña x· héi vµ cña céng ®ång, tham gia vµo qóa

tr×nh x©y dùng, thùc hiÖn, gi¸m s¸t ph¸p luËt, bÇu cö, øng cö, ®Ò cö vµo c¬

quan d©n cö, tham gia vµo c¸c tæ chøc chÝnh trÞ x· h«Þ cao h¬n tr−íc. Tû lÖ ®¹i

biÓu n÷ quèc héi t¨ng nhanh trong 4 kho¸ gÇn ®©y (9,5%). Phô n÷ lµ chñ

nhiÖm uû ban quèc héi ®¹t 25% vµ uû viªn th−êng vô ®¹t 22,2%.

Cã thÓ nãi, ®Õn nay phô n÷ ViÖt Nam cã nh÷ng b−íc tr−ëng thµnh vµ

ph¸t triÓn m¹nh mÏ, cã nh÷ng ®ãng gãp to lín trªn c¸c lÜnh vùc kinh tÕ, v¨n

ho¸ - x· héi, khoa häc-c«ng nghÖ, x©y dùng §¶ng, chÝnh quyÒn vµ hîp t¸c

quèc tÕ. Phô n÷ c¸c d©n téc, c¸c t«n gi¸o, c«ng nh©n, n«ng d©n, trÝ thøc,

doanh nh©n trªn c−¬ng vÞ ng−êi l·nh ®¹o hay qu¶n lý, ng−êi lao ®éng ®Òu ®·

®oµn kÕt, thi ®ua ph¸t huy søc m¹nh néi lùc, tham gia thùc hiÖn th¾ng lîi môc

tiªu kinh tÕ-x· héi. §Þa vÞ, tr×nh ®é häc vÊn, kü n¨ng nghÒ nghiÖp cña phô n÷

ViÖt Nam ®−îc n©ng lªn, ®êi sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn ®−îc c¶i thiÖn vÒ

nhiÒu mÆt, søc khoÎ phô n÷ ®−îc n©ng cao. Phô n÷ ViÖt Nam ®a phÊn ®Êu

kh«ng ngõng v−¬n lªn, hä ngµy cµng chñ ®éng, tù tin h¬n trong l·nh ®¹o,

qu¶n lý, nghiªn cøu khoa häc, n¨ng ®éng, m¹nh d¹n trong kinh tÕ thÞ tr−êng.

TÊt c¶ c¸c thay ®æi vµ tiÕn bé cña phô n÷ trong nhËn thøc, th¸i ®é vµ ®Þnh

h−íng gi¸ trÞ ®· t¹o nªn nh÷ng biÕn ®æi tÝch cùc trong lèi sèng cña ng−êi phô

n÷ ViÖt Nam.

Bªn c¹nh nh÷ng biÕn ®æi tÝch cùc vÒ lèi sèng, kinh tÕ thÞ tr−êng còng

t¹o ra nhiÒu h¹n chÕ trong lèi sèng cña ng−êi phô n÷ ViÖt Nam hiÖn ®¹i. ¶nh

h−ëng tiªu cùc cña chñ nghÜa c¸ nh©n trong lèi sèng cña phô n÷ cã chiÒu

h−íng gia t¨ng trong x· héi. ViÖc ®Ò cao lîi Ých, tr−íc hÕt lµ lîi Ých vËt chÊt

còng nh− lîi Ých c¸ nh©n víi nh÷ng nhu cÇu riªng m©u thuÉn, xung ®ét víi lîi

Ých chung, lîi Ých céng ®ång. N¶y sinh t©m lý sèng thùc dông, ®Ò cao mét

chiÒu c¸c gi¸ trÞ vËt chÊt, c¸c ph−¬ng tÖn vËt chÊt trong tiªu dïng, h−ëng thô.

108

Trong qu¸ tr×nh CNH, H§H ®Êt n−íc vµ héi nhËp quèc tÕ phô n÷ cã nguy c¬

bÞ ®Èy ra khái thÞ tr−êng lao ®éng do nh÷ng tiÕn bé cña khoa häc c«ng nghÖ

trong khi chÊt l−îng lao ®éng n÷ cßn ë møc thÊp. Theo sè liÖu ®iÒu tra cña Bé

lao ®éng th−¬ng binh x· héi tõ nh÷ng n¨m 2001-2004 nÕu tÝnh theo tû lÖ lao

®éng n÷ trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp lµ trªn 60% th× sè lao ®äng n÷ n«ng th«n

mÊt viÖc kh«ng nhá, riªng Hµ Néi cã 5 v¹n th«n n÷ bÞ mÊt viÖc1. Phô n÷ bÞ

h¹n chÕ vÒ c¬ héi kiÕm viÖc lµm vµ mÊt viÖc vµ thu nhËp thÊp do tr×nh ®é häc

vÊn thÊp, chuyªn m«n, tay nghÒ thÊp, khã thÝch nghi víi m«i tr−êng lao ®éng

míi. Lao ®éng n÷ qua ®µo t¹o nghÒ míi d¹t 15,5%.

Trong nghiÒu doanh nghiÖp, viÖc lµm cña phô n÷ thiÕu æn ®Þnh, ®iÒu kiÖn

lao ®éng vµ sèng kh«ng ®¶m b¶o. ë khu vùc n«ng th«n ph¸t triÓn nghµnh nghÒ

cßn chËm, n¨ng suÊt lao ®éng, hiÖu qu¶ kinh tÕ thÊp, thu nhËp kh«ng æn ®Þnh,

phô n÷ thiÕu viÖc lµm di d©n ra thµnh phè t¨ng. D−íi ¸p lùc cña t×nh tr¹ng thÊt

nghiÖp vµ nhu cÇu thiÕt yÕu cña cuéc sèng ®· ®Èy mét sè lao ®éng n÷ yÕu v¨n

ho¸ vµ kh«ng cã kü n¨ng lao ®éng vµo lµm viÖc mét sè nghÒ bÊt hîp ph¸p

(bu«n b¸n hµng lËu, ma tuý, m¹i d©m, bu«n b¸n phô n÷ vµ trÎ em...). Theo kÕt

qu¶ ®iÒu tra cña viÖn X· héi häc: H¬n 70% sè ng−êi hµnh nghÒ m¹i d©m cã

nguån gèc n«ng th«n; cã gÇn 1/5 trong sè hä hoµn toµn kh«ng biÕt ch÷ 2.

Qu¸ tr×nh t¨ng tr−ëng kinh tÕ trong thêi kú ®æi míi ®i ®«i víi viÖc n©ng

cao møc sèng nh−ng ®ång thêi dÉn ®Õn ph©n ho¸ giµu nghÌo trong x· héi

ngµy cµng râ rÖt. N¨m 2004 thu nhËp cña 20% sè hé cã thu nhËp cao nhÊt gÊp

7 lÇn 20% sè hé cã thu nhËp thÊp nhÊt. Bé phËn phô n÷ do cã ®Çu ãc n¨ng

®éng trong lµm ¨n ®¸p øng nhu cÇu cña thÞ tr−êng th× giµu lªn nhanh chãng.

Mét bé phËn ®¸ng kÓ phô n÷ do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸ch quan vµ chñ quan

cã ®êi sèng nghÌo ®ãi cã nguy c¬ trë thµnh vËt hy sinh trong c¸c gia ®×nh

1 Lª ThÞ QuÕ: Lao ®éng n÷ trong thêi kú ®æi míi, T¹p chÝ nghiªn cøu kinh tÕ, Sè 327 th¸ng 8 n¨m

2005, tr.28.

2 Hµ Huy Thµnh: Nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc cña c¬ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng ë ViÖt Nam, Nxb. KHXH, Hµ

Néi, 2000, tr.206.

nghÌo. NhiÒu em g¸i ë gia ®×nh nghÌo ph¶i bá häc sím, ph¶i lao ®éng sím,

109

lÊy chång n−íc ngoµi víi môc ®Ých vô lîi diÕn biÕn phøc t¹p. ChØ tÝnh riªng

tØnh CÇn Th¬, tõ n¨m 1995 ®Õn nay cã 14.000 phô n÷ kÕt h«n víi ng−êi §µi

Loan. Nh÷ng bÊt h¹nh vµ rñi ro mµ c¸c em g¸i lÊy chång §µi Loan ph¶i g¸nh

chÞu lµ rÊt lín.

Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng phô n÷ gÆp nhiÒu khã kh¨n, th¸ch thøc khi

thùc hiÖn vai trß gia ®×nh vµ x· héi cña m×nh. PhÈm chÊt ®¹o ®øc vµ mét sè

gia trÞ truyÒn thèng tèt ®Ñp trong gia ®×nh cã phÇn bÞ mai mét, lèi sèng thùc

dông cã xu h−íng gia t¨ng trong mét bé phËn phô n÷.

Phô n÷ tham gia l·nh ®¹o, qu¶n lý tû lÖ cßn thÊp, ch−a t−¬ng xøng víi

n¨ng lùc vµ sù ph¸t triÓn cña lao ®éng n÷. §Æc biÖt, trong lÜnh vùc qu¶n lý nhµ

n−íc, kinh tÕ, v¨n ho¸, khoa häc – c«ng nghÖ. 25% phô n÷ trong c¬ quan d©n

cö ë ®¹i ph−¬ng (trõ quèc héi 27,3%), d−íi 15% trong c¸c cÊp uû §¶ng vµ c¬

quan qu¶n lý nhµ n−íc c¸c cÊp so víi 48 % lùc l−îng lao ®éng n÷ chiÕm trong

tæng sè lao ®éng.

Cã thÓ nãi, trªn ®©y lµ nh÷ng h¹n chÕ trong lèi sèng cña mét bé phËn phô

n÷ hiÖn nay cÇn ®iÒu chØnh. Trong c«ng t¸c x©y dùng lèi sèng ®−îc quan t©m,

uèn n¾n. Trong c«ng t¸c gi¸o dôc lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i cho phô n÷ cÇn

gi¸o dôc phô n÷ tu d−ìng ®¹o ®øc th−êng xuyªn. Phô n÷ phÊn ®Êu rÌn luyÖn

theo c¸c néi dung: Søc khoÎ tri thøc, kü n¨ng nghÒ nghiÖp, n¨ng ®éng, s¸ng

t¹o, cã lèi sèng v¨n ho¸, cã lßng nh©n hËu.

2.3. Thùc tr¹ng vÒ chÊt l−îng sèng c¬ b¶n cña toµn x· héi

2.3.1. Thùc tr¹ng ®êi sèng vËt chÊt cña ng−êi d©n ViÖt Nam hiÖn nay

§êi sèng vËt chÊt cña mét céng ®ång x· héi cã ph¹m vi rÊt réng vµ ®−îc biÓu

hiÖn v« cïng phong phó, ®a d¹ng trªn nhiÒu khÝa c¹nh cña cuéc sèng, trong phÇn

nµy chóng t«i chän ph¹m vi ®¸nh gi¸ ®iÓn h×nh lµ nhãm ®èi t−îng ng−êi nghÌo,

nhãm x· héi “yÕu thÕ” trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ë n−íc ta hiÖn nay trªn mét sè

khÝa c¹nh nhÊt ®Þnh, bëi lÏ ®iÒu kiÖn sèng vÒ mÆt vËt chÊt cña hä sÏ ph¶n ¸nh møc

sèng vËt chÊt tèi thiÓu cña ng−êi d©n ViÖt Nam hiÖn nay.

2.3.1.1. Thùc tr¹ng nghÌo, ®ãi

Nhê ch−¬ng tr×nh xo¸ ®ãi, gi¶m nghÌo cña ChÝnh phñ vµ mét sè ch−¬ng

110

tr×nh hç trî ph¸t triÓn hç trî kh¸c, xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo lµ mét trong nh÷ng

thµnh c«ng lín nhÊt cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn x· héi ë ViÖt Nam hiÖn nay ®−îc

quèc tÕ c«ng nhËn. Theo B¸o c¸o Ph¸t triÓn ViÖt Nam, §iÒu tra møc sèng hé

gia ®×nh cña Tæng côc Thèng kª n¨m 2004, tû lÖ ng−êi nghÌo theo chuÈn

nghÌo quèc tÕ bao gåm chi phÝ mua l−¬ng thùc, thùc phÈm ®¶m n¨ng l−îng

hµng ngµy cho mét ng−êi lµ 2.100 Kcal vµ chi phÝ l−¬ng thùc b»ng kho¶ng 2/3

chi phÝ l−¬ng thùc, thùc phÈm1 gi¶m tõ 58,1% n¨m 1993 xuèng 24,1% n¨m

2004, t−¬ng ®−¬ng gi¶m gÇn 60% sè hé nghÌo, vượt trước kế hoạch 10% đặt

ra cho giai đoạn 2001-2005. Tính theo chuẩn nghèo mới ban hành thì đến cuối

năm 2006 tỷ lệ hộ nghèo còn khoảng 19%.

Tû lÖ hé nghÌo gi¶m ®Òu ë tÊt c¶ c¸c vïng trong c¶ n−íc tuy cã møc ®é

kh¸c nhau. Gi¶m nhanh nhÊt lµ vïng ®ång b»ng B¾c bé víi møc gi¶m tõ

86,1% n¨m 1993 xuèng cßn 31,7% n¨m 2004, vµ chËm nhÊt lµ vïng T©y

Nguyªn víi møc t−¬ng øng lµ 47,1% vµ 32,7%. Ph−¬ng thøc xo¸ ®ãi gi¶m

nghÌo ®· ®−îc thay ®æi phï hîp theo ChiÕn l−îc toµn diÖn vÒ t¨ng tr−ëng vµ

xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, t¹o ®iÒu kiÖn vµ c¬ héi cho ng−êi nghÌo tiÕp cËn víi c¸c

dÞch vô x· héi c¬ b¶n, t¨ng viÖc lµm, c¶i thiÖn ®êi sèng.

Nhãm 20% d©n sè ViÖt Nam cã møc thu nhËp vµ tiªu dïng thÊp nhÊt tËp

trung chñ yÕu ë c¸c vïng T©y B¾c, B¾c Trung Bé, T©y Nguyªn, §«ng B¾c, do

®ã ®©y còng lµ nh÷ng vïng cã tû lÖ hé nghÌo cao nhÊt trong c¶ n−íc. Tuy

nhiªn, trong nh÷ng n¨m qua, cïng víi sù ph¸t triÓn chung cña ®Êt n−íc vµ

nh÷ng hç trî riªng cña Nhµ n−íc cho nh÷ng vïng nghÌo, thu nhËp b×nh qu©n

cña nhãm nµy cã xu h−íng t¨ng dÇn theo c¸c n¨m. Ch¼ng h¹n, nÕu nh− thu

1 Tỷ lệ nghèo chung là tỷ lệ người nghèo được tính theo chi tiêu bình quân/người/tháng và chuẩn

nghèo chung của Tổng cục Thống kê và Ngân hàng Thế giới với mức chi tiêu bình quân/người/tháng qua các

năm như sau: Năm 2002: 160 nghìn đồng; năm 2004: 173 nghìn đồng. Tỷ lệ nghèo lương thực, thực phẩm là

tỷ lệ hộ nghèo được tính theo thu nhập bình quân/người/tháng và chuẩn nghèo lương thực, thực phẩm với

mức thu nhập bình quân/người/tháng qua các năm như sau: Năm 2002: thành thị 146 nghìn đồng, nông thôn:

112 nghìn đồng; năm 2004: thành thị 163 nghìn đồng, nông thôn: 124 nghìn đồng.

nhËp b×nh qu©n/ng−êi/th¸ng cña nhãm nµy chØ lµ 63 ngh×n ®ång n¨m 1994 th×

111

®· t¨ng lªn 97 ngh×n ®ång n¨m 1999, 107,7 ngh×n ®ång n¨m 2002 vµ kho¶ng

150 ngh×n ®ång n¨m 2005.

Tuy ®· ®¹t ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ ®¸ng kÓ trong xo¸ ®ãi, gi¶m tû lÖ nghÌo

nh− trªn, nh−ng bªn c¹nh ®ã vÉn tån t¹i h¹n chÕ sau:

Thø nhÊt, thµnh tùu xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo ch−a v÷ng ch¾c.

ViÖt Nam vÉn lµ n−íc nghÌo víi møc sèng cña ng−êi d©n thÊp h¬n nhiÒu

so víi c¸c n−íc trong khu vùc. Hiện nay, chuẩn nghèo của thế giới quy định

quốc gia có thu nhập bình quân người hàng năm là 735 USD. Thu nhập bình

quân của Việt Nam khoảng trªn 400 USD, dù có quy đổi về giá trị so sánh

tương đương (PPP) vẫn chưa qua chuẩn nghèo. ¦íc tÝnh cã kho¶ng 5 – 10%

d©n sè ViÖt Nam vÉn n»m trong diÖn dÔ bÞ r¬i vµo vßng ®ãi nghÌo.

Thø hai, tû lÖ ®ãi nghÌo ë n«ng th«n, vïng nói, vïng trung du cßn cao.

Tõ n¨m 1993 ®Õn nay, tuy c¸c tØnh nghÌo nhÊt cã møc ®é gi¶m nghÌo

nhanh h¬n nªn tû lÖ nghÌo gi÷a vïng nghÌo nhÊt (T©y B¾c) so víi vïng giµu

nhÊt n−íc ta (§«ng Nam Bé) ®· ®−îc thu hÑp l¹i, nh−ng c¸c vïng nói, trung

du bao gåm T©y B¾c, B¾c trung bé, T©y Nguyªn vµ §«ng B¾c vÉn lu«n lµ bèn

vïng nghÌo nhÊt. MÆt kh¸c, ng−êi nghÌo vÉn tËp trung chñ yÕu ë khu vùc

n«ng th«n (kho¶ng 90% tæng sè ng−êi nghÌo), trong ®ã c¸c vïng cã mËt ®é

nghÌo cao nhÊt lµ B¾c Trung bé, §ång b»ng s«ng Hång vµ §ång b»ng s«ng

Cöu Long. H¬n n÷a, ®é gi·n c¸ch vÒ tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ – x· héi gi÷a

c¸c vïng ngµy cµng gia t¨ng, vïng ®ång bµo d©n téc thiÓu sè vµ miÒn nói vÉn

lµ nh÷ng n¬i chËm ph¸t triÓn nhÊt so víi c¶ n−íc.

Thø ba, sù kh¸c biÖt vÒ ®ãi nghÌo gi÷a c¸c d©n téc trong céng ®ång c¸c

d©n téc ViÖt Nam cßn lín.

MÆc dï Nhµ n−íc ®· thùc hiÖn nhiÒu chÝnh s¸ch hç trî ng−êi nghÌo, ®Æc

biÖt lµ ®ång bµo c¸c d©n téc Ýt ng−êi, nh−ng tû lÖ nghÌo trong c¸c d©n téc Ýt

ng−êi v·n cao nhÊt vµ tèc ®é gi¶m nghÌo còng chËm h¬n. Ch¼ng h¹n, tÝnh

trong giai ®o¹n 1993 – 2002, c¸c d©n téc Ýt ng−êi chØ gi¶m ®−îc 17,1 ®iÓm

phÇn tr¨m tû lÖ nghÌo, trong khi ng−êi Kinh gi¶m ®−îc 30,8 ®iÓm phÇn tr¨m;

n¨m 2002 tû lÖ nghÌo cña ®ång bµo d©n téc Ýt ng−êi cao gÊp 3 lÇn so víi

112

ng−êi Kinh, trong khi n¨m 1993 con sè nµy chØ lµ 1,6 lÇn.

Thø t−, møc ®é chªnh lÖch giµu – nghÌo ®ang cã xu h−íng gia t¨ng.

Tình trạng chênh lệch và bất bình đẳng xã hội giữa các vùng, giới tính

và nhóm dân cư đang ngày càng gia tăng. Trong khi các vùng đô thị được

hưởng lợi nhiều nhất từ các chính sách cải cách và tăng trưởng kinh tế, thì

tình trạng nghèo vẫn tồn tại dai dẳng ở nhiều vùng nông thôn của Việt Nam

và ở mức độ rất cao ở các vùng dân tộc thiểu số.

Theo B¸o c¸o ph¸t triÓn ViÖt Nam n¨m 2004 cña Tæng côc Thèng kª, sè

liÖu vÒ kho¶ng c¸ch chªnh lÖch nghÌo (®−îc ®o b»ng møc trung b×nh gi÷a chi

tiªu thùc tÕ cña ng−êi nghÌo víi chuÈn nghÌo, tÝnh b»ng tû lÖ phÇn tr¨m so víi

chuÈn nghÌo) cho thÊy møc ®é trÇm träng cña ®ãi nghÌo ë ViÖt Nam ®ang

gi¶m nh−ng víi tèc ®é chËm dÇn, tõ 18,5% n¨m 1993 xuèng 9,8% n¨m 1998

vµ 6,9% n¨m 2002. Chi tiªu thùc tÕ cña hé gia ®×nh thêi kú 2003 – 2004 t¨ng

12,1%, cao h¬n møc 7,4%/n¨m cña thêi kú 1993 – 1998 vµ 4%/n¨m thêi kú

1998 – 2002. Tuy møc tiªu dïng cña ng−êi d©n nãi chung vµ cña ng−êi nghÌo

nãi riªng ®Òu t¨ng lªn, nh−ng chªnh lÖch vÒ thu nhËp vµ ph©n ho¸ giÇu nghÌo

trong d©n c− vÉn tiÕp tôc gia t¨ng. So s¸nh 20% sè hé cã møc thu nhËp thÊp

nhÊt th× hÖ sè chªnh lÖch n¨m 1996 lµ 4,3 lÇn, n¨m 2002 lµ 8,14 lÇn. Mét sè

vïng cã hÖ sè chªnh lÖch ë møc cao h¬n møc b×nh qu©n cña c¶ n−íc lµ §«ng

Nam Bé, T©y Nguyªn, §ång B»ng s«ng Hång, B¾c Trung bé.

Vµo ngày 21/03/2007 tại Đà Nẵng, Viện Khoa học Xã hội Việt Nam

phối hợp cùng Ngân hàng Thế giới (WB) đã tổ chức Hội thảo “Công bố báo

cáo cập nhật nghèo 2006”. Báo cáo cho thấy khoảng cách giữa các nhóm

người giàu nhất và nhóm người nghèo nhất đang bị nới rộng. Năm 1993, chi

cho tiêu dùng bình quân đầu người của gia đình giàu nhất cao gấp 5 lần so với

gia đình nghèo nhất thì tỷ lệ này tăng lên 6,3 lần vào năm 2004. Tỷ lệ chi tiêu

bình quân đầu người của nhóm giàu nhất trong tổng chi tiêu dùng xã hội tăng

từ 41,8% lên 44,7%, trong khi đó nhóm nghèo nhất lại giảm từ 8,4% xuống

còn 7,1% ở cùng thời kỳ.

Cô thÓ h¬n, theo số liệu công bố trên website của Tổng cục Thống kê,

113

năm 2004, mức thu nhập bình quân đầu người một tháng ở n−íc ta là 484,4

nghìn đồng, trong khi đó thu nhập bình quân ở thành thị lµ 815,4 nghìn, gấp

2,15 lần khu vùc nông thôn (378,1 nghìn). Thu nhập của vùng giàu nhất, vùng

Đông Nam Bộ lµ 833 nghìn, cao gấp 3,13 lần vùng nghèo nhất – Tây Bắc

(265,7 nghìn). Nguyªn nh©n chñ yÕu lµ do c¸c nhãm giµu h¬n cã tèc ®é t¨ng

thu nhËp vµ chi tiªu b×nh qu©n ®Çu ng−êi cao h¬n c¸c nhãm nghÌo h¬n.

2.3.1.2. Thùc tr¹ng m«i tr−êng sèng

Tû lÖ ng−êi d©n ®−îc tiÕp cËn víi nguån n−íc s¹ch vµ ®iÒu kiÖn vÖ sinh

m«i tr−êng ngµy mét tèt h¬n. Sau 10 n¨m thùc hiÖn ChiÕn l−îc vÒ n−íc s¹ch

vµ vÖ sinh m«i tr−êng vµ 5 n¨m thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh môc tiªu quèc gia

n−íc s¹ch vµ vÖ sinh m«i tr−êng n«ng th«n, ViÖt Nam ®· cã kho¶ng trªn 700

ngh×n c«ng tr×nh cÊp n−íc, trong ®ã cã trªn 4,6 ngh×n hÖ thèng cÊp n−íc tËp

trung. ChØ tÝnh trong giai ®o¹n tõ 1993 ®Õn 2004, tû lÖ ng−êi d©n ViÖt Nam

®−îc sö dông n−íc s¹ch ®· t¨ng tõ 26,2% lªn 70%; tû lÖ nµy ë n«ng th«n t¨ng

m¹nh h¬n, tõ 18% lªn tíi 58%.

N¨m 2003, kho¶ng 5 triÖu hé gia ®×nh ë n«ng th«n (41%) ®· cã nhµ vÖ

sinh hîp quy c¸ch. Tû lÖ nµy t¨ng chËm trong thêi gian gÇn ®©y, song kÕt qu¶

quan träng thu ®−îc lµ ng−êi n«ng d©n ®· cã ý thøc h¬n vÒ viÖc gi÷ g×n vÖ

sinh m«i tr−êng vµ ®ang tõng b−íc thay ®æi tËp qu¸n sö dông nhµ vÖ sinh ®¶m

b¶o vÖ sinh.

VÒ viÖc thu gom chÊt th¶i r¾n, theo B¸o c¸o hiÖn tr¹ng m«i tr−êng quèc

gia cña Bé Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng n¨m 2003, trung b×nh mçi n¨m ViÖt

Nam cã h¬n 15 triÖu tÊn chÊt th¶i r¾n ph¸t sinh tõ nhiÒu nguån kh¸c nhau,

trong ®ã 80% lµ chÊt th¶i r¾n sinh ho¹t vµ 20% lµ chÊt th¶i r¾n c«ng nghiÖp.

ChÊt th¶i ë khu vùc ®« thÞ chiÕm tíi gÇn 50% tæng l−îng chÊt th¶i sinh ho¹t.

Dù b¸o nÕu d©n sè ®« thÞ ë ViÖt Nam t¨ng lªn gÊp ®«i trong nh÷ng n¨m tíi th×

sè r¸c th¶i toµn quèc còng t¨ng lªn t−¬ng øng kho¶ng 22 triÖu tÊn/n¨m.

Còng theo B¸o c¸o trªn, tû lÖ thu gom chÊt th¶i ë khu vùc ®« thÞ ®· cã

nh÷ng tiÕn bé ®¸ng kÓ, trung b×nh ®¹t kho¶ng 71% vµ ®ang t¨ng dÇn. HiÖn

nay ®· cã 32 tØnh, thµnh trong c¶ n−íc cã dù ¸n ®Çu t− x©y dùng b·i ch«n lÊp

114

chÊt th¶i r¾n hîp vÖ sinh. C¸c ph−¬ng tiÖn vµ ph−¬ng thøc xö lý chÊt th¶i ®ang

®−îc c¶i tiÕn, n¨ng lùc xö lý chÊt th¶i y tÕ ®ang ®−îc t¨ng c−êng. Nång ®é ch×

trong kh«ng khÝ trªn c¸c tuyÕn giao th«ng ®· gi¶m nhê viÖc thay thÕ x¨ng

kh«ng ch× cho x¨ng pha ch×. ChÊt l−îng kh«ng khÝ t¹i khu vùc n«ng th«n,

miÒn nói (trõ c¸c lµng nghÒ) nh×n chung vÉn trong s¹ch.

Tuy nhiªn, vÉn cßn nh÷ng h¹n chÕ nh−: HiÖn tr¹ng m«i tr−êng sèng cña

ng−êi d©n ViÖt Nam ®ang cã biÓu hiÖn xÊu ®i do t¸c ®éng cña mét lo¹t

nguyªn nh©n, nh− thiªn tai, mËt ®é d©n sè t¨ng nhanh ®Æc biÖt lµ ë c¸c thµnh

phè lín vµ c¸c khu c«ng nghiÖp, kh¸c th¸c bõa b·i c¸c nguån tµi nguyªn thiªn

nhiªn vµ x¶ chÊt th¶i ch−a qua xö lý bõa b·i vµo m«i tr−êng, gia t¨ng c¸c

ph−¬ng tiÖn giao th«ng. HÖ qu¶ lµ « nhiÔm m«i tr−êng cã xu h−íng gia t¨ng

trªn mäi mÆt.

Trong sè gÇn 100 b·i th¶i trong c¶ n−íc míi chØ cã kho¶ng 20% b·i ch«n

lÊp hîp vÖ sinh, phÇn lín cßn l¹i ®Òu g©y « nhiÔm m«i tr−êng vµ g©y t¸c ®éng

xÊu tíi søc khoÎ con ng−êi. C¸c hÖ thèng xö lý chÊt th¶i nguy h¹i cßn rÊt

thiÕu, nªn chÊt th¶i nguy h¹i th−êng ®−îc ®æ bá hoÆc tiªu huû cïng víi chÊt

th¶i th«ng th−êng. M«i tr−êng kh«ng khÝ ë hÇu hÕt c¸c khu c«ng nghiÖp vµ

c¸c thµnh phè, ®« thÞ bÞ « nhiÔm nÆng nÒ bëi bôi vµ c¸c khÝ th¶i ®éc h¹i. Nång

®é bôi trong kh«ng khÝ v−ît qóa tiªu chuÈn cho phÐp tõ 1,3 ®Õn 3 lÇn, c¸ biÖt

cã n¬i v−ît tõ 10 – 20 lÇn. Nång ®é khÝ SO2 khu vùc xung quanh mét sè nhµ

m¸y, xÝ nghiÖp v−ît qu¸ tiªu chuÈn cho phÐp tõ 1,1 ®Õn 2,7 lÇn. HiÖn t−îng

m−a a xÝt ®· x¶y ra ë nhiÒu ®Þa ph−¬ng, ®Æc biÖt lµ vïng §«ng Nam bé – khu

vùc tËp trung nhiÒu khu c«ng nghiÖp. Nguån g©y « nhiÔm chÝnh lµ c¸c chÊt

th¶i tõ c¸c ph−¬ng tiÖn giao th«ng, c«ng nghiÖp vµ x©y dùng.

§èi víi l−îng khÝ CO2 vµ c¸c khÝ g©y hiÖu øng nhµ kÝnh ë ViÖt Nam

ph¸t th¶i tuy kh«ng lín nh−ng cã chiÒu h−íng gia t¨ng. N¨m 1994 −íc tÝnh

kho¶ng 103,8 triÖu tÊn, song dù b¸o ®Õn n¨m 2010 lµ 140 triÖu tÊn vµ n¨m

2020 lµ 233 triÖu tÊn. C¸c t¸c nh©n g©y ra nguån ph¸t th¶i nµy lµ tõ ho¹t ®éng

n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp, c«ng nghiÖp.

§èi víi m«i tr−êng n−íc, chÊt l−îng n−íc t¹i gÇn c¸c ®« thÞ vµ c¸c khu

115

c«ng nghiÖp cña mét sè s«ng chÝnh ë miÒn B¾c (s«ng CÇu, s«ng Hång, s«ng

Th¸i B×nh vµ s«ng CÊm) vµ ë miÒn Nam (s«ng §ång Nai vµ s«ng Sµi gßn) ®Òu

kh«ng ®¹t tiªu chuÈn nguån cÊp n−íc sinh ho¹t, nh−ng vÉn ®¹t tiªu chuÈn cho

c¸c môc ®Ých kh¸c nh− nu«i trång thuû s¶n. C¸c s«ng ë miÒn Trung (nh− s«ng

Hµn, s«ng H−¬ng) nh×n chung cã chÊt l−îng n−íc tèt h¬n, ®ñ ®iÒu kiÖn lµm

nguån n−íc sinh ho¹t.

HÇu hÕt c¸c s«ng nhá, hå, kªnh, m−¬ng néi thµnh cña c¸ thµnh phè Hµ

Néi, §µ N½ng, HuÕ, TP. Hå ChÝ Minh… ®Òu bÞ « nhiÔm nÆng nÒ, c¸c chØ tiªu

®Òu v−ît møc tiªu chuÈn cho phÐp t− 4 – 5 lÇn, cã ®iÓm tíi 70 lÇn. Nguyªn

nh©n chñ yÕu lµ do c¸c nguån chÊt th¶i, n−íc th¶i sinh ho¹t vµ c«ng nghiÖp

®Òu ®−îc x¶ trùc tiÕp vµ hÖ th«ng nµy mµ kh«ng ®−îc xö lý.

HiÖn t−îng nguån n−íc ngÇm bÞ « nhiÔm, x©m nhËp mÆn ®ang gia t¨ng.

Hµm l−îng c¸c c¸c chÊt nit¬, phèt ph¸t vµ c¸c kim lo¹i nÆng cã trong nguån

n−íc ngÇm ë c¸c khu c«ng nghiÖp vµ ®« thÞ v−ît tiªu chuÈn cho phÐp ë nhiÒu

n¬i. L−îng n−íc ngÇm cßn ®ang bÞ sôt gi¶m, ®Æc biÖt ë c¸c ®« thÞ nªn ®· g©y

ra hiÖn t−îng lón sôt ®Êt ë Hµ Néi vµ TP. Hå ChÝ Minh.

2.3.1.3. Thùc tr¹ng dÞch vô h¹ tÇng thiÕt yÕu cho ng−êi nghÌo, céng ®ång

nghÌo vµ x· nghÌo

Tõ n¨m 1999 ®Õn hÕt n¨m 2004, Nhµ n−íc ®· ®Çu t− kho¶ng 8,9 ngh×n tû

®ång cho c¸c vïng nghÌo, x· nghÌo x©y dùng kÕt cÊu h¹ tÇng thiÕt yÕu, bao

gåm c«ng tr×nh thuû lîi nhá, tr−êng häc, tr¹m y tÕ, ®−êng, ®iÖn, n−íc sinh

ho¹t, chî; n©ng cÊp, c¶i t¹o c¸c tuyÕn trôc giao th«ng nèi vïng nghÌo, x·

nghÌo víi c¸c trung t©m cña c¸c vïng kh¸c nh»m t¹o thªm ®iÒu kiÖn thuËn lîi

cho vïng nghÌo, vïng khã kh¨n c¬ héi ph¸t triÓn. Cïng víi viÖc lång ghÐp c¸c

dù ¸n kh¸c trªn ®Þa bµn vµ huy ®éng c¸c nguån lùc kh¸c nh− viÖn trî n−íc

ngoµi, ®ãng gãp tõ thiÖn trong n−íc vµ ®ãng gãp cña ng−êi h−ëng lîi. Nh÷ng

nç lùc trªn ®É c¶i thiÖn ®¸ng kÓ kÕt cÊu h¹ tÇng cña c¸c x· nghÌo, vïng nghÌo.

Cô thÓ, theo B¸o c¸o cña Uû ban D©n téc, tÝnh ®Õn n¨m 2004 ®· cã 2.306

x· ®Æc biÖt khã kh¨n cã ®−êng «t« ®Õn trung t©m x·, chiÕm 97% tæng sè x·

®Æc biÖt khã kh¨n; chØ cßn 68 x· ®Æc biÖt khã kh¨n ch−a cã ®−êng «t« ®Õn

116

trung t©m côm x· (chiÕm 3%). 90% x· ®Æc biÖt khã kh¨n cã c«ng tr×nh thuû

lîi nhá, phôc vô t−íi trªn 40 ngh×n ha lóa tõ 1 ®Õn 2 vô. 100% c¸c huyÖn cã

trung t©m y tÕ, 100% c¸c x· ®Æc biÖt khã kh¨n ®· cã tr¹m y tÕ víi 100% c¸c

tr¹m ®· cã y sü, mét phÇn ®· cã b¸c sü. §a sè c¸c th«n b¶n ®· cã y tÕ céng

®ång c¬ b¶n ng¨n chÆn ®−îc c¸c dÞch bÖnh hiÓm nghÌo, gãp phÇn n©ng cao

søc khoÎ vµ c¶i thiÖn ®êi sèng nh©n d©n. 90% c¸c x· ®Æc biÖt khã kh¨n cã

tr−êng tiÓu häc, nhµ trÎ, mÉu gi¸o; c¸c b¶n lµng ë xa ®Òu ®· cã líp c¾m b¶n;

100% c¸c huyÖn cã tr−êng trung häc phæ th«ng; ë mét sè x· vïng s©u, vïng

xa, vïng cao ®· cã tr−êng d©n téc néi tró, b¸n tró. 36% sè x· ®Æc biÖt khã

kh¨n cã chî x· vµ chî liªn x·, nhê vËy s¶n phÈm do ®ång bµo lµm ra ®· cã

n¬i trao ®æi, tiªu thô, gãp phÇn tÝch cùc thóc ®Èy s¶n xuÊt hµng ho¸, c¶i thiÖn

®êi sèng, tõng b−íc h×nh thµnh nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ë c¸c x· ®Æc biÖt khã

kh¨n. GÇn 70% x· ®Æc biÖt khã kh¨n cã ®iÓm b−u ®iÖn v¨n ho¸, m¹ng l−íi

®iÖn tho¹i ®· cã mÆt ë tÊt c¶ c¸c huyÖn miÒn nói, vïng s©u, vïng xa; trªn 70%

c¸c x· ®· cã ®iÖn tho¹i ®¶m b¶o th«ng tin liªn l¹c th«ng suèt. 90% c¸c x· ®Æc

biÖt khã kh¨n ®· cã tr¹m ph¸t thanh, ngoµi viÖc phæ biÕn chÝnh s¸ch, ph¸p luËt

cña §¶ng vµ Nhµ n−íc, cßn tuyªn truyÒn, h−íng dÉn c¸ch thøc lµm ¨n, xo¸

®ãi gi¶m nghÌo, t¨ng thu nhËp gãp phÇn ®¸ng kÓ vµo viÖc n©ng cao ®êi sèng

nh©n d©n. §iÖn l−íi quèc gia ®· ®Õn ®−îc 900 trung t©m x· nghÌo, 100% sè

huyÖn vµ 90% sè x· cã ®iÖn; trong ®ã cã h¬n 60% sè hé vïng d©n téc miÒn

nói ®−îc sö dông ®iÖn, nhiÒu tØnh cã 100% sè x· cã ®iÖn.65% x· ®Æc biÖt khã

kh¨n cã c«ng tr×nh phôc vô n−íc sinh ho¹t víi trªn 70% sè hé ®ång bµo cã ®ñ

n−íc sinh ho¹t, trong ®ã 50% sè hé ®−îc sö dông n−íc s¹ch sinh ho¹t.

§èi víi khu vùc nghÌo thµnh thÞ, ChÝnh phñ ®· triÓn khai thùc hiÖn

ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn h¹ tÇng ®« thÞ h−íng vµo viÖc c¶i thiÖn ®êi sèng cña

ng−êi nghÌo, nh− ch−¬ng tr×nh nhµ ë cho ng−êi cã thu nhËp thÊp, xo¸ bá nhµ

æ chuét, nhµ dét n¸t, nhµ t¹m, cung cÊp h¹ tÇng thiÕt yÕu trong viÖc cung cÊp

n−íc s¹ch vµ vÖ sinh m«i tr−êng; thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o nghÒ vµ t¹o

c«ng ¨n viÖc lµm, cho vay vèn lµm ¨n…

Nh÷ng kÕt qu¶ trªn ®· lµm thay ®æi c¬ b¶n ®êi sèng vËt chÊt cña ng−êi

117

nghÌo, vïng nghÌo vµ x· nghÌo, chÊt l−îng sèng cña ng−êi nghÌo, vïng

nghÌo ®· ®−îc n©ng lªn. Tû lÖ hé nghÌo ë c¸c x· ®Æc biÖt khã kh¨n ®· gi¶m

kh¸ nhanh, tõ 50 – 60% n¨m 1998 xuèng cßn 23,5% n¨m 2004, b×nh qu©n

mçi n¨m gi¶m 4 – 5% sè hé nghÌo.

Tuy nhiªn ng−êi nghÌo ë c¸c x· ®Æc biÖt khã kh¨n vµ trong khu vùc

thµnh thÞ vÉn cßn ph¶i ®−¬ng ®Çu víi nhiÒu th¸ch thøc míi n¶y sinh do tr×nh

®é ph¸t triÓn kinh tÕ – x· héi cßn thÊp, ®Þa h×nh hiÓm trë, giao th«ng kh«ng

thuËn lîi, khÝ hËu kh¾c nghiÖt lu«n Èn chøa hiÓm ho¹ thiªn tai cã thÓ ph¸ huû

nh÷ng kÕt cÊu h¹ tÇng ®· ®¹t ®−îc, g©y khã kh¨n trong c«ng t¸c hç trî; bëi

vËy nguy c¬ t¸i nghÌo cao, hiÖu qu¶ xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo kh«ng bÒn v÷ng; chÊt

l−îng sèng kh«ng æn ®Þnh vµ cã kho¶ng c¸ch rÊt lín vÒ kÕt cÊu h¹ tÇng gi÷a

khu vùc nµy víi vïng ®« thÞ…

2.3.1.4. Thùc tr¹ng tiÕp cËn c¸c dÞch vô kinh tÕ - x· héi c¬ b¶n vµ hÖ

thèng an sinh x· héi

§èi víi dÞch vô ch¨m sãc søc khoÎ, tû lÖ ng−êi nghÌo ®−îc cÊp thÎ kh¸m

ch÷a bÖnh miÔn phÝ vµ thÎ b¶o hiÓm y tÕ ®· t¨ng lªn qua c¸c n¨m. ChØ tÝnh tõ

n¨m 2003 ®Õn 2004 ®· t¨ng 11%. Ng©n s¸ch nhµ n−íc chi cho kh¸m ch÷a

bÖnh cho ng−êi nghÌo liªn tôc t¨ng cho thêi kú 2001 – 2005. Nhê vËy tû lÖ

ng−êi nghÌo ®−îc tiÕp cËn c¸c dÞch vô y tÕ, ch¨m sãc søc khoÎ ®· t¨ng lªn

®¸ng kÓ trong nh÷ng n¨m qua víi kho¶ng 80% ng−êi nghÌo sèng ë n«ng th«n

vµ miÒn nói ®−îc ®¶m b¶o cung cÊp c¸c dÞch vô kh¸m ch÷a bÖnh t¹i chç.

100% ®èi t−îng trî gióp x· héi ®−îc cÊp thÎ b¶o hiÓm y tÕ hoÆc giÊy kh¸m

ch÷a bÖnh miÔn phÝ.

§èi víi dÞch vô gi¸o dôc, hµng n¨m cã kho¶ng trªn 3 triÖu häc sinh

nghÌo vµ d©n téc Ýt ng−êi ®−îc miÔn gi¶m häc phÝ vµ c¸c kho¶n ®ãng gãp x©y

dùng tr−êng; 2,5 triÖu häc sinh ®−îc cÊp, m−în s¸ch gi¸o khoa vµ hç trî vë

viÕt vµ ®å dïng häc tËp. Kinh phÝ hç trî hµng n¨m trªn 110 tû ®ång. 100% trÎ

må c«i, trÎ em tµn tËt khã kh¨n ®ang ®i häc ®−îc miÔn gi¶m häc phÝ vµ c¸c

kho¶n ®ãng gãp. KÕt qu¶ hç trî ®· t¸c ®éng tÝch cùc tíi gi¶m chi phÝ cña hé

nghÌo cho con em ®i häc, b×nh qu©n gi¶m 25% chi phÝ cho häc sinh nghÌo so

118

víi häc sinh kh«ng thuéc diÖn nghÌo.

Th«ng qua chÝnh s¸ch hç trî ®Êt s¶n xuÊt, nhµ ë, ®Êt ë cho ng−êi nghÌo

thinhd ®Õn th¸ng 12/2004, kho¶ng 293 ngh×n hé nghÌo ®· ®−îc hç trî vÒ nhµ

ë víi tæng kinh phÝ gÇn 1200 tû ®ång. §Õn cuèi n¨m 2005 cã kho¶ng 400

ngh×n hé ®−îc hç trî c¶i thiÖn vÒ nhµ ë, cã 5 tØnh víi kho¶ng 2 ngh×n x·

kh«ng cßn t×nh tr¹ng nhµ t¹m, nhµ tranh tre dét n¸t. HÇu hÕt c¸c tØnh trong c¶

n−íc ®· chñ ®éng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nhµ ë cho hé nghÌo b»ng nhiÒu nguån vèn

kh¸c nhau, ¸p dông c¬ chÕ hç trî mét lÇn vÒ nhµ ë bao gåm c¶ lµm míi, söa

ch÷a hoÆc hç trî tÊm lîp. Mét sè tØnh ngËp lôt s©u vïng ®ång b»ng s«ng Cöu

Long ¸p dông c¬ chÕ cho vay lµm nhµ ë hoÆc vay mua nÒn nhµ, lµm nhµ trong

c¸c côm tuyÕn d©n c− v−ît lò. Mét sè tØnh T©y Nguyªn cßn thùc hiÖn chÝnh

s¸ch cho vay mua nhµ tr¶ chËm.

§Ó n©ng cao ®êi sèng vËt chÊt cña ng−êi nghÌo, Nhµ n−íc cßn hç trî tÝn

dông −u ®·i cho c¸c hé nghÌo gióp hä s¶n xuÊt, kinh doanh, t¹o viÖc lµm,

n©ng cao thu nhËp víi møc vay lªn tíi 7 triÖu ®ång trong thêi gian tõ 1 – 5

n¨m (l·i suÊt −u ®·i 0,5%/th¸ng). Ngoµi ra, ®Ó ®¶m b¶o an ninh l−¬ng thùc,

®èi víi nh÷ng hé nghÌo d©n téc Ýt ng−êi khu vùc T©y b¾c, T©y Nguyªn ®−îc

ChÝnh phñ hç trî ®Êt s¶n xuÊt (tÝnh ®Õn gi÷a n¨m 2003 ®· cã 10,5 ngh×n hé

®−îc hç trî trªn 5 ngh×n ha ®Êt); ®èi víi c¸c tØnh ®ång b»ng s«ng Cöu Long

nh− §ång Th¸p, Trµ Vinh, Sãc Tr¨ng hç trî hé nghÌo chuéc l¹i ®Êt s¶n xuÊt

bÞ c©m cè, nh−îng b¸n (víi 4,3 ngh×n hé n¨m 2003).

VÒ B¶o hiÓm x· héi, tÝnh ®Õn cuèi n¨m 2004, c¶ n−íc cã 10 triÖu lao

®éng tham gia b¶o hiÓm x· héi b¾t buéc; cã 305/325 x·, ph−êng, thÞ trÊn cña

11 huyÖn, thÞ víi 84 ngh×n ng−êi tham gia b¶o hiÓm x· héi cho n«ng d©n.

Ngoµi hÖ thèng B¶o hiÓm x· héi chÝnh thøc, mét sè c¸c dù ¸n b¶o hiÓm x· héi

phi chÝnh thøc ®· ®−îc thö nghiÖm ë mét sè tØnh, ph¹m vi thùc hiÖn thÝ ®iÓm ë

265 lµng, x· thuéc 29 huyÖn vµ cung cÊp dÞch vô cho kho¶ng 200 ngh×n lao

®éng n«ng th«n.

VÒ trî gióp x· héi, cøu trî th−êng xuyªn, tÝnh ®Õn cuèi n¨m 2004 c¶

n−íc cã 957 ngh×n ng−êi thuéc diÖn ®èi t−îng trî gióp x· héi, trong ®ã cã

119

kho¶ng 540 ngh×n ng−êi thuéc diÖn ®Æc biÖt khã kh¨n cÇn ®−îc trî gióp x·

héi hµng th¸ng ®Ó ®¶m b¶o cuéc sèng. Tæng sè ng−êi ®ang ®−îc nu«i d−ìng

ch¨m sãc trong c¸c trung t©m cña Nhµ n−íc lµ 25 ngh×n ®èi t−îng (gåm ng−êi

giµ c« ®¬n, ng−êi tµn tËt nÆng, trÎ må c«i, ng−êi lang thang), víi møc trî cÊp

sinh ho¹t phÝ nu«i d−ìng hµng th¸ng thÊp nhÊt lµ 140 ngh×n dång/ng−êi/th¸ng.

Trong giai ®o¹n 2001 – 2003 ®· cã trªn 220 ngµn ng−êi tµn tËt ®−îc trî gióp

tõ Quü hç trî n¹n nh©n chÊt ®éc mµu da cam; Quü ngµy v× ng−êi nghÌo ®·

lµm gÇn 300 ngh×n ng«i nhµ vµ trî gióp trùc tiÕp cho hµng ngh×n ng−êi nghÌo

vÒ ®êi sèng, gi¸o dôc vµ ch¨m sãc søc khoÎ. Sè trÎ em må c«i ®−îc céng ®ång

vµ nhµ n−íc ch¨m sãc d−íi nhiÒu h×nh thøc chiÕm 55,3% tæng sè trÎ em må

c«i. Kho¶ng 25% trÎ khuyÕt tËt nãi chung vµ 75% trÎ tµn tËt nÆng ®−îc ch¨m

sãc d−íi c¸c h×nh thøc kh¸c nhau. Kho¶ng 66,6% trÎ lang thang ®−îc qu¶n lý,

ch¨m sãc.

Tuy nhiªn, kh¶ n¨ng tiÕp cËn cña ng−êi nghÌo víi c¸c dÞch vô x· héi c¬

b¶n vÒ y tÕ, gi¸o dôc, hç trî s¶n xuÊt, hÖ thèng an sinh x· héi cßn cã nh÷ng

h¹n chÕ.

Việt Nam, trong thập niên vừa qua, là một quốc gia có tốc độ phát triển

kinh tế hàng năm cao vào hàng nhất nhì ở khu vực Đông Á với mức thu nhập

thực tế tăng bình quân 7,3%/năm, đồng thời cũng được Ngân hàng Thế giới

(World Bank) đánh giá là một trong những quốc gia thành công nhất trong nỗ

lực thực hiện các chương trình xóa đói giảm nghèo. Tuy nhiên, những nỗ lực

xây dựng cơ sở hạ tầng vật chất - trường học, bệnh viện, đường sá, hệ thống

điện nước… rất cần thiết để cải thiện cuộc sống người nghèo vÉn chưa đủ để

tạo dựng thành công một hệ thống an sinh xã hội hoạt động như một tấm lưới

an toàn giúp tầng lớp lao động trong cộng đồng có chỗ trú ẩn, bảo hộ trước

những sóng gió của thị trường, nhất là trong thời kỳ hội nhập kinh tế. MÆc dï,

chúng ta đã có những nỗ lực xây dựng hệ thống bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y

tế, nhưng trên thực tế, quy mô “bảo hộ” của hệ thống này cho đến nay vẫn

còn quá hạn chế vì nhiều lý do.

Báo cáo của Chương trình Phát triển Kinh tế Liên Hiệp Quốc (UNDP)

120

công bố ngµy 22-8-2007, dựa trên các số liệu điều tra về mức sống hộ gia

đình Việt Nam năm 2004, cho thấy tình hình an sinh xã hội của Việt Nam

đang thụt lùi. Theo đó, các hộ trong nhóm thu nhập cao nhất - nhóm 20% giàu

nhất nhận được gần 40% lợi ích an sinh x· héi. Trong khi đó, nhóm nghèo

nhất chỉ nhận chưa đến 7%. Những người sống ở đô thị có cơ hội hưởng

nhiều chính sách an sinh x· héi hơn người sống ở nông thôn…Nhóm giàu

nhất nhận được 47% lương hưu, còn nhóm nghèo nhất chỉ nhận được 2%.

Nhóm giàu nhất nhận được 45% trợ cấp y tế, còn nhóm nghèo nhất chỉ được

7%. Tỷ lệ nhận trợ giúp giáo dục của nhóm giàu nhất và nghèo nhất tương

ứng là 35% và 15%….Chuyên gia kinh tế cao cấp của UNDP, ông Jonathan

Pincus còn nhận xét: “…Người hưởng lợi chính từ an sinh x· héi ở Việt Nam

là nhóm có thu nhập cao. Bất cứ lợi ích nào mà người nghèo nhận được từ an

sinh x· héi lại bị lấy lại bằng cách trả phí sử dụng và các khoản chi tiêu khác

cho y tế và giáo dục”.

2.3.2. Thùc tr¹ng ®êi sèng tinh thÇn cña ng−êi d©n ViÖt Nam hiÖn nay

§êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn lµ ph¹m trï bao qu¸t toµn bé qu¸ tr×nh s¶n

xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt ra c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ trong sù t¸c ®éng biÖn chøng cña

bèn kh©u c¬ b¶n: s¶n xuÊt ra c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸; nhu cÇu v¨n ho¸; giao tiÕp

v¨n ho¸ vµ tiªu dïng c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸. X©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn

lµ nhiÖm vô c¬ b¶n vµ cÊp b¸ch cña sù nghiÖp x©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n

ho¸ ViÖt Nam. Bëi nã ®−îc xem nh− lµ b−íc ®i ban ®Çu trong viÖc t¹o lËp t−

t−ëng, ®¹o ®øc, nÕp sèng, lÏ sèng, lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i...t¹o nªn nh©n

c¸ch con ng−êi ViÖt Nam trong ®o¹n c¸ch m¹ng míi ®Ó thùc hiÖn th¾ng lîi

môc tiªu: d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh.

NhËn râ ®−îc vai trß vµ tÇm quan träng cña v¨n ho¸ trong sù ph¸t triÓn

hµi hoµ, bÒn v÷ng; ®ång thêi nh»m t¹o mäi ®iÒu kiÖn ®Ó nh©n d©n ®Õn víi v¨n

ho¸, h−ëng thô, tho¶ m·n vµ gãp phÇn t¹o ra c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ míi, Héi nghÞ

lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng Kho¸ VIII th¸ng 7 n¨m 1988

®· chÝnh thøc ph¸t ®éng phong trµo “Toµn d©n ®oµn kÕt x©y dùng ®êi sèng

v¨n ho¸”. Theo b¸o c¸o cña c¸c tØnh thµnh phè th× “Toµn d©n ®oµn kÕt x©y

121

dùng ®êi sèng v¨n ho¸” ®· trë thµnh mét cuéc vËn ®éng v¨n ho¸ lín, s©u réng

®−îc tÊt c¶ c¸c ®Þa ph−¬ng, ban, ngµnh vµ ®¹i ®a sè nh©n d©n ®ång t×nh ñng

hé. Cã thÓ thÊy t−¬ng ®èi ®Çy ®ñ thùc tr¹ng cña ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn

qua tæng kÕt cña phong trµo nµy. Phong trµo qua gÇn 10 n¨m ph¸t ®éng vµ qua

5 n¨m thùc hiÖn ®Èy m¹nh cuéc vËn ®éng ®· thu ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ khÝch lÖ

trªn tÊt c¶ c¸c mÆt. Cô thÓ:

VÒ x©y dùng gia ®×nh v¨n ho¸

Sè l−îng c¸c gia ®×nh ®−îc c«ng nhËn gia ®×nh v¨n ho¸ gia t¨ng hµng

n¨m tõ8.703.398/17.473.623, ®¹t tû lÖ 49,8% n¨m 2000 lªn 12.824.392/

17.473.623, ®¹t tû lÖ 73,39% n¨m 2005, v−ît trªn 23% so víi chØ tiªu.

NhiÒu ®Þa ph−¬ng, c¬ së ®· chØ ®¹o vµ tiÕn hµnh thùc hiÖn tèt viÖc b×nh

xÐt gia ®×nh v¨n hãa c«ng khai, d©n chñ ®¶m b¶o tiªu chuÈn nªn chÊt l−îng

x©y dùng gia ®×nh v¨n ho¸ ngµy cµng ®−îc n©ng lªn.

Qua 5 n¨m ®· cã 2.138.630 gia ®×nh v¨n ho¸ tiªu biÓu, ®¹t tû lÖ16,67%

tæng sè gia ®×nh v¨n ho¸.

ViÖc lång ghÐp c¸c tiªu chÝ thi ®ua vµo phong trµo x©y dùng gia ®×nh v¨n

ho¸ ngµy cµng ®a d¹ng, phong phó h¬n. Tiªu biÓu lµ c¸c phong trµo: X©y

dùng gia ®×nh n«ng d©n v¨n ho¸; Gia ®×nh cùu chiÕn binh v¨n ho¸; Gia ®×nh

v¨n ho¸ søc khoÎ; Gia ®×nh nhµ gi¸o v¨n ho¸; Gia ®×nh an toµn; Gia ®×nh no

Êm, tiÕn bé, b×nh ®¼ng, h¹nh phóc; Gia ®×nh thÓ thao...

VÒ x©y dùng lµng v¨n ho¸, khu phè v¨n ho¸

Phong trµo x©y dùng lµng v¨n ho¸, khu phè v¨n ho¸ ph¸t triÓn ®ång ®Òu

ë c¸c ®Þa ph−¬ng, vïng, miÒn. N¨m 2000 c¶ n−íc cã 16.758/80.303 lµng v¨n

ho¸, khu phè v¨n ho¸, ®¹t tû lÖ 20,8%. §Õn th¸ng 6 n¨m 2005 lµng v¨n ho¸,

khu phè v¨n ho¸ ®−îc t¨ng lªn 42.929/80.303 lµng, khu phè, ®¹t tû lÖ 53,4%,

®¹t chØ tiªu phÊn ®Êu ®Ò ra.

Cã thÓ kh¼ng ®Þnh, phong trµo x©y dùng lµng v¨n ho¸, khu phè v¨n ho¸

lµ kÕt qu¶ tæng hîp cña nhiÒu phong trµo cô thÓ trong phong trµo toµn d©n

®oµn kÕt x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸. Phong trµo ®· thu hót ®−îc sù quan t©m

chØ ®¹o cña c¸c cÊp c¸c c¸c ngµnh vµ sù tham gia h−ëng øng ®«ng ®¶o cña c¸c

122

tÇng líp nh©n d©n mét c¸ch m¹nh mÏ. LÔ ®ãn B»ng c«ng nhËn lµng v¨n ho¸,

khu phè v¨n ho¸ ®· trë thµnh ngµy héi v¨n ho¸, lµ niÒm vinh dù, tù hµo cña

nh©n d©n ë c¸c céng ®ång d©n c−.

Cuéc vËn ®éng “Toµn d©n ®oµn kÕt x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸ ë khu

d©n c−”, ®−îc kÕ thõa vµ n©ng cao trong t×nh h×nh míi, kh¬i dËy vµ ph¸t huy

tinh thÇn ®oµn kÕt cña c¸c céng ®ång d©n c− nh»m gióp nhau ph¸t triÓn kinh

tÕ, xo¸ ®ãi, gi¶m nghÌo, t−¬ng th©n, t−¬ng ¸i, ®Òn ¬n ®¸p nghÜa; thùc hiÖn

ph¸t huy d©n chñ ë c¬ së, gi÷ g×n vµ ph¸t huy b¶n s¾c d©n téc; ch¨m lo c¸c

lÜnh vùc v¨n ho¸ x· héi vµ x©y dùng hÖ thèng chÝnh trÞ ë c¬ së trong s¹ch

v÷ng m¹nh. Cuéc vËn ®éng nµy ®· ph¸t huy truyÒn thèng “Uèng n−íc nhí

nguån”, vËn ®éng ®−îc ®«ng ®¶o quÇn chóng nh©n d©n x©y dùng quÜ “§Òn

¬n, ®¸p nghÜa” ®Ó phô gióp c¸c gia ®×nh chÝnh s¸ch. Trong s¸u n¨m (1999-

2005), nh©n d©n c¶ n−íc ®· ®ãng gãp quÜ “§Òn ¬n, ®¸p nghÜa” 1.170 tû ®ång

gãp phÇn cïng víi ng©n s¸ch nhµ n−íc ®· ch¨m lo h¬n 8 triÖu ®èi t−îng chÝnh

s¸ch cã møc sèng cao h¬n møc sèng trung b×nh ë ®Þa ph−¬ng. §· cã 9.175 x·,

ph−êng ®¹t tûlÖ 90% ®−îc c«ng nhËn lµm tèt c«ng t¸c th−¬ng binh liÖt sÜ vµ

ng−êi cã c«ng.

Sè l−îng khu d©n c− tham gia cuéc vËn ®éng vµ ®−îc c«ng nhËn khu d©n

c− tiªn tiÕn ®−îc t¨ng lªn. N¨m 1999 cã 80% khu d©n c− triÓn khai cuéc vËn

®éng. N¨m 2004,®· cã 202,478 khu d©n c− triÓn khai cuéc vËn ®éng, ®¹t tû lÖ

99,6% tæng sè khu d©n c− trong c¶ n−íc. N¨m 2000, c¶ n−íc cã 25.041 khu

d©n c− ®¹t danh hiÖu khu d©n c− tiªn tiÕn, ®Õn th¸ng 6 n¨m 2005, ®· cã

57.325/95.708 khu d©n c− tiªn tiÕn t¨ng 59,8%.

Phong trµo “Xo¸ ®ãi, gi¶m nghÌo” ®· kh¬i dËy m¹nh mÏ tinh thÇn ®oµn

kÕt gióp ®ì lÉn nhau æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ. Theo b¸o c¸o ch−a ®Çy ®ñ

cña c¸c tØnh, thµnh phè, tæng kinh phÝ do nh©n d©n ®ãng gãp x©y dùng quÜ

“Xo¸ ®ãi, gi¶m nghÌo” qua 5 n¨m (2000-2005) lµ 16.037 tû ®ång (ch−a kÓ

nh÷ng ®ãng gãp hiÖn vËt).

Cuéc vËn ®éng “Ngµy v× ng−êi nghÌo” do Uû ban Trung −¬ng MÆt trËn

Tæ quèc ViÖt Nam ph¸t ®éng tõ ngµy 7-10-200 ®· liªn tôc ph¸t triÓn. QuÜ v×

123

ng−êi nghÌo t¨ng nhanh ë c¶ bèn cÊp víi tæng sè tiÒn lµ 1.666 tû ®ång. Sè tiÒn

nµy cïng víi sù ®ãng gãp cñagia ®×nh, céng ®ång ®· söa ch÷a ®−îc 67.976

ng«i nhµ cò, lµm míi ®−îc 222.969 ng«i nhµ “®¹i ®oµn kÕt”.

C¸c cÊp héi cùu chiÕn binh ®· gãp qòi cho nhau vay 600 tû ®ång. C¸c

cÊp héi phô n÷ ®· gióp trªn 3,5 triÖu l−ît phô n÷ nghÌo ®−îc gióp vèn, c©y

con gièng, ngµy c«ng...trÞ gi¸1.400 tû ®ång. Phô n÷ c¶ n−íc ®· ®ãng gãp

1.069 tû 208 triÖu ®ång ®Ó ñng hé gia ®×nh chÝnh s¸ch vµ gia ®×nh phô n÷ gÆp

khã kh¨n.

QuÜ xo¸ ®ãi, gi¶m nghÌo do nh©n d©n ®ãng gãp, cïng víi ch−¬ng tr×nh

quèc gia vÒ xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo ®· gãp phÇn gi¶m hé nghÌo râ rÖt trong c¶

n−íc. Cô thÓ, tõ 2,18 triÖu hé nghÌo n¨m 2001, chiÕm 17,2% tæng sè hé gi¶m

xuèng cßn 1,4 triÖu hé n¨m 2004; vÒ c¬ b¶n ®· xo¸ ®−îc hé ®ãi.

Hµ TÜnh lµ tØnh cßn nghÌo nh−ng ®· trë thµnh tØnh ®Çu tiªn trong c¶ n−íc

xo¸ xong nhµ tranh tre dét n¸t cho ng−êi nghÌo. Uû ban Trung −¬ng MÆt trËn

Tæ quèc ViÖt Nam ®· cÊp b»ng ghi c«ng xo¸ xong nhµ tranh tre dét n¸t cho 9

tØnh, thµnh phè lµ Hµ TÜnh, Tuyªn Quang, H¶i D−¬ng, Hµ Néi, H¶i Phßng,

H−ng Yªn, B¾c Ninh, Nam §Þnh vµ T©y Ninh.

Phong trµo x©y dùng c¬ quan, ®¬n vÞ, doanh nghiÖp cã ®êi sèng v¨n ho¸

tèt ngµy cµng ph¸t triÓn réng r·i; c¸c lùc l−îng vò trang g¾n viÖc x©y dùng ®êi

sèng v¨n ho¸ víi x©y dùng c¸c ®¬n vÞ, c¸n bé chiÕn sÜ hoµn thµnh nhiÖm vô

chÝnh trÞ.

X©y dùng nÕp sèng v¨n minh, m«i tr−êng ho¸ lµnh m¹nh

Thùc hiÖn chØ thÞ 27/CT-TW cña Bé ChÝnh trÞ kho¸ VIII vµ chØ thÞ

14/1998/CT-TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ vÒ viÖc thùc hiÖn nÕp sèng v¨n

minh, Uû ban nh©n d©n c¸c tØnh, thµnh phè ®· ban hµnh c¸c qui ®Þnh cô thÓ

trong viÖc c−íi, viÖc tang, lÔ héi, ban chØ ®¹o c¸c cÊp ®· cã nhiÒu biÖn ph¸p ®Ó

chØ ®¹o, h−íngdÉn vÒ thùc hiÖn nÕp sèng v¨n minh trong viÖc c−íi, viÖc tang,

lÔ héi:

VÒ viÖc c−íi: §· x©y dùng ®−îc c¸c ®¸m c−íi mÉu, tæ chøc lÔ trao giÊy

®¨ng ký kÕt h«n t¹i trô së Uû ban nh©n d©n x·, ph−¬ng, thÞ trÊn; tæ chøc héi

124

th¶o, héi thi “NÐt ®Ñp trong ®¸m c−íi”, thiÕt kÕ m« h×nh “LÔ c−íi v¨n minh

ViÖt Nam” tæ chøc gän nhÑ, dïng tiÖc tra thay tiÖc mÆn; tæ chøc nhiÒu ®¸m

c−íi tËp thÓ hç trî cho c¸c cÆp gia ®×nh trÎ nghÌo...

VÒ viÖc tang: Tæ chøc lÔ tang t¹i nhµ tang lÔ (khu vùc thµnh phè); thµnh

lËp ban tang lÔ ë n«ng th«n thùc hiÖn c¸c nghi lÔ trang träng tiÕt kiÖm; qui

ho¹ch nghÜa trang, kh¾c phôc t×nh tr¹ng x©y l¨ng mé tèn kÐm...

VÒ lÔ héi: Thùc hiÖn qui chÕ tæ chøc lÔ héi cña Bé V¨n ho¸ - Th«ng tin,

quan t©m tæ chøc tèt c¸c h×nh thøc sinh ho¹t v¨n ho¸ céng ®ång vui t−¬i lµnh

m¹nh vµ phong phó, hÊp dÉn...

X©y dùng vµ vËn ®éng nh©n d©n nghiªm chØnh thùc hÖn qui −íc, h−¬ng

−íc lµng, khu phè lµ gi¶i ph¸p h÷u hiÖu thùc hiÖn nÕp sèng v¨n minh, thùc

hµnh tiÕt kiÖm trong viÖc c−íi, viÖc tang, lÔ héi.

Trong nh÷ng n¨m qua, cuéc vËn ®éng thùc hiÖn nÕp sèng v¨n minh, thùc

hµnh tiÕt kiÖm trong viÖc c−íi, viÖc tang, lÔ héi ®· cã nhiÒu chuyÓn biÕn tiÕn

bé, nhÊt lµ ë khu vùc n«ng th«n, ë c¸c lµng v¨n ho¸. NhiÒu lµng v¨n ho¸ ®· trë

thµnh nh÷ng ®iÓm s¸ng mÉu mùc trong cuéc vËn ®éng nµy. ViÖc ¨n uèng linh

®×nh, nhiÒu ngµy trong c¸c ®¸m c−íi, ®¸m ma ®· gi¶m h¼n. HiÖn t−îng “cÇu

tµi”, “cÇu lîi” trong c¸c ®¸m c−íi, ®¸m ma ®· bÞ ®«ng ®¶o nh©n d©n kh«ng

®ång t×nh vµ lªn ¸n. C¸c hñ tôc l¹c h©u, mª tÝn dÞ ®oan gi¶m ®i râ rÖt. Nh÷ng

nÐt ®Ñp v¨n ho¸ trong viÖc c−íi, viÖc tang, viÖc lÔ héi ®−îc kh¼ng ®Þnh. C¸c lÔ

héi truyÒn thèng vµ c¸ch m¹ng ®−îc diÔn ra lµnh m¹nh, trë thµnh nhu cÇu v¨n

ho¸ kh«ng thÓ thiÕu cña nh©n d©n vµ ngµy cµng ph¸t triÓn.

C«ng t¸c ®Êu tranh phßng chèng c¸c tÖ n¹n x· héi ®−îc lång ghÐp triÓn

khai thùc hiÖn cã hiÖu qu¶ trong phong trµo toµn d©n ®oµn kÕt x©y dùng ®êi

sèng v¨n ho¸ ë c¬ së. Bµi trõ c¸c tÖ n¹n x· héi ra khái cuéc sèng cña gia ®×nh,

céng ®ång d©n c− vµ tËp thÓ ®· trë thµnh mét trong nh÷ng tiªu chÝ ®Ó xÐt c«ng

nhËn danh hiÖu Gia ®×nh v¨n ho¸, Lµng v¨n ho¸, Khu phè v¨n ho¸, Khu d©n

c− tiªn tiÕn, C¬ quan, ®¬n vÞ v¨n ho¸. N¨m 2005, h¬n 50% x·, ph−êng, thÞ

trÊn trong c¶ n−íc ®· ®¨ng ký phÊn ®Êu ®¹t tiªu chuÈn lµnh m¹nh kh«ng cã tÖ

n¹n ma tuý, m¹i d©m, t¨ng 20% so víi n¨m 2000. Trong c¶ n−íc, hiÖn nay cã

125

gÇn 4.000 x·, ph−êng, thÞ trÊn kh«ng cã tÖ n¹n ma tuý, m¹i d©m, chiÕm 47%

tæng sè x· ph−êg trong c¶ n−íc. 45% x·, ph−êng chuyÓn ho¸ ®¹t tiªu chuÈn

lµnh m¹nh kh«ng cã tÖ n¹n x· héi, 12% x·, ph−êng chuyÓn biÕn m¹nh. C¸c

tØnh ®¹t tû lÖ x·, ph−êng kh«ng cã tÖ n¹n x· héi cao lµ: B×nh ®Þnh ®¹t 82%,

§¾c L¾c ®¹t 77%, Trµ Vinh vµ L¹ng S¬n ®¹t 75%, Qu¶ng Nam vµ Qu¶ng TrÞ

®¹t 73%, Hµ Giang vµ Thõa Thiªn-HuÕ ®¹t 65%...

X©y dùng c¸c thiÕt chÕ vµ ho¹t ®éng v¨n ho¸ th«ng tin, thÓ dôc thÓ thao

C«ng t¸c x· héi ho¸ v¨n ho¸, vËn ®éng nh©n d©n ®ãng gãp x©y dùng thiÕt

chÕ vµ tham gia c¸c ho¹t ®éng v¨n ho¸ th«ng tin c¬ së cã b−íc ph¸t triÓn.

Theo b¸o c¸o ch−a ®Çy ®ñ cña c¸c tØnh, thµnh phè trùc thuéc trung −¬ng,

tæng sè kinh phÝ do nh©n d©n ®ãng gãp x©y dùng nhµ v¨n ho¸ céng ®ång trong

n¨m n¨m 2000-2005 lµ 2.523 tû ®ång. C¸c ®Þa ph−¬ng thu hót ®−îc sù tham

gia ®«ng ®¶o cña nh©n d©n lµ Hµ T©y (100 tû), B¾c Giang (65 tû), H¶i Phßng

(60 tû), TiÒn Giang (52 tû)...§Æc biÖt lµ tØnh Kon Tum, tuy ®êi sèng vËt chÊt

cßn nhiÒu khã kh¨n, nh−n nh©n d©n ®· ®ãng gãp kinh phÝ x©y míi vµ n©ng

cÊp 374 nhµ R«ng v¨n ho¸, kh«i phôc 530 ®éi cång chiªng. Thµnh phè §µ

N½ng ®· huy ®éng c¸c doanh nghiÖp tham gia ®ãng kinh phÝ x©y dùng thiÕt

chÕ v¨n ho¸ c¬ së, cô thÓ: C«ng ty x¨ng dÇu 200 triÖu ®ång; C«ng ty Nam

ViÖt ¸ 470 triÖu ®ång; C«ng ty §« thÞ 500 triÖu ®ång...HuyÖn Hoµ Vang:

132/132 th«n x©y dùng ®−îc nhµ v¨n ho¸ th«n víi kinh phÝ tõ 30 triÖu ®Õn 70

triÖu ®ång mçi nhµ v¨n ho¸.

C¶ n−íc ®· x©y dùng 36.390/91.424 nhµ v¨n ho¸ lµng, ®¹t tû lÖ 38%.

NhiÒu nhµ v¨n ho¸ ho¹t ®éng tèt, ®· trë thµnh n¬i héi tô cña c¸c ho¹t ®éng

v¨n ho¸ tinh th©n t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn viÖc x©y dùng m«i tr−êng v¨n ho¸.

C¸c ho¹t ®éng v¨n nghÖ quÇn chóng ph¸t triÓn m¹nh mÏ ë khu vùc n«ng

th«n, ®« thÞ. 29.840 tæ, ®éi v¨n nghÖ ®−îc kh«i phôc vµ ®i vµo ho¹t ®éng ®Òu

®Æn. Nh÷ng ho¹t ®éng v¨n nghÖ “tù biªn, tù diÔn” ®· chiÕm ®−îc t×nh c¶m

cña nh©n d©n gãp phÇn gi¸o dôc, x©y dùng con ng−êi, lèi sèng míi vµ ®iÒu

chØnh c¸c hµnh vi v¨n ho¸ céng ®ång.

Ho¹t ®éng v¨n ho¸- th«ng tin- v¨n nghÖ quÇn chóng ®−îc ®Èy m¹nh

126

trong c¸c c¬ quan, ®¬n vÞ, doanh nghiÖp.

Trong 5 n¨m, c¸c cÊp c«ng ®oµn ®· tæ chøc ®−îc 57.271 buæi tuyªn

truyÒn cho 10.327.700 l−ît ng−êi tham dù. Cã kho¶ng 2000 ®éi v¨n nghÖ

c«ng nh©n lao ®éng th−êng xuyªn ho¹t ®éng.

§oµn Thanh niªn céng s¶n Hå ChÝ Minh c¸c cÊp ®· tæ chøc ®−îc 6.000

nhãm ca khóc c¸ch m¹ng h−íng vÒ ho¹t ®éng c¬ ë, t×nh nguyÖn ®Õn c¸c vïng

s©u, vïng xa ®Ó biÓu diÔn phôc vô nh©n d©n vµ c¸c ®¬n vÞ qu©n ®éi. 11.453

c©u l¹c bé thanh niªn víi ph¸p luËt ®−îc thµnh lËp, x©y dùng ®−îc 6.360 ®éi

tuyªn truyÒn thanh niªn, 10.000 ®éi tuyªn truyÒn m¨ng non. Ngµnh gi¸o dôc

®Þnh kú thi tæ chøc héi thi “TiÕng h¸t sinh viªn”, “Héi thi tiÕng h¸t häc sinh

phæ th«ng” hai n¨m mét lÇn. Phèi hîp víi ®µi truyÒn h×nh ViÖt Nam tæ chøc

ch−¬ng tr×nh “§−êng lªn ®Ønh Olympia”...

Phong trµo toµn d©n rÌn luyÖn th©n thÓ theo g−¬ng B¸c Hå vÜ ®¹i

Phong trµo nµy ®−îc c¸c tÇng líp nh©n d©n tham gia tù nguyÖn vµ ph¸t

triÓn réng kh¾p trªn mäi miÒn ®Êt n−íc.

§Õn hÕt n¨m 20044 ®· cã 14.575.6 55 ng−êi tham gia luyÖn tËp th−êng

xuyªn, ®¹t tû lÖ 17,7%, t¨ng 5,7% so víi n¨m 2000. Sè gia ®×nh ®−îc c«ng

nhËn lµ gia ®×nh thÓ thao n¨m 2004 lµ 1.792.738 hé, ®¹t tû lÖ 10,5%, t¨ng

2,5% so víi n¨m 2000. Sè gi¸o dôc thÓ chÊt cã nÒ nÕp ®Õn n¨m 2004 lµ

23.342, ®¹t tû lÖ 91,4% t¨ng 31,4% so vãi n¨m 2000. Sè c¸n bé chiÕn sÜ lùc

l−îng vò trang ®¹t tiªu chuÈn rÌn luyÖn th©n thÓ n¨m 2004 lµ 95% t¨ng 5% so

víi n¨m 2000.

ViÖc qui ho¹ch vµ ®Çu t− ng©n s¸ch, vËn ®éng nh©n d©n ®ãng gãp x©y

dùng c¸c s©n tËp thÓ dôc, thÓ thao ë c¬ së ®· ®−îc quan t©m ®óng møc. §iÒu

®ã ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c tÇng líp nh©n d©n, nhÊt lµ tÇng líp thanh thiÕu nhi

cã ®iÒu kiÖn h¬n trong viÖc vui ch¬i vµ rÌn luyÖn th©n thÓ. 22.598 x·, ph−êng,

thÞ trÊn vµ trªn 60% sè lµng, th«n, Êp, b¶n…®· cã s©n b·i thÓ thao.

C¸c phong trµo kh¸c

Tõ c¸c phong trµo cô thÓ trong phong trµo toµn d©n ®oµn kÕt x©y dùng

®êi sèng v¨n ho¸, xuÊt hiÖn nhiÒu phong trµo nh¸nh, phong trµo lång ghÐp víi

127

néi dung v¨n ho¸. Tiªu biÓu lµ c¸c phong trµo vÒ ®oµn kÕt gióp nhau ph¸t triÓn

kinh tÕ, xo¸ ®ãi, gi¶m nghÌo; thi ®ua hoµn thµnh c¸c nhiÖm vô kinh tÕ-x· héi;

®Êu tranh phßng chèng c¸c tÖ n¹n x· héi, x©y dùng nÕp sèng v¨n minh c«ng

céng; x©y dùng kÕt cÊu h¹ tÇng n«ng th«n.

Phong trµo häc tËp, lao ®éng s¸ng t¹o, gãp phÇn vµo viÖc tuyªn truyÒn,

phæ biÕn vµ øng dông khoa häc kü thuËt vµo s¶n xuÊt ®· tæ chøc ®−îc 64.693

c¸c øng dông líp häc tËp huÊn vµ tiÕn bé kü thuËt vµo s¶n xuÊt, nhÊt lµ s¶n

xuÊt n«ng nghiÖp ®· thu hót ®−îc 1.994.377 ng−êi tham dù; 79.010 c¸c s¸ng

kiÕn, ®Ò tµi, kinh nghiÖm ®· ®−îc ¸p dông vµo s¶n xuÊt vµ ®êi sèng mang l¹i

hiÖu qu¶ kinh tÕ- x· héi cao.

Phong trµo x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸ ë nhiÒu ®Þa ph−¬ng cã xu h−íng

më réng qui m« toµn x· (ph−êng, thÞ trÊn). §Õn nay c¶ n−íc ®· cã trªn 400

x·, ph−êng ®−îc Uû ban nh©n d©n cÊp huyÖn hoÆc cÊp tØnh, thµnh phè c«ng

nhËn x·, ph−êng v¨n ho¸.

Cã thÓ nãi, tõ mét phong trµo thÓ hiÖn ®−îc ý §¶ng vµ hîp víi lßng d©n

®· kh¬i nguån vµ t¹o ra ®−îc ®éng lùc cho sù ph¸t triÓn vµ ®· t¹o ra viÖc x·

héi ho¸ c¸c ho¹t ®éng v¨n ho¸ trªn ph¹m vi c¶ n−íc. Phong trµo ®· t¸c ®éng

m¹nh mÏ vµ ¶nh h−ëng s©u réng tíi mäi mÆt cña ®êi sèng x· héi ®Æc biÖt lµ

®êi sèng tinh thÇn ë n−íc ta, gãp phÇn gi÷ g×n an ninh trËt tù, æn ®Þnh chÝnh

trÞ, xo¸ ®ãi, gi¶m nghÌo, thóc ®Èy kinh tÕ ph¸t triÓn, lµm lµnh m¹nh m«i

tr−êng x· héi, ®Èy lïi mét b−íc quan träng c¸c tÖ n¹n x· héi, tõng b−íc n©ng

cao tr×nh ®é häc vÊn, t×nh ®é d©n trÝ, tr×nh ®é thÈm mü cho c«ng chóng.

Tuy nhiªn phong trµo vÉn cßn nh÷ng mÆt khiÕm khuyÕt nhÊt ®Þnh:

Mét lµ, phong trµo ®· ®−îc ph¸t ®éng trªn diÖn réng nh−ng ch−a ®Òu vµ

ch−a s©u, míi chØ dõng l¹i ë nh÷ng n¬i cã ®iÒu kiÖn, ch−a quan t©m ®óng møc

ë nh÷ng vïng s©u, vïng xa cßn nhiÒu khã kh¨n .

Hai lµ, mét sè bé ngµnh, ®oµn thÓ c¶ ë trung −¬ng vµ ®Þa ph−¬ng triÓn

khai phong trµo chËm, c¬ chÕ thùc hiÖn cßn chång chÐo, ch−a cã sù phèi hîp,

kÕt hîp ®ång bé vµ ch−a t×m ra®−îc c¬ chÕ thÝch hîp ®Ó t¹o ra søc m¹nh tæng

hîp cña c¸c lùc l−îng x· héi tham gia phong trµo.

128

Ba lµ, c«ng t¸c tuyªn truyÒn vËn ®éng quÇn chóng nh©n d©n nhiÒu lóc

ch−a th−êng xuyªn vµ Ýt hiÖu qu¶, mét bé phËn kh«ng nhá c¸n bé l·nh ®¹o

qu¶n lý, c¸n bé c«ng chøc vµ nh©n d©n ch−a nhËn thøc ®Çy ®ñ ®−îc ý nghÜa,

néi dung cña phong trµo.

Bèn lµ, phong trµo ë mét sè c¬ së cßn nÆng vÒ h×nh thøc mµ ch−a quan

t©m ®Õn sù biÕn chuyÓn vÒ néi dung hoÆc thùc chÊt cña ®èi t−îng tham gia

phong trµo.

MÆt kh¸c, ®Ó ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn ë n−íc ta

trong giai ®o¹n hiÖn nay, cã thÓ dùa vµo sè liÖu thèng kª cña Tæng côc Thèng

kª Nhµ n−íc vµ sè liÖu ®· c«ng bè cña c¸c cuéc ®iÒu tra x· héi häc phôc vô

c¸c ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc x· héi.

LÜnh vùc th«ng tin ®¹i chóng: §· cã nh÷ng b−íc tiÕn v−ît bËc. HiÖn nay

c¶ n−íc cã 490 ®¬n vÞ b¸o chÝ- xuÊt b¶n, 645 Ên phÈm c¸c lo¹i, l−îng ph¸t

hµnh trªn 550.900.000 b¶n/ n¨m, møc h−ëng thô b×nh qu©n 7,07 b¶n ng−êi/

n¨m. Cã gÇn 160 tê b¸o ngµy vµ tuÇn b¸o trung −¬ng; 97 tê b¸o ®Þa ph−¬ng

xuÊt b¶n 43 Ên phÈm víi l−îng ph¸t hµnh 334.122.000 b¶n/n¨m. Ngoµi ®µi

truyÒn h×nh ViÖt Nam ph¸t sãng trªn 4 kªnh chÝnh lµ 6 kªnh MMDS, §µi

tiÕng nãi ViÖt Nam ph¸t sãng trªn 4 hÖ ®èi néi b¨ng 6 thø tiÕng vµ mét hÖ ®èi

ngo¹i 30 giê b»ng 12 thø tiÕng th× hiÖn nay ë tÊt c¶ c¸c tØnh thµnh ®Òu cã c¬

së ph¸t thanh, truyÒn h×nh, 288 huyÖn cã ®µi ph¸t sãng FM, 340 tr¹m ph¸t

sãng truyÒn h×nh, h¬n 60% sè hé gia ®×nh xem ®−îc tr−¬ng tr×nh cña §µi

truyÒn h×nh quèc gia vµ còng trªn 60% sè hé ®−îc nghe §µi tiÕng nãi ViÖt

Nam. Nhu cÇu v¨n ho¸ tinh thÇn cña nh©n d©n ngµy cµng ®−îc c¶i thiÖn. Qua

®iÒu tra x· héi häc, hiÖn nay 53% sè d©n theo dâi ch−¬ng tr×nh nghÖ thuËt,

42% tham gia ®äc s¸ch b¸o, 77,9% thÝch ch−¬ng tr×nh thêi sù, 65,9% thÝch

v¨n nghÖ, 68% thÝch thÓ thao, 45% thÝch c©u l¹c bé yªu ©m nh¹c, 47,7% thÝch

kÞch nãi, 46% thÝch an ninh, 27% thÝch qu©n ®éi nh©n d©n, 43% thÝch trß ch¬i

liªn tØnh, 26,4% thÝch b«ng hoa nhá, 23% thÝch hép th− truyÒn h×nh. Riªng ë

n«ng th«n, ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn còng cã nhiÒu tiÕn bé. ë c¸c x· n«ng

ht«n hiÖn nay 100% sè x· cã tr−êng cÊp I, 76% cã tr−êng cÊp II, gÇn 40% cã

129

nhµ trÎ, 76% cã líp mÉu gi¸o. N¨m 1997- 1998 ë n«ng th«n sè hé cã tivi lµ

40%, cã qu¹t ®iÖn lµ 60%, cã radio lµ 44,6% gÇn 70% sè x· cã b¸o ®Õn trong

ngµy(6950/10.359 x·).

Trªn lÜnh vùc v¨n ho¸ nghÖ thuËt, c¸c ho¹t ®éng s©n khÊu, ©m nh¹c, mÜ

thuËt, v¨n häc, ®iÖn ¶nh cã chÊt l−îng ®¸p øng ®−îc nhu cÇu th−ëng thøc lµnh

m¹nh cho c«ng chóng. Phong trµo v¨n nghÖ quÇn chóng ph¸t triÓn ë c¶ n«ng

th«n vµ miÒn nói. HiÖn nay c¶ n−íc cã 19.353 ®éi v¨n nghÖ quÇn chóng trong

®ã mét sè tØnh miÒn nói ph¸t triÓn kh¸: S¬n La cã 500 ®éi v¨n nghÖ, Lai Ch©u

cã 153 ®éi, §¨k L¨k cã 115 ®éi, Gia Lai cã 203 ®éi, Hµ Giang cã 435 ®éi v¨n

nghÖ; c¶ n−íc cã 143 ®éi v¨n nghÖ chuyªn nghiÖp, 117 b¶o tµng l−u gi÷

2.069.096 hiÖn vËt, mét hÖ thèng th− viÖn bao gåm 2.921 ®¬n vÞ.

Trªn lÜnh vùc gi¸o dôc: NÕu nh− sau C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m, 95% d©n sè

ViÖt Nam mï ch÷, c¶ §«ng D−¬ng chØ cã h¬n 10 ngµn tr−êng “víi gÇn 600

ngµn häc sinh” th× hiÖn nay chØ ë ViÖt Nam ®· cã trªn 30.000 tr−êng ( kh«ng

kÓ nhµ trÎ, mÉu gi¸o, c¸c tr−êng cña Bé Quèc phßng, Bé C«ng an) víi 22 triÖu

häc sinh vµ 93% d©n sè biÕt ch÷. NÕu nh− n¨m 1945 c¶ §«ng D−¬ng chØ cã

600 häc sinh cao ®¼ng th× ®Õn nay ®· cã trªn mét triÖu ng−êi cã tr×nh ®é ®¹i

häc trong ®ã cã gÇn 14 ngµn th¹c sÜ, tiÕn sÜ. Nguån nh©n lùc cã trÝ tuÖ còng

tõng b−íc ®−îc n©ng cao. §Õn nay chóng ta ®· ®µo t¹o 16,9 triÖu ng−êi lao

®éng cã tr×nh ®é tèt nghiÖp trung häc c¬ së; 5 triÖu ng−êi cã b»ng ®¹i häc, cao

®¼ng vµ gÇn 10 ngµn ng−êi cã häc vÞ tiÕn sÜ khoa häc vµ tiÕn sÜ chuyªn ngµnh.

Tuy vËy, nÕu nh×n mét c¸ch toµn diÖn ®Ó ®¸nh gi¸ th× ®êi sèng v¨n ho¸

tinh thÇn ë n−íc ta nhÊt lµ ë n«ng th«n, miÒn nói, vïng s©u, vïng xa vÉn cßn

nghÌo nµn, ch−a ®¸p øng ®−îc nhu cÇu v¨n hãa cña nh©n d©n nh− chóng ta

mong muèn. ë n«ng th«n hiÖn nayvÉn cßn 5,1% sè ng−êi trong ®é tuæi mï

ch÷, 20,26% ch−a qua phæ cËp tiÓu häc, cßn nhiÒu hé ch−a ®−îc xem §µi

truyÒn h×nh vµ §µi ph¸t thanh tiÕng nãi ViÖt Nam, h¬n 25% sè x· ch−a cã

b¸o h»ng ngµy ®Ó ®äc, 90% ch−a tham gia thÓ dôc, thÓ thao, sè ng−êi th−ëng

thøc nghÖ thuËt nhÊt lµ nghÖ thuËt truyÒn thèng ch−a cao( c¶i l−¬ng 33,8%;

chÌo 20,5%; tuång 5,58%; 19% nghe nh¹c). TÖ n¹n x· héi cßn phæ biÕn, hiÖn

130

nay c¶ n−íc cã kho¶ng 183.000 ng−êi nghiÖn ma tuý (líp trÎ chiÕm 70%

trong ®ã trªn 2.000 häc sinh vµ sinh viªn) vµ gÇn 70 ngµn g¸i m¹i d©m. Víi

c¸c hiÖn t−îng mª tÝn dÞ ®oan nh− ho¸ vµng, ®èt m·, d©ng sí, söa lÔ, xem bãi,

gäi hån, xãc thÎ, ®éi b¸t nhang, b¾t tµ trõ ma, lªn ®ång… 6% vÉn cho lµ tèt,

24% vÉn cho r»ng lµm ®−îc kh«ng sao, gÇn 50% vÉn tæ chøc c−íi theo kiÓu

cò. C¸c mèi quan hÖ trong gia ®×nh, l¸ng giÒng, c¬ quan cã sù xuèng cÊp.

Theo ®iÒu tra x· héi häc (n¨m 1998) mèi quan hÖ gi÷a cha mÑ vµ con c¸i 255

kÐm h¬n tr−íc; «ng bµ vµ c¸c ch¸u 36% kÐm h¬n tr−íc; anh chÞ em 40% kÐm

h¬n; mÑ chång nµng d©u 44% kÐm h¬n; c¬ quan 49% kÐm h¬n vµ mèi quan

hÖ xãm giÒng vµ 52% kÐm h¬n; mèi quan hÖ vî chång 41% kÐm h¬n tr−íc.

§êi sèng v¨n ho¸ trong c¸c c¬ quan c«ng së… vÉn cßn yÕu kÐm, khiÕm

khuyÕt. HiÖn t−îng tham nhòng ch−a ®−îc ®Èy lïi vµ ngµy cµng nghiªm träng

h¬n, hiÖn t−îng mÊt ®oµn kÕt kh¸ phæ biÕn (20 ®¶ng bé tØnh, ngµnh, thµnh phè

trùc thuéc trung −¬ng), 51% sè ng−êi ®−îc hái cho r»ng c¸n bé cßn quan liªu;

kû c−¬ng phÐp n−íc ch−a ®−îc t«n träng; b×nh ®¼ng nam n÷ trong c¬ quan vÉ

lµ vÊn ®Ò thêi sù, lèi sèng thùc dông vÞ kû, dïng tiÒn nhµ n−íc tiªu xµi l·ng

phÝ gia t¨ng, ch−a g−¬ng mÉu trong viÖc c−íi, viÖc tang…

Thùc tr¹ng ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn ë n−íc ta nªu trªn nh− mét bøc

tranh cã c¶ m¶ng t−¬i vui, sinh ®éng vµ m¶nh trÇm l¾ng, ¶m ®¹m. §iÒu ®ã nãi

lªn hai chiÒu h−íng thuËn, nghÞch trong qu¸ tr×nh vËn ®éng cña ®êi sèng v¨n

ho¸ tinh thÇn; chØ ra sù thµnh c«ng vµ ch−a thµnh c«ng trong qu¸ tr×nh thùc

hiÖn cuéc c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa trªn lÜnh vùc t− t−ëng vµ v¨n ho¸; x¸c

®Þnh tÝnh tÊt yÕu ph¶i ®Èy m¹nh sù nghiÖp x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸ tinh

thÇn hiÖn nay.

2.3.3. Thùc tr¹ng thùc hiÖn chÕ ®é d©n chñ ë n−íc ta thêi gian qua

Mét trong nh÷ng néi dung quan träng cÊu thµnh lèi sèng d©n téc- hiÖn

®¹i x· héi chñ nghÜa lµ tinh thÇn d©n chñ, lµ sù ph¸t triÓn mäi mÆt cña nÒn d©n

chñ x· héi chñ nghÜa. Tinh thÇn d©n chñ lµ mét ®éng lùc quan träng cña lèi

sèng d©n téc- hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa, nã thóc ®Èy tÝnh n¨ng ®éng cña nh©n

d©n, ph¸t huy s¸ng kiÕn cña ®«ng ®¶o nh©n d©n, thu hót nh©n d©n lao ®éng

131

tham gia x©y dùng x· héi míi trªn tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n

ho¸, x· héi.

Néi dung d©n chñ trong lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®−îc

thÓ hiÖn trªn hai ph−¬ng diÖn: mét lµ, nh÷ng quy t¾c, chuÈn mùc, thÓ chÕ quy

®Þnh c¸c quan hÖ d©n chñ; hai lµ, viÖc thùc hiÖn nh÷ng quy t¾c, chuÈn mùc,

thÓ chÕ quy ®Þnh c¸c quan hÖ d©n chñ nµy1.

VÒ nh÷ng quy t¾c, chuÈn mùc, thÓ chÕ quy ®Þnh c¸c quan hÖ d©n chñ.

ChÕ ®é d©n chñ x· héi chñ nghÜa ph¶i ®¶m b¶o quyÒn b×nh ®¼ng cña

quÇn chóng, “mäi ng−êi ®−îc h−ëng quyÒn ngang nhau trong x¸c ®Þnh c¬ cÊu

nhµ n−íc”2, trong quyÕt ®Þnh nh÷ng vÊn ®Ò kinh tÕ – x· héi, trong tham gia

vµo c¸c lÜnh vùc ho¹t ®éng... cña x· héi, “quÇn chóng nh©n d©n v−¬n lªn tham

gia mét c¸ch ®éc lËp kh«ng nh÷ng vµo viÖc bÇu cö vµ tuyÓn cö, mµ c¶ vµo

viÖc qu¶n lý hµng ngµy n÷a”1. Trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi, ®Ó

b¶o vÖ nÒn d©n chñ nh©n d©n, nhµ n−íc ph¶i ®Êu tranh chèng c¸c thÕ lùc thï

®Þch vµ nh÷ng ©m m−u ph¸ ho¹i cña chóng; ph¶i c¶i t¹o c¸c quan hÖ kinh tÕ-

x· héi cò, x©y dùng mäi mÆt ®êi sèng x· héi phï hîp víi nh÷ng chuÈn mùc

cña nÒn d©n chñ x· héi chñ nghÜa.

HiÖn thùc ho¸ tinh thÇn cña chñ nghÜa M¸c- Lªnin vµo thùc tiÔn c¸ch

m¹ng ViÖt nam, tõ sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh

kh¼ng ®Þnh, giµnh quyÒn d©n chñ cho nh©n d©n lµ môc tiªu c¬ b¶n cña c¸ch

m¹ng ViÖt Nam. Theo Chñ tÞch Hå ChÝ Minh: d©n chñ lµ d©n lµm chñ vµ d©n

lµ chñ. Ngay trong Tuyªn ng«n ®éc lËp, khai sinh ra n−íc ViÖt nam d©n chñ

céng hoµ, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· kh¼ng ®Þnh thÓ chÕ chÝnh trÞ vµ x· héi

míi ë ViÖt Nam lµ chÕ ®é x· héi mµ ë ®ã nh©n d©n trë thµnh chñ thÓ cña c¸c

c¬ quan quyÒn lùc nhµ n−íc. ChÝnh quyÒn d©n chñ cã nghÜa lµ chÝnh quyÒn do

nh©n d©n lµm chñ vµ nhiÖm vô cña chÝnh quyÒn d©n chñ lµ phôc vô nh©n d©n.

D©n lµm chñ, d©n lµ chñ, nh−ng d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng vµ qu¶n lý cña

1 Xem: PhÇn lý luËn cña ®Ò tµi, ch−¬ng I, tr. 57, 75.

2 S®d, t. 33, tr. 123.

Nhµ n−íc.

132

Ngay trong kú häp ®Çu tiªn cña ChÝnh phñ l©m thêi (3-9-1945), l·nh tô

Hå ChÝ Minh ®· chØ ra: “Chóng ta ph¶i cã mét HiÕn ph¸p d©n chñ. T«i ®Ò nghÞ

ChÝnh phñ cµng sím cµng hay cuéc Tæng tuyÓn cö víi chÕ ®é phæ th«ng ®Çu

phiÕu”2 ®Ó x©y dùng nhµ n−íc d©n chñ. Ng−êi ®Ò ra nhiÖm vô cÊp b¸ch lµ ph¶i

x©y dùng hiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt.

Víi sù nç lùc cña §¶ng ta vµ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh, ngµy 6-1-1946,

cuéc Tæng tuyÓn cö bÇu Quèc héi ®Çu tiªn cña n−íc ViÖt Nam D©n chñ Céng

hoµ ®· diÔn ra víi chÕ ®é tuyÓn cö phæ th«ng ®Çu phiÕu. Quèc héi kho¸ I häp

kú ®Çu tiªn ®· cö ra ChÝnh phñ chÝnh thøc do L·nh tô Hå ChÝ Minh lµm Chñ

tÞch. Quèc héi kho¸ I, kú häp thø 2 ®· th«ng qua HiÕn ph¸p ®Çu tiªn cña n−íc

ta. HiÕn ph¸p ®· dµnh sù quan t©m to lín ®Õn c¸c quyÒn c¬ b¶n cña c«ng d©n.

Tõ ®©y tinh thÇn nµy nh− sîi chØ ®á xuyªn suèt c¸c hiÕn ph¸p cña n−íc ta. C¸c

hiÕn ph¸p ®Òu dµnh h¼n mét ch−¬ng quy ®Þnh quyÒn, nghÜa vô cña c«ng d©n

vµ qua mçi hiÕn ph¸p néi dung cña ch−¬ng nµy cµng hoµn thiÖn h¬n. ThÓ chÕ

vµ c¸c thiÕt chÕ nhµ n−íc thÓ hiÖn tÝnh d©n chñ réng r·i, ®¶m b¶o lîi Ých cña

®«ng ®¶o quÇn chóng.

Lêi nãi ®Çu cña HiÕn ph¸p 1946 ghi râ: Cuéc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m ®·

lËp ra nÒn d©n chñ céng hoµ. NhiÖm vô cña d©n téc ta trong giai ®o¹n nµy lµ

kiÕn thiÕt quèc gia trªn nÒn t¶ng d©n chñ3. Víi HiÕn ph¸p 1946, lÇn ®Çu tiªn

vÒ ph−¬ng diÖn ph¸p lý, nh©n d©n ViÖt Nam trë thµnh chñ thÓ cña quyÒn lùc

nhµ n−íc. §iÒu 1 trong HiÕn ph¸p kh¼ng ®Þnh “TÊt c¶ quyÒn bÝnh trong n−íc

lµ cña toµn thÓ nh©n d©n ViÖt Nam, kh«ng ph©n biÖt nßi gièng, g¸i trai, giµu

nghÌo, giai cÊp, t«n gi¸o”4. HiÕn ph¸p x¸c ®Þnh cÊu tróc cña bé m¸y nhµ n−íc

ta bao gåm c¸c thiÕt chÕ: NghÞ viÖn nh©n d©n lµ c¬ quan cã quyÒn cao nhÊt

cña Nhµ n−íc ViÖt Nam D©n chñ Céng hoµ (§iÒu 22 – 42); ChÝnh phñ lµ c¬

quan Hµnh chÝnh cao nhÊt (§iÒu 43 – 50); Héi ®ång nh©n d©n vµ Uû ban hµnh

1 S®d, t. 33, tr. 143.

2 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ néi, 1995, t. 4, tr. 8.

3 HiÕn ph¸p ViÖt Nam ( n¨m 1946, 1959, 1980 vµ 1992 ), Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr. 7.

4 S®d, tr. 8.

chÝnh c¸c cÊp lµ c¬ quan chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng (§iÒu 57 – 62); c¬ quan t−

133

ph¸p bao gåm Toµ ¸n tèi cao, c¸c toµ phóc thÈm, c¸c toµ ¸n ®Ö nhÞ cÊp vµ toµ

s¬ cÊp. Nh− vËy thÓ chÕ vµ c¸c thiÕt chÕ nhµ n−íc thÓ hiÖn tÝnh d©n chñ réng

r·i. HiÕn ph¸p n¨m 1946 ®· x©y dùng quan hÖ d©n chñ míi trong ®ã kÕt hîp

bèn yÕu tè c¬ b¶n lµ d©n chñ ®¹i diÖn, d©n chñ trùc tiÕp, quyÒn con ng−êi,

quyÒn hiÕn ®Þnh (quyÒn c«ng d©n). C¸c chÕ ®Þnh d©n chñ míi kh¸c xa víi c¸c

chÕ ®Þnh ph¸p trÞ cña chÕ ®é phong kiÕn. Trong chÕ ®é phong kiÕn, h×nh luËt

lµ ph¸p luËt c¬ b¶n ®Ó trÞ d©n, cÊm d©n, trõng ph¹t d©n. §¶ng, Nhµ n−íc ta x¸c

®Þnh ph¸p luËt lµ c«ng cô qu¶n lý ®Êt n−íc. Tinh thÇn d©n chñ nµy xuyªn suèt

c¸c HiÕn ph¸p 1959, 1980, 1992. HiÕn ph¸p 1959 kh¼ng ®Þnh: tÊt c¶ quyÒn lùc

trong n−íc ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ ®Òu thuéc vÒ nh©n d©n. Nh©n d©n sö

dông quyÒn lùc th«ng qua Quèc héi vµ Héi ®ång nh©n d©n c¸c cÊp do nh©n

d©n bÇu ra vµ chÞu tr¸ch nhiÖm tr−íc nh©n d©n (§iÒu 4)1. HiÕn ph¸p 1980 x¸c

®Þnh:“ Nhµ n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam lµ nhµ n−íc v« s¶n. Sø

mÖnh lÞch sö cña nã lµ thùc hiÖn quyÒn lµm chñ tËp thÓ cña nh©n d©n lao

®éng...”(§iÒu 2)2. HiÕn ph¸p 1992 kh¼ng ®Þnh, Nhµ n−íc ta lµ cña nh©n d©n,

do nh©n d©n, v× nh©n d©n. TÊt c¶ quyÒn lùc nhµ n−íc thuéc vÒ nh©n d©n mµ

nÒn t¶ng lµ liªn minh giai cÊp c«ng nh©n víi giai cÊp n«ng d©n vµ tÇng líp trÝ

thøc (§iÒu 2). HiÕn ph¸p ghi râ, c¸c quyÒn con ng−êi vÒ d©n sù, chÝnh trÞ,

kinh tÕ, x· héi vµ v¨n ho¸ ®−îc Nhµ n−íc vµ mäi c«ng d©n t«n träng.

HiÕn ph¸p qua c¸c thêi kú ®Òu ghi râ quyÒn lîi vµ nghÜa vô cña c«ng

d©n, quyÒn h¹n vµ nghÜa vô cña c¬ quan nhµ n−íc. Nh©n d©n ®−îc trao quyÒn

d©n chñ trong nhiÒu lÜnh vùc: trong bÇu cö, øng cö, gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò

träng ®¹i bao trïm tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi. TÝnh d©n chñ cña

chÕ ®é thÓ hiÖn ë quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n – lµm chñ vÒ chÝnh trÞ, kinh tÕ,

v¨n ho¸ - x· héi. Lµm chñ dùa trªn c¬ chÕ: §¶ng l·nh ®¹o, Nhµ n−íc qu¶n lý,

nh©n d©n lµm chñ; thùc hiÖn nguyªn t¾c tËp trung d©n chñ- thiÓu sè phôc tïng

1 S®d, tr. 33.

2 S®d, tr. 75.

®a sè; b¶o ®¶m tÝnh chñ ®éng cña ®¬n vÞ, ®Þa ph−¬ng.

134

§¶ng l·nh ®¹o b»ng chñ tr−¬ng, ®−êng lèi, c−¬ng lÜnh, chØ thÞ, nghÞ

quyÕt cña §¶ng; b»ng c«ng t¸c c¸n bé vµ th«ng qua ®éi ngò c¸n bé, ®¶ng

viªn. Nh− vËy, vai trß thùc tÕ cña §¶ng trong thùc hiÖn quyÒn lµm chñ cña

nh©n d©n, møc ®é lµm chñ cña nh©n d©n trªn thùc tÕ tr−íc hÕt phô thuéc vµo

chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ ho¹t ®éng l·nh ®¹o c¸c lÜnh vùc cña §¶ng.

Vai trß qu¶n lý cña nhµ n−íc thÓ hiÖn ë viÖc Nhµ n−íc thÓ chÕ ho¸ c¸c

chñ tr−¬ng, ®−êng lèi cña §¶ng thµnh chÝnh s¸ch, ph¸p luËt vµ qu¶n lý tÊt c¶

c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng: quèc phßng, an ninh, kinh tÕ, v¨n ho¸- x·

héi…theo luËt ®Þnh. Sù qu¶n lý cña Nhµ n−íc lµ thùc hiÖn sù uû quyÒn cña

nh©n d©n. B¶n th©n c¸c c¬ quan vµ quan chøc nhµ n−íc ®Òu do nh©n d©n trùc

tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp bÇu ra. Nh©n d©n trao quyÒn lùc ®Ó nhµ n−íc qu¶n lý ®Êt

n−íc. Nh©n d©n cã quyÒn gi¸m s¸t ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan nhµ n−íc. Mäi

c¸ nh©n vµ c¬ quan nhµ n−íc ®Òu b×nh ®¼ng tr−íc ph¸p luËt.

Trªn thùc tÕ, møc ®é lµm chñ cña nh©n d©n kh«ng chØ phô thuéc vµo møc

®é d©n chñ cña thÓ chÕ nhµ n−íc, mµ cßn phô thuéc vµo tæ chøc vµ ho¹t ®éng

cña bé m¸y nhµ n−íc, vµo viÖc tæ chøc thùc hiÖn nh÷ng quy t¾c, chuÈn mùc,

thÓ chÕ quy ®Þnh c¸c quan hÖ d©n chñ nµy, phô thuéc vµo tr×nh ®é ph¸t triÓn

cña x· héi, cña kinh tÕ, cña tr×nh ®é chÝnh trÞ, häc vÊn cña x· héi, tr×nh ®é

th«ng tin…

VÒ viÖc thùc hiÖn nh÷ng quy t¾c, chuÈn mùc, thÓ chÕ quy ®Þnh c¸c quan

hÖ d©n chñ ë n−íc ta thêi gian qua.

Sau khi c¸ch m¹ng th¸ng T¸m thµnh c«ng, HiÕn Ph¸p cña Nhµ n−íc viÖt

Nam d©n chñ céng hoµ ®· ®−îc ®−a vµo cuéc sèng. Mét hÖ thèng chÝnh quyÒn

nh©n d©n tõ trung −¬ng ®Õn c¸c lµng x· ®−îc thµnh lËp. Cïng víi viÖc x©y

dùng chÝnh quyÒn nh©n d©n lµ viÖc thùc hiÖn vµ b¶o vÖ nÒn d©n chñ nh©n d©n.

Mét luång sinh khÝ míi cña c¸ch m¹ng thæi bïng lªn nh÷ng phong trµo ho¹t

®éng míi mÎ, s«i næi, ®· t¸c ®éng m¹nh mÏ lµm thay ®æi t©m lý, lèi sèng cña

mäi ng−êi trong mét quèc gia ®éc lËp, d©n chñ míi. Lèi sèng lµm chñ h×nh

thµnh vµ ph¸t triÓn. X· héi ngµy cµng ph¸t triÓn, nh÷ng yªu cÇu d©n chñ ngµy

cµng ®a d¹ng phøc t¹p, ph¹m vi bao qu¸t cña d©n chñ ngµy cµng më réng vµ

135

®−îc thùc hiÖn b»ng nhiÒu h×nh thøc tæ chøc, nhiÒu thiÕt chÕ. Qua qu¸ tr×nh

thùc hiÖn nh÷ng quy t¾c, chuÈn mùc, thÓ chÕ quy ®Þnh c¸c quan hÖ d©n chñ ë

n−íc ta thêi gian qua cho thÊy:

Thø nhÊt, ý thøc ph¸p luËt ch−a thÊm s©u trong ng−êi qu¶n lý vµ c«ng

d©n. Nguyªn nh©n cña t×nh tr¹ng nµy lµ sù kÐm ph¸t triÓn cña kinh tÕ- x· héi,

t©m lý lµng x·, tiÓu n«ng ¶nh h−ëng s©u réng trong x· héi. T×nh tr¹ng nµy cã

nguån gèc lÞch sö, cã c¶ yÕu tè chñ quan, cã nh÷ng yÕu tè n¶y sinh trong qu¸

tr×nh vËn hµnh c¬ chÕ thùc hiÖn.

Cã thÓ thÊy, x· héi ViÖt Nam ch−a qua thùc hµnh d©n chñ, tr×nh ®é ph¸t

triÓn x· héi thÊp nªn x©y dùng nÒn d©n chñ, thùc hiÖn ph¸p luËt, x©y dùng nhµ

n−íc ph¸p quyÒn gÆp nhiÒu khã kh¨n. Nh− Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· kh¼ng

®Þnh, tr−íc c¸ch m¹ng, chóng ta bÞ chÕ ®é qu©n chñ chuyªn chÕ cai trÞ, råi ®Õn

chÕ ®é thùc d©n kh«ng kÐm phÇn chuyªn chÕ… Nh©n d©n ta kh«ng ®−îc

h−ëng quyÒn tù do d©n chñ. Trong x· héi cò, ph¸p luËt Ýt ®−îc coi träng. Sau

c¸ch m¹ng, d−íi t¸c ®éng chÝnh s¸ch kinh tÕ – x· héi míi, ®Êt n−íc vËn ®éng

tõ nÒn s¶n xuÊt nhá lªn nÒn s¶n xuÊt lín x· héi chñ nghÜa, ng−êi d©n ®· tiÕp

thu nh÷ng chuÈn mùc x· héi, chÝnh trÞ, ph¸p luËt cña §¶ng vµ Nhµ n−íc,

nh−ng vÉn chÞu sù t¸c ®éng nÆng nÒ cña nh÷ng hñ tôc, tËp qu¸n, phong tôc ®Þa

ph−¬ng, cña lèi sèng tiÓu n«ng nªn ®Ó lèi sèng lµm viÖc theo ph¸p luËt ¨n s©u

vµo ®êi sèng x· héi lµ hÕt søc khã kh¨n. §¸ng l−u ý lµ t©m lý lµng x·, tiÓu

n«ng ¶nh h−ëng s©u réng trong x· héi ViÖt Nam trong mäi lÜnh vùc, ë mäi

tÇng líp. §iÒu ®ã g©y nªn søc ú c¶n trë sù ph¸t triÓn cña c¶ c¸ nh©n vµ céng

®ång, nã th©m nhËp c¶ vµo ®êi sèng chÝnh trÞ, c¶n trë thùc hiÖn d©n chñ.

Trong thêi kú ®æi míi, thùc hiÖn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ

nghÜa, sù ph©n ho¸ x· héi ®· t¸c ®éng m¹nh mÏ vµo lèi sèng c¸c tÇng líp d©n

c−. D©n chñ ho¸ mäi mÆt ®êi sèng x· héi ®−îc thùc hiÖn, bªn c¹nh ®ã tån t¹i

hiÖn t−îng tha ho¸ ®¹o ®øc, tuú tiÖn vi ph¹m d©n chñ thËm chÝ v« hiÖu ho¸

ph¸p luËt g©y nªn nh÷ng oan tr¸i, bÊt c«ng, tÖ n¹n x· héi.

Thø hai, vÒ tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña bé m¸y nhµ n−íc.

Trong mét thêi gian dµi, bé m¸y nhµ n−íc cång kÒnh, kh«ng cã sù ph©n

136

®Þnh râ rµng chøc n¨ng cña c¸c yÕu tè cÊu thµnh, ho¹t ®éng kÐm hiÖu qu¶;

hiÖn t−îng cÊp uû ®¶ng can thiÖp qu¸ s©u, sa ®µ vµo gi¶i quyÕt sù vô hoÆc bao

biÖn, lµm thay mét phÇn chøc n¨ng cña c¬ quan hµnh chÝnh nhµ n−íc ®· diÔn

ra. V× vËy, yªu cÇu thùc hiÖn c¶i c¸ch bé m¸y, c¶i c¸ch thÓ chÕ nhµ n−íc vµ

nÒn hµnh chÝnh quèc gia ®· ®−îc ®Æt ra.

Trong qu¶n lý nhµ n−íc, ch−a ph©n ®Þnh râ chøc n¨ng chñ së h÷u víi

qu¶n lý. C¸n bé võa lµ ng−êi qu¶n lý ngµnh, võa lµ ng−êi thay mÆt nhµ n−íc

lµm chñ së h÷u nh÷ng tµi s¶n thuéc së h÷u toµn d©n dÉn ®Õn tµi s¶n quèc gia

bÞ ph©n t¸n bëi nhiÒu ®¹i diÖn së h÷u, l¹i thªm t×nh tr¹ng kh«ng quy ®Þnh râ

tr¸ch nhiÖm, quyÒn h¹n dÉn ®Õn thùc tÕ së h÷u toµn d©n cã ng−êi qu¶n lý

nh−ng l¹i hÇu nh− v« chñ.

T−¬ng øng víi sù qu¶n lý kinh tÕ Êy, trong lÜnh vùc dÞch vô c«ng céng,

Nhµ n−íc cung øng vµ b¶o ®¶m mäi nhu cÇu cña ng−êi d©n tõ ¨n, ë, häc tËp,

ch÷a bÖnh, giao th«ng…§iÒu ®ã kÐo theo mét hÖ thèng c¬ quan qu¶n lý ®iÒu

hµnh kh¸ lín vµ kh«ng cã sù ph©n ®Þnh râ rµng gi÷a chøc n¨ng cña bé m¸y

hµnh chÝnh víi c¸c c¬ quan kh¸c. Chøc n¨ng tµi ph¸n kinh tÕ, tµi ph¸n hµnh

chÝnh vÉn thuéc thÈm quyÒn cña bé m¸y hµnh chÝnh dÉn ®Õn t×nh tr¹ng “ võa

®¸ bãng, võa thæi cßi” 1.

Thø ba, chñ nghÜa kinh nghiÖm vµ sù tuú tiÖn ¨n s©u vµo hÖ thèng qu¶n

lý x· héi, vµo ý thøc cña ng−êi thi hµnh c«ng vô.

Do kh«ng cã sù ph©n ®Þnh râ rµng chøc n¨ng cña c¸c c¬ quan qu¶n lý

nhµ n−íc, do sù −u tiªn cña c¸c quan hÖ ®¹o ®øc trong ®êi sèng x· héi, hµnh

lang ph¸p luËt ch−a s©u, tr×nh ®é d©n trÝ vµ sù ph¸t triÓn kinh tÕ- x· héi ch−a

cao, do ¶nh h−ëng cña t¸c phong qu©n sù thêi chiÕn ®· dÉn ®Õn t×nh tr¹ng cã

lóc, cã n¬i “ng−êi ®¹i diÖn” ®−îc sù uû quyÒn cña nh©n d©n ®· cÇm quyÒn,

tiÕm quyÒn, léng quyÒn, ®éc quyÒn, cöa quyÒn, gia tr−ëng. §iÒu ®ã dÉn ®Õn

1 Xem: Chu Thµnh, Hoµng C«ng: MÊy vÊn ®Ò thùc tiÔn vµ lý luËn cña viÖc c¶i c¸ch bé m¸y hµnh

chÝnh; T¹p chÝ Céng s¶n, Sè 517, tr.35.

sù lén xén, ¸ch t¾c, c¨ng th¼ng trong x· héi vµ t©m lý céng ®ång d©n c−.

137

Tõ khi ®Êt n−íc b−íc vµo thêi kú ®æi míi, §¶ng vµ Nhµ n−íc ta ®· thùc

hiÖn nhiÒu chñ tr−¬ng, biÖn ph¸p nh»m ph¸t huy quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n,

®Èy m¹nh d©n chñ ho¸ ®êi sèng x· héi. C−¬ng lÜnh x©y dùng ®Êt n−íc trong

thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi, ®−îc §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø

VII th«ng qua, mét lÇn n÷a kh¼ng ®Þnh: x· héi x· héi chñ nghÜa mµ nh©n d©n

ta x©y dùng lµ mét x· héi do nh©n d©n lao ®éng lµm chñ. NghÞ quyÕt Héi nghÞ

Ban chÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng lÇn thø ba kho¸ VIII ®· x¸c ®Þnh nhiÖm vô

tiÕp tôc x©y dùng Nhµ n−íc trong s¹ch, v÷ng m¹nh, ph¸t huy quyÒn lµm chñ

cña nh©n d©n; quy chÕ thùc hiÖn d©n chñ ë c¬ së ®· ®−îc ban hµnh; §¹i héi

®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IX, X cña §¶ng ta tiÕp tôc x¸c ®Þnh nhiÖm vô ph¸t

huy d©n chñ, tiÕp tôc x©y dùng vµ hoµn thiÖn nhµ n−íc ph¸p quyÒn x· héi chñ

nghÜa, tÝch cùc phßng ngõa vµ kiªn quyÕt chèng tham nhòng, l·ng phÝ lµ mét

trong nh÷ng nhiÖm vô quan träng cã ý nghÜa chiÕn l−îc víi tiÕn tr×nh ph¸t

triÓn cña ®Êt n−íc. Qu¸ tr×nh d©n chñ ho¸ diÔn ra m¹nh mÏ trong mäi lÜnh vùc

cña ®êi sèng x· héi, ®ã lµ:

Mét lµ, c¬ chÕ §¶ng l·nh ®¹o, Nhµ n−íc qu¶n lý, nh©n d©n lµm chñ ®−îc

hoµn thiÖn thªm mét b−íc cïng víi qu¸ tr×nh d©n chñ ho¸ ®êi sèng x· héi.

VÒ chÝnh trÞ: sinh ho¹t trong §¶ng, trong c¸c ®oµn thÓ nh©n d©n ngµy

cµng cëi më h¬n; ho¹t ®éng cña quèc héi, héi ®ång nh©n d©n c¸c cÊp ngµy

cµng thùc chÊt h¬n, viÖc ho¹ch ®Þnh c¸c chñ ch−¬ng, ®−êng lèi cña §¶ng

chÝnh quyÒn, x©y dùng ph¸p luËt ®−îc tr−ng cÇu d©n ý, nh©n d©n ®ãng gãp

vµo bÇu cö, thùc hiÖn quyÒn khiÕu n¹i, tè c¸o theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt….

VÒ kinh tÕ: thùc hiÖn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn vËn hµnh theo c¬ chÕ thÞ

tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, c¸c ®Þa ph−¬ng ®−îc trao quyÒn tù chñ

nhiÒu h¬n vÒ kinh tÕ, c¸c thµnh phÇn kinh tÕ ®Òu cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn, mäi

ng−êi ®−îc tù do kinh doanh, lµm nh÷ng g× ph¸p luËt kh«ng cÊm. Thùc hiÖn

c«ng nghiÖp ho¸ hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc, c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ n«ng

nghiÖp, n«ng th«n.

ChÝnh s¸ch kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa ®· trë thµnh

mét trong nh÷ng xung lùc m¹nh mÏ nhÊt ®Ó ph¸t triÓn d©n chñ vµ ®Èy m¹nh

138

d©n chñ ho¸ ®êi sèng x· héi. Nã ®· t¸c ®éng m¹nh mÏ, thóc dÈy kinh tÕ- x·

héi cña ®Êt n−íc ph¸t triÓn nhanh, trong ®ã cã n«ng nghiÖp, n«ng th«n, n«ng

d©n. Mét mÆt, nã n©ng cao ®êi sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn cña nh©n d©n, mÆt

kh¸c, nã ph¸ vì lèi sèng b×nh lÆng, b×nh th−êng ë th«n quª. Vai trß cña c¸

nh©n ngµy cµng ®−îc chó träng, tÝnh ®éc lËp, quyÕt ®o¸n, tù chñ trong kinh tÕ,

trong c¸ch sèng, trong quan hÖ gia ®×nh, lµng x· ®ang bæ sung, lµm yÕu ®i tÝnh

céng ®ång, sù thô ®éng, û l¹i cña t©m lý truyÒn thèng x−a. Trong qu¸ tr×nh ®ã,

t− duy kinh tÕ ®· t¸c ®éng, ®æi míi vµ n©ng cao nhËn thøc ph¸p luËt cña qu¶ng

®¹i nh©n d©n.

VÒ v¨n ho¸ x· héi: ytÕ, gi¸o dôc, khoa häc c«ng nghÖ ®−îc coi träng,

®Èy m¹nh. B¸o chÝ, c¸c ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng ho¹t ®éng s«i ®éng c«ng

khai ho¸ th«ng tin, th«ng tin nhiÒu chiÒu, c¸c héi th¶o tranh luËn th¼ng th¾n,

sinh ho¹t t«n gi¸o, lÔ héi ph¸t triÓn…

Néi dung vµ ph−¬ng thøc l·nh ®¹o cña §¶ng víi Nhµ n−íc ®· cã sù ®æi

míi võa ®¶m b¶o t¨ng c−êng vai trß l·nh ®¹o cña §¶ng, võa ph¸t huy tr¸ch

nhiÖm, tÝnh chñ ®éng cña c¸c c¬ quan nhµ n−íc, c¸c c¬ quan vµ c¸n bé, c«ng

chøc ph¶i thùc hiÖn ®óng ®−êng lèi, chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ ph¸p luËt cña

Nhµ n−íc, ®¶m b¶o quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n.

Hai lµ, thùc hiÖn c¶i c¸ch bé m¸y nhµ n−íc, c¶i c¸ch thÓ chÕ nhµ n−íc vµ

nÒn hµnh chÝnh quèc gia theo h−íng qu¶n lý x· héi b»ng ph¸p luËt, x©y dùng

nhµ n−íc ph¸p quyÒn.

Nh÷ng nh−îc ®iÓm trong qu¶n lý nhµ n−íc dÇn ®−îc kh¾c phôc: ®· ph©n

®Þnh chøc n¨ng qu¶n lý nhµ n−íc vµ chøc n¨ng qu¶n lý s¶n xuÊt kinh doanh;

thùc hiÖn x· héi hãa mét phÇn chøc n¨ng phôc vô cña nhµ n−íc trong mét sè

lÜnh vùc dÞch vô; tõng b−íc ph©n ®Þnh râ vµ rµnh m¹ch h¬n chøc n¨ng cña bé

m¸y hµnh chÝnh tõ ®ã cã sù s¾p xÕp l¹i hîp lý h¬n theo h−íng tinh gi¶m bít

®Çu mèi thuéc ChÝnh phñ vµ gi¶m bít sè vô, côc thuéc c¸c bé, gi¶m bít thñ

tôc hµnh chÝnh…

Ba lµ, c¸c h×nh thøc d©n chñ ®¹i diÖn, d©n chñ trùc tiÕp ®−îc t¨ng c−êng,

ph¸t huy réng r·i. ChÊt l−îng ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan d©n cö, c¸c ®oµn thÓ

139

x· héi vµ ý thøc chÝnh trÞ cña nh©n d©n trong bÇu cö, gi¸m s¸t vµ ®ãng gãp ý

kiÕn cho ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan nhµ n−íc ®−îc n©ng cao. Ho¹t ®éng cña

Quèc héi, Héi ®ång nh©n d©n c¸c tØnh ®−îc truyÒn h×nh trùc tiÕp, kÓ c¶ c¸c kú

chÊt vÊn ChÝnh phñ, c¸c bé, uû ban nh©n d©n vµ c¸c së ban ngµnh. NhiÒu

ch−¬ng tr×nh, dù ¸n ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi ®−îc c«ng khai, xin ý kiÕn ®ãng

gãp cña nh©n d©n. C¸c h×nh thøc d©n chñ trùc tiÕp ®−îc ph¸t huy réng r·i.

Nh©n d©n kh«ng chØ trùc tiÕp bÇu ra c¸c ®¹i biÓu cña m×nh vµo c¸c c¬ quan

quyÒn lùc nhµ n−íc ë trung −¬ng vµ ®Þa ph−¬ng, mµ cßn cã quyÒn b·i miÔn

c¸c ®¹i biÓu khi hä tá ra kh«ng xøng ®¸ng. C¸c ®¹i biÓu Quèc héi vµ Héi

®ång nh©n d©n ph¶i b¸o c¸o c«ng viÖc tr−íc cö tri vµ tr¶ lêi chÊt vÊn cña c¸c

cö tri vµ cña c¸c ®¹i biÓu nh©n d©n. Nh©n d©n trùc tiÕp bµn vµ quyÕt ®Þnh

nhiÒu c«ng viÖc hÖ träng trong ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi ®Þa ph−¬ng, tham gia

th¶o luËn HiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt, thÓ hiÖn ý kiÕn khi cã tr−ng cÇu d©n ý vÒ

c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ x· héi cã liªn quan. C¸c h×nh thøc tù qu¶n cña ng−êi d©n ë

c¬ së ngµy cµng ®a d¹ng vµ ph¸t huy vai trß, nhÊt lµ viÖc x©y dùng c¸c c«ng

tr×nh phôc vô céng ®ång c¬ së, trong b¶o vÖ trËt tù trÞ an, gi÷ g×n vµ ph¸t huy

truyÒn thèng v¨n ho¸ d©n téc vµ quª h−¬ng…

Tuy vËy, trong thêi kú ®æi míi thùc tiÔn tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña Nhµ

n−íc vÉn cßn béc lé nhiÒu yÕu kÐm, ®ã lµ: bé m¸y nhµ n−íc ch−a thËt trong

s¹ch, v÷ng m¹nh; t×nh tr¹ng tham nhòng, l·ng phÝ quan liªu cßn nghiªm träng.

HiÖu lùc qu¶n lý, ®iÒu hµnh ch−a cao, ch−a ngang tÇm víi ®ßi hái cña thùc

tiÔn. §Êt ®ai, vèn vµ tµi s¶n nhµ n−íc ch−a ®−îc qu¶n lý chÆt chÏ, sö dông

l·ng phÝ vµ thÊt tho¸t nghiªm träng. Tæ chøc bé m¸y cßn nÆng nÒ, mèi quan

hÖ ph©n cÊp, qu¶n lý cßn mét sè mÆt ch−a cô thÓ (nh− qu¶n lý, ®Çu t−, tµi

chÝnh...)1; thñ tôc hµnh chÝnh tuy ®· ®−îc c¶i c¸ch mét b−íc nh−ng vÉn cßn

nhiÒu bÊt cËp, cßn hiÖn t−îng c«ng chøc g©y phiÒn hµ, nhòng nhiÔu nh©n d©n.

VÉn cßn nh÷ng biÓu hiÖn d©n chñ mét c¸ch h×nh thøc, t×nh tr¹ng vi ph¹m d©n

1 Xem: GS. NguyÔn §øc B×nh ( chñ biªn ): VÒ chñ nghÜa x· héi vµ con ®−êng ®i lªn chñ nghÜa x· héi ë

ViÖt Nam, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi 2003, tr. 234 – 235.

chñ vµ quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n cßn diÔn ra. §ång thêi còng cßn t×nh

140

tr¹ng mét bé phËn quÇn chóng v« tæ chøc, vi ph¹m ph¸p luËt trong qu¸ tr×nh

thùc hiÖn quyÒn d©n chñ.

2.3.4. Thùc tr¹ng chØ sè ph¸t triÓn con ng−êi vµ h−íng ph¸t triÓn cña

nh©n c¸ch con ng−êi ViÖt Nam hiÖn nay

Chỉ số phát triển con người (Human Development Index - HDI) là chỉ số

so sánh, định lượng về mức thu nhập, tỷ lệ biết chữ, tuổi thọ và một số nhân

tố khác của các quốc gia trên thế giới. HDI giúp tạo ra một cái nhìn tổng quát

Phát triển con người

về sự phát triển của một quốc gia. Chỉ số này được phát triển bởi một kinh tế

gia người Pakistan là Mahbub ul Haq vào năm 1990.

chính là, và phải là, sự phát triển mang tính nhân văn. Đó là sự phát triển vì

con người, của con người và do con người.

Theo Báo cáo Phát triển con người kể từ năm 1985 đến nay, chỉ số phát

triển con người của Việt Nam đã tăng lên đáng kể, từ 0,583 năm 1985 lên

0,691 trong thời gian gần đây, điều đó phản ánh những thành tựu đạt được

trong các lĩnh vực phát triển con người như mức sống, y tế và giáo dục. Năm

2004, chỉ số phát triển con người (HDI) của Việt Nam tiếp tục được cải thiện,

từ 0,686 năm 2003 lên 0,691 năm 2004. Với chỉ số trên, Việt Nam duy trì vị

trí xếp hạng về phát triển con người ở mức trung bình là 112 trong tổng số 177 nước được xếp hạng.1

Theo báo cáo này, chỉ số nghèo tổng hợp của Việt Nam được xếp ở vị trí

41 trong trong số 95 nước đang phát triển có đủ số liệu về chỉ số này.

Theo báo cáo của UNDP, chỉ số phát triển con người của Việt Nam năm

2005 đứng thứ 108 trong danh sách 177 nước xếp hạng của Liên Hợp Quốc,

tăng 4 bậc so với năm 2004.

So sánh về thứ hạng chỉ số phát triển con người (HDI), Việt Nam chưa

bằng Singapore, Brunei, Thái Lan hay Malaysia, nhưng với chỉ số HDI đạt

mức 0,704 trong năm nay thì Việt Nam có kết quả phát triển con người liên

1 Theo Báo cáo của UNDP Năm 2004.

tục tăng hằng năm khá cao, (chỉ số này là 0,583 năm 1985 và 0,691 năm

141

2004). Tuổi thọ trung bình ở Việt Nam từ 68,6 tuổi vào năm 2003 tăng lên 69

tuổi năm 2004, và năm 2005 con số này là 70,5 tuổi.

Mức thu nhập bình quân đầu người tính theo sức mua của Việt Nam tăng

từ 2.300 USD năm 2004 lên 2.490 USD năm 2005. Thống kê của UNDP cho

biết 1USD ở Việt Nam có thể mua được lượng hàng gấp 5 lần ở nước khác.

Do đó, tuy thu nhập bình quân đầu người của Việt Nam thấp hơn nhiều nước

như Nam Phi, Indonesia, Ai Cập, nhưng vị trí của Việt Nam trong bảng xếp

hạng theo chỉ số HDI lại cao hơn.

Theo báo cáo phát triển con người của UNDP, Việt Nam được coi như

một ví dụ thành công tiêu biểu cho nhóm các nước đang phát triển về khả

năng tương tác cân bằng giữa phát triển kinh tế và phát triển con người. Báo

cáo của UNDP nêu rõ tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh giảm mạnh. Với mức tăng

trưởng kinh tế tương đương và mức thu nhập thấp hơn, Việt Nam đã vượt qua

Trung Quốc về giảm tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh.

Trong bức tranh không mấy khả quan về việc thực hiện các mục tiêu

thiên niên kỷ (MDG) mà báo cáo của UNDP đưa ra, Việt Nam vẫn được nhắc

đến như một quốc gia có nhiều bước tiến đáng kể trong quá trình thực hiện

các mục tiêu này. Báo cáo nói rằng những nước có tốc độ tiến tới MDG nhanh

vượt bậc lại thường là các nước có thu nhập thấp.

Báo cáo nhận định rằng, đầu tư vào giáo dục, mở cửa dần dần trong

thương mại, phát triển đồng đều các khu vực kinh tế, đa dạng hóa thị trường

và sự phân chia bình đẳng các nguồn lợi có được từ phát triển kinh tế vào hạ

tầng kinh tế - xã hội là những nguyên nhân chính cho sự thành công trong lĩnh

vực phát triển con người của Việt Nam.

Mức thu nhập bình quân đầu người tính theo sức mua của Việt Nam tăng

từ 2.300 USD năm 2004 lên 2.490 USD năm 2005. Thống kê của UNDP cho

biết 1USD ở Việt Nam có thể mua được lượng hàng gấp 5 lần ở nước khác.

Do đó, tuy thu nhập bình quân đầu người của Việt Nam thấp hơn nhiều nước

như Nam Phi, Indonesia, Ai Cập, nhưng vị trí của Việt Nam trong bảng xếp

142

hạng theo chỉ số HDI lại cao hơn.

Báo cáo nhận định rằng, đầu tư vào giáo dục, mở cửa dần dần trong

thương mại, phát triển đồng đều các khu vực kinh tế, đa dạng hóa thị trường

và sự phân chia bình đẳng các nguồn lợi có được từ phát triển kinh tế vào hạ

tầng kinh tế - xã hội là những nguyên nhân chính cho sự thành công trong lĩnh

vực phát triển con người của Việt Nam1.

Báo cáo phát triển con người năm 2007/2008 của LHQ cho thấy, Việt

Nam hiện có chỉ số phát triển con người HDI ở hạng trung bình, với chỉ số là

0,733. So với năm trước, Việt Nam đã tăng 4 bậc từ vị bậc từ vị trí 109 lên vị

trí 105. Tăng 4 bậc trong xếp hạng chỉ số phát triển con người (HDI), Việt

Nam được xếp vào các nước có chỉ số phát triển con người trung bình, và liên

tục được cải thiện gần 20 năm qua. Phát triển kinh tế và đầu tư cho giáo dục

là chìa khóa tạo sự tiến bộ trong HDI về ngắn hạn.

Chỉ số HDI đo tiến bộ trung bình của một nước về phát triển con người.

Chỉ số này được đánh giá dựa theo các tiêu chí cơ bản như giá trị chỉ số phát

triển con người, tuổi thọ, tỉ lệ người lớn biết chữ, giáo dục tiểu học và trung

học, thu nhập GDP tính theo đầu người.

Cùng với chỉ số HDI, các chuyên gia UNDP cũng đưa ra chỉ số đói

nghèo của con người HPI- nhằm tập trung vào tỷ lệ người sống dưới ngưỡng

về các phương diện phát triển con người, sống một cuộc sống khỏe mạnh và

lâu dài, được tiếp cận giáo dục và mức sống hợp lý. Theo chỉ tiêu này, Việt

Nam xếp thứ 36.

Tuy nhiên, điều quan trọng hơn đối với Việt Nam là từ năm 1990 đến

nay, chỉ số phát triển con người của Việt Nam liên tục tăng.

Vấn đề đáng lo ngại, theo các chuyên gia là, những người thiếu thốn nhất

phải chịu đói nghèo ở nhiều phương diện nhất.

1 Theo Báo cáo của UNDP Năm 2005.

Giải pháp tăng HDI : Phát triển kinh tế, đầu tư giáo dục

143

Chỉ số HDI không đơn thuần chỉ phản ánh GDP/đầu người, mà mô tả

một bức tranh khá hoàn chỉnh về sự phát triển của một đất nước. Cùng một

mức HDI nhưng thu nhập giữa các nước có sự khác biệt lớn, điển hình là

trường hợp Nam Phi và Việt Nam. Chỉ số HDI hai nước tương đương nhưng

Nam Phi có thu nhập bình quân đầu người gấp hơn 3 lần Việt Nam.

Việt Nam chỉ xếp thứ 122 trong số 177 quốc gia về thu nhập bình quân

đầu người. Tuy nhiên, so với nhiều nước có thu nhập thấp khác, Việt Nam đi

đầu về các chỉ số tuổi thọ, tỉ lệ biết chữ ở người lớn. Xếp hạng tương ứng của

Việt Nam ở hai chỉ số này là 56 và 57.

Trong khi đó, nhìn vào tổng tỉ lệ đi học tiểu học, trung học và đại học,

Việt Nam xếp thứ 121, với 63,9% người trẻ được tiếp cận với giáo dục.

Các chuyên gia của LHQ chỉ rõ, trong các thành tố của HDI, thu nhập

bình quân đầu người và tổng tỉ lệ đi học có thể biến đổi theo những thay đổi

chính sách ngắn hạn.

Phát triển kinh tế, tăng thu nhập cho người dân và đầu tư cho giáo dục là

hai giải pháp có thể làm thay đổi đáng kể chỉ số HDI. Chỉ riêng việc cải thiện

tỉ lệ nhập học của trẻ em và nâng cao dân trí cho người dân sẽ giúp Việt Nam

tăng nhanh chỉ số phát triển con người của mình.

Năm 2007, chỉ số phát triển con người của Việt Nam tăng 4 bậc so với

năm trước.Điều đó cho thấy Việt Nam là nước tiến nhanh nhất trong các nước

Đông Nam Á (ASEAN) về phát triển con người (HDI).

Tai nạn giao thông ngày càng gia tăng. Nhìn tổng quan về phát triển con

người Việt Nam, tốc độ tăng trưởng kinh tế cao trong hai thập kỷ qua mang

lại kết quả là tỷ lệ nghèo theo thống kê đã giảm rõ rệt. Tỷ lệ nghèo, theo

chuẩn nghèo quốc tế, đã giảm từ 58% xuống còn 20% trong giai đoạn 1993 -

2004. Tuy nhiên, nhiều hộ gia đình mới chỉ vươn lên khỏi chuẩn nghèo một

chút, và vì vậy vẫn có nguy cơ bị tái nghèo.

Song, đi đôi với kết quả tăng trưởng kinh tế là sự gia tăng của tình trạng

bất bình đẳng, đặc biệt là khoảng cách ngày càng rộng hơn về mức thu nhập

144

giữa nông thôn và thành thị cũng như mức chênh lệch ngày càng lớn xuất

phát từ tình trạng ngăn cách về các mặt địa lý, xã hội, dân tộc và ngôn ngữ.

Ba vùng chiếm hơn hai phần ba người nghèo Việt Nam là: miền núi phía Bắc,

đồng bằng sông Cửu Long và duyên hải Bắc Trung bộ. Các dân tộc thiểu số

mặc dù chỉ chiếm 14% dân số Việt Nam và sống chủ yếu ở các vùng núi xa

xôi, cách trở này nhưng lại có tỷ lệ nghèo quá cao (gần 30% dân nghèo của cả

nước). Khoảng 90% dân nghèo sống ở nông thôn. Dân nghèo nông thôn chủ

yếu tập trung ở những hộ nông dân có ít ruộng đất, phải trông đợi vào nguồn

tín dụng không chính thức với lãi xuất cao, ít được tiếp cận với thị trường

nông sản và không có việc làm ngoài nghề nông. Để tạo ra nhiều việc làm phi

nông nghiệp, đòi hỏi phải tăng cường phát triển mạnh mẽ khu vực kinh tế

ngoài quốc doanh, đồng thời xoá bỏ sự thiên vị, công khai hay ngầm định,

dành cho các doanh nghiệp nhà nước có nhiều vốn là chủ yếu.

Mặc dù GDP theo đầu người chính thức chỉ đạt hơn 638 USD một chút,

song kết quả phát triển con người của Việt Nam là rất khả quan. Điều đó được

thể hiện ở sự gia tăng liên tục của Chỉ số Phát triển con người trong thập kỷ

qua và những tiến bộ đạt được trong lĩnh vực giáo dục, y tế và mức sống ở

Việt Nam. Trong tổng số 177 nước được xếp hạng về Chỉ số Phát triển con

người trên thế giới, Việt Nam, từ vị trí 120 năm 1995, đã tiến lên vị trí 105 năm 20071.

Hiện nay, ở Việt Nam, tuổi thọ trung bình là 71, và tỷ lệ biết chữ ở người

lớn (từ 15 tuổi trở lên) là 94%. Tuy nhiên, Việt Nam phải đối mặt với những

vấn đề nghiêm trọng trong lĩnh vực giáo dục và y tế. Tỷ lệ học hết phổ thông

trong số đồng bào dân tộc thiểu số và trẻ em gái vẫn tương đối thấp. Tỷ lệ suy

dinh dưỡng vẫn còn cao, đặc biệt ở trẻ em dưới 5 tuổi với 33% số trẻ em

trong độ tuổi này bị thiếu cân. Việt Nam còn phải đối mặt với một số căn

bệnh cũ tái phát và mới xuất hiện như bệnh lao và HIV/AIDS kèm theo những

1 Theo Báo cáo của UNDP Năm 2007.

căn bệnh là kết quả điển hình của lối sống mới.

145

ChØ sè ph¸t triÓn con ng−êi míi ®Ò cËp ®Õn mÆt l−îng cña lèi sèng, sau

®©y chóng t«i sÏ ®Ò cËp tíi mÆt chÊt cña lèi sèng ®ã lµ ®Æc ®iÓm nh©n c¸ch

con ng−êi ViÖt Nam hiÖn nay.

Ph©n tÝch nh÷ng nh©n tè kinh tÕ, x· héi vµ thùc tr¹ng nh©n c¸ch ë n−íc ta

hiÖn nay cho thÊy: Sù nghiÖp ®æi míi ®Êt n−íc lµm biÕn ®æi hiÖn thùc x· héi,

lµ c¬ së biÕn ®æi vÒ ®¹o ®øc vµ nh©n c¸ch. §¹o ®øc lµ mét thµnh phÇn cña

nh©n c¸ch, h¬n n÷a, lµ nÒn t¶ng cña nh©n c¸ch, do ®ã mäi biÕn ®æi cña nh©n

c¸ch ®ång thêi lµ biÓu hiÖn sù biÕn ®æi cña ®¹o ®øc. MÆt kh¸c, nh÷ng biÕn

®æi vÒ ®¹o ®øc d−íi t¸c ®éng cña nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x· héi trong thêi k×

®æi míi lµ t¸c nh©n dÉn tíi sù h×nh thµnh mét sè ®Æc ®iÓm míi cña nh©n c¸ch

con ng−êi ViÖt Nam. Theo t¸c gi¶ Ph¹m Hoµng Gia, m« h×nh nh©n c¸ch míi

ph¶i lµ sù phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh c¸c m« h×nh "ng−êi qu©n tö", "con ng−êi tiÓu

kû" cña thêi kú phong kiÕn, mÉu ng−êi "trÝ thøc tù do" thêi Ph¸p thuéc vµ c¸c

m« h×nh "ng−êi c¸n bé c¸ch m¹ng" tõ sau c¸ch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945

®Õn nay. Trong m« h×nh nh©n c¸ch míi, «ng ®Æc biÖt nhÊn m¹nh c¸c thuéc

tÝnh: c¸ tÝnh, tinh thÇn ®æi míi, s¸ng t¹o, tr×nh ®é v¨n ho¸ ®Ých thùc, tri thøc

khoa häc, nÕp sèng d©n chñ, duy lý nh©n b¶n, søc khoÎ dÎo dai bÒn bØ vµ cã

®Çu ãc qu¶n lý kinh tÕ theo kiÓu míi1 .

KÕt hîp sù ph©n tÝch t¸c ®éng hai mÆt cña ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x· héi trong

thêi k× ®æi míi víi viÖc tham kh¶o mét sè kÕt qu¶ ®iÒu tra cña ch−¬ng tr×nh

KX-07 vµ ch−¬ng tr×nh chÝnh s¸ch thÕ hÖ trÎ "M« h×nh nh©n c¸ch thanh niªn

ViÖt Nam nh÷ng n¨m 2000", chóng t«i cho r»ng, nh÷ng ®Æc ®iÓm nh©n c¸ch

cña con ng−êi ViÖt Nam hiÖn nay ®ang ®−îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn, ®¸p øng

yªu cÇu cña x· héi hiÖn ®¹i, võa phï hîp víi chiÕn l−îc ph¸t triÓn con ng−êi

ViÖt Nam "môc tiªu vµ ®éng lùc" ph¸t triÓn kinh tÕ , x· héi:

Mét lµ, n¨ng ®éng, linh ho¹t, thÝch øng nhanh víi nh÷ng biÕn ®æi cña ®êi

sèng; m¹nh d¹n tù tin, d¸m nghÜ d¸m lµm, d¸m chÊp nhËn rñi ro ®Ó v−¬n lªn

trong sù nghiÖp, biÕt vËn dông søc lùc vµ trÝ tuÖ cña m×nh ®Ó lµm giµu chÝnh

®¸ng v× lîi Ých cña c¸ nh©n, gia ®×nh vµ x· héi.

146

Hai lµ, nç lùc trong c¸c ho¹t ®éng häc tËp, lao ®éng; biÕt tÝnh to¸n hiÖu

qu¶ kinh tÕ, d¸m chÊp nhËn c¹nh tranh vµ cã kh¶ n¨ng tù chÞu tr¸ch nhiÖm

trong c«ng viÖc cña m×nh.

Ba lµ, cã nhu cÇu vËt chÊt vµ tinh thÇn lµnh m¹nh, phong phó, lèi sèng v¨n

ho¸, t×nh nghÜa, yªu lao ®éng, cã tr¸ch nhiÖm, g¾n bã víi quª h−¬ng vµ gia ®×nh.

Bèn lµ, cã ý thøc t«n träng ph¸p luËt, cã b¶n lÜnh ®Êu tranh v× c«ng b»ng

vµ lÏ ph¶i, biÕt tr©n träng vµ h−íng tíi c¸i ®óng, c¸i tèt, c¸i ®Ñp.

Xu h−íng d©n chñ ho¸ mäi lÜnh vùc trong ®êi sèng x· héi ®ang ®ßi hái

mçi c¸ nh©n ph¶i n©ng cao ý thøc vµ tr¸ch nhiÖm c«ng d©n trong mèi quan hÖ

gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi. Tinh thÇn phª ph¸n vµ lùa chän gi¸ trÞ mét c¸ch tù

gi¸c tÝch cùc, cïng víi sù h×nh thµnh v¨n ho¸ d©n chñ lµ nh÷ng tiªu chÝ cÇn

ph¶i ®¹t ®−îc cña mét nh©n c¸ch ph¸t triÓn.

ViÖc thùc hiÖn d©n chñ ho¸ c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng ®· lµm cho ý thøc

d©n chñ, n¨ng lùc thùc hµnh d©n chñ cña c¸ nh©n vµ x· héi dÇn dÇn ph¸t triÓn.

Nã khÝch lÖ c¸ nh©n ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc tÝch cùc cña m×nh. Víi ®æi

míi vµ chuyÓn sang c¬ chÕ thÞ tr−êng, quan hÖ gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi ®· biÕn

®æi, b¾t ®Çu tõ sù biÕn ®æi ë c¸ nh©n vµ x· héi. "Thùc chÊt vµ néi dung cña sù

biÕn ®æi mèi quan hÖ nµy chÝnh lµ d©n chñ ho¸ chÝnh b¶n th©n quan hÖ ®ã,

®¶m b¶o sù ph¸t triÓn hîp lý, tù nhiªn cña c¸ nh©n còng nh− cña x· héi theo

nguyªn t¾c ph¸p lý vµ chuÈn mùc nh©n v¨n cña d©n chñ"2. Nhu cÇu d©n chñ

ho¸ trong lÜnh vùc kinh tÕ vµ c¸c lÜnh vùc kh¸c trong ®êi sèng x· héi thóc ®Èy

sù ®iÒu chØnh x· héi b»ng ph¸p luËt. Con ng−êi ViÖt Nam chuyÓn tõ thãi quen

theo "lÖ" sang ý thøc tu©n theo ph¸p luËt. Tõ c¸ch øng xö duy c¶m, duy t×nh

chuyÓn sang øng xö "cã lý cã t×nh", lµ "thÊu lý, ®¹t t×nh".

N¨m lµ, cã tri thøc khoa häc, cã kh¶ n¨ng t− duy ®éc lËp vµ n¨ng lùc

1 Phạm Hoàng Gia (1991): Mô hình nhân cách thanh niên năm 2000, HN, tr. 47-63. 2 Hoàng Chí Bảo: Sự biến đổi mối quan hệ giữa cá nhân và xã hội, (Những vấn đề về Văn hoá xã hội

trong quá trình chuyển sang nền kinh tế thị trường ở một số nước châu Á, Nxb. KHXH, Hµ Néi, 1998, tr.456.

s¸ng t¹o, nhanh nh¹y trong viÖc tiÕp thu c¸i míi.

147

Nh×n mét c¸ch kh¸i qu¸t, nh©n c¸ch con ng−êi ViÖt Nam hiÖn nay lµ

chØnh thÓ thèng nhÊt nh÷ng phÈm chÊt c¸ nh©n tiªu biÓu cho sù ph¸t triÓn

cña con ng−êi, ®¸p øng yªu cÇu cña sù nghiÖp ®æi míi ®Êt n−íc, mµ ®Æc tr−ng

cña nã lµ n¨ng lùc chñ thÓ (tÝnh ®éc lËp, tù chñ, n¨ng ®éng, s¸ng t¹o, tù chÞu

tr¸ch nhiÖm c¸ nh©n), biÓu hiÖn sù ph¸t triÓn vÒ thÓ chÊt vµ tinh thÇn ngµy

cµng cao.

Bªn c¹nh nh÷ng ®Æc ®iÓm tÝch cùc míi h×nh thµnh, mét sè yÕu tè trong

cÊu tróc nh©n c¸ch cña con ng−êi ViÖt Nam ®· biÕn ®æi theo h−íng xÊu ®i.

Tr−íc ®©y, lý t−ëng sèng cao c¶ v× tæ quèc, v× chñ nghÜa x· héi, lèi sèng "m×nh

v× mäi ng−êi" ®−îc ®Ò cao, th× hiÖn nay, cã mét sè ®«ng, ®Æc biÖt lµ líp ng−êi

trÎ tuæi míi lín lªn thê ¬ víi lÝ t−ëng chÝnh trÞ, x· héi, chØ h−íng vµo nh÷ng lîi

Ých c¸ nh©n thùc dông. T©m lÝ tiªu dïng cã ¶nh h−ëng ngµy cµng nhiÒu.

Sù nghiÖp ®æi míi ®· t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan t¸c ®éng mét

c¸ch s©u s¾c, toµn diÖn tíi sù h×nh thµnh nh©n c¸ch cña con ng−êi ViÖt Nam.

NhËn thøc ®−îc nh÷ng biÕn ®æi tÝch cùc vµ tiªu cùc trong ®Æc ®iÓm nh©n c¸ch

con ng−êi ViÖt Nam hiÖn nay lµ c¬ së ®Ó t¸c ®éng mét c¸ch tù gi¸c vµo qu¸

tr×nh chuyÓn ®æi Êy theo h−íng tÝch cùc nhÊt gãp phÇn x©y dùng lèi sèng d©n

téc - hiÖn ®¹i trong t×nh h×nh hiÖn nay ë n−íc ta.

148

Ch−¬ng 3

Ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p c¬ b¶n x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay

3.1. Ph−¬ng h−íng x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay

B−íc vµo nh÷ng n¨m cuèi cña thÕ kû XX, nh©n lo¹i chøng kiÕn nhiÒu

biÕn ®æi cã tÝnh chÊt toµn cÇu. Qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸ víi søc lan to¶ m¹nh mÏ

cña nã ®ang t¹o ra lµn sãng cuèn hÇu hÕt c¸c n−íc vµo cïng mét vßng quay.

Tuy nhiªn, víi tÝnh hai mÆt cña m×nh, toµn cÇu ho¸ bªn c¹nh viÖc ®em l¹i

nh÷ng thuËn lîi, thêi c¬, nh÷ng biÕn ®æi cã tÝnh tÝch cùc vÒ ®êi sèng vËt chÊt

vµ tinh thÇn còng ®Æt ra nh÷ng th¸ch thøc, khã kh¨n, nh÷ng ph¶n gi¸ trÞ…ë

c¸c quèc gia trong vµ ngoµi khu vùc mµ nã ®i qua.

ë ViÖt Nam, §¶ng ta qua c¸c kú §¹i héi ®Òu kh¼ng ®Þnh “v¨n ho¸ lµ nÒn

t¶ng tinh thÇn cña x· héi, võa lµ môc tiªu, võa lµ ®éng lùc thóc ®Èy sù ph¸t

triÓn kinh tÕ x· héi. Mäi ho¹t ®éng v¨n ho¸, v¨n nghÖ ph¶i nh»m x©y dùng vµ

ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn ®Ëm ®µ b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc, x©y dùng con

ng−êi ViÖt Nam vÒ t− t−ëng, ®¹o ®øc, t©m hån, t×nh c¶m, lèi sèng, x©y dùng

m«i tr−êng v¨n hãa lµnh m¹nh cho sù ph¸t triÓn x· héi”1.

Trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay, ®Ó tiÕp tôc x©y dùng con ng−êi ViÖt Nam cã

lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i, con ng−êi x· héi chñ nghÜa cÇn cã sù phèi hîp

®ång bé, toµn diÖn theo h−íng: kÕt hîp hµi hoµ gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i;

gi÷a d©n téc vµ téc ng−êi, d©n téc vµ quèc tÕ; gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi.

3.1.1. KÕt hîp hµi hoµ gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i

Lèi sèng, nh×n mét c¸ch tæng thÓ lµ sù biÓu hiÖn tËp trung cña toµn bé

quan hÖ vËt chÊt, tinh thÇn cña con ng−êi. §Ó x©y dùng lèi sèng d©n téc- hiÖn

®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay cÇn kÕt hîp hµi hoµ gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i,

bëi v× lÞch sö bao giê còng lµ mét dßng ch¶y nèi liÒn tõ qu¸ khø ®Õn hiÖn t¹i

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi §¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VIII, Nxb. ChÝnh trÞ quèc

gia, Hµ Néi 1996, tr. 110 – 111.

vµ t−¬ng lai. §o¹n tuyÖt víi qu¸ khø ®Ó h¨ng h¸i ®ãn nhËn yÕu tè hiÖn ®¹i

149

còng ®ång nghÜa víi viÖc “mÊt gèc”. §ã sÏ lµ con ®−êng ng¾n nhÊt ®Ó ®¸nh

mÊt b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc. Song, ®ãng cöa tr−íc t−¬ng lai, phñ nhËn nh÷ng

gi¸ trÞ míi ®Ó gi÷ trän yÕu tè cæ truyÒn víi môc tiªu “phôc cæ” còng sÏ lµ sai

lÇm nghiªm träng kh«ng kÐm. C¸ch lùa chän chÝnh x¸c, khoa häc ®èi víi

cuéc sèng h«m nay cÇn b¾t ®Çu tõ viÖc nh×n nhËn mét c¸ch kh¸ch quan nh÷ng

hÖ gi¸ trÞ truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i. Ph¶i “g¹n ®ôc kh¬i trong” ®Ó t×m ra nh÷ng

yÕu tè hîp lý, tiÕn bé, tr¸nh th¸i ®é phñ nhËn s¹ch tr¬n còng nh− chñ quan cµo

b»ng, «m ®åm tÊt c¶.

KÕt hîp hµi hoµ gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i lµ nh»m kÕ thõa vµ ph¸t

huy c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña d©n téc, ®em nã vµo x· héi hiÖn ®¹i ®Ó x©y dùng

lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i, x©y dùng nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn ®Ëm ®µ

b¶n s¾c d©n téc. Cô thÓ:

Mét lµ, ®i ®«i víi viÖc g×n gi÷ vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng cÇn

nhËn thøc ®−îc nh÷ng h¹n chÕ, nh÷ng yÕu tè b¶o thñ g©y ¶nh h−ëng tiªu cùc

vµ kh«ng cßn phï hîp víi thêi ®¹i míi.

Hai lµ, “Trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr−êng vµ më réng giao l−u quèc tÕ,

ph¶i ®Æc biÖt quan t©m, gi÷ g×n vµ n©ng cao b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc, kÕ thõa

vµ ph¸t huy truyÒn thèng ®¹o ®øc, tËp qu¸n tèt ®Ñp vµ lßng tù hµo d©n téc.

TiÕp thu tinh hoa cña c¸c d©n téc trªn thÕ giíi lµm giµu thªm v¨n ho¸ ViÖt

Nam; ®Êu tranh chèng sù x©m nhËp cña c¸c lo¹i v¨n ho¸ ®éc h¹i, nh÷ng

khuynh h−íng sïng ngo¹i, lai c¨ng, mÊt gèc. Kh¾c phôc t©m lý sïng b¸i ®ång

tiÒn, bÊt chÊp ®¹o lý, coi th−êng c¸c gi¸ trÞ nh©n v¨n”1

Ba lµ, qu¸ tr×nh ®ã ®ßi hái chóng ta ph¶i lu«n qu¸n triÖt tinh thÇn biÖn

chøng ®Ó kh«ng bÞ r¬i vµo chñ quan duy ý chÝ hoÆc b¶o thñ tr× trÖ. Tr¸nh t×nh

tr¹ng tuyÖt ®èi ho¸ lèi sèng cò khi b¶o vÖ tÝnh truyÒn thèng vµ còng kh«ng cæ

vò cho lèi sèng thùc dông ph−¬ng T©y khi ®ãn nhËn tÝnh hiÖn ®¹i.

1 §¶ng céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi §¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VIII, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc

gia, Hµ Néi 1996, tr. 111.

3.1.2. KÕt hîp hµi hµi hoµ gi÷a d©n téc vµ téc ng−êi, d©n téc vµ quèc tÕ

150

Sinh thêi Chñ tÞch Hå ChÝ Minh lu«n nh¾c nhë: “§ång bµo Kinh hay

Thæ, M−êng hay M¸n, Giarai hay £®ª, Xª®¨ng hay Bana vµ c¸c d©n téc thiÓu

sè kh¸c, ®Òu lµ con ch¸u ViÖt Nam, ®Òu lµ anh em ruét thÞt, chóng ta sèng

chÕt cã nhau, s−íng khæ cïng nhau, no ®ãi gióp nhau”1. Cã thÓ nãi, tÝnh cè

kÕt céng ®ång, lßng yªu n−íc, tr¸ch nhiÖm ®èi víi sù tån vong cña ®Êt n−íc

®· trë thµnh mÉu sè chung ®Ó ®oµn kÕt c¸c téc ng−êi trong ®¹i gia ®×nh c¸c

d©n téc ViÖt Nam. Ngµy nay, trong ®iÒu kiÖn hoµ b×nh, tÝnh cè kÕt céng ®ång,

lßng yªu n−íc, tinh thÇn t−¬ng th©n, t−¬ng ¸i, khoan dung vÉn lµ chÊt keo kÕt

dÝnh 54 d©n téc trong ®¹i gia ®×nh ViÖt Nam. ChÝnh v× vËy, gi¶i quyÕt mèi

quan hÖ gi÷a d©n téc vµ téc ng−êi trong giai ®o¹n hiÖn nay cÇn cã quan ®iÓm

lÞch sö, toµn diÖn tr¸nh gi¶n ®¬n, phiÕn diÖn, cøng nh¾c, siªu h×nh. Nãi c¸ch

kh¸c ph¶i qu¸n triÖt nguyªn t¾c “thèng nhÊt trong ®a d¹ng”, nghÜa lµ thèng

nhÊt ë tÝnh d©n téc, ®a d¹ng ë tÝnh téc ng−êi. Bëi lÏ sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña

tõng téc ng−êi vµ cña c¶ quèc gia d©n téc lµ mét phøc thÓ thèng nhÊt, c¸i nä

lÊy c¸i kia lµm tiÒn ®Ò, chç dùa cho m×nh.

§Ó tiÕp tôc cñng cè vµ ph¸t triÓn tÝnh thèng nhÊt trong ®a d¹ng cña mèi

quan hÖ gi÷a d©n téc vµ téc ng−êi cÇn:

Mét lµ, cÇn tiÕp tôc cñng cè tinh thÇn ®oµn kÕt tõ trong néi bé tõng téc

ng−êi vµ gi÷a c¸c téc ng−êi víi nhau.

Hai lµ, −u tiªn cho hÖ gi¸ trÞ mang tÝnh d©n téc theo nghÜa kh¾c phôc

hoÆc dÇn xo¸ bá mét sè ®Æc ®iÓm riªng biÖt cña mét vµi téc ng−êi kh«ng cßn

phï hîp víi ®iÒu kiÖn míi.

Ba lµ, cÇn cã biÖn ph¸p tr−íc m¾t vµ l©u dµi ®Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng “tha

ho¸” cña c¸ nh©n, téc ng−êi ®ang ®e do¹ tíi gi¸ trÞ d©n téc nãi chung vµ téc

ng−êi nãi riªng. CÇn nhËn thøc râ c¸c téc ng−êi hoµn toµn cã thÓ ®i lªn hiÖn

®¹i ho¸ b»ng chÝnh nh÷ng g× ®ang cã, b»ng b¶n s¾c vµ gi¸ trÞ di s¶n v¨n ho¸

cña m×nh.

Bèn lµ, tuy coi träng tÝnh thèng nhÊt quèc gia d©n téc ®Ó ®¶m b¶o sù ®oµn

1 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi.2002, t.4, tr.217.

kÕt c¸c téc ng−êi v× môc tiªu chung cña ®Êt n−íc, song ph¶i chó ý g×n gi÷ tÝnh ®a

151

d¹ng cña c¸c téc ng−êi; ph¶i ®−a c¸c téc ng−êi l¹c hËu b¾t nhÞp ®−îc víi qu¸

tr×nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ trªn c¬ së duy tr× ®−îc b¶n s¾c téc ng−êi vèn

cã ®Ó x©y dùng nÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc.

N¨m lµ, viÖc kÕt hîp hµi hoµ yÕu tè d©n téc vµ téc ng−êi ph¶i ®−îc tiÕn

hµnh song song víi viÖc kÕt hîp hµi hoµ yÕu tè d©n téc vµ quèc tÕ ®Ó mét mÆt

duy tr× ®−îc khèi ®oµn kÕt néi bé, gi÷ ®−îc b¶n s¾c v¨n ho¸ vèn cã, mÆt kh¸c

®−a ®−îc vµo yÕu tè néi sinh h¬i thë cña thêi ®¹i ®Ó v¨n ho¸ ViÖt Nam kh«ng

xa l¹ víi v¨n ho¸ thÕ giíi.

§Ó cñng cè tÝnh d©n téc trong qu¸ tr×nh héi nhËp cÇn:

Thø nhÊt, chóng ta ph¶i g×n gi÷ vµ ph¸t huy nh÷ng truyÒn thèng quý b¸u

cña d©n téc nh−: lßng yªu n−íc nång nµn; lèi sèng t×nh nghÜa, gi¶n dÞ; tinh tÕ

trong giao tiÕp vµ øng xö; cÇn cï, s¸ng t¹o, thËt thµ trong lao ®éng s¶n xuÊt…

Thø hai, khi héi nhËp cïng víi viÖc tiÕp thu c¸c thµnh tùu míi, kh«ng

tr¸nh khái viÖc du nhËp c¸c ph¶n gi¸ trÞ. Cho nªn cÇn ph©n luång vµ cã biÖn

ph¸p tr−íc m¾t còng nh− l©u dµi. Tr¸nh th¸i ®é nãng véi, chñ quan, th¸i qu¸

vµ phiÕn diÖn trong nhËn diÖn còng nh− xö lý c¸c hÖ gi¸ trÞ.

3.1.3. KÕt hîp hµi hoµ gi÷a c¸ nh©n vµ x∙ héi

Quan hÖ c¸ nh©n vµ x· héi mang tÝnh lÞch sö, nã lu«n cã sù vËn ®éng,

thay ®æi. ë thêi kú céng s¶n nguyªn thuû, quan hÖ c¸ nh©n – x· héi t−¬ng ®èi

®¬n gi¶n vµ kh«ng mang tÝnh ®èi lËp. Tõ khi x· héi cã giai cÊp xuÊt hiÖn,

quan hÖ c¸ nh©n vµ x· héi diÔn ra rÊt phøc t¹p vµ phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè

kh¸c nhau. ViÖc gi¶i quyÕt mèi quan hÖ gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi th−êng xuÊt

hiÖn hai khuynh h−íng ®èi lËp: mét lµ tuyÖt ®èi ho¸ lîi Ých c¸ nh©n dÉn ®Õn

lèi sèng c¸ nh©n chñ nghÜa; hai lµ tuyÖt ®èi ho¸ lîi Ých tËp thÓ, x· héi mµ thùc

chÊt lµ chñ nghÜa b×nh qu©n, coi nhÑ vÞ trÝ tõng c¸ nh©n dÉn ®Õn thñ tiªu ®éng

lùc ph¸t triÓn. LÞch sö ®· chøng minh c¶ hai khuynh h−íng trªn ®Òu dÉn ®Õn

nh÷ng sai lÇm nghiªm träng.

Trong giai ®o¹n hiÖn nay, Nhµ n−íc ®iÒu tiÕt vµ l·nh ®¹o nÒn kinh tÕ thÞ

tr−êng theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa nh»m môc tiªu x©y dùng mét x· héi

d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ vµ v¨n minh. §Ó ®¹t ®ùoc

152

môc tiªu ®ã ph¶i lu«n cã sù kÕt hîp hµi hoµ gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi. ChØ khi

®Æt ®−îc lîi Ých c¸ nh©n vµ x· héi vµo mét thÓ thèng nhÊt biÖn chøng mét

c¸ch hµi hoµ th× míi lµm n¶y sinh mét ®éng lùc ph¸t triÓn hîp lý vµ toµn diÖn.

Muèn vËy, ph¶i tiÕp tôc ph¸t huy nh©n tè con ng−êi v× thùc hiÖn chiÕn l−îc

con ng−êi cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh ®Ó gi¶i quyÕt tèt, kÕt hîp hµi hoµ ®−îc c¸

nh©n và x· héi. VÊn ®Ò nµy ®−îc §¹i héi IX x¸c ®Þnh cô thÓ lµ: x©y dùng con

ng−êi ViÖt Nam cã tinh thÇn yªu n−íc vµ yªu chñ nghÜa x· héi, cã ý thøc tù

c−êng d©n téc, tr¸ch nhiÖm trong lao ®éng, cã t¸c phong c«ng nghiÖp, cã ý

thøc céng ®ång, t«n träng t×nh nghÜa, cã lèi sèng v¨n ho¸, quan hÖ hµi hoµ

trong gia ®×nh, céng ®ång vµ x· héi.

Tãm l¹i, ®Ó x©y dùng ®−îc mét n−íc ViÖt Nam giµu m¹nh vÒ kinh tÕ,

phong phó vÒ v¨n ho¸, v÷ng ch¾c vÒ chÝnh trÞ, quèc phßng…ph¶i b¾t ®Çu tõ

nh÷ng con ng−êi ViÖt Nam yªu n−íc, cã tri thøc, cã lèi sèng d©n téc – hiÖn

®¹i, biÕt phÊn ®Êu v× mét lý t−ëng cao ®Ñp. §Ó thùc hiÖn ®−îc môc tiªu ®ã cÇn

qu¸n triÖt mét sè nguyªn t¾c sau:

Thø nhÊt, qu¸n triÖt quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin vµ t− t−ëng Hå

ChÝ Minh vÒ x©y dùng lèi sèng d©n téc-hiÖn ®¹i trªn c¬ së chó träng b¶o tån

c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña d©n téc vµ vËn ®éng x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸ lµnh

m¹nh, më réng giao l−u v¨n ho¸ quèc tÕ ®Ó tiÕp thu cã chän läc c¸c gi¸ trÞ

nh©n v¨n, khoa häc cña c¸c n−íc trªn thÕ giíi.

Thø hai, néi dung, ph−¬ng ph¸p vµ h×nh thøc tæ chøc, c¸ch thøc tiÕn

hµnh… cña viÖc x©y dùng lèi sèng d©n téc-hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay

ph¶i ®−îc chia thµnh tõng cÊp ®é cho phï hîp víi ®Æc ®iÓm t©m sinh lý løa

tuæi, tr×nh ®é chÝnh trÞ, thµnh phÇn lao ®éng ®Ó l«i cuèn tËp hîp ®−îc nhiÒu

c¸ nh©n, tæ chøc tham gia h−ëng øng.

Thø ba, lùa chän c¸c hÖ gi¸ trÞ truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i c¬ b¶n ®Ó gi¸o

dôc, ®Þnh h−íng cho c¸c thµnh viªn trong x· héi. §ång thêi cÇn tr¸nh hai

khuynh h−íng: t¶ khuynh vµ h÷u khuynh. G¾n lý t−ëng sèng cña con ng−êi

víi hÖ gi¸ trÞ: Ch©n – ThiÖn - Mü.

Thø t−, c«ng t¸c x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cÇn ®−îc thùc hiÖn

153

®ång bé, réng kh¾p th«ng qua hÖ thèng ho¹t ®éng cña c¸c chñ thÓ nh©n c¸ch

trong x· héi. Mçi c¸c nh©n, tæ chøc, ®Þa ph−¬ng cÇn phèi hîp chÆt chÏ c¸c

ho¹t ®éng ®Ó nh©n réng −u ®iÓm, h¹n chÕ nh−îc ®iÓm vµ sai lÇm nÕu cã.

Thø n¨m, gi¸o dôc, thuyÕt phôc, ®éng viªn ®Ó c¸c thµnh phÇn x· héi

®Òu thÊy râ vµ cã ý thøc thùc hiÖn lèi sèng d©n téc-hiÖn ®¹i.

3. 2. Gi¶i ph¸p c¬ b¶n x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt

Nam hiÖn nay

X©y dùng lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i lµ nhiÖm vô c¬ b¶n vµ ®ång thêi

còng lµ nhiÖm vô cÊp b¸ch cña sù nghiÖp x©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸

ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc bëi v× lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i

®ù¬c xem nh− lµ b−íc ®i quan träng trong viÖc t¹o lËp t− t−ëng, ®¹o ®øc, nÕp

sèng, lÏ sèng, m«i tr−êng v¨n ho¸ t¹o nªn nh©n c¸ch con ng−êi ViÖt Nam

trong giai ®o¹n c¸ch m¹ng míi ®Ó thùc hiÖn th¾ng lîi sù nghiÖp c«ng nghiÖp

ho¸, hiÖn ®¹i ho¸, x©y dùng x· héi: d©n giµu n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng

d©n chñ, v¨n minh. §Ó x©y dùng lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i theo ®Æc tr−ng vµ

nh÷ng néi dung c¬ b¶n theo tinh thÇn NghÞ quyÕt Héi nghÞ lÇn thø n¨m cña

Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng (kho¸ VIII ) chóng ta cÇn chó träng vµ thùc

hiÖn ®ång bé c¸c gi¶i ph¸p c¬ b¶n nªu sau ®©y.

3.2.1. Nhãm gi¶i ph¸p chung

3.2.1.1. N©ng cao ®êi sèng vËt chÊt cña nh©n d©n

Mét lµ, tiÕp tôc hoµn thiÖn hÖ thèng chÝnh s¸ch xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo.

Theo ®ã cÇn hoµn thiÖn hÖ thèng th«ng tin gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ thùc hiÖn c¸c

môc tiªu xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo tõ trung −¬ng ®Õn ®Þa ph−¬ng. TËp trung trî

gióp c¸c ®Þa ph−¬ng nghÌo ph¸t triÓn kinh tÕ, h−íng vµo chuyÓn dÞch c¬ cÊu

c©y trång, vËt nu«i cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao, ph¸t triÓn s¶n xuÊt hµng ho¸ theo

h−íng t¨ng dÇn tû träng lao ®éng c«ng nghiÖp, dÞch vô, gi¶m dÇn tû träng lao

®éng n«ng nghiÖp. TiÕp tôc t¨ng nguån vèn tÝn dông xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, ®æi

míi ph−¬ng thøc cho vay, ®Èy m¹nh trî gióp ng−êi nghÌo ph¸t triÓn s¶n xuÊt,

kinh doanh. Thùc hiÖn bá dÇn bao cÊp bÊt hîp lý trong xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo,

chuyÓn sang nh÷ng ph−¬ng ph¸p vµ h×nh thøc hç trî phï hîp víi kinh tÕ thÞ

154

tr−êng. Söa ®æi chÝnh s¸ch trî gi¸, trî c−íc vµ chÝnh s¸ch cung cÊp miÔn phÝ

mét sè hµng ho¸ cho miÒn nói ®Ó h¹n chÕ thÊt tho¸t vµ t¨ng thªm t¸c dông

thiÕt thùc cña c¸c biÖn ph¸p nµy. ¸p dông ph−¬ng thøc trî gióp l·i suÊt ®èi

víi tÝn dông cho ng−êi nghÌo; më réng diÖn tÝn dông ®−îc b¶o l·nh th«ng qua

Quü b¶o l·nh tÝn dông cho doanh nghiÖp võa vµ nhá. Söa ®æi, bæ sung, hoµn

chØnh chÝnh s¸ch x· héi nh− c¸c chÝnh s¸ch kh¸m ch÷a bÖnh, hç trî gi¸o dôc,

hç trî nhµ ë, chÝnh s¸ch cho vay vèn tÝn dông. T¨ng c−êng ®Çu t− tõ ng©n s¸ch

nhµ n−íc vµo c¸c ®Þa bµn khã kh¨n nhÊt bao gåm c¸c x· ®Æc biÖt khã kh¨n,

vïng c¨n cø c¸ch m¹ng, vïng cao biªn giíi, h¶i ®¶o, vïng s©u, vïng xa, vïng

®ång bµo d©n téc Ýt ng−êi nh»m rót ng¾n kho¶ng c¸ch ph©n hãa giµu nghÌo;

tËp trung tr−íc hÕt vµo x©y dùng h¹ tÇng giao th«ng, gi¸o dôc, cÊp ®iÖn, n−íc,

x©y dùng tr¹m y tÕ hç trî ph¸t triÓn s¶n xuÊt, dÞch vô, tiÕp cËn thÞ tr−êng.

Thùc hiÖn tèt c¸c chÝnh s¸ch trî gióp x· héi cho c¸c nhãm yÕu thÕ, nhãm dÔ

bÞ tæn th−¬ng.

Hai lµ, tiÕp tôc thÓ chÕ ho¸ viÖc ¸p dông c«ng cô kinh tÕ; ban hµnh vµ

¸p dông c¸c biÖn ph¸p thu vµ sö dông c¸c lo¹i phÝ, lÖ phÝ b¶o vÖ m«i tr−êng;

sö dông ®óng vµ cã hiÖu qu¶ kinh phÝ thu ®−îc. Ph©n ®Þnh vµ h×nh thµnh c¸c

néi dung chi ng©n s¸ch nhµ n−íc riªng cho c¸c ho¹t ®éng sù nghiÖp m«i

tr−êng, ®¶m b¶o t¨ng dÇn hµng n¨m theo tèc ®é t¨ng tr−ëng kinh tÕ. §a d¹ng

ho¸ ®Çu t− cho b¶o vÖ m«i tr−êng ®Ó ®¶m b¶o cã ®ñ nguån lùc b¶o vÖ m«i

tr−êng, chó träng huy ®éng mäi nguån lùc trong toµn x· héi. Thùc hiÖn c¸c

chÝnh s¸ch hç trî vèn, −u ®·i, khuyÕn khÝch vÒ thuÕ, c¸c biÖn ph¸p trî gi¸ ®èi

víi ho¹t ®éng b¶o vÖ m«i tr−êng phï hîp víi th«ng lÖ quèc tÕ; sö dông cã

hiÖu qu¶ quü b¶o vÖ m«i tr−êng. TiÕp tôc hoµn thiÖn hÖ thèng tæ chøc qu¶n lý

m«i tr−êng ë ViÖt Nam, t¨ng c−êng ®éi ngò c¸n bé lµm c«ng t¸c qu¶n lý m«i

tr−êng c¸c cÊp, ®Æc biÖt lµ cÊp huyÖn vµ cÊp x·. TiÕp tôc ®Èy m¹nh n©ng cÊp,

®æi míi c«ng nghÖ trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ c«ng nghiÖp, x©y dùng vµ

giao th«ng vËn t¶i theo h−íng th©n thiÖn víi m«i tr−êng nh»m sö dông nguån

n¨ng l−îng hiÖu qu¶ h¬n, gi¶m thiÓu th¶i c¸c chÊt th¶i, khÝ th¶i ®éc h¹i vµo

m«i tr−êng. §Èy nhanh viÖc x©y dùng vµ thùc hiÖn c¸c dù ¸n cung cÊp n−íc

155

s¹ch cho nh©n d©n, ®Æc biÖt chó träng vµo khu vùc n«ng th«n ®Ó rót ng¾n sù

kh¸c biÖt gi÷a n«ng th«n vµ thµnh thÞ, gi÷a ng−êi giµu vµ ng−êi nghÌo.

Ba lµ, c¶i thiÖn vµ n©ng cao dÞch vô h¹ tÇng thiÕt yÕu cho ng−êi nghÌo,

céng ®ång nghÌo vµ x· nghÌo. Nhµ n−íc tiÕp tôc thùc hiÖn c¸c chÝnh s¸ch ®Æc

thï ®èi víi ng−êi nghÌo vµ vïng nghÌo; rµ so¸t hÖ thèng chÝnh s¸ch −u ®·i

hiÖn cã ®Ó lo¹i bá nh÷ng néi dung kh«ng cßn phï hîp, bæ sung nh÷ng chÝnh

s¸ch míi xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn cña ng−êi nghÌo, c¸c vïng nghÌo, vïng khã

kh¨n; t¨ng c−êng c«ng t¸c kiÓm tra, gi¸m s¸t trong c¸c dù ¸n x©y dùng kÕt

cÊu h¹ tÇng cña khu vùc nµy ®Ó chèng thÊt tho¸t, l·ng phÝ, tham nhòng, ®¶m

b¶o ®ång tiÒn hç trî ng−êi nghÌo ®−îc chi ®óng môc ®Ých vµ cã hiÖu qu¶;

®ång thêi huy ®éng søc ®ãng gãp cña ®èi t−îng ®−îc h−ëng thô b»ng ngµy

c«ng lao ®éng vµ trùc tiÕp tham gia gi¸m s¸t.

Bèn lµ, t¨ng c−êng m¹ng l−íi dÞch vô vµ an sinh x· héi cho ng−êi nghÌo.

TËp trung thùc hiÖn c¸c gi¶i ph¸p hç trî, t¹o ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt, viÖc lµm

cho ng−êi nghÌo tù v−¬n lªn tho¸t nghÌo th«ng qua c¸c chÝnh s¸ch khuyÕn

khÝch ph¸t triÓn s¶n xuÊt kinh doanh, bao gåm ®Êt ®ai, c«ng cô s¶n xuÊt, kü

thuËt canh t¸c, tr×nh ®é qu¶n lý, kiÕn thøc vµ tay nghÒ, tÝn dông, chÕ biÕn vµ

tiªu thô s¶n phÈm. T¹o c¬ héi thuËn lîi cho ng−êi nghÌo, hé nghÌo tiÕp cËn

c¸c dÞch vô c«ng. Bổ sung một số chính sách trợ giúp của Nhà nước đối với

các nhóm người yếu thế, có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn, người dễ bị tổn

thương để tạo cơ hội tự tạo việc làm hoặc đi làm thuê, có thu nhập đủ nuôi

sống bản thân, tham gia vào các hoạt động cộng đồng, các hoạt động xã hội

để hưởng lợi từ cải cách kinh tế. Hoàn thiện chính sách bảo hiểm xã hội nhằm

mở rộng chế độ bảo hiểm xã hội áp dụng cho mọi đối tượng, kể cả những

người làm việc tại khu vực kinh tế phi chính thức và bảo đảm tương quan hợp

lý giữa mức đóng và mức hưởng.

Đa dạng hóa mạng lưới an sinh tự nguyện. Đẩy mạnh các biện pháp bảo

vệ cây trồng và vật nuôi như dịch vụ thú y, chương trình quản lý dịch hại tổng

hợp một cách hiệu quả ở vùng sâu, vùng xa và các vùng khó khăn. Tiến hành

thử nghiệm các hình thức bảo hiểm cây trồng, vật nuôi hoặc bảo hiểm thị

156

trường cho nông thôn. Tăng cường công tác khuyến nông như là một công cụ

hữu hiệu để giảm tính tổn thương của người nghèo. Xây dựng các chương

trình bảo hiểm trên cơ sở cộng đồng đối với khu vực kinh tế không chính thức

trên nguyên tắc bảo hiểm nhóm (tối thiểu là bảo hiểm gia đình). Phát triển

hình thức Bảo hiểm hộ gia đình để thay thế dần cho hệ thống bảo hiểm sức

khỏe học đường.

Tăng cường mạng lưới an sinh xã hội thông qua phát triển và củng cố các

quỹ của xã hội và đoàn thể. Trợ giúp nhân đạo thường xuyên đối với người

nghèo, người không có sức lao động và không nơi nương tựa; tổ chức, triển

khai hoạt động của các quỹ này ngay tại những cộng đồng làng, xã nơi tập

trung nhiều người nghèo, yếu thế. Trong đó, chú trọng các hình thức trợ cấp xã

hội bằng hiện vật (gạo, thực phẩm, quần áo,...) đối với những đối tượng rơi vào

hoàn cảnh đặc biệt khó khăn ở cả nông thôn và một số thành phố.

Duy trì và bổ sung hệ thống chính sách, giải pháp về bảo vệ, chăm sóc

và giáo dục trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn, đặc biệt là trẻ em tàn tật,

mồ côi, lang thang, lao động kiếm sống, trẻ em bị hậu quả chất độc màu da

cam, nhiễm HIV/AIDS. Phát triển các trung tâm bảo trợ xã hội ở những vùng

nghèo, vùng gặp rủi ro thường xuyên để nuôi dưỡng các đối tượng mất khả

năng và cơ hội tự kiếm sống. Điều chỉnh lại phương pháp phân bổ ngân sách

để thực hiện các chính sách xã hội, trao quyền chủ động cho các địa phương,

đặc biệt là cấp xã, huyện để đẩy mạnh phát triển quỹ cộng đồng ở làng xóm

và cấp xã.

N¨m lµ, §¶ng vµ Nhµ n−íc cÇn tiÕp tôc hoµn thiÖn hÖ thèng chÝnh s¸ch

®Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt, chuyÓn ®æi c¬ cÊu kinh tÕ, ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸,

hiÖn ®¹i ho¸ s¶n xuÊt, khuyÕn khÝch lµm giµu mét c¸ch hîp ph¸p, ph¸t triÓn nÒn

kinh tÕ hµng ho¸ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, gi¶i phãng mäi tiÒm n¨ng

søc lao ®éng trong nh©n d©n.

S¸u lµ, cÇn cã c¬ chÕ, chÝnh s¸ch tµi chÝnh hîp lý ®Ó ®iÒu tiÕt vµ thùc hiÖn viÖc

ph©n phèi l¹i nh»m thu hÑp kho¶ng c¸ch giµu nghÌo gi÷a c¸c nhãm x· héi cã thu

157

nhËp chªnh lÖch cao, gi÷a d©n c− miÒn nói vµ ®ång b»ng, gi÷a d©n c− ®« thÞ vµ d©n

c− n«ng th«n.

3.2.1.2. N©ng cao ®êi sèng tinh thÇn cña nh©n d©n

Mét lµ, th−êng xuyªn n©ng cao hiÖu qu¶ l·nh ®¹o cña §¶ng trªn lÜnh

vùc v¨n ho¸ trªn c¬ së ®æi míi nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ vai trß ®Æc biÖt quan

träng cña v¨n ho¸ trong viÖc båi d−âng vµ ph¸t huy nh©n tè con ng−êi; ®æi

míi ph−¬ng thøc l·nh ®¹o cña §¶ng theo h−íng võa ®¶m b¶o cho v¨n ho¸,

v¨n häc, nghÖ thuËt, b¸o chÝ ph¸t triÓn ®óng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, võa

®¶m b¶o quyÒn tù do d©n chñ c¸ nh©n trong s¸ng t¹o v¨n ho¸ trªn c¬ së ph¸t

huy tÝnh tù gi¸c cao cña ®éi ngò v¨n nghÖ sÜ.

Hai lµ, më cuéc vËn ®éng gi¸o dôc chñ nghÜa yªu n−íc g¾n liÒn víi thi

®ua yªu n−íc vµ gi¸o dôc vÒ chñ nghÜa x· héi vµ phong trµo “Toµn d©n ®oµn

kÕt x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸” lµm chuyÓn biÕn nhËn thøc trong toµn x· héi,

tr−íc hÕt trong cÊp uû ®¶ng, ®¶ng viªn, c¸n bé c¸c ®oµn thÓ quÇn chóng. Huy

®éng mäi lùc l−îng nh©n d©n vµ c¶ hÖ thèng chÝnh trÞ tõ “trªn xuèng”, tõ

trong §¶ng, c¬ quan nhµ n−íc, c¸c ®oµn thÓ ra ngoµi x· héi tÝch cùc tham gia

vµo c¸c phong trµo: Ng−êi tèt, viÖc tèt; Uèng n−íc nhí nguån; §Òn ¬n ®¸p

nghÜa; Xãa ®ãi gi¶m nghÌo; X©y dùng gia ®×nh v¨n ho¸, lµng x·, ph−êng v¨n

ho¸; Toµn d©n doµn kÕt x©y dùng cuéc sèng míi ë khu d©n c−.

Ba lµ, x©y dùng c¸c luËt, ph¸p lÖnh, c¸c v¨n b¶n ph¸p quy ®iÒu chØnh

c¸c ho¹t ®éng trªn lÜnh vùc v¨n ho¸. Nghiªn cøu x©y dùng LuËt qu¶ng c¸o,

Ph¸p lÖnh th− viÖn…X©y dùng quy chÕ vÒ gi¶i th−ëng trªn lÜnh vùc v¨n ho¸,

bæ sung, hoµn thiÖn hoÆc x©y dùng míi c¸c quy chÕ, quy ®Þnh vÒ lÔ héi, viÖc

tang, viÖc c−íi,khuyÕn khÝch nh©n d©n vµ tæ chøc x· héi x©y dùng c¸c quy

−íc vµ nÕp sèng v¨n ho¸. §ång thêi víi viÖc x©y dùng, ban hµnh luËt ph¸p

ph¶i x©y dùng, ban hµnh c¸c chÝnh s¸ch v¨n ho¸, chÝnh s¸ch kinh tÕ trong v¨n

ho¸; chÝnh s¸ch v¨n ho¸ trong kinh tÕ; chÝnh s¸ch x· héi ho¸ ho¹t ®éng v¨n

ho¸; chÝnh s¸ch b¶o tån, ph¸t huy di s¶n v¨n ho¸ d©n téc; chÝnh s¸ch khuyÕn

khÝch s¸ng t¹o trong c¸c ho¹t ®éng v¨n ho¸; chÝnh s¸ch ®Æc thï, hîp lÝ hîp

t×nh cho nh÷ng lo¹i ®èi t−îng x· héi cÇn ®−îc −u ®·i tham gia vµ h−ëng thô

158

v¨n ho¸ vµ chÝnh s¸ch cô thÓ vÒ hîp t¸c quèc tÕ ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt vµ

®éng lùc cho sù ph¸t triÓn v¨n ho¸.

Bèn lµ, t¨ng c−êng nguån lùc vµ ph−¬ng tiÖn cho ho¹t ®éng v¨n ho¸ b»ng

c¸ch t¨ng thªm møc ®Çu t− cho v¨n ho¸ tõ nguån ng©n s¸ch nhµ n−íc, tÝch cùc

huy ®éng c¸c nguån lùc ngoµi ng©n s¸ch cho sù ph¸t triÓn v¨n ho¸. Cñng cè,

hoµn thiÖn tæ chøc bé m¸y c¸n bé cña c¸c c¬ quan l·nh ®¹o, qu¶n lÝ, tham m−u,

c¸c ®oµn thÓ, c¸c tæ chøc nghÒ nghiÖp, cña ho¹t ®éng v¨n ho¸. N©ng cao tr×nh ®é

mäi mÆt cña ®éi ngò c¸n bé l·nh ®¹o qu¶n lÝ v¨n ho¸ vµ ®µo t¹o líp c¸n bé míi

®ñ phÈm chÊt vµ n¨ng lùc ®¶m ®−¬ng nh÷ng c«ng viÖc míi.

3.2.1.3. §Èy m¹nh viÖc thùc hiÖn d©n chñ cña nh©n d©n

Thø nhÊt, thùc hiÖn c¸c gi¶i ph¸p vÒ x©y dùng, t¨ng c−êng n¨ng lùc chñ

thÓ cña nh©n d©n ®èi víi quyÒn lùc nhµ n−íc, chèng tù do v« chÝnh phñ,

chèng côc bé bÌ ph¸i; n©ng cao ý thøc ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc cña ng−êi thi

hµnh c«ng vô, chèng quan liªu, tuú tiÖn, ®éc tµi trong hÖ thèng qu¶n lý x· héi.

CÇn lµm tèt c«ng t¸c th«ng tin, tuyªn truyÒn gi¸o dôc ý thøc vÒ quyÒn

lµm chñ cña nh©n d©n ®Ó ng−êi d©n ý thøc vÒ ®Þa vÞ chñ thÓ cña m×nh, kh«ng

thê ¬, xa c¸ch víi c¸c quyÒn vµ nghÜa vô c«ng d©n, hiÓu ®óng quyÒn vµ nghÜa

vô c«ng d©n ®Ó lµm chñ hµnh vi trong khu«n khæ ph¸p luËt. Tuyªn truyÒn ®Ó

nh©n d©n n¾m ch¾c c¸c chñ tr−¬ng ®−êng lèi cña §¶ng, chÝnh s¸ch vµ ph¸p

luËt cña Nhµ n−íc, quy ®Þnh cña c¸c cÊp, c¸c ngµnh, c¸c kÕ ho¹ch ph¸t triÓn

kinh tÕ – x· héi, an ninh – quèc phßng cña ®Þa ph−¬ng.

C«ng khai ho¸ c¸c ho¹t ®éng cña c¬ quan Nhµ n−íc, c¸c thñ tôc hµnh

chÝnh, nh÷ng vÊn ®Ò tµi chÝnh, tµi s¶n…liªn quan trùc tiÕp ®Õn quyÒn lîi vµ nghÜa

vô cña c«ng d©n ph¶i ®−îc c«ng bè réng r·i trong nh©n d©n. C«ng khai ho¸ c¸c

ho¹t ®éng cña c¬ quan Nhµ n−íc chÝnh lµ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó nh©n d©n cã th«ng tin

®Çy ®ñ, chÝnh x¸c, cã ®iÒu kiÖn tiÕp cËn vµ biÕt ®−îc c¸n bé nhµ n−íc ®−îc d©n

cö cã xøng ®¸ng víi sù uû quyÒn vµ tin t−ëng cña d©n hay kh«ng.

CÇn n©ng cao ý thøc ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc cña ng−êi thi hµnh c«ng vô,

kh¾c phôc chñ nghÜa kinh nghiÖm vµ sù tuú tiÖn trong hÖ thèng qu¶n lý x· héi,

chèng quan liªu, ®éc tµi. D©n chñ kh«ng chØ lµ vÊn ®Ò cña v¨n ho¸ ph¸p luËt,

159

mµ cßn lµ v¨n ho¸, ®¹o ®øc cña ng−êi thi hµnh c«ng vô. CÇn n©ng cao trÝ tuÖ,

b¶n lÜnh chÝnh trÞ vµ v¨n ho¸ øng xö khi lµm viÖc trùc tiÕp víi nh©n d©n.

Thø hai, gi¶i ph¸p vÒ hoµn thiÖn c¸c thiÕt chÕ thùc thi quyÒn lµm chñ cña

nh©n d©n, gi¶i quyÕt tèt mèi quan hÖ d©n chñ ®¹i diÖn vµ d©n chñ trùc tiÕp.

Mçi h×nh thøc d©n chñ, d©n chñ ®¹i diÖn vµ trùc tiÕp, cã vÞ trÝ, vai trß

kh¸c nhau trong viÖc thùc thi quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n nªn cÇn kÕt hîp sö

dông c¶ hai h×nh thøc bæ sung cho nhau ®Ó mçi h×nh thøc ®Òu ph¸t huy tÝnh

tÝch cùc cña m×nh. D©n chñ trùc tiÕp sÏ tranh thñ vµ ph¸t huy ®−îc trÝ tuÖ, tµi

lùc, vËt lùc cña nh©n d©n trong gi¶i quyÕt nh÷ng c«ng viÖc chung cña céng

®ång kh¾c phôc thãi quen thô ®éng û l¹i, tr«ng chê vµo ng−êi kh¸c, vµo nhµ

n−íc t¹o nªn c¬ chÕ ®èi träng, kiÓm tra, gi¸m s¸t ®èi víi h×nh thøc d©n chñ ®¹i

diÖn, víi bé m¸y nhµ n−íc, víi c¸c ®¹i biÓu d©n cö, c¸n bé, c«ng chøc, viªn

chøc nhµ n−íc, gi¶m bít ®−îc sù tuú tiÖn, léng quyÒn, tÖ quan liªu, tr× trÖ,

tham nhòng; lµ kªnh th«ng tin ph¶n håi nhanh, nh¹y vÒ tÝnh hiÖu qu¶, hiÖu lùc

cña c¸c ®−êng lèi, chñ tr−¬ng, cña §¶ng, chÝnh s¸ch cña Nhµ n−íc ®Ó kÞp thêi

kiÓm nghiÖm, ®iÒu chØnh cho phï hîp víi yªu cÇu thùc tiÔn trªn c¬ së ®ã t¨ng

c−êng mèi quan hÖ víi nh©n d©n, kh¾c phôc ®−îc t×nh tr¹ng xa rêi thùc tÕ, chñ

quan duy ý chÝ. V× vËy, ®Ó hoµn thiÖn c¸c thiÕt chÕ thùc thi quyÒn lµm chñ cña

nh©n d©n d−íi c¸c h×nh thøc cÇn:

Mét lµ, nhµ n−íc cÇn ®−îc x©y dùng theo ®óng nguyªn t¾c cña d©n, do

d©n, v× d©n. Nhµ n−íc do d©n lËp ra, nh©n d©n kiÓm so¸t Nhµ n−íc vµ cã

quyÒn tá tÝn nhiÖm ®èi víi nhµ n−íc, c¸c c¬ quan vµ viªn chøc nhµ n−íc. Nhµ

n−íc t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó nh©n d©n tham gia vµo viÖc gi¶i quyÕt mäi c«ng viÖc

cña Nhµ n−íc vµ x· héi cã liªn quan ®Õn cuéc sèng cña ng−êi d©n. Nhµ n−íc

®¶m ®−¬ng tr¸ch nhiÖm lµ ng−êi ®Þnh h−íng vµ khëi x−íng nh÷ng t− t−ëng,

nh÷ng c«ng viÖc lín, t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó d©n tù lo, cßn Nhµ

n−íc th× b¶o vÖ d©n; Nhµ n−íc t¹o ra m«i tr−êng ph¸p lý vµ m«i tr−êng x· héi

lµnh m¹nh, an toµn cho cuéc sèng cña d©n. Mäi chñ tr−¬ng vµ chÝnh s¸ch cña

Nhµ n−íc ph¶i xuÊt ph¸t tõ lîi Ých chung cña nh©n d©n vµ ®Æt d−íi sù l·nh ®¹o

cña §¶ng; ®¶m b¶o mäi ng−êi d©n vµ c¬ quan nhµ n−íc ®Òu b×nh ®¼ng tr−íc

160

ph¸p luËt. CÇn ph©n ®Þnh râ h¬n quyÒn luËt ph¸p, lËp quy; n©ng cao n¨ng lùc

lËp ph¸p cña ®¹i biÓu Quèc héi, n¨ng lùc thÈm tra c¸c dù ¸n luËt…

CÇn tiÕp tôc c¶i c¸ch nÒn hµnh chÝnh quèc gia c¶ trong thÓ chÕ, bé m¸y

vµ c«ng t¸c c¸n bé, c«ng chøc hµnh chÝnh. Hoµn thiÖn thÓ chÕ qu¶n lý b»ng

ph¸p luËt, ph©n cÊp qu¶n lý râ rµng, rµnh m¹ch; chøc n¨ng cña c¸c c¬ quan

nhµ n−íc cÇn ®−îc c«ng khai ho¸; kiÖn toµn bé m¸y chÝnh quyÒn c¬ së. X©y

dùng ®éi ngò c«ng chøc cã chuyªn m«n, kü n¨ng nghiÖp vô, cã tinh thÇn tr¸ch

nhiÖm, c«ng t©m, tËn tuþ víi c«ng viÖc. T¨ng c−êng d©n chñ c¬ së, tiÕp tôc

thùc hiÖn réng kh¾p m« h×nh “mét cöa” trong qu¶n lý hµnh chÝnh cña cÊp

chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng theo nguyªn t¾c “d©n biÕt, d©n bµn, d©n lµm, d©n

kiÓm tra” nh÷ng c«ng viÖc liªn quan ®Õn lîi Ých cña d©n: tõ viÖc nhá ®Õn viÖc

lín, c«ng viÖc riªng hay viÖc chung cña céng ®ång, khiÕu n¹i, tè c¸o cña c«ng

d©n, hå s¬ ®Êt ®ai, gi¶i quyÕt c«ng viÖc theo ®óng hÑn, niªm yÕt c«ng khai vÒ

c¸c kho¶n thu chi, lÖ phÝ, ng©n s¸ch…

Hai lµ, tiÕp tôc thùc hiÖn c«ng b»ng x· héi trong lÜnh vùc kinh tÕ. CÇn

tiÕp tôc th¸o gì nh÷ng vÊn ®Ò vÒ tÝnh d©n chñ trong kinh doanh cña c¸c thµnh

phÇn kinh tÕ, chèng t×nh tr¹ng doanh nghiÖp nhµ n−íc lîi dông biÕn ®éc

quyÒn nhµ n−íc trong mét sè lÜnh träng yÕu thµnh ®éc quyÒn doanh nghiÖp,

cÇn cã chÝnh s¸ch h÷u hiÖu g¾n nghÜa vô, quyÒn lîi vµ tr¸ch nhiÖm ph¸p lý

cña c¸n bé doanh nghiÖp víi vËn mÖnh cña doanh nghiÖp. C¸n bé doanh

nghiÖp kh«ng thÓ kh«ng biÕt vµ kh«ng thÓ kh«ng chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ nh÷ng

diÔn biÕn tiªu cùc trong doanh nghiÖp mµ ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm x¸c ®¸ng

tr−íc ph¸p luËt. CÇn x©y dùng chÝnh s¸ch phï hîp ®Ó l«i cuèn nh©n d©n lao

®éng tham gia tÝch cùc chèng tiªu cùc kinh tÕ1.

Ba lµ, thùc hiÖn chÕ ®é “tù qu¶n”, ®¶m b¶o cho nh©n d©n ®−îc lµm chñ

vµ cã quyÒn quyÕt ®Þnh trùc tiÕp ®èi víi nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn cuéc sèng

hµng ngµy cña nh©n d©n ë c¬ së. T¨ng c−êng vai trß cña c¸c tæ chøc ®oµn thÓ.

1 Xem: Th.s Ph¹m B¸ Sanh: C«ng b»ng x· héi trong ho¹t ®éng th−¬ng maÞ ë n−íc ta hiÖn nay. T¹p chÝ

Gi¸o dôc lý luËn sè 3- 2002, tr. 45.

Chèng t×nh tr¹ng côc bé ®Þa ph−¬ng.

161

Bèn lµ, t¨ng c−êng quyÒn kiÓm tra, gi¸m s¸t, ph¶n biÖn cña nh©n d©n víi

c¸c ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan nhµ n−íc, c¸c ®¹i biÓu d©n cö, c¸n bé, c«ng

chøc, viªn chøc nhµ n−íc. Hoµn thiÖn tæ chøc, quy chÕ ho¹t ®éng cña thanh

tra nh©n d©n. T¨ng c−êng c«ng t¸c thanh tra, kiÓm tra, gi¸m s¸t do c¸c c¬

quan nhµ n−íc thùc hiÖn theo thÈm quyÒn ®ång thêi phèi hîp chÆt chÏ víi

thanh tra, kiÓm tra, gi¸m s¸t cña nh©n d©n. TiÕp tôc t×m tßi ph−¬ng thøc vµ

thùc hiÖn tèt sù ph¶n biÖn x· héi nh»m tranh thñ vµ ph¸t huy n¨ng lùc trÝ tuÖ

cña toµn x· héi. T¨ng c−êng vai trß l·nh ®¹o cña §¶ng lµ mét gi¶i ph¸p quan

träng mang tÝnh quyÕt ®Þnh.

3.2.1.4. TiÕp tôc ph¸t triÓn khoa häc lµm c¬ së x©y dùng lèi sèng d©n

téc - hiÖn ®¹i

§Ó x©y dùng lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i trong giai ®o¹n míi, th× vai trß

cña khoa häc lµ v« cïng quan träng, ®Æc biÖt trong thêi kú cuéc c¸ch m¹ng

khoa häc- c«ng nghÖ ®·, ®ang diÔn ra m¹nh mÏ, phøc t¹p nh− hiÖn nay. Song,

®Ó thÓ hiÖn vai trß cña khoa häc trong qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng d©n téc-

hiÖn ®¹i th× ph¶i cã mét nÒn khoa häc m¹nh, ®ñ søc nghiªn cøu ®−a ra nh÷ng

c¬ së cho viÖc ®−a ra nh÷ng gi¸ trÞ míi, nh»m x©y dùng nh÷ng ®Þnh chÕ v¨n

ho¸ míi phï hîp. Vµ ®Ó cã mét nÒn khoa häc m¹nh theo chóng t«i cÇn tËp

trung vµo nh÷ng néi dung c¬ b¶n sau:

Thø nhÊt, cÇn ®æi míi c¬ chÕ ho¹t ®éng khoa häc

Cô thÓ lµ LuËt Khoa häc vµ c«ng nghÖ tÊt yÕu ph¶i kh«ng ngõng ®−îc bæ

sung vµ hoµn thiÖn theo h−íng sau:

Kh¼ng ®Þnh râ rµng h¬n n÷a vÞ trÝ, vai trß cña khoa häc, ®Æc biÖt lµ khoa

häc x· héi - nh©n v¨n trong nÒn khoa häc nãi chung cña n−íc ta; ®ång thêi

kh¼ng ®Þnh tÝnh chÊt then chèt cña c«ng t¸c nghiªn cøu khoa häc, nhÊt lµ

nghiªn cøu c¬ b¶n trong toµn bé ho¹t ®éng khoa häc nãi chung.

ThÓ chÕ ho¸ mét c¸ch chÆt chÏ vµ cã hÖ thèng h¬n n÷a nh÷ng quan ®iÓm

c¬ b¶n cña §¶ng, Nhµ n−íc vÒ khoa häc vµ chiÕn l−îc ph¸t triÓn khoa häc -

c«ng nghÖ, vÒ chÝnh s¸ch quèc gia víi t− c¸ch lµ quèc s¸ch hµng ®Çu trong

®Çu t−, ph¸t triÓn khoa häc, trong ®µo t¹o, sö dông, ®·i ngé ®èi víi giíi trÝ

162

thøc khoa häc, nhÊt lµ c¸c tµi n¨ng vµ chuyªn gia khoa häc lín, ®Çu ngµnh mµ

nh÷ng ®ãng gãp cña hä sÏ cã ¶nh h−ëng to lín ®èi víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ -

x· héi cña ®Êt n−íc.

Quy ®Þnh râ tæ chøc, c¬ cÊu vµ hÖ thèng c¸c c¬ quan khoa häc vµ qu¶n lý khoa

häc, quan hÖ gi÷a ®µo t¹o vµ nghiªn cøu khoa häc, víi s¶n xuÊt, víi ho¹t ®éng s¶n

xuÊt - kinh doanh - dÞch vô, kÓ c¶ dÞch vô khoa häc còng nh− víi c¸c ho¹t ®éng

kh¸c cña ®êi sèng x· héi, quyÒn h¹n vµ tr¸ch nhiÖm t−¬ng øng víi chøc n¨ng,

nhiÖm vô vµ môc tiªu khoa häc cña tæ chøc vµ c¸c c¸ nh©n cã thÈm quyÒn…

CÇn quy ®Þnh cô thÓ h¬n nh÷ng nguyªt t¾c vµ chuÈn mùc ph¸p lý lµm c¬

së cho viÖc thùc hiÖn chÝnh s¸ch ®Çu t− c¸c nguån lùc ®Ó ph¸t triÓn khoa häc

mµ nguån lùc quan träng nhÊt lµ nh©n lùc khoa häc cã chÊt l−îng cao, cho

viÖc ®¸nh gi¸, thÈm ®Þnh c¸c gi¸ trÞ khoa häc, nh÷ng cèng hiÕn khoa häc cña

nhµ khoa häc, ®¶m b¶o nh÷ng ®iÒu kiÖn vËt chÊt vµ tinh thÇn cho nhµ khoa

häc lao ®éng, lµm viÖc v× lîi Ých chung cña x· héi, v× sù ph¸t triÓn cña ®Êt

n−íc, v× môc tiªu, lý t−ëng cña chñ nghÜa x· héi, v× t−¬ng lai triÓn väng cña

nÒn khoa häc n−íc nhµ.

Ph−¬ng h−íng bæ sung vµ hoµn thiÖn LuËt Khoa häc vµ c«ng nghÖ, mét

tû lÖ dung l−îng lín cña bé luËt ph¶i ®−îc dµnh mét c¸ch xøng ®¸ng ®Ó nªu râ

c¸c ®iÒu kho¶n, c¸c biÖn ph¸p thi hµnh nh»m môc tiªu b¶o vÖ c¸c chuÈn mùc

®¹o lý - ph¸p lý - nh©n v¨n cña khoa häc, nhµ khoa häc vµ c¸c c«ng tr×nh khoa

häc tr−íc t×nh tr¹ng vi ph¹m d©n chñ, c«ng b»ng x· héi vµ x©m ph¹m lîi Ých

khoa häc, g©y tæn h¹i cho c¸ nh©n, tËp thÓ vµ x· héi nãi chung.

Thø hai, cÇn t¹o ®éng lùc cho sù ph¸t triÓn khoa häc- xem ®©y lµ gi¶i

ph¸p c¬ b¶n vµ bao trïm nhÊt, nh»m thóc ®Èy nÒn khoa häc ph¸t triÓn.

§éng lùc gåm hai néi dung c¬ b¶n ®ã lµ, ®éng lùc vËt chÊt vµ ®éng lùc

tinh thÇn. §èi víi ®éng lùc vËt chÊt ®ã lµ nh÷ng lîi Ých vËt chÊt qua tiÒn

l−¬ng, tiÒn th−ëng, nhuËn bót vµ c¸c kho¶n thï lao khoa häc kh¸c lµ cÇn thiÕt

vµ cã ý nghÜa to lín ®èi víi nhµ khoa häc ®Ó hä vµ gia ®×nh hä duy tr× cuéc

sèng hµng ngµy. Bªn c¹nh ®ã, vÊn ®Ò t¹o ®éng lùc ph¸t triÓn cho khoa häc vµ

nhµ khoa häc cßn thÓ hiÖn ë nh÷ng chÝnh s¸ch, chÕ ®é, quy ®Þnh cña nhµ n−íc

163

®èi víi ho¹t ®éng khoa häc vµ c¸n bé khoa häc.

Thø ba, ®Çu t− cho nghiªn cøu khoa häc ph¶i g¾n liÒn víi viÖc x©y dùng

vµ ph¸t triÓn nh©n lùc khoa häc cã chÊt l−îng cao.

Thø t−, t¹o lËp m«i tr−êng hîp t¸c quèc tÕ, thuËn lîi cho sù ph¸t triÓn

khoa häc.

Thø n¨m, ®¶m b¶o vµ t¨ng c−êng sù l·nh ®¹o cña §¶ng ®èi víi khoa

häc, ®èi víi giíi trÝ thøc khoa häc.

3.2. 2. Nhãm gi¶i ph¸p cô thÓ

3.2.2.1. §Èy m¹nh viÖc tuyªn truyÒn, gi¸o dôc nh»m n©ng cao lý t−ëng

®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x∙ héi cho ®éi ngò c¸n bé, ®¶ng viªn vµ mäi

tÇng líp nh©n d©n.

Thø nhÊt, tiÕp tôc ®æi míi môc tiªu, néi dung, ch−¬ng tr×nh, h×nh thøc,

ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc.

Môc tiªu cña gi¸o dôc ph¶i phï hîp víi yªu cÇu nhiÖm vô gi¸o dôc vµ

®èi t−îng gi¸o dôc trong mçi giai ®o¹n c¸ch m¹ng. Trong giai ®o¹n hiÖn nay,

môc tiªu c«ng t¸c gi¸o dôc chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh lµ

lµm cho mçi ng−êi häc hiÓu râ vµ n¾m v÷ng nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ

nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh. §ã lµ sù h×nh lÜnh héi nh÷ng ch©n

lý khoa häc vµ c¸ch m¹ng, gióp ng−êi häc cñng cè niÒm tin vµo sù l·nh ®¹o

cña §¶ng, vµo môc tiªu cña c¸ch m¹ng, vµo sù nghiÖp ®æi míi ®Êt n−íc theo

con ®−êng x· héi chñ nghÜa mµ §¶ng, B¸c Hå vµ nh©n d©n ta ®· lùa chän;

®ång thêi ph¶i båi d−ìng thÕ giíi quan, nh©n sinh quan vµ ph−¬ng ph¸p luËn

khoa häc cho hä. §ã lµ c¬ së ®Ó cñng cè lËp tr−êng giai cÊp, b¶n lÜnh chÝnh trÞ

v÷ng vµng, kiªn quyÕt ®Êu tranh chèng l¹i nh÷ng quan ®iÓm thï ®Þch, sai tr¸i

gãp phÇn b¶o vÖ chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh, ®−êng lèi

quan ®iÓm cña §¶ng.

CÇn bæ sung nh÷ng néi dung míi, nh÷ng vÊn ®Ò ph¸t triÓn míi vÒ lý luËn

M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh vµo ch−¬ng tr×nh, néi dung gi¸o dôc nh−:

Nh÷ng nhËn thøc míi vÒ thêi ®¹i, vÒ chñ nghÜa x· héi, vÒ chñ nghÜa t− b¶n

hiÖn ®¹i, vÒ toµn cÇu ho¸ kinh tÕ, vÒ thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi, vÒ

164

x©y dùng vµ b¶o vÖ Tæ quèc ViÖt Nam x· héi chñ nghÜa.

Ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc gi÷ vai trß rÊt quan träng. Ph−¬ng h−íng c¬ b¶n cña

viÖc ®æi míi ph−¬ng ph¸p lµ qu¸n triÖt s©u s¾c ph−¬ng ch©m lý luËn g¾n víi thùc

tiÔn, b¶o ®¶m tÝnh khoa häc, tÝnh chiÕn ®Êu trong gi¶ng d¹y, ph¸t huy tÝnh ®éc

lËp vµ s¸ng t¹o ë ng−êi häc. §Ó qu¸n triÖt vµ thùc hiÖn ph−¬ng h−íng c¬ b¶n

nµy, cÇn cã sù linh ho¹t, s¸ng t¹o trong h×nh thøc, ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y.

H×nh thøc gi¶ng d¹y phï hîp víi nh÷ng yªu cÇu míi cña t×nh h×nh kinh

tÕ - x· héi, nh÷ng quy luËt cña nhËn thøc, t©m lý ®èi t−îng vµ ®¶m b¶o chuyÒn

t¶i néi dung gi¸o dôc mét c¸ch tèi −u. Trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay, cÇn nhanh

chãng tiÕp cËn nh÷ng thµnh tùu tiªn tiÕn cña khoa häc vµ c«ng nghÖ gi¸o dôc,

tõng b−íc hiÖn ®¹i ho¸ ph−¬ng ph¸p d¹y vµ häc, tÝch cùc sö dông ph−¬ng

ph¸p d¹y häc nªu vÊn ®Ò, ®èi tho¹i gi÷a ng−êi d¹y vµ ng−êi häc. Kh¾c phôc

c¸ch gi¶ng d¹y ®éc tho¹i.

G¾n gi¶ng d¹y víi nghiªn cøu khoa häc. V× vËy, trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc

chñ nghÜa M¸c - Lªnin ë nhµ tr−êng cÇn cã nh÷ng h×nh thøc, biÖn ph¸p cô thÓ

®Ó häc viªn tham gia vµo c«ng t¸c nghiªn cøu khoa häc, qua ®ã n©ng cao n¨ng

lùc t− duy s¸ng t¹o cña ng−êi häc, tr¸nh tiÕp thu kiÕn thøc mét c¸ch m¸y mãc,

thô ®éng.

CÇn ®Çu t− nhiÒu h¬n cho viÖc tæ chøc c¸c h×nh thøc xªmina, bµi tËp.

§©y lµ nh÷ng h×nh thøc mµ qua ®ã lµm ng−êi häc nhËn thøc s©u s¾c h¬n lý

luËn vµ nhuÇn nhuyÔn h¬n trong vËn dông. §Ó thùc hiÖn tèt c¸c h×nh thøc nµy

ph¶i cã c«ng t¸c chuÈn bÞ chu ®¸o cña c¶ ng−êi d¹y vµ ng−êi häc, tr¸nh t×nh

tr¹ng nãi l¹i bµi gi¶ng hoÆc kh«ng g¾n víi thùc tiÔn.

§èi víi h×nh thøc häc tËp t¹i chøc c¸c ®Þa ph−¬ng cÇn tæ chøc mét c¸ch

khoa häc ®Ó ®¶m b¶o ng−êi häc ®Õn líp ®«ng ®ñ, t¹o ®iÒu kiÖn ng−êi häc cã

thêi gian tËp trung cho häc tËp, nghiªn cøu. CÇn cã quy chÕ thi, kiÓm tra phï

hîp ®Ó häc tËp cã kÕt qu¶ thùc chÊt, tr¸nh t×nh tr¹ng thi cö, kiÓm tra mang tÝnh

chÊt h×nh thøc.

C¬ së vËt chÊt, trang thiÕt bÞ phôc vô d¹y häc cã tÇm quan träng to lín

trong gi¸o dôc. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y víi sù quan t©m cña §¶ng vµ Nhµ n−íc,

165

sù nç lùc cña c¸c ®Þa ph−¬ng, c¬ së vËt chÊt, trang thiÕt bÞ d¹y häc ®· ®−îc

n©ng lªn mét b−íc ®¸ng kÓ. Tuy nhiªn, so víi yªu cÇu cña c«ng t¸c nµy th×

vÉn cßn nhiÒu h¹n chÕ, bÊt cËp. V× vËy, cÇn cã sù ®Çu t− m¹nh mÏ h¬n, nhiÒu

h¬n t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi h¬n cho d¹y vµ häc nh»m lµm cho c«ng t¸c nµy

ngµy cµng cã hiÖu qu¶ cao h¬n.

Hai lµ, ch¨m lo x©y dùng vµ ph¸t huy vai trß cña ®éi ngò gi¶ng viªn.

§éi ngò gi¶ng viªn, cã vai trß rÊt quan träng trong c«ng t¸c gi¸o dôc.

Víi c¸c m«n häc thuéc chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh, nh÷ng

m«n häc trang bÞ thÕ giíi quan ph−¬ng ph¸p luËn khoa häc trùc tiÕp t¸c ®éng

®Õn niÒm tin lý t−ëng cña ng−êi häc, båi d−ìng n¨ng lùc t− duy khoa häc cho

ng−êi häc th× ®éi ngò gi¶ng viªn cµng cã vai trß quan träng ®Æc biÖt.

NhËn thøc ®−îc vai trß cña ®éi ngò gi¶ng viªn c¸c m«n häc nµy, nh÷ng

n¨m gÇn ®©y §¶ng vµ Nhµ n−íc ta ®· cã sù quan t©m ®µo t¹o båi d−ìng còng

nh− cã chÝnh s¸ch −u tiªn cho mét sè ®èi t−îng nhÊt ®Þnh. §ång thêi víi sù nç

lùc, cè g¾ng ®éi ngò gi¶ng viªn c¸c m«n häc nµy vÒ c¬ b¶n hoµn thµnh ®−îc

nhiÖm vô cña §¶ng vµ Nhµ n−íc giao phã. Tuy nhiªn, so víi yªu cÇu nhiÖm

vô, viÖc x©y dùng, ph¸t huy vai trß ®éi ngò gi¶ng viªn cña c¸c m«n häc nµy

cßn béc lé nhiÒu h¹n chÕ, bÊt cËp nh−: C¸c tr−êng ®¹i häc, cao ®¼ng, c¸c

tr−êng chÝnh trÞ ë c¸c ®Þa ph−¬ng më ra nhiÒu (c¶ c«ng lËp vµ d©n lËp) song sè

l−îng gi¶ng viªn ®µo t¹o ch−a t−¬ng xøng víi yªu cÇu gi¶ng d¹y, chÊt l−îng

béc lé nhiÒu h¹n chÕ. Tr−íc yªu cÇu n©ng cao chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ c«ng t¸c

gi¸o dôc chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh trong t×nh h×nh míi,

viÖc ch¨m lo x©y dùng vµ ph¸t huy vai trß cña ®éi ngò gi¶ng viªn nµy võa rÊt

cÊp b¸ch, võa cã ý nghÜa c¬ b¶n, l©u dµi.

Tr−íc hÕt, cÇn cã mét chiÕn l−îc x©y dùng ®éi ngò gi¶ng viªn c¸c m«n

häc chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh trong kho¶ng 10 n¨m ®Õn

15 n¨m. CÇn x¸c ®Þnh râ vai trß, vÞ trÝ cña ®éi ngò gi¶ng viªn nµy trong sù

nghiÖp c¸ch m¹ng nãi chung vµ trong ®iÒu kiÖn cuéc ®Êu tranh t− t−ëng lý

luËn ë n−íc ta hiÖn nay nãi riªng. X¸c ®Þnh râ nh÷ng yªu cÇu míi ®èi víi ®éi

ngò gi¶ng viªn nµy. §¸nh gi¸ chÝnh x¸c vÒ sè l−îng vµ chÊt l−îng cña ®éi ngò

166

gi¶ng viªn nµy hiÖn nay, chØ râ nh÷ng h¹n chÕ, bÊt cËp cña hä, nguyªn nh©n

cña nã vµ ®−a ra dù b¸o khoa häc vÒ yªu cÇu ph¸t triÓn cña ®éi ngò gi¶ng viªn

nµy ®Ó cã kÕ ho¹ch ®µo t¹o båi d−ìng phï hîp.

Trªn c¬ së quan niÖm ®óng ®¾n vÒ ®éi ngò gi¶ng viªn nµy mµ cÇn cã

chÝnh s¸ch thu hót nh÷ng häc sinh giái, cã phÈm chÊt chÝnh trÞ, phÈm chÊt ®¹o

®øc tèt thi vµo häc ngµnh ®µo t¹o s− ph¹m c¸c m«n häc vÒ chñ nghÜa M¸c -

Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh. Më réng ®µo t¹o cao häc vµ nghiªn cøu sinh

c¸c bé m«n khoa häc nµy, song ph¶i coi träng chÊt l−îng ®Ó ®µo t¹o mét ®éi

ngò gi¶ng viªn cã chÊt l−îng cao, cã ®ñ kh¶ n¨ng gi¶ng d¹y, nghiªn cøu khoa

häc vµ n¨ng lùc ®Êu tranh t− t−ëng lý luËn.

§èi víi nh÷ng gi¶ng viªn ®µo t¹o ®· l©u, cÇn ®−îc båi d−ìng nh÷ng vÊn

®Ò ph¸t triÓn míi cña lý luËn, ®−îc t¹o ®iÒu kiÖn n©ng cao kiÕn thøc ngo¹i

ng÷, tin häc.

Gi¶ng viªn cña c¸c m«n häc nµy cÇn ®−îc t¹o ®iÒu kiÖn vµ cã quy chÕ cô

thÓ ®Þnh kú ®i nghiªn cøu n−íc ngoµi. L©u nay viÖc ®i nghiªn cøu c¸c n−íc t−

b¶n chñ nghÜa chñ yÕu lµ ®Æc quyÒn cña nh÷ng ng−êi cã chøc cã quyÒn. §èi

víi ®éi ngò gi¶ng viªn lý luËn M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh ®©y lµ vÊn

®Ò xa l¹.

Gi¶ng viªn lý luËn chÝnh trÞ nãi chung vµ ®éi ngò gi¶ng viªn lý luËn M¸c -

Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh nãi riªng ®Ó thùc hiÖn tèt nhiÖm vô cña m×nh cÇn

®−îc tr¶i nghiÖm trong thùc tiÔn cuéc sèng, trong ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi ë

c¸c ®Þa ph−¬ng, c¸c ngµnh. Bëi vËy, c¸c nhµ tr−êng nhÊt lµ tr−êng §¶ng, tr−êng

ChÝnh trÞ c¸c cÊp cÇn qu¸n triÖt s©u s¾c yªu cÇu nµy, tõ ®ã phèi hîp chÆt chÏ víi

c¸c ®Þa ph−¬ng, c¸c ngµnh ®−a ®éi ngò gi¶ng viªn nµy ®i thùc tÕ ®¶m nhiÖm

nh÷ng c−¬ng vÞ c«ng t¸c nhÊt ®Þnh, trong nh÷ng thêi gian nhÊt ®Þnh (nh− quy

®Þnh cña Häc viÖn chÝnh trÞ Quèc gia Hå ChÝ Minh Ýt nhÊt lµ 01 n¨m). §Ó thùc

hiÖn c«ng t¸c nµy cã hiÖu qu¶, ®¶ng uû vµ ban gi¸m ®èc c¸c tr−êng cÇn cã nghÞ

quyÕt chuyªn ®Ò vÒ c«ng t¸c nµy, c¸c phßng tæ chøc cã kÕ ho¹ch cô thÓ, chèng

t×nh tr¹ng nh− hiÖn nay nÆng vÒ h« hµo, kh«ng cã kÕ ho¹ch biÖn ph¸p cô thÓ ®Ó

thùc hiÖn. CÇn chèng bÖnh h×nh thøc trong c«ng t¸c nµy.

167

Mçi gi¶ng viªn c¸c bé m«n, lý luËn M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh

cÇn x¸c ®Þnh râ vai trß vµ tr¸ch nhiÖm chÝnh trÞ cao c¶ nh−ng còng hÕt søc

nÆng nÒ cña m×nh trong t×nh h×nh hiÖn nay, thÊy râ nh÷ng mÆt h¹n chÕ, bÊt

cËp cña m×nh ®Ó nç lùc häc tËp rÌn luyÖn, kh«ng ngõng n©ng cao tr×nh ®é trÝ

tuÖ vµ b¶n lÜnh chÝnh trÞ, thËt sù lµ chiÕn sÜ xung kÝch, lùc l−îng chñ c«ng vµ

nßng cèt trªn mÆt trËn nµy. §éi ngò gi¶ng viªn nµy cÇn tÝch cùc chñ ®éng ®æi

míi néi dung vµ ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y ®Ó ®¸p øng yªu cÇu nhiÖm vô ngµy

cµng cao.

N©ng cao chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ cña c«ng t¸c gi¸o dôc chñ nghÜa M¸c -

Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh- mét gi¶i ph¸p quan träng vµ chñ yÕu nh»m

n©ng cao lý t−ëng ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi lµ mét nhiÖm vô vèn ®·

khã kh¨n vµ phøc t¹p, trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay cµng khã kh¨n phøc t¹p h¬n.

V× vËy, ®ßi hái sù quan t©m cao cña §¶ng, Nhµ n−íc còng nh− c¸c c¬ quan cã

chøc n¨ng, sù nç lùc cè g¾ng cña l·nh ®¹o c¸c nhµ tr−êng, ®Þa ph−¬ng vµ b¶n

th©n ®éi ngò gi¶ng viªn lý luËn M¸c - Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh.

3.2.2.2. §Èy m¹nh tuyªn truyÒn, gi¸o dôc dôc ®¹o ®øc, c¸c chuÈn mùc

®¹o ®øc vµ c¬ chÕ ®iÒu chØnh hµnh vi ®¹o ®øc

NhËn thøc ®−îc vai trß cña ®¹o ®øc ®èi víi sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña

®Êt n−íc, §¶ng vµ Nhµ n−íc ®· lu«n quan t©m ®Õn viÖc ch¨m lo gi¸o dôc ®¹o

®øc cho mäi tÇng líp nh©n d©n. V× vËy, c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng ngµy

cµng ®−îc cñng cè, g×n gi÷ vµ ph¸t huy. Cïng víi viÖc ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ

®¹o ®øc truyÒn thèng th× c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸, nh©n v¨n cña nh©n lo¹i còng

®−îc chän läc, tiÕp thu mét c¸ch phï hîp víi d©n téc vµ thêi ®¹i. §iÒu ®ã ®·

gãp phÇn lµm phong phó thªm c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc nãi riªng vµ ®êi sèng v¨n

ho¸, tinh thÇn cña d©n téc nãi chung.

ViÖc ph©n tÝch vai trß cña gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ x¸c ®Þnh néi dung ®¹o

®øc, c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc còng nh− c¬ chÕ ®iÒu chØnh hµnh vi ®¹o ®øc, gióp

chóng ta t×m ra c¸ch thøc ®Ó tuyªn tuyÒn nh÷ng néi dung, chuÈn mùc ®¹o ®øc

nh»m thóc ®Èy qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i. §ã lµ:

Thø nhÊt, ®−a m«n häc ®¹o ®øc trë thµnh m«n häc b¾t buéc ë c¸c cÊp

168

häc, c¸c tr−êng häc.

Chóng ta ®Òu biÕt r»ng, tri thøc ®¹o ®øc lµ mét trong nh÷ng thµnh tè

quan träng nhÊt cña ý thøc ®¹o ®øc vµ nã ®−îc h×nh thµnh, ph¸t triÓn trong

qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña con ng−êi, nh−ng nã ®−îc t¹o lËp trùc tiÕp vµ cô thÓ

nhÊt th«ng qua con ®−êng truyÒn ®¹t, gi¶ng d¹y. Lµ c¬ së t×nh c¶m, niÒm tin

®¹o ®øc, niÒm tin, t×nh c¶m ®¹o ®øc cã m¹nh mÏ, s©u s¾c vµ æn ®Þnh hay

kh«ng phô thuéc vµo tÝnh ®óng ®¾n, sù phong phó vµ chiÒu s©u cña tri thøc.

Nh−ng thùc tÕ hiÖn nay cho thÊy m«n ®¹o ®øc häc chØ ®−îc gi¶ng d¹y ë mét

sè Ýt tr−êng, chñ yÕu lµ ë c¸c tr−êng s− ph¹m, hoÆc c¸c tr−êng thuéc khèi x·

héi, mµ kh«ng ®−a vµo c¸c tr−êng thuéc khèi kinh tÕ, kü thuËt, bëi hä cho

r»ng chØ cÇn trang bÞ kiÕn thøc chuyªn m«n lµ ®ñ, hoÆc khi gi¶ng d¹y m«n ®¹o

®øc th× cho r»ng nã lµ m«n phô, mµ kh«ng nh×n thÊy ®−îc tÇm quan träng cña

nã. "§¹o ®øc häc ph¶i lµ mét ngµnh khoa häc x· héi vµ nh÷ng ng−êi cã tr¸ch

nhiÖm ph¶i ®i s©u nghiªn cøu chuyªn cÇn h¬n n÷a, ph¶i trë thµnh mét m«n

khoa häc kh«ng thÓ thiÕu ®−îc trong c¸c tr−êng ®¹i häc vµ phæ th«ng"1. §èi

víi c¸c ®èi t−îng kh«ng ph¶i lµ häc sinh, sinh viªn th× viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc

theo nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau nh−: th«ng qua c¸c cuéc trao ®æi, th¶o luËn,

qua c¸c buæi tËp huÊn, qua c¸c h×nh thøc v¨n ho¸, v¨n nghÖ mµ truyÒn ®¹t c¸c

néi dung ®¹o ®øc ®Õn hä.

ViÖc x©y dùng néi dung m«n häc phô thuéc vµo tõng ®èi t−îng, tõng

ngµnh häc. Bëi v×, ®¹o ®øc cã néi dung kh¸c víi c¸c khoa häc kh¸c ë chç nã

lµ nh÷ng chuÈn mùc gi¸ trÞ, lµ c¸i ®−îc c¸c chñ thÓ lùa chän, ®¸nh gi¸ nh− lµ

viÖc lµm cã ý nghÜa tÝch cùc, ®−îc l−¬ng t©m ®ång t×nh vµ d− luËn biÓu d−¬ng.

V× vËy, néi dung gi¸o dôc ®¹o ®øc còng ph¶i lµm thÕ nµo cho phï hîp víi

nhËn thøc cña tõng ®èi t−îng. Bªn c¹nh viÖc x©y dùng nh÷ng néi dung ®¹o

®øc sao cho phï hîp víi tõng ®èi t−îng th× ph−¬ng ph¸p ®Ó tuyªn truyÒn, gi¸o

dôc, truyÒn ®¹t c¸c néi dung ®¹o ®øc ®ã ph¶i lµm sao tr¸nh t×nh tr¹ng gi¸o dôc

tuyªn truyÒn mét chiÒu theo kiÓu lý luËn su«ng, gi¸o ®iÒu, néi dung chung

1 Chñ tÞch Hå ChÝ Minh tinh hoa d©n téc, trÝ tuÖ thêi ®¹i, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia Hµ Néi, 1998 tr.79.

chung, trõu t−îng mµ s¸o rçng, ¸p ®Æt vµ xa rêi nh÷ng vÊn ®Ò thùc tÕ. ®Ó

169

truyÒn ®¹t tri thøc ®¹o ®øc tèt cÇn ph¶i cã sù linh ho¹t, mÒm dÎo, kÕt hîp

ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc truyÒn thèng nh− (nªu g−¬ng ng−êi tèt, viÖc tèt, thiÕt

lËp c¸c thãi quen øng xö...) víi ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc hiÖn ®¹i nh− (tæ chøc

c¸c ho¹t ®éng x· héi, tÝch luü kinh nghiÖm øng xö qua viÖc t¹o ra c¸c t×nh

huèng ®¹o ®øc ®Ó rÌn luyÖn kü n¨ng nhËn thøc vµ thùc hµnh ®¹o ®øc, h×nh

thµnh ý thøc ®¹o ®øc c¸ nh©n th«ng qua diÔn gi¶ng, ®µm tho¹i tranh luËn, kÝch

thÝch ho¹t ®éng vµ kh¶ n¨ng tù ®iÒu chØnh ®¹o ®øc cña c¸ nh©n, qua viÖc tæ

chøc thi ®ua, t×m hiÓu truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n téc, t×m hiÓu nh÷ng vÊn ®Ò

míi mÎ trong cuéc sèng mang tÝnh khoa häc… ®Æc biÖt ®èi víi ®èi t−îng lµ

häc sinh, sinh viªn th× viÖc tæ chøc c¸c ho¹t ®éng cho ngo¹i kho¸ th«ng qua

c¸c diÔn ®µn nh−: DiÔn ®µn t×m hiÓu vÒ §¶ng, B¸c Hå kÝnh yªu vµ truyÒn

thèng lÞch sö d©n téc, c¸c ho¹t ®éng v¨n ho¸, v¨n nghÖ, c¸c ch−¬ng tr×nh th¨m

quan nhí vÒ céi nguån, tæ chøc c¸c c©u l¹c bé ®Ó ®oµn viªn thanh niªn cã mét

s©n ch¬i võa trÝ tuÖ võa nh©n v¨n...). KÕt hîp gi¸o dôc ®¹o ®øc víi ho¹t ®éng

thùc tiÔn ®ång thêi gi¸o dôc ®¹o ®øc ph¶i g¾n lý luËn víi thùc tiÔn, mang h¬i

thë cña cuéc sèng vµ thêi ®¹i, ®Ó nh÷ng néi dung gi¸o dôc ®¹o ®øc thªm phÇn

phong phó vµ hÊp dÉn lµm sao cho lay ®éng lßng ng−êi, chÝnh ng−êi nghe

còng thÊy m×nh bÞ thuyÕt phôc, vµ høng thó ®Ó thùc hiÖn. ViÖc x©y dùng néi

dung ch−¬ng tr×nh, t×m ra nh÷ng ph−¬ng ph¸p phï hîp, thiÕt thùc sÏ gióp cho

viÖc tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®¹o ®øc ®−îc thùc hiÖn mét c¸ch thuËn lîi, dÔ

dµng vµ ®¹t hiÖu qu¶ cao.

Thø hai, phong tôc, tËp qu¸n, d− luËn x· héi vµ l−¬ng t©m lµ nh÷ng c«ng

cô cã søc m¹nh to lín ®−îc loµi ng−êi sö dông ®Ó ®iÒu chØnh hµnh vi øng xö

®¹o ®øc cña con ng−êi nh»m ®em l¹i lîi Ých cho céng ®ång x· héi. Do vËy,

nÕu biÕt ph¸t huy tèt c¸c phong tôc, truyÒn thèng mµ cßn gi¸ trÞ th× nã gãp

phÇn kh«ng nhá trong viÖc gi¸o dôc thÕ hÖ trÎ. Bªn c¹nh c¸c phong tôc tËp

quan cßn phï hîp víi d©n téc hiÖn nay lµ d− luËn x· héi. D− luËn x· héi cã

¶nh h−ëng ®Æc biÖt trong c¸c quan hÖ ®¹o ®øc cña x· héi. Nã mang tÝnh cæ vò

®Þnh h−íng, k×m trãi rÊt râ rÖt. Nã cã thÓ t¹o nªn c¸c gi¸ trÞ hoÆc phñ ®Þnh c¸c

gi¸ trÞ cña mét quan hÖ ®¹o ®øc nhÊt ®Þnh. Nã cã søc m¹nh to lín vµ lµ c«ng

170

cô lîi h¹i trong viÖc ®iÒu chØnh hµnh vi ®¹o ®øc. Tr¨m n¨m bia ®¸ th× mßn,

ngh×n n¨m bia miÖng vÉn cßn tr¬ tr¬. ChÝnh nh÷ng d− luËn x· héi ®ã gióp con

ng−êi tù ®¸nh gi¸, tù nhËn xÐt, tù kÕt luËn ®−îc c¸i g× tèt, c¸i g× xÊu, c¸i g×

phï hîp c¸i g× kh«ng vµ tù ®iÒu chØnh ®−îc hµnh vi cña c¸ nh©n trong mäi lÜnh

vùc cña ®êi sèng. Bëi, d− luËn x· héi lµ vÊn ®Ò cña ®¹o ®øc, lµ sù biÓu thÞ th¸i

®é ph¸n xÐt, ®¸nh gi¸ cña quÇn chóng nh©n d©n, cña x· héi vÒ c¸c vÊn ®Ò mµ

hä quan t©m b»ng th¸i ®é khen, chª thËm chÝ lªn ¸n. V× vËy, th«ng qua d−

luËn x· héi ®Ó tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®¹o ®øc cho nh©n d©n. §©y lµ mét

ph−¬ng ph¸p kh«ng kÐm phÇn quan trong gãp phÇn nang cao hiÖu qu¶ trong

viÖc tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®¹o ®øc.

Thø ba, ph¸t huy tèi ®a lîi thÕ cña c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng

trong viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ tuyªn truyÒn c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc. Thêi ®¹i

chóng ta, c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng kh«ng thÓ thiÕu trong ®êi sèng

h»ng ngµy cña mçi con ng−êi, do ®ã, nã cã vai trß rÊt quan träng. B»ng c¸c

ph−¬ng tiÖn th«ng tin nµy, viÖc tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®¹o ®øc sÏ ®¹t hiÖu qu¶

nhanh h¬n, tèt h¬n vµ chÝnh x¸c h¬n, nã t¸c ®éng mét c¸ch trùc tiÕp vµ

th−êng xuyªn tíi mçi con ng−êi. C¸c ph−¬ng tiÖn nh− truyÒn h×nh, ph¸t thanh,

b¸o chÝ…víi mçi ch−¬ng tr×nh, mçi mét t¸c phÈm th× viÖc lång ghÐp c¸c néi

dung tuyªn truyÒn ®¹o ®øc sÏ gãp phÇn lµn nã sinh ®éng, phong phó vµ thyÕt

phôc h¬n. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, c¸c ch−¬ng tr×nh trªn truyÒn h×nh ®· cã nhiÒu

néi dung mang tÝnh chÊt gi¸o dôc ®¹o ®øc. Ngay c¶ trong c¸c ch−¬ng tr×nh

mang tÝnh chÊt thêi sù, chÝnh trÞ, kinh tÕ còng cã nh÷ng néi dung gi¸o dôc ®¹o

®øc. Ngoµi ra, cßn cã c¸c ch−¬ng tr×nh dµnh riªng cho viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc

nh−: ch−¬ng tr×nh Ng−êi x©y tæ Êm, Nh÷ng −íc m¬ xanh, Ch−¬ng tr×nh v×

ng−êi nghÌo, v× trÎ em bÞ HIV, v× n¹n nh©n bÞ chÊt ®éc mµu da cam, v× nh©n

d©n vïng lò, …Víi nh÷ng nghÜa cö cao ®Ñp ®ã phÇn nµo ®· ®éng viªn hä v−ît

qua nh÷ng khã kh¨n trong cuéc sèng. §iÒu ®ã ®· ph¸t huy ®−îc c¸c gi¸ trÞ

truyÒn thèng cña d©n téc nh− truyÒn thèng lßng nh©n ¸i, t×nh nghÜa, t−ng th©n

t−¬ng ¸i, l¸ lµnh ®ïm l¸ r¸ch, yªu th−¬ng, gióp ®ì nhau. C¸c ch−¬ng tr×nh võa

mang tÝnh chÊt s¸ng t¹o, vµ gi¸o dôc ®¹o ®øc nh−: chuyªn môc an toµn giao

171

th«ng, t×m hiÓu lÞch sö d©n téc, thÇn ®ång ®Êt ViÖt, vµ c¸c ch−¬ng tr×nh gi¶i trÝ

kh¸c ®· truyÒn t¶i ®Ðn kh¸n gi¶ nh÷ng néi dung cËp nhËt, chÝnh x¸c, râ rµng

vµ thiÕt thùc nhÊt. C¸c ch−¬ng tr×nh ®ã ®· ®éng viªn, cæ vò, khÝch lÖ mäi

ng−êi t×m tßi, kh¸m ph¸ vµ thùc hiÖn. HÇu hÕt trªn c¸c trang s¸ch, b¸o víi

nh÷ng néi dung s©u s¾c vµ thiÕt thùc phï hîp víi tõng ®èi t−îng ®· ®em l¹i

cho ®éc gi¶ nh÷ng hiÓu biÕt vµ c¸ch øng xö trong cuéc sèng h»ng ngµy cña

mçi ng−êi. §iÒu ®ã ®· gãp phÇn tÝch cùc trong viÖc ®iÒu chØnh hµnh vi ®¹o

®øc cña mçi c¸ nh©n h−íng ®Õn c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc phæ biÕn còng nh− viÖc gi÷

g×n b¶n s¾c v¨n ho¸ cña d©n téc khi më réng c¸c quan hÖ kinh tÕ, v¨n ho¸

trong xu thÓ toµn cÇu ho¸ nh− hiÖn nay.

Thø t−, cïng víi viÖc ®Èy m¹nh c«ng t¸c gi¸o dôc ®¹o ®øc, th«ng qua

c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng, c«ng t¸c gi¸o dôc ý thøc ph¸p luËt cho

ng−êi d©n còng ph¶i ®−îc n©ng cao vµ ®æi míi. Bëi lÏ, c¸c ph−¬ng thøc ®iÒu

chØnh hµnh vi cña con ng−êi lµ ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt. VËy ®Ó ®¹o ®øc ®−îc phæ

qu¸t trong ®êi sèng x· héi, con ng−êi ph¶i kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a gi¸o dôc ®¹o

®øc víi gi¸o dôc ph¸p luËt. Ph¸p luËt víi t− c¸ch lµ mét gi¸ trÞ x· héi, lµ mét

trong nh÷ng quy ph¹m dïng ®Ó ®iÒu chØnh hµnh vi cña con ng−êi, ®¶m b¶o

cho x· héi æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn. Do vËy, viÖc hoµn thiÖn hÖ thèng ph¸p luËt

lµ c¬ së ®Ó xö lý kiªn quyÕt vµ kÞp thêi c¸c hiÖn t−îng vi ph¹m vµ lµ mét biÖn

ph¸p hç trî cã ý nghÜa to lín trong viÖc vµ tuyªn truyÒn vµ gi¸o dôc ®¹o ®øc.

NÕu hÖ thèng ph¸p luËt chÆt chÏ, hiÖu qu¶ thi hµnh ph¸p luËt cao sÏ cã t¸c

dông ng¨n ngõa nh÷ng hµnh vi lµm tæn h¹i ®Õn lîi Ých cña céng ®ång vµ t¹o

m«i tr−êng kÝch thÝch con ng−êi suy nghÜa vµ hµnh ®éng theo c¸c chuÈn mùc

®¹o ®øc.

Thø n¨m, c¸c ho¹t ®éng thÓ thao, v¨n ho¸, v¨n nghÖ mang tÝnh chÊt bÒ

næi còng lµ ph−¬ng thøc ®Ó tuyªn truyÒn ®¹o ®øc ®Õn mçi ng−êi. B»ng nh÷ng

lêi ca tiÕng h¸t víi c¸c thÓ lo¹i phong phó nã võa ®¸p øng tèt nhu cÇu th«ng

tin vµ h−ëng thô v¨n ho¸ cña c¸c tÇng líp nh©n d©n võa gãp phÇn tÝch cùc

trong c«ng t¸c tuyªn truyÒn, gi¸o dôc ®¹o ®øc.

Thø s¸u, trong c«ng t¸c tuyªn truyÒn, gi¸o dôc ®¹o ®øc th× biÖn ph¸p

172

nªu g−¬ng lµ biÖn ph¸p h÷u hiÖu nhÊt. HiÖn nay, §¶ng ta ®ang ph¸t ®éng mét

phong trµo réng lín nh»m häc tËp vµ qu¸n triÖt t− t−ëng Hå ChÝ Minh trªn

mäi lÜnh vùc ho¹t ®éng cña c¸n bé vµ nh©n d©n. §ã lµ cuéc vËn ®éng mang

tÝnh gi¸o dôc ®¹o ®øc cao, lÊy ®ã ®Ó lµm ®éng lùc cho mçi con ng−êi häc tËp

vµ noi theo. ViÖc noi g−¬ng kh«ng chØ trªn ph¹m vi réng vµ chung, mµ trong

mçi gia ®×nh, mçi tËp thÓ, mçi ®¬n vÞ, mçi céng ®ång ph¶i chó ý ®Õn viÖc gi¸o

dôc ®¹o ®øc th«ng qua h×nh thøc nµy. Trong x· héi bÊt kú ai, bÊt kú ë ®©u

còng cã thÓ nªu g−¬ng vÒ ®¹o ®øc: Ch¼ng h¹n, trong gia ®×nh «ng bµ, cha mÑ

ph¶i lµ nh÷ng tÊm g−¬ng tèt cho c¸c con ch¸u noi theo. ë tr−êng c¸c thÇy c«

gi¸o ph¶i lµ nh÷ng tÊm g−¬ng tèt c¶ vÒ n¨ng lùc lÉn phÈm chÊt ®¹o ®øc cho

häc trß. ë c¬ quan, ®¬n vÞ cÊp trªn nªu g−¬ng cho cÊp d−íi. Trong lµng, x·

ng−êi giµ nªu g−¬ng cho ng−êi trÎ ...

§Ó ®¹t hiÖu qu¶ cao trong viÖc tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®¹o ®øc ph¶i b»ng

nhiÒu ph−¬ng ph¸p vµ nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau, §ã lµ nh÷ng ph−¬ng ph¸p

®Ó thùc hiÖn viÖc tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®¹o ®øc. Tuy nhiªn, ®Ó thùc hiÖn tèt

h¬n c¸c ph−¬ng ph¸p nµy nh»m thóc ®Èy viÖc tuyªn truÒn gi¸o dôc ®¹o ®øc,

c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc vµ c¬ chÕ ®iÒu chØnh hµnh vi ®¹o ®øc còng nh− kÕt

qu¶ cña c«ng t¸c tuyªn truyÒn nµy ®¹t ®−îc nh− mong muèn th× tr−íc hÕt, cÇn

cã ®−îc sù quan t©m cña §¶ng, Nhµ n−íc vµ tÊt c¶ c¸c tæ chøc, ®oµn thÓ trong

x· héi c¶ vÒ vËt chÊt lÉn tinh thÇn.

ViÖc tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®¹o ®øc cña chóng ta tr−íc ®Õn nay chØ mang

tÝnh chÊt h×nh thøc, ®èi phã. Cã t×nh tr¹ng nµy mét phÇn lµ chóng ta ch−a nhËn

thøc ®−îc vai trß cña ®¹o ®øc, chÝnh viÖc ch−a nhËn thøc ®óng vai trß vµ tÇm

quan träng cña nã nªn sù quan t©m ®Õn vÊn ®Ò nµy vÉn ch−a cao.

VÒ ®éi ngò c¸n bé: cÇn ph¶i ®µo t¹o ®éi ngò c¸n bé tuyªn truyÒn ®¹o

®øc mét c¸ch bµi b¶n, c¬ b¶n vµ thùc sù chuyªn nghiÖp. Nh÷ng ng−êi lµm

c«ng t¸c nµy còng ph¶i lµ nh÷ng ng−êi thùc sù cã n¨ng lùc, phÈm chÊt ®¹o

®øc ®Ó ®¸p øng víi nhu cÇu cña viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc, cã nh− vËy víi ®ñ ®iÒu

kiÖn ®Ó g¸nh v¸c c«ng viÖc nµy.

§èi víi c¸c tæ chøc, ®oµn thÓ: ph¶i thùc sù coi gi¸o dôc ®¹o ®øc lµ mét

173

nhiÖm vô quan träng, vµ ph¶i lµ chñ thÓ trùc tiÕp vµo cuéc. Trong mçi mét

®oµn thÓ th× cÇn ph¶i ph¸t huy vai trß cña m×nh còng nh− viÖc thùc hiÖn nghÜa

vô vµ tr¸ch nhiÖm cña tæ chøc, ®oµn thÓ Êy trong viÖc tuyªn truyÒn gi¸o dôc

®¹o ®øc.

Nh− vËy, cïng víi viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ th× viÖc x©y dùng vµ ph¸t huy

c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i gãp phÇn vµo viÖc x©y dùng mét

lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i phï hîp víi d©n téc vµ thêi ®¹i th× tr−íc hÕt chóng ta

ph¶i coi träng vµ quan t©m mét c¸ch thùc sù ®Õn c«ng t¸c tuyªn truyÒn vµ gi¸o

dôc ®¹o ®øc cho toµn x· héi. Hå ChÝ Minh ®· tõng nãi: Mçi con ng−êi ®Òu cã

c¸i thiÖn vµ c¸i ¸c ë trong lßng. Ta ph¶i biÕt lµm sao cho phÇn tèt cña con

ng−êi n¶y në nh− hoa mïa xu©n vµ phÇn xÊu mÊt dÇn ®i, ®ã lµ th¸i ®é cña

ng−êi c¸ch m¹ng. Lµm thÕ nµo ®Ó viÖc tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®¹o ®øc ®¹t hiÖu

qu¶ cao lµ tr¸ch nhiÖm kh«ng chØ cña riªng ai mµ cña toµn x· héi, gãp phÇn

t¹o nªn mét x· héi v¨n minh vµ ph¸t triÓn.

3.2.2.3. §Èy m¹nh tuyªn truyÒn, gi¸o dôc thÈm mü ®Ó ®Þnh h−íng thÞ

hiÕu thÈm mü trong céng ®ång

§Ó h×nh thµnh ®−îc lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i cÇn cã sù tham gia ®ång

bé cña nhiÒu lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi. Trong ®ã mét trong nh÷ng yÕu tè

tham gia tÝch cùc vµo viÖc x©y dùng lèi sèng míi lµ lÜnh vùc gi¸o dôc, ®Æc biÖt

lµ gi¸o dôc thÈm mü. Gi¸o dôc thÈm mü ®Ó ®Þnh h−íng thÈm mü trong nh©n

d©n lµ ph−¬ng thøc ®−a l¹i hiÖu qu¶ cao nhÊt trong sù lùa chän lèi sèng lµnh

m¹nh, phï hîp víi yªu cÇu cña sù ph¸t triÓn tiÕn bé cña x· héi.

VËy, thÞ hiÕu thÈm mü lµ g× vµ nã cã vai trß nh− thÕ nµo ®èi víi c¸c ho¹t

®éng cña chñ thÓ trong sù lùa chän lèi sèng?

Nh− chóng ta ®· biÕt, thÞ hiÕu thÈm mü lµ mét trong nh÷ng yÕu tè cÊu

thµnh c¸c ho¹t ®éng thÈm mü cña chñ thÓ thÈm mü. Trong hÖ thèng cÊu tróc

cña chñ thÓ thÈm mü, thÞ hiÕu thÈm mü lµ c¸i béc lé râ nhÊt nh÷ng hµnh vi,

th¸i ®é cña chñ thÓ thÈm mü ®èi víi c¸c hiÖn t−îng thÈm mü. §ång thêi nã

biÓu hiÖn tr×nh ®é nhËn thøc vµ quan ®iÓm cña chñ thÓ vÒ thÈm mü.

Thùc tÕ hiÖn nay cho thÊy, thÞ hiÕu thÈm mü cña c«ng chóng hiÖn nay bÞ

174

bu«ng láng thËm chÝ cã nh÷ng khuynh h−íng khuyÕn khÝch “quÇn chóng tù

lùa chän mãn ¨n tinh thÇn cho m×nh kh«ng cÇn ®Þnh h−íng”. §©y lµ khuynh

h−íng sai lÇm, bëi thÞ hiÕu cña c«ng chóng hiÖn nay ph¸t triÓn rÊt phøc t¹p.

Chóng ta cÇn ®Þnh h−íng trong viÖc tiÕp nhËn thÞ hiÕu thÈm mü lµnh m¹nh. V×

vËy, cÇn cã nh÷ng biÖn ph¸p cÊp b¸ch, kÞp thêi ®Þnh h−íng thÞ hiÕu thÈm mü

theo lý t−ëng thÈm mü tiªn tiÕn, lµm lµnh m¹nh ho¸ thÞ hiÕu thÈm mü cña

c«ng chóng, phª ph¸n kÞp thêi nh÷ng lÖch l¹c trong s¸ng t¹o nh÷ng gi¸ trÞ

thÈm mü, còng nh− phª ph¸n sù du nhËp mét sè lèi sèng ph¶n thÈm mü cña

n−íc ngoµi vµo n−íc ta, ®©y võa lµ yªu cÇu cÊp b¸ch, võa lµ yªu cÇu l©u dµi.

Yªu cÇu ®ã ®ßi hái chóng ta ph¶i x©y dùng mét lèi sèng tiªn tiÕn mang ®Ëm

®µ b¶n s¾c d©n téc, hiÖn ®¹i vµ nh©n v¨n.

Nh− trªn ®· ph©n tÝch, thÞ hiÕu thÈm mü lµ n¨ng lùc nhËn thøc, ®¸nh gi¸

vµ th−ëng ngo¹n vÒ thÈm mü cña mçi mét c¸ nh©n. Vµ kh«ng ph¶i ai còng cã

®−îc kh¶ n¨ng h×nh thµnh mét thÞ hiÕu thÈm mü tèt, biÕt lùa chän cho m×nh

nh÷ng gi¸ trÞ thÈm mü tÝch cùc. Do vËy ®Ó h×nh thµnh lèi sèng d©n téc- hiÖn

®¹i, nh»m ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ tÝch cùc cña truyÒn thèng còng nh− ph¸t huy

c¸c gi¸ trÞ hiÖn ®¹i, gióp cho c¸c chñ thÓ lùa chän ®−îc ph−¬ng thøc sèng phï

hîp th× rÊt cÇn ph¶i cã sù tham gia cña gi¸o dôc, ®Æc biÖt lµ gi¸o dôc thÈm mü.

Theo nghÜa réng, gi¸o dôc thÈm mü bao chøa hai ph−¬ng diÖn: ph−¬ng

diÖn h×nh thµnh n¨ng lùc thÈm mü víi tÝnh c¸ch lµ n¨ng lùc ®Æc thï(trong sù

t−¬ng øng víi c¸c n¨ng lùc ngoµi thÈm mü) vµ ph−¬ng diÖn h×nh thµnh n¨ng lùc

ho¹t ®éng theo qui luËt cña c¸i ®Ñp trong mäi lÜnh vùc cña x· héi vµ con ng−êi.

Do vËy, víi tÝnh c¸ch lµ mét bé phËn hîp thµnh cña gi¸o dôc x· héi, gi¸o

dôc thÈm mü nãi chung vµ viÖc h×nh thµnh n¨ng lùc vÒ thÞ hiÕu thÈm mü nãi

riªng cÇn ph¶i ®−îc ®Ò cËp ®Õn trªn c¶ hai ph−¬ng diÖn réng vµ hÑp.

Gi¸o dôc thÈm mü theo c¸c nhµ mü häc M¸c- Lªnin bao gåm hai mÆt

trong mét qu¸ tr×nh thèng nhÊt.

Tr−íc hÕt, gi¸o dôc thÈm mü lµ sù x· héi ho¸ c¸ nh©n vÒ mÆt thÈm mü.

Môc ®Ých cña sù gi¸o dôc nµy lµ h×nh thµnh con ng−êi ph¸t triÓn toµn diÖn, hµi

hoµ vÒ nh©n c¸ch. Sù x· héi ho¸ c¸ nh©n vÒ mÆt thÈm mü ®−îc thùc hiÖn th«ng

175

qua mèi quan hÖ thÈm mü cña con ng−êi víi hiÖn thùc. Song song víi viÖc h×nh

thµnh quan hÖ thÈm mü ®èi víi hiÖn thùc, gi¸o dôc thÈm mü còng thùc hiÖn

chøc n¨ng x· héi ho¸ c¸ nh©n trªn nhiÒu b×nh diÖn: thÕ giíi quan, chÝnh trÞ, ®¹o

®øc, tri thøc, t×nh c¶m, tinh thÇn vµ c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng.

TiÕp ®Õn, gi¸o dôc thÈm mü cßn lµ sù h×nh thµnh n¨ng lùc ®ång ho¸ thÈm

mü ®èi víi hiÖn thùc, lµ sù h×nh thµnh n¨ng lùc nhËn thøc, c¶m xóc, ®¸nh gi¸

®óng ®¾n c¸c hiÖn t−îng thÈm mü ®ang diÔn ra hµng ngµy hµng giê trong cuéc

sèng hiÖn thùc vµ trong nghÖ thuËt, lµ sù h×nh thµnh n¨ng lùc s¸ng t¹o theo qui

luËt cña c¸i ®Ñp.

Gi¸o dôc thÈm mü lµ h×nh thµnh mÆt thÈm mü cho con ng−êi trong c¸c kh¶

n¨ng c¶m thô, ®¸nh gi¸ vµ s¸ng t¹o c¸i ®Ñp, gãp phÈn t¹o nªn lèi sèng ®Ñp.

Gi¸o dôc thÈm mü lµ ph−¬ng thøc ®−a c¸i ®Ñp vµo cuéc sèng, t¹o nªn sù

hµi hoµ gi÷a m«i tr−êng tù nhiªn, m«i tr−êng x· héi vµ con ng−êi n©ng cao

n¨ng lùc thô c¶m vµ s¸ng t¹o, lµm cho tÝnh c¸ch con ng−êi ®−îc ph¸t triÓn

mét c¸ch hµi hoµ toµn diÖn.

Môc tiªu lý t−ëng cña sù nghiÖp gi¸o dôc thÈm mü lµ ph¸t huy nh÷ng

kh¶ n¨ng cña con ng−êi cã thÓ sèng vµ lµm viÖc theo qui luËt cña c¸i ®Ñp.

NhiÖm vô trung t©m cña c«ng t¸c gi¸o dôc thÈm mü lµ x©y dùng ®−îc mét

kho tµng kiÕn thøc thÈm mü, gióp con ng−êi tr¸nh mäi ho¹t ®éng v« ý thøc,

tiÕn tíi nh÷ng ho¹t ®éng cã ý thøc trong th−ëng thøc, ®¸nh gi¸ vµ s¸ng t¹o c¸c

gi¸ trÞ thÈm mü. V× vËy nguyªn lý gi¸o dôc thÈm mü cña chñ nghÜa M¸c-

Lªnin lu«n liªn quan ®Õn viÖc trau dåi tri thøc thÈm mü cho chñ thÓ ®−îc gi¸o

dôc, vµ ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò ph−¬ng ph¸p luËn ®Ó mçi ng−êi tù trau dåi tri thøc

cho m×nh. Tr−íc hÕt lµ x©y dùng mét hÖ thèng gi¸ trÞ ®óng ®¾n vÒ mÆt t×nh

c¶m thÈm mü, thÞ hiÕu thÈm mü lµnh m¹nh vµ lý t−ëng thÈm mü tiÕn bé. ViÖc

båi d−ìng nµy ®−îc lµm th−êng xuyªn ë c¶ hai ®èi t−îng ®ang truyÒn ®¹t tri

thøc thÈm mü vµ s¸ng t¹o thÈm mü.

Gi¸o dôc thÈm mü ®Þnh h−íng sù ph¸t triÓn cña nhu cÇu, x©y dùng nh÷ng

thÞ hiÕu lµnh m¹nh vµ gãp phÇn gi¸o dôc lý t−ëng thÈm mü. Gi¸o dôc thÈm

mü kh¬i dËy ë con ng−êi nh÷ng nhu cÇu thÈm mü. §ã chÝnh lµ nÒn t¶ng ®Ó ®i

176

tíi h−íng dÉn nh÷ng c¶m xóc thÈm mü vµ thÞ hiÕu thÈm mü lµnh m¹nh.

Nh− trªn ®· nãi, thÞ hiÕu thÈm mü lµ n¨ng lùc phæ biÕn cña con ng−êi, lµ

së thÝch cña con ng−êi vÒ ph−¬ng diÖn thÈm mü. ThÞ hiÕu thÈm mü biÓu hiÖn

th¸i ®é t×nh c¶m cña con ng−êi tr−íc nh÷ng hiÖn t−îng thÈm mü trong cuéc

sèng vµ trong nghÖ thuËt. ThÞ hiÕu thÈm mü xÐt ®Õn cïng lµ së thÝch cña con

ng−êi, ®ã lµ sù lùa chän cña chñ thÓ mang tÝnh ®¬n nhÊt. Do vËy, cã sù lùa

chän ®óng víi chiÒu h−íng ph¸t triÓn tÊt yÕu cña ®êi sèng x· héi, song còng cã

sù lùa chän lçi thêi, ®i ng−îc l¹i sù ph¸t triÓn tiÕn bé cña x· héi. NÕu xÐt sù vËn

®éng cña x· héi trong nh÷ng thêi kú lÞch sö nhÊt ®Þnh th× thÞ hiÕu thÈm mü bao

giê còng chøa ®ùng nh÷ng kh¸t väng t−¬ng ®èi toµn diÖn cña con ng−êi ®èi víi

thêi kú lÞch sö Êy. V× vËy, ë bÊt cø chÕ ®é x· héi nµo, ng−êi ta còng rÊt quan

t©m tíi gi¸o dôc thÞ hiÕu thÈm mü cho mäi ng−êi nhÊt lµ ®èi víi thÕ hÖ trÎ.

Do ®ã, gi¸o dôc thÈm mü t¸c ®éng ®Õn viÖc x©y dùng thÞ hiÕu thÈm mü,

lµ th−íc ®o cña thÞ hiÕu thÈm mü. ThÞ hiÕu thÈm mü vèn uyÓn chuyÓn, dÔ ®æi

thay, l¹i mang tÝnh chÊt c¸ biÖt nh−ng ®ång thêi vÒ b¶n chÊt l¹i chøa ®ùng yÕu

tè bÒn v÷ng vµ æn ®Þnh. V× lÏ ®ã, mü häc M¸c- Lªnin th−êng coi thÞ hiÕu thÈm

mü lµ tiÓm n¨ng th−êng trùc, lµ kh¸t väng v−¬n tíi cña con ng−êi. Nã trë

thµnh ®éng lùc quan träng cña phÈm chÊt v¨n ho¸ vµ néi dung s©u s¾c cña c¸

tÝnh cao ®Ñp. Cho nªn sù nghiÖp gi¸o dôc thÈm mü cho nh©n d©n, ®Æc biÖt lµ

líp trÎ nh»m ph¸t triÓn nh©n c¸ch hµi hoµ, toµn diÖn cho con ng−êi kh«ng thÓ

nµo bá qua lÜnh vùc quan träng nµy cña ®êi sèng t©m hån vµ t×nh c¶m, gãp

phÇn x©y dùng thÞ hiÕu lµnh m¹nh cho nh©n d©n lao ®éng. Do vËy, gi¸o dôc

thÈm mü gãp phÇn h×nh thµnh thÞ hiÕu thÈm mü lµnh m¹nh cho thÕ hÖ trÎ, tõ

®ã t¸c ®éng tÝch cùc ®èi víi viÖc h×nh thµnh, cñng cè vµ ph¸t triÓn s©u s¾c tÝnh

c¸ch sÏ ®¶m b¶o cho mét thÞ hiÕu trë thµnh thÞ hiÕu thÈm mü ch©n chÝnh, lµnh

m¹nh. §Ó ®¹t ®−îc môc tiªu x©y dùng lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i hiÖn nay, trªn

b×nh diÖn cña gi¸o dôc thÈm mü cÇn cã c¸c gi¶i ph¸p sau:

Thø nhÊt, gi¸o dôc thÈm mü b»ng c¸ch nªu g−¬ng. Gi¸o dôc thÈm mü lµ

mét h×nh thøc gi¸o dôc ®Æc thï, nã kh¸c víi c¸c lo¹i h×nh gi¸o dôc kh¸c, ®ã lµ

sù tù gi¸o dôc, tù v−¬n tíi c¸i ®Ñp, c¸i cao c¶. Do vËy gi¸o dôc thÈm mü b»ng

177

h×nh thøc nªu g−¬ng còng cã mét hiÖu qu¶ thÈm mü tÝch cùc.

Gi¸o dôc thÈm mü b»ng nªu g−¬ng lµ h×nh thøc gi¸o dôc thÈm mü cã

tÝnh thuyÕt phôc. Theo M¸c nhµ gi¸o dôc kh«ng chØ lµ ng−êi ®i thuyÕt gi¸o

ng−êi kh¸c, khuyªn ng−êi ta ph¶i lµm thÕ nµy, ph¶i lµm thÕ kia. Mµ nhµ gi¸o

dôc ph¶i lµ mét tÊm g−¬ng s¸ng cho ng−êi ®−îc gi¸o dôc noi theo. MÆt kh¸c,

gãp phÇn vµo ®Þnh h−íng thÞ hiÕu thÈm mü cßn cã c¸c tÊm g−¬ng ng−êi tèt,

viÖc tèt. Ng−êi tèt, viÖc tèt lµ nh÷ng biÓu hiÖn sinh ®éng sù ph¸t triÓn tèt ®Ñp

trong ®êi sèng lao ®éng vµ chiÕn ®Êu cña nh©n d©n, cã ý nghÜa gi¸o dôc c¸i

®Ñp mét c¸ch trùc tiÕp. Nh÷ng tÊm g−¬ng ng−êi tèt, viÖc tèt kh«ng chØ hiÖn

lªn c¸i ®Ñp ë møc b×nh th−êng mµ trªn møc b×nh th−êng, nã g©y ra nh÷ng

ph¶n øng t×nh c¶m m·nh liÖt bëi trong ®ã ¸nh lªn ngän löa nång nhiÖt cña c¸i

®óng, c¸i tèt, c¸i ®Ñp mµ mäi ng−êi ®ang kh¸t khao chê ®îi.

Gi¸o dôc thÈm mü b»ng tÊm g−¬ng ng−êi tèt, viÖc tèt mang tÝnh truyÒn

c¶m m¹nh mÏ. VÒ ph−¬ng diÖn gi¸ trÞ thÈm mü, nh÷ng tÊm g−¬ng Êy tù nã

mang trong m×nh c¸i toµn vÑn, c¸i ®ang dÉn ®Õn hoµn thiÖn vµ c¸i hµi hoµ to

lín. Nã gÇn gòi, rÊt dÔ ®−îc thõa nhËn vµ noi theo. B¸c Hå cña chóng ta ®·

d¹y: “LÊy g−¬ng tèt trong quÇn chóng nh©n d©n vµ c¸n bé §¶ng viªn ®Ó gi¸o

dôc lÉn nhau lµ mét ph−¬ng ph¸p lÊy quÇn chóng gi¸o dôc quÇn chóng rÊt

sinh ®éng vµ cã søc thuyÕt phôc lín”1.

§−a c¸i ®Ñp vµo cuéc sèng, ®−a g−¬ng ng−êi tèt, viÖc tèt ®Õn víi mäi

ng−êi lµ mét biÖn ph¸p gi¸o dôc tæng hîp, nã cÇn ®−îc lµm th−êng xuyªn tõ

tr−êng häc cho ®Õn gia ®×nh vµ x· héi. Nh− vËy, nh÷ng gi¸ trÞ thÈm mü míi

ngµy cµng ®−îc nh©n lªn vµ nã cã søc m¹nh cæ vò cho hµng triÖu ng−êi sèng

tèt, sèng ®Ñp v× mét lý t−ëng ®óng ®¾n.

Thø hai, gi¸o dôc thÈm mü b»ng lao ®éng.

Ngµy nay, c¸c h×nh thøc gi¸o dôc thÈm mü ®Òu nh»m x©y dùng c¸c kh¶

n¨ng s¸ng t¹o cho con ng−êi, gi¶i phãng con ng−êi tho¸t khái sù tha ho¸, ®−a

mçi ng−êi trë thµnh chñ thÓ cã ý thøc s©u s¾c x©y dùng x· héi míi. ®Ó thùc

1 Hå ChÝ Minh: V¨n hãa nghÖ thuËt còng lµ mÆt trËn, Nxb V¨n häc, Hµ Néi, 1981, tr. 411.

hiÖn ®−îc ®iÒu nµy, c¸c nhµ kinh ®iÓn M¸c-Lªnin ®· kh¼ng ®inh vai trß quyÕt

178

®Þnh, yÕu tè ®Çu tiªn mang l¹i nh÷ng gi¸ trÞ ch©n chÝnh vµ b×nh ®¼ng cho con

ng−êi ®ã lµ lao ®éng. C.M¸c, Ph.¡ngghen vµ Lªnin ®Òu coi lao ®éng lµ nguån

gèc cña mäi gi¸ trÞ. V× thÕ h×nh thøc gi¸o dôc thÈm mü b»ng lao ®éng lµ mét

h×nh thøc cã ý nghÜa to lín gãp phÇn t¨ng c−êng n¨ng lùc s¸ng t¹o c¸c gi¸ trÞ

thÈm mü cña chñ thÓ còng nh− ®Þnh h−íng cho sù h×nh thµnh thÞ hiÕu thÈm

mü lµnh m¹nh.

Theo M¸c, lao ®éng lµ mét qu¸ tr×nh c¶i t¹o tù nhiªn, qu¸ tr×nh trong ®ã

b»ng ho¹t ®éng cña chÝnh m×nh, con ng−êi lµm trung gian, ®iÒu tiÕt vµ kiÓm

tra sù trao ®æi chÊt gi÷a hä víi tù nhiªn. lao ®éng lµ ®iÒu kiÖn ®Çu tiªn ®Ó con

ng−êi tån t¹i nh− mét thùc thÓ sèng. Lao ®éng kh«ng nh÷ng t¹o ra vËt chÊt

cÇn thiÕt ®Ó sèng mµ cßn s¸ng t¹o ra b¶n th©n con ng−êi, ý thøc vµ ng«n ng÷

®−îc h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh lao ®éng, con ng−êi x¸c lËp c¸c mèi quan hÖ

cña m×nh; lao ®éng s¶n sinh ra nhu cÇu míi, kh¸m ph¸ c¶i t¹o tù nhiªn, råi

nhu cÇu ®ã l¹i thóc ®Èy lao ®éng ph¸t triÓn.

Nhu cÇu thÈm mü ra ®êi còng tõ qu¸ tr×nh lao ®éng s¸ng t¹o cña con

ng−êi, lao ®éng tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu thùc dông cña con ng−êi vµ tõ ®ã

kh«ng ngõng hoµn thiÖn c«ng cô lao ®éng vµ c¸c gi¸c quan cña con ng−êi.

Quan hÖ thÈm mü ®· ra ®êi trong hoµn c¶nh ®ã, chñ thÓ thùc dông trë thµnh

chñ thÓ thÈm mü, trong quan hÖ víi chóng kh¸ch thÓ ®· trë thµnh kh¸ch thÓ

thÈm mü, s¶n phÈm con ng−êi s¸ng t¹o ra kh«ng chØ mang ý nghÜa thùc dông

mµ cßn mang trong nã c¸i ®Ñp, sù hµi hoµ, tõ ®ã t¹o ra kho¸i c¶m, niÒm vui

®èi víi ng−êi c¶m thô, th−ëng thøc. Tù do trong lao ®éng ®· t¹o ra nh÷ng s¶n

phÈm cã gi¸ trÞ thÈm mü.

Lao ®éng s¸ng t¹o ra c¸i ®Ñp. Do vËy, gi¸o dôc thÈm mü b»ng lao ®éng

chØ cã thÓ tiÕn hµnh ®−îc khi chóng ta t¹o ra m«i tr−êng lao ®éng réng lín tù

th©n nã mang trong m×nh c¸i ®Ñp, c¸i ®Ñp nµy ®−îc thÓ hiÖn ®Çy ®ñ trong quan

hÖ thÈm mü cña con ng−êi víi hiÖn thùc, thÓ hiÖn trong s¶n phÈm mµ con

ng−êi s¸ng t¹o ra tõ thÕ hÖ nµy cho ®Õn thÕ hÖ kh¸c.

Gi¸o dôc thÈm mü b»ng lao ®éng ®· t¹o ra nh÷ng s¶n phÈm mang trong

m×nh nã nh÷ng gi¸ trÞ thÈm mü cao. Nã gióp cho c¸c ®èi t−îng ®−îc gi¸o dôc

179

ph¸t triÓn nh÷ng kh¶ n¨ng tiÒm Èn trong mçi con ng−êi, lµm cho hä v−¬n lªn

lµm chñ ®êi m×nh, lµm chñ nh÷ng gi¸ trÞ thÈm mü do hä s¸ng t¹o nªn. Gi¸o

dôc b»ng lao ®éng lµ h×nh thøc gi¸o dôc trùc tiÕp nhÊt, sinh ®éng nhÊt theo

tinh thÇn n¨ng suÊt, chÊt l−îng, hiÖu qu¶, chØ cã nh− vËy ng−êi ®−îc gi¸o dôc

míi qu¸n triÖt ®−îc lao ®éng cã tÝnh chÊt kü thuËt cao trong thêi kú c«ng

nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸. Gi¸o dôc thÈm mü b»ng lao ®éng trong thêi kú ®æi

míi hiÖn nay ph¶i hÕt søc chó ý ®Õn quan ®iÓm toµn diÖn khi chóng ta thùc

hiÖn nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng.

Tãm l¹i, gi¸o dôc thÈm mü b»ng lao ®éng ®· h×nh thµnh n¨ng lùc thÈm

mü cña con ng−êi, gióp thÈm mü ph¸t triÓn, gãp phÇn quan träng x©y dùng

cho ®−îc mét m«i tr−êngyhÈm mü lµnh m¹nh ®Ó con ng−êi lao ®éng, kh¸m

ph¸ vµ s¸ng t¹o, x©y dùng cho hä mét lý t−ëng thÈm mü, mét lèi sèng ®óng

®¾n, chèng l¹i mäi m−u toan biÕn con ng−êi thµnh kÎ thùc dông, sa ®o¹.

Thø ba, gi¸o dôc thÈm mü th«ng qua trang bÞ hÖ thèng lý luËn cña Mü

häc M¸c- Lªnin. Gi¸o dôc thÈm mü b»ng mü häc M¸c- Lªnin lµ gi¸o dôc toµn

bé nh÷ng tri thøc cña con ng−êi vÒ b¶n chÊt thÈm mü vµ ho¹t ®éng thÈm mü

t×m ra nh÷ng qui luËt chung nhÊt cña sù ph¸t triÓn nghÖ thuËt, sù ph¶n ¸nh c¶i

t¹o thÕ giíi th«ng qua h×nh thøc ®Æc thï cña nã.

Gi¸o dôc thÈm mü b»ng mü häc M¸c- Lªnin gióp cho chñ thÓ thÈm mü

kh¾c phôc lèi t− duy kinh nghiÖm t− biÖn, t×m ra c©u tr¶ lêi ®óng nhÊt vÒ quan

hÖ thÈm mü cña con ng−êi víi hiÖn thùc, t¹o ra mét ph−¬ng ph¸p ®óng ®¾n

gióp cho chñ thÓ s¸ng t¹o, chñ thÓ th−ëng thøc cã mét t− duy lý luËn trong

nhËn thøc vµ ®¸nh gi¸ c¸c hiÖn t−îng thÈm mü, tõ ®ã cã kh¶ n¨ng lùa chän

nh÷ng gi¸ trÞ thÈm mü ®óng ®¾n, tÝch cùc.

Gi¸o dôc thÈm mü b»ng mü häc M¸c- Lªnin mét mÆt gióp chñ thÓ thÈm

mü chèng l¹i mäi sù xa rêi c¸c nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c- Lªnin,

chèng l¹i chñ nghÜa h×nh thøc, chñ nghÜa tù nhiªn vµ gi¸o ®iÒu. Gióp cho chñ

thÓ cã mét tÇm nh×n réng lín ph¶n ¸nh c¸c hiÖn t−îng cÊp b¸ch cña hiÖn thùc,

gióp cho chñ thÓ kÕ thõa vµ ph¸t huy nh÷ng thµnh tùu chñ yÕu cña ®êi sèng

thÈm mü truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i.

180

Thø t−, t¨ng c−êng gi¸o dôc thÈm mü th«ng qua ph¸t triÓn c¸c lo¹i h×nh

nghÖ thuËt. V¨n häc, nghÖ thuËt lµ nh÷ng lo¹i h×nh cã kh¶ n¨ng truyÒn t¶i,

gi¸o dôc thÈm mü hiÖu qu¶ nhÊt ®èi víi céng ®ång.

Khi ®Ò cËp tíi vai trß cña v¨n häc ®èi víi ®êi sèng x· héi, §¶ng ta ®·

kh¼ng ®Þnh: “Kh«ng cã h×nh th¸i t− t−ëng nµo cã thÓ thay thÕ ®−îc v¨n häc vµ

nghÖ thuËt trong viÖc x©y dùng t×nh c¶m lµnh m¹nh, t¸c ®éng s©u s¾c vµo viÖc

®æi míi nÕp nghÜ, nÕp sèng, lèi sèng cña con ng−êi”1.

Gi¸o dôc thÈm mü b»ng v¨n häc cã t¸c ®éng tÝch cùc trong viÖc båi d−ìng

thÞ hiÕu thÈm mü, t¨ng c−êng kh¶ n¨ng lùa chän c¸c gi¸ trÞ thÈm mü tèt, tõ ®ã

h×nh thµnh lèi sèng lµnh m¹nh trong nh©n d©n. Nh÷ng gi¸ trÞ thÈm mü trong t¸c

phÈm v¨n häc cã t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn nh©n c¸ch, phÈm chÊt ®¹o ®øc, thÕ giíi

quan, quan ®iÓm thÈm mü, thÞ hiÕu thÈm mü cña mçi c¸ nh©n.

Gi¸o dôc thÞ hiÕu thÈm mü b»ng v¨n häc b»ng con ®−êng riªng cña m×nh

®· t¸c ®éng vµo t×nh c¶m cña con ng−êi, gióp con ng−êi ®Þnh h−íng nh÷ng gi¸

trÞ, x©y dùng cho con ng−êi cã phÈm chÊt ®¹o ®øc, cã thÕ giíi quan c¸ch

m¹ng, cã thÞ hiÕu thÞ hiÕu thÈm mü lµnh m¹nh ®· gãp phÇn quan träng vµo

viÖc ph¸t triÓn c¸c n¨ng lùc thÈm mü cña con ng−êi míi.

V¨n häc t×m ra sù vËn ®éng tÊt yÕu cña thÕ giíi tinh thÇn cña con nguêi,

s¸ng t¹o ra nh÷ng con ng−êi mÉu ng−êi cña t−¬ng lai ®ång thêi mang l¹i cho

chóng ta nh÷ng th«ng tin ®a d¹ng vÒ con ng−êi vµ x· héi. Do vËy, c¸c t¸c

phÈm v¨n häc lµnh m¹nh ph¶n ¸nh h¬i thë cña cuéc sèng, n¾m b¾t xu thÕ ph¸t

triÓn cña thêi ®¹i, t¹o ra c¸c h×nh t−îng vÒ c¸c mÉu ng−êi, mÉu ®êi lý t−ëng tõ

®ã t¸c ®éng trùc tiÕp tíi thÞ hiÕu vµ sù lùa chän lèi sèng cña ng−êi th−ëng thøc

thÈm mü.

Nh÷ng thÞ hiÕu thÈm mü tèt sÏ lu«n ®−îc con ng−êi g×n gi÷ vµ ph¸t triÓn.

Th«ng qua hÖ thèng t©m lý, t×nh c¶m con ng−êi tiÕp nhËn c¸c gi¸ trÞ thÈm mü

1 §¶ng céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VI, Nxb. Sù ThËt, Hµ Néi,

1987, tr129-130.

vµ tiÕp tôc s¸ng t¹o ra c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ thÈm mü, nh÷ng gi¸ trÞ nghÖ thuËt.

181

Nã rÌn luyÖn chñ thÓ, biÕn chñ thÓ ®−îc gi¸o dôc mang trong m×nh nh÷ng

phÈm chÊt míi cña con ng−êi x· héi chñ nghÜa.

Do vËy, ®Ó ph¸t huy vai trß cña v¨n häc trong gi¸o dôc thÈm mü nh»m

®Þnh h−íng thÞ hiÕu thÈm mü trong sù h×nh thµnh lèi sèng míi cÇn ph¶i: T¨ng

c−êng sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, kh«ng ngõng n©ng cao tÝnh

®¶ng, tÝnh nh©n d©n trong s¸ng t¸c v¨n häc, kh¼ng ®Þnh vai trß to lín cña thÕ

giíi quan m¸cxit trong s¸ng t¸c vµ phª b×nh. §ång thêi ph¶i x©y dùng vµ ph¸t

triÓn ®éi ngò c¸c nhµ v¨n, c¸c nhµ lý luËn phª b×nh cã tµi n¨ng vµ b¶n lÜnh

v÷ng vµng nh»m ®¸p øng tèt nhiÖm vô c¸ch m¹ng trong thêi kú míi. MÆt kh¸c

ph¶i n©ng cao tr×nh ®é thÈm mü cña quÇn chóng, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó

nh©n d©n ®−îc th−ëng thøc c¸c gi¸ trÞ thÈm mü ch©n chÝnh nh»m b¶o vÖ c¸c

gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng d©n téc, lo¹i trõ ng¨n chÆn sù du nhËp c¸c gi¸ trÞ

thÈm mü kh«ng lµnh m¹nh vµo trong c«ng chóng. Lµm ®−îc ®iÒu ®ã, chóng ta

®· gãp phÇn quan träng vµo viÖc x©y dùng thÞ hiÕu thÈm mü lµnh m¹nh cho

c«ng chóng, gãp phÇn x©y dùng con ng−êi míi ph¸t triÓn nh©n c¸ch hµi hoµ

vµ toµn diÖn.

Cïng víi v¨n häc, nghÖ thuËt lµ lÜnh vùc cã nhiÒu ¶nh h−ëng tíi sù h×nh

thµnh, lùa chän lèi sèng cña c¸c chñ thÓ trong x· héi.

Nãi ®Õn nghÖ thuËt lµ nãi ®Õn qui luËt riªng cña t×nh c¶m, nghÖ thuËt t¸c

®éng ®Õn con ng−êi b»ng con ®−êng t×nh c¶m. Do vËy, nghÖ thuËt chøa ®ùng

nh÷ng nh©n tè t×nh c¶m vµ ®Õn l−ît m×nh, nghÖ thuËt t¸c ®éng ®Õn con ng−êi

b»ng con ®−êng t×nh c¶m. ChÝnh v× thÕ, nghÖ thuËt cã søc thuyÕt phôc vµ c¶m

ho¸ s©u s¾c. Cho ®Õn nay c¸c nhµ mü häc ®Òu thõa nhËn kh¶ n¨ng tiÒm Èn cña

nghÖ thuËt trong gi¸o dôc thÈm mü. Gi¸o dôc thÈm mü b»ng nghÖ thuËt thùc

chÊt lµ t¹o ra mét thÞ hiÕu thÈm mü vµ thÞ hiÕu nghÖ thuËt lµnh m¹nh. ChÝnh v×

thÕ mµ gi¸o dôc thÈm mü lµ vÊn ®Ò cã tÇm quan träng ®Æc biÖt trong sù nghiÖp

gi¸o dôc ë n−íc ta hiÖn nay, ®©y lµ nh©n tè quan träng gÝp phÇn h×nh thµnh

nªn lèi sèng lµnh m¹nh. §−a c¸i ®Ñp vµo cuéc sèng, sö dông mäi lo¹i h×nh

nghÖ thuËt ®Ó n©ng cao tr×nh ®é th−ëng thøc, ®¸nh gi¸ vµ s¸ng t¹o c¸c gi¸ trÞ

thÈm mü lµ nh÷ng biÖn ph¸p tèt nhÊt trong hÖ thèng c¸c biÖn ph¸p gi¸o dôc

182

thÞ hiÕu thÈm mü. §Ó ph¸t huy vai trß cña nghÖ thuËt trong gi¸o dôc thÈm mü

nh»m ®Þnh h−íng cho sù ph¸t triÓn lµnh m¹nh cña thÞ hiÕu thÈm mü trong sù

h×nh thµnh nh©n c¸ch, lèi sèng cña céng ®ång hiÖn nay, cÇn thùc hiÖn ®ång

bé mét sè c¸c gi¶i ph¸p sau: §Ó cho gi¸o dôc thÈm mü b»ng nghÖ thuËt thËt

sù ®¹t hiÖu qu¶, cÇn ph¶i thèng nhÊt c¸c h×nh thøc gi¸o dôc thÈm mü kh¸c víi

môc tiªu ph¸t triÓn ®øc, trÝ, thÓ, mü cho con ng−êi. §Ó ph¸t huy vai trß cña

gi¸o dôc thÈm mü b»ng nghÖ thuËt cÇn ph¶i phæ biÕn c¸c kiÕn thøc mü häc

toµn diÖn ®Õn tõng thµnh viªn trong x· héi th«ng qua hÖ thèng gi¸o dôc quèc

d©n, trong nhµ tr−êng vµ ngoµi x· héi.

Thø n¨m, gi¸o dôc thÈm mü th«ng qua khai th¸c hiÖu qu¶ m¹ng

internet. HiÖn nay víi xu thÕ toµn cÇu ho¸, c¸c n−íc ®Òu tham gia vµo qu¸

tr×nh héi nhËp víi thÕ giíi. Mét trong nh÷ng c«ng cô hç trî tÝch cùc qu¸ tr×nh

toµn cÇu ho¸ lµ sù ph¸t triÓn cña hÖ thèng m¹ng internet. HÖ thèng nµy cã ¶nh

h−ëng rÊt lín tíi mäi thµnh viªn trªn toµn thÕ giíi vµ t¸c ®éng kh«ng nhá tíi

sù h×nh thµnh nh©n c¸ch, lèi sèng cña mçi c¸ nh©n. HÖ thèng nµy ®em l¹i cho

chóng ta nhiÒu thuËn lîi cho qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ- x· héi vµ v¨n ho¸

nh−ng ®ång thêi còng ®−a l¹i nhiÒu khã kh¨n, th¸ch thøc. Th«ng qua hÖ thèng

m¹ng internet nhiÒu th«ng tin xÊu ph¶n thÈm mü dÔ th©m nhËp vµo ®êi sèng

cña nh©n d©n. Trªn thùc tÕ ®· h×nh thµnh nhiÒu lèi sèng kh«ng lµnh m¹nh

trong tÇng líp thanh thiÕu niªn do khai th¸c hÖ thèng m¹ng kh«ng cã sù ®Þnh

h−íng tèt. Do ®ã, ®Ó khai th¸c hiÖu qu¶ hÖ thèng m¹ng rÊt cÇn cã sù quan t©m

cña c¸c nghµnh chøc n¨ng trong sù lùa chän, ®Þnh h−íng c¸c gi¸ trÞ tÝch cùc,

®ång thêi h¹n chÕ c¸c gi¸ trÞ ph¶n thÈm mü, c¸i xÊu, c¸i ¸c ®ang lªn lái vµo

®êi sèng cña chóng ta.

Tãm l¹i, ®Þnh h−íng thÞ hiÕu thÈm mü cho céng ®ång sÏ gãp phÇn quan

träng trong lùa chä lèi sèng cña mçi c¸ nh©n vµ céng ®ång. Do ®ã ®Ó t¨ng

c−êng kh¶ n¨ng lùa chän lèi sèng lµnh m¹nh cho céng ®ång cÇn cã sù triÓn

khai ®ång bé c¸c biÖn ph¸p cña gi¸o dôc thÈm mü. N©ng cao tr×nh ®é thÈm

mü cña quÇn chóng còng lµ b¶o vÖ c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng trong lèi

sèng cña d©n téc, chèng l¹i c¸c cuéc x©m l¨ng v¨n hãa ®ång thêi tiÕp thu cã

183

chän läc lèi sèng hiÖn ®¹i, gãp phÇn thùc hiÖn môc tiªu x©y dùng nÒn v¨n hãa

ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc.

3.2.2.4. §Èy m¹nh tuyªn truyÒn, gi¸o dôc lèi sèng hµi hßa gi÷a con

ng−êi víi tù nhiªn

Lèi sèng hµi hßa gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn lµ mét nÐt ®Ñp cña con

ng−êi ViÖt Nam, ®¹o ®øc truyÒn thèng cña d©n téc ViÖt Nam, ®ång thêi ®©y

còng lµ nÐt ®Ñp cña lèi sèng v¨n minh, hiÖn ®¹i. Lèi sèng ®ã ®−îc h×nh thµnh

tr¶i qua hµng chôc n¨m tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña nh÷ng céng ®ång ng−êi ViÖt

vµ chÝnh nã l¹i cã vai trß rÊt lín ®èi víi sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña nh÷ng

céng ®ång ng−êi ViÖt. Trong ®iÒu kiÖn d©n trÝ cßn thÊp, tri thøc lý luËn ch−a

ph¸t triÓn th× lèi sèng hµi hßa gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn chñ yÕu mang tÝnh

tù ph¸t, kinh nghiÖm. Gi¸o dôc lèi sèng hµi hßa gi÷a con ng−êi vµ tù nhiªn lµ

vÊn ®Ò c¬ b¶n, th−êng xuyªn cña gi¸o dôc ®¹o ®øc. Trong ®iÒu kiÖn tiÕn hµnh

sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc víi mÆt tr¸i cña c¬ chÕ thÞ

tr−êng dÔ n¶y sinh c¸ch øng xö thiÕu ®¹o ®øc víi m«i tr−êng, sinh th¸i; ®ång

thêi trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau ®· béc lé

nhiÒu h¹n chÕ, bÊt cËp trong c¸ch øng xö gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn lµm cho

m«i tr−êng sinh th¸i bÞ « nhiÔm nÆng nÒ, tµi nguyªn thiªn nhiªn bÞ c¹n kiÖt,

bÖnh tËt hiÓm nghÌo xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn, ¶nh h−ëng to lín ®Õn søc kháe

cña con ng−êi vµ sù ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi. Kh«ng kh¾c phôc nh÷ng khiÕm

khuyÕt nµy sÏ lµm c¶n trë ®Õn sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt

n−íc, ®Õn sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña d©n téc. Bëi vËy, gi¸o dôc lèi sèng hµi

hßa gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn kh«ng chØ lµ vÊn ®Ò c¬ b¶n th−êng xuyªn mµ

cßn lµ vÊn ®Ò mang tÝnh cÊp b¸ch cña gi¸o dôc ®¹o ®øc.

§Ó cã ®−îc lèi sèng hµi hßa gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn ph¶i tiÕn hµnh

nhiÒu gi¶i ph¸p, trong ®ã chñ yÕu lµ gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i. Muèn thùc

hiÖn cã hiÖu qu¶ nhiÖm vô nµy cÇn tËp trung mét sè biÖn ph¸p c¬ b¶n sau:

Mét lµ, gi¸o dôc n©ng cao nhËn thøc vÒ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a tù

nhiªn vµ x· héi.

§Æc ®iÓm cña ®¹o ®øc lµ tÝnh tù nguyÖn tù gi¸c, xuÊt ph¸t tõ niÒm tin bªn

184

trong, l−¬ng t©m cña mçi con ng−êi. NiÒm tin lµ sù hßa quyÖn mét c¸ch h÷u

c¬ gi÷a nhËn thøc (hay sù hiÓu biÕt) víi t×nh c¶m, ý chÝ, thóc ®Èy con ng−êi

hµnh ®éng phï hîp víi nh÷ng ®Þnh h−íng vµ c¸c chuÈn mùc gi¸ trÞ. NhËn thøc

trong niÒm tin lµ sù thõa nhËn sù vËt, hiÖn t−îng cña hiÖn thùc kh¸ch quan

b»ng trÝ tuÖ. NiÒm tin gi÷ mét vÞ trÝ quan träng trong ho¹t ®éng thùc tiÔn cña

con ng−êi. NiÒm tin lµ ®éng lùc thóc ®Èy vµ ®Þnh h−íng ho¹t ®éng, nã g¾n

liÒn víi hµnh vi vµ ho¹t ®éng cña con ng−êi, kÝch thÝch trùc tiÕp con ng−êi

hµnh ®éng. Trong nh÷ng t×nh huèng cô thÓ nh− Lª nin nhËn xÐt: "ThiÕu nã

(niÒm tin) th× con ng−êi kh«ng lµm ®−îc viÖc g× c¶"1. §iÒu ®ã cho thÊy ch¨m

lo gi¸o dôc n©ng cao nhËn thøc vÒ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a tù nhiªn vµ x·

héi lµ vÊn ®Ò cã tÇm quan träng ®Æc biÖt cho viÖc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn lèi

sèng hµi hßa gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn. NhiÒu n¨m qua trong c«ng t¸c gi¸o

dôc chóng ta th−êng nhÊn m¹nh sù giµu cã, phong phó cña tù nhiªn (®«i khi

cho r»ng sù giµu cã ®ã lµ v« cïng v« tËn) vµ nhÊn m¹nh vai trß lµm chñ cña

con ng−êi ®èi víi giíi tù nhiªn, khai th¸c giíi tù nhiªn, thèng trÞ giíi tù nhiªn.

Nãi c¸ch kh¸c, c¸ch gi¸o dôc ®ã mang tÝnh siªu h×nh, phiÕn diÖn, kh«ng lµm

cho con ng−êi thÊy ®−îc mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a tù nhiªn vµ x· héi,

kh«ng nh÷ng h¹n chÕ ®Õn sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn lèi sèng hµi hßa gi÷a

con ng−êi vµ tù nhiªn, thËm chÝ gieo r¾c lèi øng xö tïy tiÖn, chñ quan, duy

t©m, duy ý chÝ ®èi víi tù nhiªn. C¸ch gi¸o dôc ®ã lµm cho kh«ng Ýt ng−êi,

trong ®ã cã c¸n bé ®¶ng viªn coi tù nhiªn chØ lµ ®èi t−îng khai th¸c, lîi dông

chø kh«ng ph¶i lµ ®èi t−îng cÇn sù ch¨m sãc, nu«i d−ìng, b¶o vÖ.

Thùc tÕ cho thÊy trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y nh÷ng hµnh vi phi ®¹o ®øc

sinh th¸i vÉn cßn kh¸ phæ biÕn ë n−íc ta nh−:

- Khai th¸c rõng, ®Êt ®ai, kho¸ng s¶n…bõa b·i, v« tæ chøc, v« kÕ ho¹ch,

m¹nh ai nÊy lµm, miÔn lµ thu ®−îc lîi nhuËn cao, hËu qu¶ cuèi cïng lµ hñy

ho¹i m«i tr−êng, lµm mÊt c©n b»ng sinh th¸i.

- Th¶i c¸c chÊt ®éc h¹i cña s¶n xuÊt (qua c¸c chÊt th¶i r¾n, khÝ bôi bÈn

1 V.I Lª nin: Lµm g×, Toµn tËp, tËp 6 , Nxb. TiÕn bé Maxcova 1975, tr. 30 – 32.

qua n−íc) ch−a qua xö lý ra m«i tr−êng, th¶i r¸c sinh häat bõa b·i, th¶i c¸c

185

chÊt phãng x¹, c¸c chÊt dÇu mì, hãa chÊt ®éc h¹i qu¸ giíi h¹n cho phÐp; th¶i

c¸c x¸c ®éng vËt, thùc vËt, vi sinh vËt, siªu vi trïng ®éc h¹i ra m«i tr−êng g©y

« nhiÔm, g©y c¸c dÞch bÖnh nguy hiÓm cho con ng−êi vµ sù sèng nãi chung.

- Khai th¸c, kinh doanh c¸c lo¹i ®éng vËt, thùc vËt, c¸c lo¹i tµi nguyªn ®·

ghi trong danh môc cña chÝnh phñ, ®Æc biÖt lµ bu«n b¸n ra n−íc ngoµi ®Ó kiÕm

lêi cao.

- NhËp khÈu c«ng nghÖ, thiÕt bÞ kü thuËt, c¸c nguyªn vËt liÖu cña s¶n

xuÊt vµ tiªu dïng kh«ng ®¶m b¶o chÊt l−îng m«i tr−êng mµ c¸c n−íc tiªn tiÕn

trªn thÕ giíi ®· th¶i ra. ViÖc lµm nµy sÏ biÕn ViÖt Nam thµnh b·i r¸c th¶i c«ng

nghÖ cña c¸c n−íc tiªn tiÕn, võa g©y t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn m«i tr−êng, võa cã

h¹i cho viÖc kÝch thÝch ph¸t triÓn khoa häc c«ng nghÖ, phôc vô cho ®Èy m¹nh

c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa.

- Sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn, c«ng cô hñy diÖt hµng lo¹t trong

khai th¸c, ®¸nh b¾t c¸c ®éng thùc vËt nh− c¸c lo¹i chÊt næ, xung ®iÖn, hãa chÊt…

- L¹m dông c¸c chÊt hãa häc trong ch¨n nu«i, trång trät, chÕ biÕn l−¬ng

thùc thùc phÈm, c¸c lo¹i n−íc uèng võa g©y « nhiÔm m«i tr−êng (®Êt, n−íc)

do d− l−îng qu¸ nhiÒu cña chóng g©y ra sù mÊt an toµn, vÖ sinh cho c¸c s¶n

phÈm n«ng nghiÖp, mét trong nh÷ng nguån gèc trùc tiÕp g©y nªn nhiÒu bÖnh

hiÓm nghÌo, ¶nh h−ëng nghiªm träng ®Õn søc kháe vµ tuæi thä cña con ng−êi,

c¶n trë ®Õn sù ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi.

Trong gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i cÇn lµm cho mçi ng−êi hiÓu r»ng:

Trong c¸i chØnh thÓ thèng nhÊt tù nhiªn - x· héi, tù nhiªn lµ ®iÒu kiÖn ®Çu tiªn

th−êng xuyªn vµ tÊt yÕu cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vËt chÊt, lµ m«i tr−êng sèng

cña con ng−êi vµ x· héi loµi ng−êi, vai trß nµy cña tù nhiªn lµ kh«ng cã g×

thay thÕ ®−îc. ChØ cã tù nhiªn míi cung cÊp ®−îc nh÷ng thø cÇn thiÕt cho sù

sèng cña con ng−êi nh− n−íc, ¸nh s¸ng, kh«ng khÝ, thøc ¨n…vµ nh÷ng

nguyªn vËt liÖu, tµi nguyªn kho¸ng s¶n…C. M¸c viÕt:" C«ng nh©n kh«ng thÓ

s¸ng t¹o ra c¸i g× hÕt nÕu kh«ng cã giíi tù nhiªn, nÕu kh«ng cã thÕ giíi h÷u

h×nh bªn ngoµi. §ã lµ vËt liÖu trong ®ã lao ®éng cña anh ta t¸c ®éng, tõ ®ã vµ

186

nhê ®ã lao ®éng cña anh ta s¶n xuÊt ra s¶n phÈm".1 X· héi cµng ph¸t triÓn,

nhu cÇu vÒ ®êi sèng vËt chÊt, tinh thÇn cña con ng−êi ngµy cµng cao, khèi

l−îng s¶n phÈm khai th¸c tõ tù nhiªn phôc vô cho cuéc sèng cña con ng−êi

cµng lín. Trong khi ®ã tµi nguyªn thiªn nhiªn kh«ng ph¶i lµ v« tËn mµ cã giíi

h¹n. Bëi vËy cÇn ph¶i gi¸o dôc cho mäi ng−êi sù tr©n träng giíi tù nhiªn, gi÷

g×n, b¶o vÖ , nu«i d−ìng giíi tù nhiªn. Tõ thêi cæ ®¹i, c¸c nhµ triÕt häc Trung

Hoa ®· viÕt: Giíi tù nhiªn lµ ng−êi mÑ th©n yªu cña chóng ta, chóng ta ph¶i

che chë b¶o vÖ giíi tù nhiªn nh− lµ che chë, b¶o vÖ ng−êi mÑ th©n yªu cña

chóng ta.

Th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn, tr−íc hÕt lµ qu¸ tr×nh lao ®éng s¶n xuÊt,

con ng−êi t¸c ®éng vµo giíi tù nhiªn, c¶i t¹o giíi tù nhiªn phôc vô cho ®êi

sèng cña con ng−êi. Sù t¸c ®éng ®ã diÔn ra theo hai chiÒu: NÕu t¸c ®éng ®óng

quy luËt tù nhiªn th× thóc ®Èy c¶ tù nhiªn vµ x· héi ph¸t triÓn, ng−îc l¹i nÕu

nhËn thøc vµ t¸c ®éng kh«ng ®óng quy luËt tù nhiªn th× ch¼ng nh÷ng k×m h·m

sù ph¸t triÓn cña c¶ tù nhiªn vµ x· héi, thËm chÝ g©y nªn nh÷ng th¶m häa cho

chÝnh con ng−êi.

Ph. ¡ngghen viÕt: "Chóng ta còng kh«ng nªn qu¸ tù hµo vÒ th¾ng lîi cña

chóng ta ®èi víi giíi tù nhiªn. Bëi v×, cø mçi lÇn ta ®¹t ®−îc mét th¾ng lîi, lµ

mçi lÇn giíi tù nhiªn tr¶ thï chóng ta. ThËt thÕ, mçi mét th¾ng lîi, tr−íc hÕt lµ

®em l¹i nh÷ng kÕt qu¶ mµ chóng ta h»ng mong muèn, nh−ng ®Õn l−ît thø hai,

thø ba, th× nã l¹i g©y ra nh÷ng t¸c dông hoµn toµn kh¸c h¼n, kh«ng l−êng

tr−íc ®−îc, nh÷ng t¸c dông th−êng hay ph¸ huû tÊt c¶ nh÷ng kÕt qu¶ ®Çu tiªn

®ã "2. Thùc tÕ ®· chøng tá, sù t¸c ®éng vµo tù nhiªn kh«ng ®óng víi quy luËt

tù nhiªn, bÞ tù nhiªn tr¶ thï l¹i chóng ta ®· mang tÝnh phæ biÕn vµ kh¸ nghiªm

träng trªn mäi miÒn ®Êt n−íc. Nh÷ng c¸nh rõng nguyªn sinh b¹t ngµn n¨m

nµo nay ®· biÕn thµnh ®åi träc, lò quÐt, lë ®Êt diÔn ra hµng n¨m, nh÷ng dßng

s«ng trong xanh - c¶m høng s¸ng t¹o cña v¨n, th¬, nh¹c, häa, nguån sèng vµ

1 C. M¸c vµ Ph. ¨ngghen: Toµn tËp, tËp 20, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1994, tr. 654.

h¹nh phóc cña con ng−êi ®· biÕn thµnh nh÷ng dßng s«ng ®en cña nh÷ng chÊt

2 Ph ¨ngghen: BiÖn chøng cña tù nhiªn, Nxb. Sù thËt, Hµ Néi, 1972. tr 128.

187

th¶i c«ng nghiÖp ch−a qua xö lý, nguån gèc cña biÕt bao c¸i chÕt bi th¶m. C¨n

bÖnh ung th− ®· xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn kh¾p mäi miÒn, mäi th«n, xãm, khèi

phè cña ®Êt n−íc, thËm chÝ ®· xuÊt hiÖn hiÖn t−îng lµng ung th−, x· ung th−.

CÇn t¨ng c−êng gi¸o dôc lµm cho mçi ng−êi nhÊt lµ c¸n bé l·nh ®¹o

qu¶n lý chñ chèt nhËn thøc s©u s¾c r»ng sù t¸c ®éng cña con ng−êi vµo tù

nhiªn kh«ng thÓ tïy tiÖn, bÊt chÊp quy luËt cña tù nhiªn, con ng−êi cÇn ph¶i

b¶o ®¶m c¬ chÕ ho¹t ®éng b×nh th−êng cña chu tr×nh sinh häc, nghÜa lµ ph¶i

tu©n thñ nghiªm ngÆt c¸c nguyªn t¾c tù tæ chøc, tù ®iÒu khiÓn, tù b¶o vÖ, tù

lµm s¹ch cña chu tr×nh, mµ x· héi lµ mét m¾t kh©u trong ®ã.

Khai th¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn, tËn dông nh÷ng −u ®·i, lîi thÕ cña m«i

tr−êng tù nhiªn nh− ®Êt ®ai, nguån n−íc, th¶m thùc vËt, kho¸ng s¶n…phôc vô

cho cuéc sèng cña con ng−êi lµ ho¹t ®éng mang tÝnh kh¸ch quan, thËm chÝ tËn

dông tèi ®a nh÷ng lîi thÕ cña m«i tr−êng tù nhiªn lµ kh«ng cã g× sai, kh«ng cã

g× tr¸i ®¹o ®øa sinh th¸i. Song, khai th¸c, tËn dông nh− thÕ nµo l¹i lµ vÊn ®Ò

hÕt søc quan träng, chØ ®−îc phÐp khai th¸c, lîi dông trong giíi h¹n tù nhiªn

cho phÐp. Mäi hµnh vi cña con ng−êi dÉn ®Õn lµm c¹n kiÖt c¸c nguån tµi

nguyªn thiªn nhiªn, nghÜa lµ v−ît qu¸ "ng−ìng chÞu ®ùng" cña tù nhiªn, lµm

mÊt kh¶ n¨ng tù håi phôc cña c¸c thùc thÓ tù nhiªn vµ lµm « nhiÔm m«i tr−êng

sinh th¸i ®Òu vi ph¹m chuÈn mùc hµnh vi ®¹o ®øc sinh th¸i, lµ hµnh vi v« ®¹o

®øc cÇn phª ph¸n, lo¹i bá.

Hai lµ, kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a gi¸o dôc chÝnh quy trong c¸c bËc häc víi

c¸c h×nh thøc gi¸o dôc kh«ng chÝnh quy vµ ph¸t huy c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin

®¹i chóng trong gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i.

§Ó thùc hiÖn gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i cã hiÖu qu¶ lÏ ®−¬ng nhiªn cÇn

ph¶i gi¸o dôc mét c¸ch c¬ b¶n, cã hÖ thèng trong c¸c bËc häc ë c¸c tr−êng

phæ th«ng, cao ®¼ng, ®¹i häc, sau ®¹i häc vµ hÖ thèng tr−êng chÝnh trÞ, tr−êng

§¶ng c¸c cÊp. §Çu t− nghiªn cøu mét c¸ch c«ng phu, kü l−ìng nh÷ng vÊn ®Ò

c¬ b¶n cña ®¹o ®øc sinh th¸i nh−: §¹o ®øc sinh th¸i lµ g×; nh÷ng vÊn ®Ò cã

tÝnh quy luËt trong sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña ®¹o ®øc sinh th¸i; mèi quan

hÖ gi÷a ®¹o ®øc sinh th¸i vµ ®¹o ®øc x· héi; ®Æc ®iÓm cña sù h×nh thµnh vµ

188

ph¸t triÓn ®¹o ®øc sinh th¸i trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi ë ViÖt

Nam; ®¹o ®øc sinh th¸i vµ nh÷ng vÊn ®Ò toµn cÇu cÊp b¸ch hiÖn nay…Tõ ®ã

biªn so¹n gi¸o tr×nh cho c¸c bËc häc vÒ ®¹o ®øc sinh th¸i; ®µo t¹o gi¸o viªn

gi¶ng d¹y m«n häc ®¹o ®øc sinh th¸i cho c¸c bËc häc. §µo t¹o chÝnh quy víi

mét quy chÕ chÆt chÏ, ch−¬ng tr×nh néi dung mang tÝnh chÊt khoa häc, víi

mét ®éi ngò gi¸o viªn ®−îc ®µo t¹o bµi b¶n, cã ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y kh«ng

ngõng ®−îc ®æi míi, lµm cho ng−êi häc ý thøc s©u s¾c vai trß cña ®¹o ®øc

sinh th¸i vµ ph¸t huy tÝnh tÝch cùc chñ ®éng s¸ng t¹o trong häc tËp, nghiªn

cøu, n©ng cao nhËn thøc vÒ ®¹o ®øc sinh th¸i, tõ ®ã båi d−ìng lËp tr−êng quan

®iÓm, tr¸ch nhiÖm vµ nghÜa vô cña mçi ng−êi trong gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®¹o ®øc

sinh th¸i phï hîp víi chuÈn mùc cña ®¹o ®øc sinh th¸i, t¹o c¬ së n¶y sinh,

ph¸t triÓn lèi sèng hµi hßa gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn.

L©u nay ë n−íc ta ch−a quan t©m, nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ

®¹o ®øc sinh th¸i, viÖc gi¸o dôc sinh th¸i cßn s¬ l−îc. V× vËy hiÖu qu¶ cña

c«ng t¸c nµy cßn rÊt thÊp.

Thùc tiÔn cña ®êi sèng x· héi còng nh− vÊn ®Ò nhËn thøc vµ gi¶i quyÕt

quan hÖ gi÷a ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi víi b¶o vÖ m«i tr−êng sèng vËn ®éng

biÕn ®æi kh«ng ngõng, nÈy sinh nhiÒu m©u thuÉn cÇn gi¶i quyÕt. H¬n n÷a mçi

vïng, miÒn, mçi ®Þa ph−¬ng l¹i cã nh÷ng nÐt ®Æc thï riªng. Nh÷ng kiÕn thøc

vÒ ®¹o ®øc sinh th¸i ®−îc trang bÞ ë nhµ tr−êng chØ lµ nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n.

V× vËy, ngoµi ®µo t¹o chÝnh quy cÇn cã h×nh thøc ®µo t¹o båi d−ìng kh«ng

chÝnh quy nh− tæ chøc c¸c ®ît tËp huÊn theo kiÓu chuyªn ®Ò, héi th¶o khoa

häc, tham quan rót kinh nghiÖm. C¸c h×nh thøc nµy võa cËp nhËt nh÷ng th«ng

tin vÒ m«i tr−êng, sinh th¸i trªn thÕ giíi, trong n−íc, n©ng cao nhËn thøc cho

mçi ng−êi nhÊt lµ ®éi ngò c¸n bé, võa cung cÊp cho hä nh÷ng bµi häc kinh

nghiÖm ë ph¹m vi quèc tÕ còng nh− ®Þa ph−¬ng vÒ gi¶i quyÕt quan hÖ gi÷a

ph¸t triÓn kinh tÕ víi b¶o vÖ m«i tr−êng sèng. C¸c h×nh thøc nµy cã nhiÒu

thuËn lîi trong thùc hiÖn ph−¬ng ph¸p nªu g−¬ng ®iÓn h×nh tiªn tiÕn ®Ó mäi

ng−êi häc tËp, ®ång thêi còng dÔ thùc hiÖn viÖc phª ph¸n nh÷ng viÖc lµm sai

tr¸i kh«ng phï hîp víi chuÈn mùc ®¹o ®øc sinh th¸i, gîi më cho ng−êi häc

189

thùc hiÖn phª b×nh vµ tù phª b×nh trong tu d−ìng, rÌn luyÖn ®¹o ®øc sinh th¸i.

Mét sè vÊn ®Ò cÇn l−u ý khi thùc hiÖn c¸c h×nh thøc nµy:

- CÇn ®Ò phßng vµ kh¾c phôc "bÖnh" qua loa, ®¹i kh¸i, h×nh thøc. H×nh

thøc häc tËp kh«ng chÝnh quy th−êng kh«ng g¾n víi kiÓm tra, thi cö hay ®¸nh

gi¸ nhËn xÐt vÒ tr¸ch nhiÖm, vÒ t− c¸ch cña ng−êi häc, nªn t©m lý ng−êi häc

th−êng dÔ d·i, ®−îc ch¨ng hay chí, rçi th× häc, bËn th× nghØ. PhÇn n÷a vÊn ®Ò

®¹o ®øc sinh th¸i lµ vÊn ®Ò míi ®−a vµo nghiªn cøu häc tËp, nªn dÔ n¶y sinh

t©m lý ng¹i häc tËp. §Ó kh¾c phôc khuynh h−íng nµy cÇn cã biÖn ph¸p l·nh

®¹o, qu¶n lý chÆt chÏ, ph¶i cã c«ng t¸c chuÈn bÞ chu ®¸o, c«ng phu vÒ néi

dung tËp huÊn, néi dung c¸c b¸o c¸o, lùa chän ®Þa ®iÓm ®Õn tham quan rót

kinh nghiÖm. §ång thêi ph¶i cã ph−¬ng ph¸p tiÕn hµnh sinh ®éng, linh ho¹t

t¹o nªn sù hÊp dÉn, lý thó ®èi víi ng−êi häc. L©u nay tham quan rót kinh

nghiÖm chØ tham quan nh÷ng n¬i, nh÷ng ®iÓm ®Çu t− chØ ®¹o, tËp trung søc

ng−êi, søc cña cho n¬i ®ã lµm tèt nªn c¸c n¬i kh¸c tham quan vÒ khã noi

theo, khã thùc hiÖn v× kh«ng ®ñ ®iÒu kiÖn. CÇn kh¾c phôc c¸ch lµm nµy.

ChÝnh trong nh÷ng ®iÒu kiÖn khã kh¨n mµ tr−ëng thµnh, ph¸t triÓn, gi¶i quyÕt

tèt mèi quan hÖ gi÷a t¨ng tr−ëng kinh tÕ víi b¶o vÖ m«i tr−êng sèng trong

s¹ch, lµnh m¹nh míi ®¸ng th¨m quan häc tËp. H¬n n÷a bµi häc ph¶n diÖn

còng rÊt bæ Ých. V× vËy nªn tham quan c¶ n¬i lµm ch−a tèt, thËm chÝ rÊt kÐm

®Ó th¶o luËn t×m nguyªn nh©n, bµn c¸ch kh¾c phôc.

- Khuynh h−íng dÔ n¶y sinh thø hai trong thùc hiÖn c¸c h×nh thøc trªn lµ

biÕt nh−ng kh«ng lµm, kh«ng thùc hiÖn. Nh÷ng ng−êi nµy th−êng ngôy biÖn

trong t− duy, cho r»ng ®Þa ph−¬ng hä kh¸c, ®Þa ph−¬ng m×nh kh¸c ®Ó nÐ tr¸nh

tr¸ch nhiÖm. Thùc tÕ cho thÊy, trong t×nh h×nh kinh tÕ x· héi ë n−íc ta hiÖn nay,

do t¸c ®éng cña mÆt tr¸i kinh tÕ thÞ tr−êng vµ më cöa lµm n¶y sinh vµ ph¸t triÓn

lèi sèng thùc dông tÊt c¶ v× ®ång tiÒn, nhiÒu ng−êi chØ thÊy lîi Ých tr−íc m¾t mµ

kh«ng thÊy lîi Ých l©u dµi, chØ thÊy lîi Ých côc bé, mµ kh«ng thÊy lîi Ých toµn x·

héi, lîi Ých d©n téc; chØ thÊy lîi Ých c¸ nh©n m×nh mµ kh«ng thÊy lîi Ých cña

ng−êi kh¸c, lîi Ých x· héi, lµm cho nhiÒu ng−êi trong ®ã cã c¶ c¸n bé ®¶ng viªn

cã chøc, cã quyÒn nãi mµ kh«ng lµm (hay nãi hay nh−ng lµm dë, lµm sai), biÕt

190

mµ kh«ng lµm thËm chÝ nãi rÊt hay nh−ng øng xö rÊt kÐm vÒ ®¹o ®øc vµ t− c¸ch.

Bëi vËy ®Ó thùc hiÖn tèt c¸c h×nh thøc nµy cÇn ph¶i cã c¬ chÕ gi¸m s¸t, kiÓm tra

®Þnh kú vµ ®ét xuÊt. §èi víi c¸n bé ®¶ng viªn ph¶i ®−a vµo tiªu chuÈn ®¸nh gi¸

hµng quý, hµng n¨m, ®−a vµo tiªu chuÈn ®Ó bæ nhiÖm ®Ò b¹t c¸n bé. Vi ph¹m

®¹o ®øc sinh th¸i ph¶i ®−îc coi nh− vi ph¹m ®¹o ®øc x· héi, ph¶i ®−îc xö lý kû

luËt mét c¸ch thÝch ®¸ng.

Ngoµi c¸c h×nh thøc trªn vÒ gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i cÇn sö dông c¸c

ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng nh− ®µi ph¸t thanh, b¸o chÝ vµ truyÒn h×nh. §µi

ph¸t thanh, b¸o chÝ lµ ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng hÕt søc lîi h¹i v× cã ph¹m vi

tuyªn truyÒn ¶nh h−ëng réng lín vµ an toµn vÒ ph−¬ng diÖn th«ng tin. Ph¸t huy

tèt vai trß cña ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng nµy trong tuyªn truyÒn gi¸o dôc

®¹o ®øc sinh th¸i sÏ cã t¸c dông tèt vÒ h×nh thµnh ph¸t triÓn lèi sèng hµi hßa gi÷a

con ng−êi víi tù nhiªn. Trong nh÷ng n¨m qua ®· cã nhiÒu ch−¬ng tr×nh ph¸t

thanh, nhiÒu bµi nãi, bµi viÕt vÒ m«i tr−êng sinh th¸i trªn thÕ giíi vµ ë ViÖt Nam.

Tuy nhiªn nh÷ng bµi viÕt mang tÝnh chuyªn luËn ph¶n ¸nh s©u s¾c thùc tr¹ng m«i

tr−êng sinh th¸i ë ViÖt Nam cã t¸c dông m¹nh mÏ tíi l−¬ng t©m vµ tr¸ch nhiÖm

cña mçi ng−êi, nhÊt lµ cña ®éi ngò c¸n bé l·nh ®¹o qu¶n lý chñ chèt th× cßn Ýt.

VÊn ®Ò n÷a lµ, víi mét l−îng b¸o chÝ ph¸t hµnh hµng ngµy vµ trong tuÇn rÊt lín,

th«ng tin nhanh vµ rÊt phong phó sÏ cã t¸c dông rÊt lín ®Õn ng−êi ®äc ë mäi

miÒn ®Êt n−íc, nhÊt lµ ®èi víi ®éi ngò c¸n bé. VÝ dô: "Riªng th«ng tÊn x· ViÖt

Nam mçi ngµy s¶n xuÊt kho¶ng 1.000 tin, bµi vµ gÇn 200 ¶nh thêi sù trong n−íc

vµ quèc tÕ, h¬n 20 b¶n tin ngµy, tõ n¨m 1998 ®· chÝnh thøc cung cÊp tin qua

m¹ng Internet vµ hiÖn nay m¹ng cung cÊp tin ¶nh cña th«ng tÊn x· ViÖt Nam ë

chÕ ®é "online", b¶o ®¶m cung cÊp th«ng tin liªn tôc 24/24giê, cø cã tin lµ ph¸t,

kh«ng phô thuéc vµo c¸c phiªn ph¸t tin ®−îc quy ®Þnh theo giê nh− tr−íc ®©y.

Ph−¬ng thøc nµy ®· ph¸t huy ®−îc −u thÕ nhanh nh¹y cña tin th«ng tÊn"1. §Ó

1 Xem NguyÔn Duy C−¬ng: §æi míi h×nh thøc cung c©p th«ng tin cho b¸o chÝ. B¸o nh©n d©n, Sè

17778, ngµy 02/04/2004.

ph¸t huy tèt ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng nµy c¸c b¶n tin cÇn cã c¸c chuyªn

191

®Ò trong ®ã cã chuyªn ®Ò vÒ vÊn ®Ò m«i tr−êng sinh th¸i thÕ giíi vµ m«i tr−êng

sinh th¸i ViÖt Nam.

TruyÒn h×nh lµ mét ph−¬ng tiÖn th«ng tin quan träng vµ ngµy cµng ph¸t

triÓn, cã t¸c ®éng lín ®Õn t− t−ëng vµ t×nh c¶m cña c¸n bé, ®¶ng viªn vµ mäi tÇng

líp nh©n d©n. ¦u thÕ cña truyÒn h×nh lµ ë chç t¸c ®éng vµo ng−êi xem võa nhanh

chãng vÒ th«ng tin, phong phó sinh ®éng vÒ thÓ lo¹i, nhÊt lµ nghÖ thuËt. T¸c

dông cña nghÖ thuËt trong viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc, lèi sèng cho con ng−êi rÊt

m¹nh mÏ. NghÖ thuËt võa t¸c ®éng vµo lý trÝ, võa t¸c ®éng ®Õn t×nh c¶m cña con

ng−êi. Th«ng qua h×nh t−îng nghÖ thuËt, nghÖ thuËt g©y nªn nh÷ng Ên t−îng s©u

s¾c, t¹o ra nh÷ng rung c¶m m·nh liÖt t¸c ®éng ®Õn con ng−êi víi mét søc m¹nh

mµ c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c kh«ng thÓ cã ®−îc. Con ng−êi khi c¶m thô

mét t¸c phÈm nghÖ thuËt lµ qu¸ tr×nh tiÕp cËn tíi nh÷ng hoµn c¶nh, nh÷ng sè

phËn vµ bao giê còng liªn t−ëng tíi b¶n th©n m×nh, ®Õn x· héi m×nh sèng. V× vËy

trªn c¬ së kh¼ng ®Þnh c¸i ®óng, c¸i tèt, phª ph¸n c¸i sai, c¸i xÊu, t¸c phÈm nghÖ

thuËt lµnh m¹nh sÏ båi d−ìng t− t−ëng t×nh c¶m tèt ®Ñp cho con ng−êi, h−íng

con ng−êi ñng hé c¸i ®óng, c¸i tèt vµ phª ph¸n c¸i sai, c¸i xÊu. V× lÏ ®ã nghÖ

thuËt cã vai trß to lín trong gi¸o dôc ®¹o ®øc nãi chung vµ ®¹o ®øc sinh th¸i cho

con ng−êi.

§ång chÝ Tr−êng Chinh viÕt: "T¸c dông m¹nh mÏ cña v¨n nghÖ trong viÖc

gi¸o dôc vµ bçi d−ìng con ng−êi míi lµ do b¶n th©n nh÷ng h×nh t−îng nghÖ

thuËt ph¶n ¸nh mét c¸ch sinh ®éng nh÷ng tÝnh c¸ch vµ hiÖn t−îng quan träng vµ

næi bËt nhÊt trong cuéc sèng cña chóng ta ngµy nay. Do v¨n nghÖ g©y ®−îc

nh÷ng Ên t−îng s©u s¾c vµ l©u bÒn, t¹o ra ®−îc nh÷ng rung c¶m m·nh liÖt, t¸c

®éng ®Õn con ng−êi mét c¸ch m¹nh mÏ. Søc m¹nh ®ã c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi

kh¸c kh«ng thÓ cã ®−îc"1.

§iÒu ®ã cho thÊy cÇn ph¸t huy vai trß cña truyÒn h×nh, kh«ng chØ ë c¸c b¶n

tin nhanh, c¸c phãng sù vÒ m«i tr−êng sinh th¸i nh− ®· lµm, mµ cÇn cã c¸c t¸c

phÈm nghÖ thuËt cã tÇm cì (nhÊt lµ phim truyÒn h×nh nhiÒu tËp vÒ hËu qu¶

1 Hå ChÝ Minh, Lª DuÈn, Tr−êng Chinh: VÒ v¨n häc ViÖt Nam. Nxb. V¨n häc, Hµ Néi, 1976, tr. 277.

nghiªm träng do vi ph¹m ®¹o ®øc sinh th¸i g©y nªn) g©y ®−îc Ên t−îng s©u s¾c

192

vµ l©u bÒn vÒ ph−¬ng diÖn ®¹o ®øc sinh th¸i ®èi víi ®éi ngò c¸n bé ®¶ng viªn

còng nh− mäi tÇng líp nh©n d©n. MÆt n÷a, truyÒn h×nh còng cÇn tæ chøc nh÷ng

cuéc thi vÒ m«i tr−êng sinh th¸i, trong ®ã vÊn ®Ò quan hÖ gi÷a x· héi vµ tù nhiªn,

®¹o ®øc sinh th¸i, c¸c ®iÒu kho¶n vÒ luËt b¶o vÖ m«i tr−êng…gãp phÇn n©ng cao

nhËn thøc vµ tr¸ch nhiÖm cña mäi ng−êi vÒ vÊn ®Ò b¶o vÖ m«i tr−êng.

Ba lµ, kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a ph¸t huy tÝnh tÝch cùc tù häc, tù tu d−ìng rÌn

luyÖn cña mçi ng−êi vµ ph¸t huy vai trß cña c¸c tæ chøc, c¸c lùc l−îng trong

gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i.

Trong sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña c¸c sù vËt, hiÖn t−îng, yÕu tè bªn

trong bao giê còng gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh trùc tiÕp. Tù häc, tù tu d−ìng rÌn luyÖn

lµ con ®−êng ph¸t triÓn néi lùc, lµ qu¸ tr×nh "tÝch tiÓu thµnh ®¹i" "khæ" luyÖn

thµnh tµi", lµ sù gi¶i quyÕt c¸c m©u thuÉn n¶y sinh bªn trong cña mçi con ng−êi

tr−íc yªu cÇu ph¸t triÓn phÈm chÊt vµ n¨ng lùc víi nh÷ng tiªu cùc c¶n trë tõ m«i

tr−êng x· héi vµ tõ nh÷ng h¹n chÕ bÊt cËp cña chÝnh hä.

Sinh thêi Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®¸nh gi¸ rÊt cao vai trß cña tù häc, tù tu

d−ìng rÌn luyÖn n©ng cao phÈm chÊt, n¨ng lùc cña mçi ng−êi. Theo Ng−êi, tù

häc, tù tu d−ìng rÌn luyÖn còng gièng nh− mµi ngäc, luyÖn vµng: ngäc cµng mµi

cµng s¸ng, vµng cµng luyÖn cµng trong.

Tù häc, tu d−ìng tù rÌn luyÖn thÓ hiÖn tÝnh tù gi¸c, tÝch cùc, tù lùc rÊt cao

trong qu¸ tr×nh trau dåi trÝ tuÖ, ph¸t triÓn tµi n¨ng, hßan thiÖn nh©n c¸ch cña mçi

ng−êi. ý thøc tù häc, tu d−ìng rÌn luyÖn lµ dÊu hiÖu râ nÐt nhÊt cña ho¹t ®éng tù

gi¸c cña con ng−êi trong c¶i t¹o chÝnh b¶n th©n m×nh, nhÊt lµ trong båi d−ìng

®¹o ®øc, lèi sèng.

Qu¸ tr×nh ®µo t¹o lµ qu¸ tr×nh truyÒn ®¹t tri thøc vµ ph−¬ng ph¸p, ®Þnh

h−íng cho ng−êi häc t×m ®Õn, thu nhËn vµ chuyÓn hãa thµnh tri thøc cña m×nh.

Víi khoa häc x· héi nh©n v¨n kh«ng chØ dõng l¹i ë tri thøc mµ tõ tri thøc, tõ thÕ

giíi quan ph−¬ng ph¸p luËn chuyÓn hãa thµnh niÒm tin lý t−ëng, lÏ sèng, gãp

phÇn båi d−ìng phÈm chÊt vµ n¨ng lùc cña con ng−êi. Lª nin chØ râ: ChØ khi nµo

c¸c ®ång chÝ tù m×nh biÕt t×m ra ph−¬ng h−íng trong vÊn ®Ò ®ã th× c¸c ®ång chÝ

míi cã thÓ coi m×nh lµ cã ®ñ tin t−ëng v÷ng ch¾c vµ b¶o vÖ niÒm tin ®ã mét c¸ch

193

th¾ng lîi tr−íc bÊt cø ng−êi nµo vµ tr−íc bÊt cø lóc nµo.

Bëi vËy, hiÖu qu¶ cña gi¸o dôc ®µo t¹o nãi chung vµ gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh

th¸i nãi riªng phô thuéc mét phÇn rÊt lín, cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh lµ ë ng−êi häc.

NÕu ng−êi häc, häc víi tinh thÇn tÝch cùc chñ ®éng, cã nhu cÇu, ®éng c¬ ®óng

®¾n, cã høng thó häc tËp, lùa chän ph−¬ng ph¸p phï hîp vµ say s−a nghiªm tóc

häc tËp, thùc hiÖn ®óng ph−¬ng ch©m "biÕn qu¸ tr×nh ®µo t¹o thµnh qu¸ tr×nh tù

®µo t¹o" th× qu¸ tr×nh ®ã míi cã kÕt qu¶. Ng−îc l¹i, ng−êi häc häc víi tinh thÇn

thô ®éng, ®èi phã, thiÕu say s−a, miÖt mµi, th× ch¾c ch¾n qu¸ tr×nh gi¸o dôc ®¹o

®øc sinh th¸i sÏ kh«ng cã kÕt qu¶. Lª nin viÕt: Kh«ng cã sù say s−a th× x−a nay

kh«ng cã vµ kh«ng thÓ cã ch©n lý.

§Æc thï cña ®¹o ®øc (bao gåm c¶ ®¹o ®øc x· héi vµ ®¹o ®øc sinh th¸i) lµ

tÝnh tù nguyÖn, tù gi¸c, lµ niÒm tin bªn trong, sù th«i thóc cña l−¬ng t©m vµ tr¸ch

nhiÖm. Trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi ë n−íc ta hiÖn nay, bªn c¹nh mÆt tÝch

cùc, mÆt tr¸i cña kinh tÕ thÞ tr−êng vµ më cöa mµ tiªu biÓu lµ lèi sèng thùc dông,

tÊt c¶ v× ®ång tiÒn, chØ thÊy lîi Ých tr−íc m¾t, kh«ng thÊy lîi Ých l©u dµi, chØ thÊy

lîi Ých c¸ nh©n kh«ng chó ý lîi Ých x· héi, lîi Ých tËp thÓ…®ang t¸c ®éng mét

c¸ch m¹nh mÏ vµo mäi tÇng líp nh©n d©n. V× vËy viÖc tù häc tù rÌn luyÖn cµng

khã kh¨n phøc t¹p, ®ßi hái sù nç lùc, ®ßi hái tÝnh tÝch cùc chñ ®éng rÊt cao cña

mçi ng−êi.

§Ó tu d−ìng rÌn luyÖn ®¹o ®øc sinh th¸i cã kÕt qu¶, ®ßi hái mçi ng−êi ph¶i

kiªn quyÕt ®Êu tranh chèng chñ nghÜa c¸ nh©n. Mét trong nh÷ng nÐt næi bËt cña

t− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ x©y dùng chñ nghÜa x· héi lµ ®Æt rÊt cao vÊn ®Ò x©y

dùng con ng−êi, trong x©y dùng con ng−êi ®Æt rÊt cao vÊn ®Ò ®¹o ®øc vµ trong

x©y dùng ®¹o ®øc ®Æt vÊn ®Ò rÊt cao lµ ®Êu tranh chèng chñ nghÜa c¸ nh©n. Chñ

tÞch Hå ChÝ Minh kh¼ng ®Þnh: "Chñ nghÜa c¸ nh©n lµ trë ng¹i lín cho x©y dùng

chñ nghÜa x· héi, cho nªn th¾ng lîi cña chñ nghÜa x· héi kh«ng thÓ t¸ch rêi

th¾ng lîi cña cuéc ®Êu tranh trõ bá chñ nghÜa c¸ nh©n"1 vµ muèn th¾ng kÎ ®Þch

bªn ngoµi th× tr−íc hÕt ph¶i ®¸nh th¾ng kÎ ®Þch bªn trong lµ chñ nghÜa c¸ nh©n.

1 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, tËp 9, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2000, tr. 291.

§Êu tranh chèng chñ nghÜa c¸ nh©n g¾n víi vÊn ®Ò x©y dùng ®¹o ®øc sinh th¸i

194

trong giai ®o¹n hiÖn nay l¹i cµng khã kh¨n, ph−c t¹p h¬n, v× nã khã nhËn thÊy

h¬n, nhiÒu khi ®−îc nóp d−íi c¸i vá xãa ®ãi gi¶m nghÌo, quèc kÕ d©n sinh, ph¸t

triÓn du lÞch, dÞch vô v.v…..

Thùc tÕ cho thÊy, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y kh«ng Ýt ng−êi, trong ®ã cã c¸n

bé, ®¶ng viªn v× lîi Ých c¸ nh©n, côc bé ®· ph¸ ho¹i tµi nguyªn thiªn nhiªn, «

nhiÔm m«i tr−êng sèng. Bëi vËy, trong gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i nh»m x©y

dùng lèi sèng hµi hßa gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn mµ kh«ng coi träng ®Êu tranh

kh¾c phôc, ng¨n ngõa chñ nghÜa c¸ nh©n th× viÖc gi¸o dôc ®ã kh«ng thÓ cã kÕt

qu¶ tèt ®Ñp.

KÕt hîp chÆt chÏ gi÷a c«ng t¸c t− t−ëng vµ c«ng t¸c tæ chøc lµ mét trong

nh÷ng vÊn ®Ò cã tÝnh nguyªn t¾c trong c«ng t¸c t− t−ëng. §Ó x©y dùng ®−îc lèi

sèng hµi hßa gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn th× viÖc ph¸t huy vai trß cña c¸c tæ chøc,

c¸c lùc l−îng trong gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i cã ý nghÜa ®Æc biÖt quan träng.

Chóng ta biÕt r»ng, mçi ng−êi tõ thña Êu th¬ cho ®Õn trän cuéc ®êi cña

m×nh bao giê còng g¾n víi nh÷ng tæ chøc nhÊt ®Þnh; tõ tr−êng líp mÇm non,

tr−êng tiÓu häc, trung häc c¬ së, trung häc phæ th«ng, cao ®¼ng, d¹y nghÒ, ®¹i

häc, tõ tæ chøc ®oµn thanh niªn, tæ chøc §¶ng, tæ chøc c«ng ®oµn, phô n÷, héi

cùu chiÕn binh, héi ng−êi cao tuæi…Mçi ng−êi chØ cã thÓ tr−ëng thµnh trong

quan hÖ g¾n bã, t¸c ®éng qua l¹i víi nh÷ng tæ chøc mµ m×nh sèng vµ ho¹t ®éng.

Tæ chøc m¹nh t¹o ra tiÒn ®Ò c¬ së cho mçi ng−êi, ph¸t triÓn phÈm chÊt vµ n¨ng

lùc, ng−îc l¹i sù ph¸t triÓn cña mçi ng−êi l¹i t¹o ra tiÒn ®Ò cho sù ph¸t triÓn cña

tæ chøc mµ ng−êi ®ã sèng vµ ho¹t ®éng.

H×nh thµnh nªn mét lèi sèng tèt ®Ñp vèn ®· rÊt khã kh¨n, phøc t¹p, trong

®iÒu kiÖn ë n−íc ta hiÖn nay th× l¹i cµng khã kh¨n phøc t¹p h¬n. Kh«ng ph¸t huy

tèt vai trß cña c¸c tæ chøc, c¸c lùc l−îng trong c«ng t¸c nµy th× khã cã thÓ nãi

®Õn ho¹t ®éng ®ã cã hiÖu qu¶ tèt ®Ñp. §Ó thùc hiÖn tèt biÖn ph¸p nµy cÇn chó

träng mét sè vÊn ®Ò nh− sau:

Tr−íc hÕt c¸n bé l·nh ®¹o c¸c tæ chøc, c¸c lùc l−îng cÇn nhËn thøc vai trß,

vÞ trÝ, tÇm quan träng cña vÊn ®Ò gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i. Cã nh− vËy hä míi

®Ò cao ®−îc ý thøc tr¸ch nhiÖm, x©y dùng quyÕt t©m, s©u s¸t n¾m b¾t t×nh h×nh,

195

®Ò xuÊt chñ tr−¬ng gi¶i ph¸p vµ cã kÕ ho¹ch cô thÓ trong gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh

th¸i còng nh− quan t©m ®Õn viÖc tu d−ìng rÌn luyÖn cña mäi ng−êi trong tæ chøc.

VÊn ®Ò ®Æc biÖt quan träng lµ vai trß cña c¸n bé chñ chèt, vai trß cña ng−êi ®øng

®Çu tæ chøc trong thùc hiÖn biÖn ph¸p nµy. Thùc tÕ ®· chøng tá ë ®©u c¸n bé chñ

chèt cã ý thøc tr¸ch nhiÖm cao trong b¶o vÖ m«i tr−êng sinh th¸i, quan t©m ®Õn

gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i th× ë ®ã viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i ®−îc coi träng

vµ tiÕn hµnh cã hiÖu qu¶, ý thøc b¶o vÖ m«i tr−êng cña mçi con ng−êi trong tæ

chøc ®−îc n©ng lªn. Ng−îc l¹i, n¬i nµo c¸n bé chñ chèt thiÕu g−¬ng mÉu, ý thøc

b¶o vÖ m«i tr−êng kÐm th× ë ®Êy ®¹o ®øc sinh th¸i kÐm, thËm chÝ ph¸ ho¹i tµi

nguyªn thiªn nhiªn lµm « nhiÔm m«i tr−êng sèng.

Thø hai, trªn c¬ së nhËn thøc s©u s¾c vµ quyÕt t©m cao, c¸c tæ chøc ph¶i cã

chñ tr−¬ng biÖn ph¸p phï hîp víi ®Æc ®iÓm ho¹t ®éng cña tæ chøc m×nh trong

gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i.

Víi tæ chøc §¶ng c¸c cÊp trong c«ng t¸c l·nh ®¹o cña m×nh cÇn cã néi

dung x©y dùng ®¹o ®øc sinh th¸i cho mäi c¸n bé, ®¶ng viªn. Trong ®¸nh gi¸ t×nh

h×nh c¸n bé ®¶ng viªn cÇn ph¶i ®¸nh gi¸, nhËn xÐt mÆt tu d−ìng rÌn luyÖn cña

c¸n bé, ®¶ng viªn vÒ ®¹o ®øc sinh th¸i. §èi víi c¸n bé, ®¶ng viªn cã ý thøc, hµnh

vi b¶o vÖ m«i tr−êng kÐm ph¶i ®−îc tiÕn hµnh kiÓm ®iÓm vµ xö lý kû luËt theo

møc ®é vi ph¹m.

Víi tæ chøc ®oµn thanh niªn cÇn ch¨m lo gi¸o dôc ý thøc b¶o vÖ m«i tr−êng

sinh th¸i cho mçi ®oµn viªn thanh niªn. Ph¸t ®éng c¸c phong trµo thanh niªn

xung kÝch trong b¶o vÖ m«i tr−êng sinh th¸i, coi träng h×nh thøc biÓu d−¬ng khen

th−ëng cho ®oµn viªn thanh niªn cã ý thøc tr¸ch nhiÖm cao trong b¶o vÖ m«i

tr−êng sinh th¸i, b¶o vÖ tµi nguyªn thiªn nhiªn, ®Êu tranh chèng l¹i nh÷ng hµnh

vi tµn ph¸ m«i tr−êng sinh th¸i. Tæ chøc c¸c cuéc thi t×m hiÓu vÒ m«i tr−êng sinh

th¸i vµ t×m hiÓu vÒ ®¹o ®øc sinh th¸i, nh»m gãp phÇn tÝch cùc n©ng cao ý thøc

b¶o vÖ m«i tr−êng sèng cho mçi ®oµn viªn thanh niªn.

Víi tæ chøc phô n÷: §©y lµ tæ chøc quÇn chóng kh¸ hïng hËu, cã vai trß

quan träng trong vËn ®éng quÇn chóng nh©n d©n thùc hiÖn c¸c chñ tr−¬ng chÝnh

s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n−íc. Gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i x©y dùng lèi sèng hµi

196

hßa gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn muèn cã kÕt qu¶ nhÊt thiÕt ph¶i ph¸t huy vai trß

cña tæ chøc nµy. §ã lµ ch¨m lo c«ng t¸c th«ng tin tuyªn truyÒn cho mçi héi viªn

vÒ vai trß, vÞ trÝ, tÇm quan träng cña b¶o vÖ m«i tr−êng sèng, ®Ó chÝnh mçi héi

viªn tÝch cùc tuyªn truyÒn vËn ®éng quÇn chóng nh©n d©n ch¨m lo b¶o vÖ m«i

tr−êng sèng, kh¾c phôc t×nh tr¹ng lµm « nhiÔm m«i tr−êng tõ nh÷ng hµnh vi nhá

nhÊt: Th¶i r¸c bõa b·i, phun thuèc trõ s©u kh«ng ®óng quy c¸ch, liÒu l−îng,

kh«ng phun theo c¸c lo¹i thuèc quy ®Þnh…®Õn nh÷ng hµnh vi nh− chÆt ph¸ rõng,

khai th¸c bu«n b¸n kho¸ng s¶n cña ®Êt n−íc…§ång thêi cÇn coi träng h×nh thøc

biÓu d−¬ng, khen th−ëng nh÷ng héi viªn cã ý thøc tr¸ch nhiÖm cao trong b¶o vÖ

m«i tr−êng sèng, b¶o vÖ tµi nguyªn thiªn nhiªn.

C¸c tr−êng häc, tïy theo cÊp häc, bËc häc cÇn quan t©m gi¸o dôc cho c¸c

em häc sinh hiÓu biÕt vÒ giíi tù nhiªn, vai trß cña tù nhiªn ®èi víi sù tån t¹i vµ

ph¸t triÓn cña x· héi, gi¸o dôc cho c¸c em t×nh yªu thiªn nhiªn vµ n©ng cao ý

thøc tr¸ch nhiÖm cña c¸c em häc sinh trong b¶o vÖ m«i tr−êng sèng, b¶o vÖ tµi

nguyªn thiªn nhiªn. Víi ®é tuæi trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh nh©n c¸ch, ®©y lµ

biÖn ph¸p cã vai trß quan träng ®Æc biÖt. Tuy c¸c thÇy, c« gi¸o m«n ®Þa lý cã

träng tr¸ch h¬n, nh−ng kh«ng ph¶i lµ c¸c thÇy c« gi¸o c¸c m«n häc kh¸c kh«ng

cã vai trß g× trong vÊn ®Ò nµy. Ng−îc l¹i, Ban gi¸m hiÖu nhµ tr−êng còng nh− c¸c

thÇy c« gi¸o cña tÊt c¶ c¸c m«n häc ®Òu cã vai trß to lín trong gi¸o dôc ®¹o ®øc

sinh th¸i cho c¸c em häc sinh.

KÕt luËn

Lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®· h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn

rÊt m¹nh mÏ trong nöa ®Çu cña thÕ kû XX. Hµng tû ng−êi trªn hµnh tinh nµy

®· x©y dùng trong thùc tÕ nh÷ng nguyªn t¾c vµ néi dung c¬ b¶n cña lèi sèng

d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa. Hµng tû ng−êi kh¸c ®· h−íng vÒ nh÷ng

nguyªn t¾c vµ néi dung x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i trong c¸c n−íc x·

héi chñ nghÜa. Lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®· s¶n sinh ra

nh÷ng nh©n c¸ch rÊt cao ®Ñp trong lao ®éng vµ trong chiÕn ®Êu. Hµng triÖu

197

ng−êi lao ®éng −u tó ra ®êi tõ lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®·

®−îc c¶ loµi ng−êi t«n vinh. Nh÷ng ng−êi céng s¶n, nh÷ng anh hïng trong

cuéc ®Êu tranh chèng ¸p bøc, bãc lét, chèng x©m l−îc, b¶o vÖ ®éc lËp tù do vµ

chñ nghÜa x· héi ®· lµ s¶n phÈm tuyÖt vêi cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x·

héi chñ nghÜa.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa víi nh÷ng néi dung vµ

nguyªn t¾c sèng cña nã ®· tõng thuyÕt phôc vµ l«i kÐo nhiÒu d©n téc trªn hµnh

tinh nµy h−íng vÒ nã.

Tuy nhiªn, trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña lèi sèng d©n

téc– hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®· béc lé kh¸ nhiÒu nh−îc ®iÓm lµm cho nhiÒu

néi dung vµ nguyªn t¾c sèng tèt ®Ñp cña nã kh«ng nh÷ng kh«ng thÓ thùc hiÖn

®−îc trong thùc tÕ, mµ cßn trë thµnh nh÷ng lùc c¶n, k×m h·m sù ph¸t triÓn

thùc tÕ cña lèi sèng ®ã.

N¨ng suÊt lao ®éng ph¸t triÓn chËm, lùc l−îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn kh«ng

cao, chñ nghÜa b×nh qu©n ¨n s©u vµo mäi quan hÖ x· héi, tr×nh ®é qu¶n lý x·

héi thÊp, sù ®éc quyÒn ch©n lý gia t¨ng, chÕ ®é d©n chñ x· héi chñ nghÜa bÞ vi

ph¹m, n¹n tham «, h¸ch dÞch, cöa quyÒn hoµnh hµnh, tÝnh kiªu ng¹o céng s¶n

xuÊt hiÖn ë nhiÒu lÜnh vùc cña cuéc sèng, ®¹o ®øc xuèng cÊp... tÊt c¶ nh÷ng

tiªu cùc ®ã ph¸ háng tõ gèc rÔ lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa,

lµm cho lèi sèng nµy bÞ tan r· ë nhiÒu d©n téc vµ còng ®Æt ra vÊn ®Ò ®æi míi

lèi sèng Êy cho phï hîp h¬n víi sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt vµ chÝnh trÞ míi.

HiÖn nay, néi dung vµ nh÷ng nguyªn t¾c cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i

x· héi chñ nghÜa vÉn mang ý nghÜa lÞch sö vÜ ®¹i, nã lµm thay ®æi tËn gèc

nh÷ng ho¹t ®éng sèng c¬ b¶n cña loµi ng−êi. Néi dung vµ nh÷ng nguyªn t¾c

Êy hiÖn nay ®ang thiÕu ®iÒu kiÖn thùc tiÔn vËn hµnh. Tuy nhiªn, nã vÉn lµ

nh÷ng chuÈn mùc khung, chuÈn mùc tèt ®Ñp, chuÈn mùc lý t−ëng ®Ó c¸c ho¹t

®éng sèng v−¬n lªn vµ ph¸t triÓn nã rùc rì h¬n.

§Ó tiÕp tôc cñng cè vµ hoµn thiÖn lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ

nghÜa ë ViÖt Nam hiÖn nay, chóng t«i cã mét sè kiÕn nghÞ sau ®©y:

Mét lµ, §¶ng vµ Nhµ n−íc cÇn tiÕp tôc hoµn thiÖn hÖ thèng chÝnh s¸ch

198

®Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt, chuyÓn ®æi c¬ cÊu kinh tÕ, ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸,

hiÖn ®¹i ho¸ nh»m n©ng cao ®êi sèng vËt chÊt cho nh©n d©n, ®Æc biÖt ®Ó thùc

hiÖn xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, c¶i thiÖn vµ n©ng cao dÞch vô h¹ tÇng thiÕt yÕu, an

sinh x· héi cho ng−êi nghÌo.

Hai lµ, §¶ng, Nhµ n−íc vµ Bé V¨n ho¸ - ThÓ thao vµ Du lÞch, c¸c cÊp,

c¸c ngµnh cÇn cã biÖn ph¸p ®Ó th−êng xuyªn n©ng cao hiÖu qu¶ l·nh ®¹o cña

§¶ng trªn lÜnh vùc v¨n ho¸ trªn c¬ së ®æi míi nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ vai trß

®Æc biÖt quan träng cña v¨n ho¸ trong viÖc båi d−ìng vµ ph¸t huy nh©n tè con

ng−êi; cÇn më cuéc vËn ®éng gi¸o dôc chñ nghÜa yªu n−íc g¾n liÒn víi thi ®ua

yªu n−íc vµ gi¸o dôc vÒ chñ nghÜa x· héi vµ phong trµo “Toµn d©n ®oµn kÕt

x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸".

Ba lµ, ®Èy m¹nh viÖc tuyªn truyÒn, gi¸o dôc t− t−ëng Hå ChÝ Minh, chñ

nghÜa M¸c- Lªnin nh»m n©ng cao lý t−ëng ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x·

héi cho ®éi ngò c¸n bé, ®¶ng viªn vµ mäi tÇng líp nh©n d©n.

Hai lµ, §¶ng, Nhµ n−íc vµ Bé V¨n ho¸ - ThÓ thao vµ Du lÞch, c¸c cÊp,

c¸c ngµnh cÇn cã biÖn ph¸p ®Ó th−êng xuyªn n©ng cao hiÖu qu¶ l·nh ®¹o cña

§¶ng trªn lÜnh vùc v¨n ho¸ trªn c¬ së ®æi míi nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ vai trß

®Æc biÖt quan träng cña v¨n ho¸ trong viÖc båi d−ìng vµ ph¸t huy nh©n tè con

ng−êi; ®æi míi ph−¬ng thøc l·nh ®¹o cña §¶ng theo h−íng võa ®¶m b¶o cho

v¨n ho¸, v¨n häc, nghÖ thuËt, b¸o chÝ ph¸t triÓn ®óng ®Þnh h−íng x· héi chñ

nghÜa, võa ®¶m b¶o quyÒn tù do d©n chñ c¸ nh©n trong s¸ng t¹o v¨n ho¸ trªn

c¬ së ph¸t huy tÝnh tù gi¸c cao cña ®éi ngò v¨n nghÖ sÜ.

Ba lµ, cÇn më cuéc vËn ®éng gi¸o dôc chñ nghÜa yªu n−íc g¾n liÒn víi

thi ®ua yªu n−íc vµ gi¸o dôc vÒ chñ nghÜa x· héi vµ phong trµo “Toµn d©n

®oµn kÕt x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸” lµm chuyÓn biÕn nhËn thøc trong toµn

x· héi, tr−íc hÕt trong cÊp uû ®¶ng, ®¶ng viªn, c¸n bé c¸c ®oµn thÓ quÇn

chóng. Huy ®éng mäi lùc l−îng nh©n d©n vµ c¶ hÖ thèng chÝnh trÞ tõ “trªn

xuèng”, tõ trong §¶ng, c¬ quan nhµ n−íc, c¸c ®oµn thÓ chÝnh trÞ- x· héi ®Õn

c¸c tæ chøc x· héi tÝch cùc tham gia vµo c¸c phong trµo: Ng−êi tèt, viÖc tèt;

Uèng n−íc nhí nguån; §Òn ¬n ®¸p nghÜa; Xãa ®ãi gi¶m nghÌo; X©y dùng gia

199

®×nh v¨n ho¸, lµng x·, ph−êng v¨n ho¸; Toµn d©n doµn kÕt x©y dùng cuéc

sèng míi ë khu d©n c−.

Bèn lµ, t¨ng c−êng nguån lùc vµ ph−¬ng tiÖn cho ho¹t ®éng v¨n ho¸

b»ng c¸ch t¨ng thªm møc ®Çu t− cho v¨n ho¸ tõ nguån ng©n s¸ch nhµ n−íc,

tÝch cùc huy ®éng c¸c nguån lùc ngoµi ng©n s¸ch cho sù ph¸t triÓn v¨n ho¸.

N¨m lµ, thùc hiÖn c¸c gi¶i ph¸p vÒ x©y dùng, t¨ng c−êng n¨ng lùc chñ

thÓ cña nh©n d©n ®èi víi quyÒn lùc nhµ n−íc, chèng tù do v« chÝnh phñ,

chèng côc bé bÌ ph¸i; n©ng cao ý thøc ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc cña ng−êi thi

hµnh c«ng vô, chèng quan liªu, tuú tiÖn, ®éc tµi trong hÖ thèng qu¶n lý x· héi.

S¸u lµ, ®Èy m¹nh tuyªn truyÒn, gi¸o dôc dôc ®¹o ®øc, c¸c chuÈn mùc ®¹o

®øc vµ c¬ chÕ ®iÒu chØnh hµnh vi ®¹o ®øc th«ng qua c¸c h×nh thøc chÝnh qui

vµ c¸c h×nh thøc kh«ng chÝnh qui

B¶y lµ, kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a ph¸t huy tÝnh tÝch cùc tù häc, tù tu d−ìng

rÌn luyÖn cña mçi ng−êi vµ ph¸t huy vai trß cña c¸c tæ chøc, c¸c lùc l−îng x·

héi trong gi¸o dôc vµ tù gi¸o dôc.

200

Danh môc tµi liÖu tham kh¶o

a. 1. A.I.Acn«n®èp: LÜnh vùc tinh thÇn cña lèi sèng x· héi chñ nghÜa,

M¸txc¬va, 1978.

amin 2. Samir Amin vµ Francois Houtart: Toµn cÇu ho¸ c¸c cuéc ph¶n kh¸ng.

HiÖn tr¹ng c¸c cuéc ®Êu tranh, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi,

2004.

Anghª 3. X.Anghªlèp (Bungari): Lèi sèng x· héi chñ nghÜa vµ nh÷ng nh©n tè

¶nh h−ëng ®Õn nh©n c¸ch, 1979.

anh 4. §µo Duy Anh: ViÖt Nam v¨n hãa sö c−¬ng, Nxb. Bèn Ph−¬ng, Sµi

Gßn, 1951.

anh 5. §µo Duy Anh: Nguån gèc d©n téc ViÖt Nam, Nxb. ThÕ giíi, Hµ Néi,

1950.

anh 6. §µo Duy Anh: §Êt n−íc ViÖt Nam qua c¸c ®êi, Nxb. Khoa häc, Hµ

Néi, 1964.

annan 7. Kofi Annan: Ph¶i ch¨ng chóng ta vÉn b¶o toµn ®−îc c¸c gi¸ trÞ phæ

biÕn, ViÖn Th«ng tin khoa häc x· héi. Tµi liÖu phôc vô nghiªn cøu sè:

TN 2005- 36, 2005.

¸nh 8. Toµn ¸nh: NÕp cò tÝn ng−ìng ViÖt Nam, Nxb. Hoa §¨ng, Sµi Gßn,

1952.

b¸c 9. B¸c Hå víi v¨n nghÖ sü (1985), Nxb. T¸c phÈm míi, Hµ Néi.

b¸o 10. B¸o c¸o ViÖt Nam thùc hiÖn c¸c môc tiªu ph¸t triÓn thiªn niªn kû,

th¸ng 8-2005.

b¸o 11. B¸o c¸o ph¸t triÓn con ng−êi 1999 (2000), Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia,

Hµ Néi.

b¸o 12. B¸o Tuæi trÎ, sè ra ngµy 27/ 03/ 2006.

b¸o an 13. B¸o An ninh thÕ giíi, sè ra ngµy 08/ 04/2006.

200

B×nh 14. NguyÔn §øc B×nh (chñ biªn ): VÒ chñ nghÜa x· héi vµ con ®êng ®i lªn

chñ nghÜa x· héi ë ViÖt Nam, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2003.

b×nh 15. NguyÔn §øc B×nh, Lª H÷u NghÜa, TrÇn H÷u TiÕn (§ång chñ biªn):

Gãp phÇn nhËn thøc thÕ giíi ®−¬ng ®¹i, Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ

Néi, 2003.

b×nh 16. §ç ThÞ B×nh, Lª Ngäc V¨n, NguyÔn Linh KhiÕu: Gia ®×nh ViÖt Nam

vµ ng−êi phô n÷ trong gia ®×nh thêi kú c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸

®Êt n−íc, Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 2002.

b¶n 17. B¶n tin Th«ng tÊn x· ViÖt Nam ngµy 12 th¸ng 4 n¨m 1998.

b¹t 18. NguyÔn TrÇn B¹t, V¨n ho¸ vµ con ng−êi, Nxb V¨n ho¸ Th«ng tin, Hµ

Néi, 2006.

bËt 19. NguyÔn Kh¸nh BËt, Bïi §×nh Phong, Hoµng Trang: Mét sè néi dung

c¬ b¶n trong t− t−ëng ®¹i ®oµn kÕt Hå ChÝ Minh, Nxb. NghÖ An,

1995.

bÝnh 20. TrÇn V¨n BÝnh (Chñ biªn): Toµn cÇu ho¸ vµ quyÒn c«ng d©n ë ViÖt

Nam, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2003.

B. 21. A.P.Butenc«: C¸i phæ biÕn vµ c¸i ®Æc thï trong lèi sèng x· héi chñ

nghÜa, 1978.

c. 22. C.M¸c vµ Ph. ¡ngghen: Toµn tËp, t.4, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ

Néi, 1993.

c«ng 23. C«ngst¨ngtinèp: Lý luËn M¸c - Lªnin vÒ c¸ch m¹ng, Nxb. Sù thËt, Hµ

Néi, 1957.

c−¬ng 24. Ph¹m Nh− C−¬ng (chñ biªn): VÒ vÊn ®Ò x©y dùng con ng−êi míi, Nxb.

Khoa häc X· héi, Hµ Néi, 1978.

c−¬ng 25. Bïi ThÕ C−¬ng: An sinh ng−êi giµ, Nxb. §¹i häc Quèc gia Hµ Néi, Hµ

Néi, 2005.

c−êng 26. TrÇn §øc C−êng: Toµn cÇu ho¸ - Mét sè vÊn ®Ò triÕt häc ®Æt ra ë

ch©u ¸ - Th¸i B×nh D−¬ng hiÖn nay, T¹p chÝ TriÕt häc (1), 2006.

201

chiªu 27. Khang Thøc Chiªu: C¶i c¸ch thÓ chÕ v¨n ho¸, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc

gia, Hµ Néi, 1996.

chinh 28. Tr−êng Chinh: C¸ch m¹ng d©n téc d©n chñ nh©n d©n ViÖt Nam, Nxb.

Sù thËt, Hµ Néi, 1976.

chó 29. Phan Huy Chó: LÞch triÒu hiÕn ch−¬ng lo¹i chÝ, Nxb. Khoa häc X·

héi, Hµ Néi, 1992.

chøc 30. NguyÔn ViÕt Chøc (chñ biªn): X©y dùng ®¹o ®øc lèi sèng vµ ®êi sèng

v¨n hãa ë thñ ®« Hµ Néi trong thêi kú ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp hãa,

hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc, Nxb. V¨n hãa Th«ng tin, 2001.

chuÈn 31. NguyÔn Träng ChuÈn, NguyÔn V¨n Phóc (chñ biªn): MÊy vÊn ®Ò ®¹o

®øc trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr−êng ë ViÖt Nam hiÖn nay, Nxb.

ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2003.

chuÈn 32. NguyÔn Träng ChuÈn: Nh÷ng biÕn ®éng vÒ gi¸ trÞ trong thêi kú ®æi

míi ë ViÖt Nam, B¸o c¸o t¹i Héi th¶o Nh÷ng biÕn ®éng cña gi¸ trÞ

trong thêi kú ®æi míi, B¨ngkok, Th¸i Lan, 1997.

chuÈn 33. NguyÔn Träng ChuÈn: Mét sè vÊn ®Ò vÒ triÕt häc - con ng−êi - x· héi,

Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 2002.

chuÈn 34. NguyÔn Träng ChuÈn: Nh÷ng vÊn ®Ò toµn cÇu trong hai thËp niªn ®Çu

thÕ kû XXI, T¹p chÝ TriÕt häc (9),2003.

chuÈn 35. NguyÔn Träng ChuÈn: Nh÷ng th¸ch thøc cña toµn cÇu ho¸, T¹p chÝ

TriÕt häc (5), 2003.

chuÈn 36. NguyÔn Träng ChuÈn: Héi nhËp quèc tÕ: C¬ héi vµ th¸ch thøc ®èi víi

gi¸ trÞ truyÒn thèng trong ®iÒu kiÖn toµn cÇu ho¸ hiÖn nay, T¹p chÝ

TriÕt häc (8), 2004.

chuÈn 37. NguyÔn Träng ChuÈn: Toµn cÇu ho¸ hiÖn nay vµ qu¸ tr×nh d©n chñ

ho¸ ®êi sèng x· héi, T¹p chÝ TriÕt häc (1), 2006.

chuÈn 38. NguyÔn Träng ChuÈn (chñ biªn): Nh÷ng vÊn ®Ò toµn cÇu trong hai

thËp niªn ®Çu cña thÕ kû XXI, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2006.

202

chuÈn 39. NguyÔn Träng ChuÈn, Ph¹m V¨n §øc, Hå Sü Quý (§ång chñ biªn):

T×m hiÓu gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp

ho¸, hiÖn ®¹i ho¸, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2001.

chuÈn 40. NguyÔn Träng ChuÈn, NguyÔn V¨n Huyªn (®ång chñ biªn): Gi¸ trÞ

truyÒn thèng tr−íc nh÷ng th¸ch thøc cña toµn cÇu ho¸, Nxb. ChÝnh trÞ

Quèc gia, Hµ Néi, 2002.

chuÈn 41. NguyÔn Träng ChuÈn, NguyÔn V¨n Phóc (§ång chñ biªn): MÊy vÊn

®Ò ®¹o ®øc trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ trêng ë n−íc ta hiÖn nay, Nxb.

ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2003.

cù 42. Vò §×nh Cù- TrÇn xu©n SÇm: Lùc l−îng s¶n xuÊt míi vµ kinh tÕ tri

thøc, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2006.

dong 43. Ph¹m TÊt Dong (chñ biªn): Khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n: M−êi n¨m

®æi míi vµ ph¸t triÓn, Nxb. Khoa häc X· héi, Hµ Néi, 1997.

Dòng 44. §inh Xu©n Dòng (chñ biªn): X©y dùng lµng v¨n ho¸ ë ®ång b»ng B¾c

Bé thêi kú c«ng nhgiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ

Néi, 2005.

dòng 45. NguyÔn TuÊn Dòng: Chñ quyÒn quèc gia trong bèi c¶nh toµn cÇu ho¸

kinh tÕ hiÖn nay, T¹p chÝ TriÕt häc (2), 2002.

duÈn 46. Lª DuÈn: C¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa ë ViÖt Nam, t.3, Nxb. Sù thËt,

Hµ Néi, 1980.

dung 47. Vò Kim Dung: Ph©n biÖt kh¸i niÖm gi¸ trÞ vµ chuÈn mùc gi¸ trÞ, T¹p

chÝ Nghiªn cøu lý luËn (3),1998.

dung 48. Vò Träng Dung (Chñ biªn): Gi¸o tr×nh ®¹o ®øc häc M¸c - Lªnin, Nxb.

ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi 2005.

Dung 49. Vò Träng Dung- §ç Huy: Gi¸o tr×nh Mü häc M¸c -Lªnin, Nxb. ChÝnh

trÞ Quèc gia, Hµ Néi 2001.

®¨ng 50. Hµ §¨ng (1996), Ph¸t huy truyÒn thèng vµ b¶n lÜnh d©n téc trong giao

l−u v¨n ho¸ víi n−íc ngoµi, T¹p chÝ Céng s¶n (2).

203

®¶ng 51. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn

thø VI, Nxb. Sù thËt, Hµ Néi, 1986.

®¶ng 52. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: C−¬ng lÜnh x©y dùng ®Êt n−íc trong thêi kú

qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi, Nxb. Sù thËt, Hµ Néi, 1991.

®¶ng 53. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø t− Ban ChÊp

hµnh Trung −¬ng, khãa VII, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1991.

®¶ng 54. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: NghÞ quyÕt cña Bé chÝnh trÞ vÒ mét sè ®Þnh

h−íng lín trong c«ng t¸c t− t−ëng hiÖn nay - Tµi liÖu l−u hµnh néi bé,

Hµ Néi, 1995.

®¶ng 55. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn

thø VIII, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1996.

®¶ng 56. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban chÊp

hµnh Trung −¬ng, khãa VIII, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1998.

®¶ng 57. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn

thø IX, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2001.

®¶ng 58. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn

thø X, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2006.

®¶ng 59. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn

thø X, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2006.

®avi®. 60. V.E.§avi®«vÝch: D−íi l¨ng kÝnh triÕt häc, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia,

Hµ Néi, 2002.

®iÓm 61. Ng« V¨n §iÓm (Chñ biªn): Toµn cÇu ho¸ kinh tÕ vµ héi nhËp kinh tÕ

quèc tÕ cña ViÖt Nam, Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2004.

®iÒm 62. NguyÔn Khoa §iÒm (Chñ biªn): X©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸

ViÖt Nam tiªn tiÕn ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia,

Hµ Néi, 2002

204

®oµn 63. TrÇn V¨n §oµn: C¸i g× cã thÓ ®−îc gäi lµ truyÒn thèng, B¸o c¸o t¹i

Héi th¶o khoa häc Quèc tÕ “Gi¸ trÞ truyÒn thèng tr−íc nh÷ng th¸ch

thøc cña toµn cÇu ho¸”, th¸ng 05 n¨m 2001 t¹i Hµ Néi.

®øc 64. Lª Quý §øc, Hoµng ChÝ B¶o: V¨n ho¸ ®¹o ®øc ë n−íc ta hiÖn nay,

Nxb. V¨n ho¸ Th«ng tin vµ ViÖn v¨n ho¸, Hµ Néi, 2007.

®øc 65. Ph¹m V¨n §øc: VÊn ®Ò kÕ thõa vµ ph¸t triÓn trong lÞch sö triÕt häc,

T¹p chÝ TriÕt häc (3), 1991.

®−êng 66. L©m Ng÷ §−êng: Sèng ®Ñp, Nxb. V¨n hãa, Hµ Néi, 1993.

®øc 67. Ph¹m V¨n §øc: Toµn cÇu ho¸ vµ sù t¸c ®éng cña nã ®èi víi ViÖt Nam

hiÖn nay, T¹p chÝ TriÕt häc (3), 2006.

echac 68. Ech¸c D«n: Gi¸ trÞ cuéc sèng vµ gi¸ trÞ v¨n ho¸, Nxb. S¸ch gi¸o khoa

M¸c- Lªnin, Hµ Néi( TrÇn V¨n T¹o dÞch), 1987.

Feng 69. Chen Fenglin: MÊy suy nghÜ vÒ quan niÖm gi¸ trÞ §«ng ¸. ViÖn Th«ng

tin Khoa häc X· héi - Tµi liÖu nghiªn cøu sè TN 99- 44, 1999.

Friedmam 70. Thomas L.Friedman: ChiÕc Lexus vµ c©y ¤liu (The Lexus and The

Olive Tree), Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 2005.

friedman 71. Thomas L.Friedman: ThÕ giíi ph¼ng - Tãm l−îc lÞch sö thÕ giíi thÕ kû

21, Nxb. TrÎ, Hµ Néi, 2006.

giµu 72. TrÇn V¨n Giµu, T¸c phÈm ®−îc tÆng gi¶i th−ëng Hå ChÝ Minh, Nxb.

Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 2003.

giµu 73. TrÇn V¨n Giµu: Gi¸ trÞ tinh thÇn truyÒn thèng cña d©n téc ViÖt Nam,

Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1980.

giµu 74. TrÇn V¨n Giµu: HÖ t− t−ëng yªu n−íc ViÖt Nam, T¹p chÝ TriÕt häc

(16), Nxb. Khoa häc X· héi, Hµ Néi, 1998.

grzor 75. Grzgorz W.Kolodko: Toµn cÇu ho¸ vµ t−¬ng lai cña c¸c n−íc ®ang

chuyÓn ®æi, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2006.

205

gueh 76. Jean-Marie GuÐhenno: Mü ho¸ toµn cÇu hay toµn cÇu ho¸ n−íc Mü?

ViÖn Th«ng tin khoa häc x· héi - Tµi liÖu phôc vô nghiªn cøu sè TN

99-112, 1999.

hµ 77. NguyÔn Hång Hµ: M«i tr−êng v¨n ho¸ víi viÖc x©y dùng lèi sèng con

ng−êi míi, Nxb. V¨n hãa th«ng tin vµ ViÖn v¨n ho¸, Hµ Néi, 2005.

h¶i 78. L−¬ng ViÖt H¶i: HiÖn ®¹i ho¸ x· héi - Mét sè vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc

tiÔn, Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 2001.

h¶o 79. NguyÔn Vò H¶o: Giao tiÕp liªn v¨n ho¸ trong bèi c¶nh toµn cÇu ho¸:

Mét sè vÊn ®Ò triÕt häc, T¹p chÝ TriÕt häc (7), 2006.

h¹c 80. Ph¹m Minh H¹c (Chñ biªn): VÊn ®Ò con ng−êi trong sù nghiÖp CNH,

H§H, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1996.

h¹c 81. Ph¹m Minh H¹c (Chñ biªn): T©m lý ng−êi ViÖt Nam ®i vµo c«ng

nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸. Nh÷ng ®iÒu cÇn kh¾c phôc, Nxb. ChÝnh trÞ

Quèc gia, Hµ Néi, 2004.

häc 82. Häc viÖn ChÝnh trÞ Quèc gia Hå ChÝ Minh - ViÖn Th«ng tin Khoa häc

- Phßng Tæng hîp l−u tr÷ , Toµn cÇu ho¸ víi v¨n ho¸, (7), 2000.

hËu 83. NguyÔn Hïng HËu: Chñ nghÜa yªu n−íc truyÒn thèng ViÖt Nam tr−íc

xu thÕ héi nhËp, toµn cÇu ho¸, B¸o c¸o t¹i Héi th¶o khoa häc Quèc tÕ

“Gi¸ trÞ truyÒn thèng tríc nh÷ng th¸ch thøc cña toµn cÇu ho¸”, Hµ

Néi, 2002.

hoµng 84. NguyÔn Huy Hoµng: TriÕt häc - V¨n ho¸, gi¸ trÞ vµ con ng−êi, Nxb.

V¨n ho¸ th«ng tin, Hµ Néi, 2003.

hoa 85. Lª Nh− Hoa (chñ biªn): Lèi sèng trong ®êi sèng ®« thÞ hiÖn nay, Nxb.

V¨n hãa Th«ng tin, Hµ Néi, 1993.

hoa 86. Lª Nh− Hoa: Qu¶n lý v¨n hãa ®« thÞ trong ®iÒu kiÖn c«ng nghiÖp ho¸

®Êt n−íc, Nxb.V¨n hãa Th«ng tin, Hµ Néi, 2000.

hoa 87. Lª Nh− Hoa: B¶n s¾c d©n téc trong lèi sèng hiÖn ®¹i, Nxb. V¨n ho¸

Th«ng tin vµ ViÖn v¨n ho¸, Hµ Néi, 2003.

206

híi 88. §ç ThÞ Hoµ Híi: Gi¸ trÞ nh©n v¨n ViÖt Nam tr−íc xu thÕ héi nhËp

toµn cÇu, B¸o c¸o t¹i Héi th¶o Quèc tÕ Gi¸ trÞ truyÒn thèng trong bèi

c¶nh toµn cÇu ho¸, Hµ Néi, 2001.

hiÒn 89. Vò HiÒn: “Lµm chñ’, mét t− t−ëng cao ®Ñp. T¹p chÝ céng s¶n, sè 517

(4), 1997.

hiÒn 90. §ç Lan HiÒn: Mét sè “rµo c¶n” cÇn v−ît qua ®Ó ph¸t triÓn ®èi víi

c¸c d©n téc ch©u ¸ trong bèi c¶nh toµn cÇu ho¸, T¹p chÝ TriÕt häc (4),

2006.

hiÕu 91. §oµn §øc HiÕu: VÊn ®Ò ph¸t huy vai trß cña quÇn chóng nh©n d©n vµ

®oµn kÕt d©n téc trong sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt

n−íc, T¹p chÝ TriÕt häc (1), 2005.

h−îu 92. TrÇn §×nh H−îu, C¸c bµi gi¶ng vÒ t− t−ëng ph−¬ng §«ng, Nxb. §¹i

häc Quèc gia Hµ Néi, 2001.

h÷u 93. §Æng H÷u (chñ biªn): Ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc

gia, Hµ Néi, 2001.

ht 94. http://www1.thanhnien.com.vn/Xahoi/2005/11/30/130791.tno

ht 95. http://vnexpress.net/Vietnam/Xa-hoi/2006/04/3B9E8F96/

Hungtin 96. Samuel Hungtingt¬n: Sù va ch¹m cña c¸c nÒn v¨n minh, Nxb. Lao

®éng, Hµ Néi, 2003.

huy 97. §ç Huy: X©y dùng m«i tr−êng v¨n hãa ë n−íc ta hiÖn nay tõ gãc nh×n

gi¸ trÞ häc, Nxb. V¨n hãa Th«ng tin, Hµ Néi, 2001.

huy 98. §ç Huy: Nh©n c¸ch v¨n hãa trong b¶ng gi¸ trÞ ViÖt Nam, Nxb. Khoa

häc X· héi, Hµ Néi,1993.

huy 99. §ç Huy: V¨n hãa vµ ph¸t triÓn, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi,

2005.

huy 100. §ç Huy: T− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ x©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n

hãa míi ë ViÖt Nam, Nxb. Khoa häc X· héi, 2000.

207

huy 101. §ç Huy: NhËn diÖn v¨n hãa ViÖt Nam vµ sù biÕn ®æi cña nã trong thÕ

kû XX, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, 2002.

huy 102. §ç Huy: “C¬ chÕ, chuÈn mùc ®¹o ®øc x· héi vµ nh÷ng hµnh vi ®¹o

®øc c¸ nh©n”, T¹p chÝ triÕt häc (2), tr. 23 – 25.), 2002.

huy 103. §ç Huy: Nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng ë ViÖt Nam tríc th¸ch thøc cña

toµn cÇu ho¸, B¸o c¸o t¹i Héi th¶o Quèc tÕ Gi¸ trÞ truyÒn thèng trong

bèi c¶nh toµn cÇu ho¸, Hµ Néi, 2001.

huy 104. §ç Huy: X©y dùng m«i tr−êng v¨n ho¸ ë níc ta hiÖn nay tõ gãc nh×n

gi¸ trÞ häc, Nxb V¨n ho¸ th«ng tin, Hµ Néi, 2001.

huyªn 105. NguyÔn V¨n Huyªn: Mét sè chuÈn mùc gi¸ trÞ −u tréi khi n−íc ta

chuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, T¹p chÝ TriÕt häc (1), 1995.

huyªn 106. NguyÔn V¨n Huyªn: Toµn cÇu ho¸ vµ mét sè vÊn ®Ò ®Æt ra ®èi víi

b¶n s¾c v¨n ho¸ ViÖt Nam, T¹p chÝ Céng s¶n (18), 2001.

huyªn 107. NguyÔn V¨n Huyªn: Lèi sèng ng−êi ViÖt Nam d−íi t¸c ®éng cña toµn

cÇu ho¸ hiÖn nay, T¹p chÝ TriÕt häc (12), 2003.

jinhai 108. Yang Jinhai: LÞch sö, hiÖn tr¹ng vµ c¸c vÊn ®Ò thuéc ®iÓm nãng trong

nghiªn cøu vÒ toµn cÇu ho¸, ViÖn Th«ng tin khoa häc x· héi - Tµi liÖu

phôc vô nghiªn cøu sè TN 10/2000.

kaputi. 109. I.N. Kaputi: Lèi sèng x· héi chñ nghÜa, nh÷ng khÝa c¹nh kinh tÕ, Nxb.

M¸txc¬va, 1976.

khanh 110. §Æng C¶nh Khanh: X· héi häc thanh niªn, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia,

Hµ Néi, 2006.

khanh 111. §Æng C¶nh Khanh: VÊn ®Ò toµn cÇu ho¸ vµ thÕ hÖ trÎ ViÖt Nam hiÖn

nay, T¹p chÝ Céng s¶n (14), 2000.

khiªu 112. Vò Khiªu (chñ biªn): V¨n hãa ViÖt Nam - x· héi vµ con ng−êi, Nxb.

Khoa häc X· héi, Hµ Néi, 2000.

khiªu 113. Vò Khiªu: "Sù suy tho¸i ®¹o ®øc vµ gi¶i ph¸p cña chóng ta", T¹p chÝ

T©m lý häc, (9), 2003.

208

khiªu 114. Vò Khiªu: Bµn vÒ v¨n hiÕn ViÖt Nam, Nxb. Thµnh phè Hå ChÝ Minh,

2005

khiªu 115. Vò Khiªu: §¹o ®øc x· héi - nçi lo chung cña toµn nh©n lo¹i, Trung

t©m khoa häc x· héi & nh©n v¨n quèc gia, Hµ Néi, 2003.

lª 116. Thanh Lª: Gi¸o dôc lèi sèng nÕp sèng míi, Nxb. Tæng hîp Thµnh phè

Hå ChÝ Minh, 2004.

lª 117. Phan Huy Lª - Vò Minh Giang (Chñ biªn): C¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng vµ

con ng−êi ViÖt Nam hiÖn nay, Ch−¬ng tr×nh KHCN cÊp Nhµ n−íc KX-

07- 02, Hµ Néi, 1994.

lª 118. Phan Huy Lª: Chñ nghÜa yªu n−íc truyÒn thèng ViÖt Nam, Tµi liÖu

dïng trong líp båi d−ìng gi¸o viªn M¸c-Lªnin, 1997.

lai 119. T−¬ng Lai: HiÖn ®¹i ho¸ truyÒn thèng vµ truyÒn thèng ho¸ hiÖn ®¹i,

T¹p chÝ Céng s¶n (16), 2001.

lan 120. Lª ThÞ Lan: Quan hÖ gi÷a c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i trong

x©y dùng ®¹o ®øc, T¹p chÝ TriÕt häc (7), 2002.

Lªnin. 121. V. I. Lªnin: Toµn tËp, t.1, Nxb. TiÕn bé, Matxc¬va, 1974.

Lªnin. 122. V. I. Lªnin: Toµn tËp, t.18, Nxb. TiÕn bé, Matxc¬va, 1980.

Lªnin. 123. V. I. Lªnin: Toµn tËp, t.23, Nxb. TiÕn bé, Matxc¬va, 1981.

Lªnin. 124. V. I. Lªnin: Toµn tËp, t.26, Nxb. TiÕn bé, Matxc¬va, 1981.

Lªnin. 125. V. I. Lªnin: Toµn tËp, t.29, Nxb. TiÕn bé, Matxc¬va, 1981.

Lªnin. 126. V. I .Lªnin: Toµn tËp, t.33, Nxb. TiÕn bé, Matxc¬va, 1979.

Lªnin. 127. V.I. Lª nin: Toµn tËp, t.35, Nxb. TiÕn bé, Matxc¬va, 1979.

lu©n 128. TrÞnh Duy Lu©n: X· héi häc ®« thÞ, Nxb. Khoa häc X· héi, 2004.

l−u 129. Tr−êng L−u (Chñ biªn): V¨n ho¸ ®¹o ®øc vµ tiÕn bé x· héi, Nxb. V¨n

ho¸ Th«ng tin, Hµ Néi, 1998.

l−u 130. Tr−êng L−u (Chñ biªn): V¨n ho¸ vµ ph¸t triÓn, Nxb. V¨n ho¸ th«ng

tin, Hµ Néi, 1995.

209

l−u 131. Tr−êng L−u: Toµn cÇu ho¸ vµ vÊn ®Ò b¶o tån v¨n ho¸ d©n téc, Nxb.

ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2003.

M. 132. C.M¸c vµ Ph.¡ngghen: Toµn tËp, t.3, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ

Néi, 1995

m. 133. C.M¸c vµ Ph.¡nghgen: Toµn tËp, t.8, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ

Néi, 1993.

M. 134. C.M¸c vµ Ph.¡ngghen: Toµn tËp, t.20, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ

Néi, 1995.

M. 135. C.M¸c vµ Ph.¡ngghen: Toµn tËp, t.21, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ

Néi, 1995.

M. 136. C.M¸c vµ Ph. ¡ngghen: Toµn tËp, t.22, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia,Hµ

Néi, 1995.

M. 137. C.M¸c vµ Ph. ¡ngghen: Toµn tËp, t.23, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ

Néi, 1993.

M. 138. C.M¸c vµ Ph.¡ngghen: Toµn tËp, t.37, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ

Néi, 1993.

m−êi 139. §ç M−êi: VÒ c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc, Nxb. ChÝnh trÞ

Quèc gia, Hµ Néi, 1997.

minh 140. Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, t.4, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995.

minh 141. Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, t.5, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995.

minh 142. Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, t.6, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995.

minh 143. Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, t.9, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1996.

minh 144. Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, t.10, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1996.

minh 145. Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, t.11, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1996.

minh 146. Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, t.12, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1996.

minh 147. Hå ChÝ Minh: VÒ ph¸t huy søc m¹nh ®¹i ®oµn kÕt d©n téc, Nxb. ChÝnh

trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2003.

210

nam 148. Ph¹m Xu©n Nam (chñ biªn): TriÕt lý ph¸t triÓn ë ViÖt Nam - MÊy vÊn

®Ò cèt yÕu, Nxb. Khoa häc X· héi, 2002.

nga 149. NguyÔn ThÞ Nga: Ph¸t huy truyÒn thèng yªu níc ViÖt Nam trong giai

®o¹n hiÖn nay, T¹p chÝ Céng s¶n (1), 2006.

ngäc 150. Phan Ngäc, B¶n s¾c v¨n ho¸ ViÖt Nam, Nxb. V¨n ho¸ Th«ng tin, Hµ

Néi, 2002.

nghiªn 151. Nghiªn cøu con ng−êi, gi¸o dôc, ph¸t triÓn vµ thÕ kû XXI, Kû yÕu Héi

nghÞ khoa häc quèc tÕ, Hµ Néi, 1994.

nghÞ 152. NghÞ quyÕt cña Bé ChÝnh trÞ vÒ mét sè ®Þnh h−íng lín trong c«ng t¸c

t− t−ëng hiÖn nay (18/2/1995).

nghÜa 153. Lª H÷u NghÜa: VÊn ®Ò toµn cÇu ho¸ - Ph−¬ng ph¸p luËn tiÕp cËn triÕt

häc, T¹p chÝ Céng s¶n (24), 2000.

nghÜa 154. Lª H÷u NghÜa, Lª Ngäc Tßng (®ång chñ biªn): Toµn cÇu ho¸- Nh÷ng

vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2004.

ñy 155. ñy ban Quèc gia vÒ thËp kû quèc tÕ ph¸t triÓn v¨n hãa, ñy ban quèc

gia UNESCO cña ViÖt Nam, ViÖn Khoa häc X· héi ViÖt Nam: MÊy

vÊn ®Ò v¨n hãa vµ ph¸t triÓn ë ViÖt Nam, Nxb. Khoa häc X· héi,

1993.

phong 156. Bïi §×nh Phong: Quan ®iÓm kÕ thõa cña Hå ChÝ Minh, T¹p chÝ Th«ng

tin lý luËn (5), 1999.

phong 157. NguyÔn Hång Phong: Mét sè vÊn ®Ò vÒ h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi, v¨n

ho¸ vµ ph¸t triÓn, Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 2000.

quang 158. Ph¹m Ngäc Quang: Vai trß cña nhµ n−íc d©n téc trong xu thÕ toµn

cÇu ho¸, T¹p chÝ TriÕt häc (9), 2002.

quý 159. Hå Sü Quý: §éng th¸i cña mét sè gi¸ trÞ truyÒn thèng trong bèi c¶nh

toµn cÇu ho¸, Bµi viÕt tham dù Héi th¶o Quèc tÕ "Toµn cÇu ho¸:

Nh÷ng vÊn ®Ò triÕt häc ë ch©u ¸ - Th¸i B×nh D−¬ng", Hµ Néi, 2005.

211

quý 160. Hå Sü Quý: VÒ gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ ch©u ¸, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ

Néi, 2005.

quý 161. NguyÔn Duy Quý: §¹o ®øc x· héi ë n−íc ta hiÖn nay vÊn ®Ò vµ gi¶i

ph¸p, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2006.

quý 162. NguyÔn Duy Quý: ThÕ giíi trong hai thËp niªn ®Çu thÕ kû XXI,

Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2002.

rót 163. RótkªvÝch (vµ nhiÒu t¸c gi¶): Lèi sèng x· héi chñ nghÜa, Nxb. Sù thËt,

Hµ Néi, 1982.

Rozental 164. M.M Rozental: Tõ ®iÓn triÕt häc, Nxb. TiÕn bé Matxc¬va vµ Nxb Sù

thËt Hµ Néi, 1986.

s. 165. A.Stªpanhian: PhÐp biÖn chøng cña sù ph¸t triÓn lèi sèng x· héi chñ

nghÜa thµnh lèi sèng céng s¶n chñ nghÜa, ViÖn TriÕt häc vµ ViÖn Hµn

l©m Khoa häc Liªn X«, 1978.

sÇm 166. §µo Xu©n SÇm: Nh×n nhËn cña x· héi víi thÞ tr−êng vµ doanh nghiÖp,

Nxb. Thèng kª, Hµ Néi,2000.

s−êng 167. §−êng Vinh S−êng: Toµn cÇu ho¸ kinh tÕ - C¬ héi vµ th¸ch thøc ®èi

víi c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, Nxb. ThÕ giíi, 2004.

t. 168. A.Touraine: Phª ph¸n tÝnh hiÖn ®¹i, Nxb. ThÕ giíi, Hµ Néi, 2003.

t¸ 169. Lª Do·n T¸- Vò Träng Dung (chñ biªn) (t¸i b¶n cã bæ sung): Gi¸o

tr×nh TriÕt häc M¸c- Lªnin, tËp II, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi,

2007.

t¸ 170. Lª Do·n T¸ (chñ biªn): TËp bµi gi¶ng lÞch sö triÕt häc, TËp II, Nxb.

ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1994.

T«nstk. 171. V.I.T«nstk: Lèi sèng, kh¸i niÖm, hiÖn thùc c¸c vÊn ®Ò, M¸txc¬va,

1977.

t×nh 172. NguyÔn ChÝ T×nh: LuËn thuyÕt "Sù ®ông ®é gi÷a c¸c nÒn v¨n minh"

cña Hun-tinh-t¬n vµ quan ®iÓm cña chóng ta, T¹p chÝ Céng s¶n (7),

2000.

212

t¹o 173. V¨n T¹o (chñ biªn): §« thÞ cæ ViÖt Nam, ViÖn Sö häc xuÊt b¶n, 1989.

t¹o 174. V¨n T¹o: Chóng ta kÕ thõa di s¶n nµo, Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi,

1993.

t−êng 175. NguyÔn M¹nh T−êng: Mét sè biÓu hiÖn cña sù biÕn ®æi gi¸ trÞ ®¹o ®øc

trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ë ViÖt Nam hiÖn nay vµ gi¶i ph¸p kh¾c

phôc, T¹p chÝ TriÕt häc (6), 2002.

th− 176. NguyÔn Tµi Th− (chñ biªn): LÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam (tËp 1), Nxb.

Khoa häc X· héi, Hµ Néi, 1993.

th− 177. NguyÔn Tµi Th−: Suy nghÜ vÒ mét hÖ gi¸ trÞ tinh thÇn trong thêi kú ®æi

míi ë n−íc ta hiÖn nay, T¹p chÝ TriÕt häc (1), 1995.

th− 178. NguyÔn Tµi Th−: Nho gi¸o vµ sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i

ho¸ ë ViÖt Nam hiÖn nay, T¹p chÝ TriÕt häc (5), 2002.

th¾ng 179. Vâ V¨n Th¾ng: X©y dùng lèi sèng ViÖt Nam hiÖn nay, Nxb. V¨n Hãa,

Hµ Néi, 2006.

th¾ng 180. Lª Sü Th¾ng: LÞch sö t− t−ëng ViÖt Nam (tËp 2), Nxb. Khoa häc x·

héi, Hµ Néi, 1997.

th¾ng 181. NguyÔn Nam Th¾ng (LuËn ¸n tiÕn sü): Chñ nghÜa yªu n−íc ViÖt Nam

nöa cuèi thÕ kû XIX, ViÖn TriÕt häc, Hµ Néi, 2005.

thanh 182. NguyÔn V¨n Thanh (Chñ biªn): Nh÷ng m¶ng tèi cña toµn cÇu ho¸,

Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2003.

thanh 183. NguyÔn V¨n Thanh (Chñ biªn): B×nh minh cña mét toµn cÇu ho¸

kh¸c, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2003.

thi 184. Lª Thi: Phô n÷ n«ng th«n vµ viÖc ph¸t triÓn c¸c lo¹i ngµnh nghÒ phi

n«ng nghiÖp, Nxb. khoa häc x· héi , Hµ Néi, 1998.

thi 185. Lª Thi: Gia ®×nh ViÖt Nam trong bèi c¶nh ®Êt n−íc ®æi míi, Nxb.

Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 2002.

213

thi 186. Lª Thi: Gia ®×nh, phô n÷ ViÖt Nam víi d©n sè, v¨n ho¸ vµ sù ph¸t

triÓn bÒn v÷ng, Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 2004.

thóy 187. §ç ThÞ Minh Thuý (chñ biªn): X©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸

ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc - Thµnh tùu vµ kinh

nghiÖm, Nxb. V¨n ho¸ Th«ng tin, Hµ Néi, 2004.

thuËt 188. Chu Kh¾c ThuËt (chñ biªn): V¨n hãa, lèi sèng víi m«i tr−êng, Nxb.

V¨n hãa Th«ng tin, 1998.

tõ 189. Tõ ®iÓn TiÕng ViÖt, Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1992.

tõ 190. Tõ ®iÓn TriÕt häc, Nxb. TiÕn bé, Matxc¬va, 1975.

toµn 191. §Æng H÷u Toµn: Toµn cÇu ho¸, “nguy c¬ tha ho¸” vµ vÊn ®Ò ®Þnh

h−íng gi¸ trÞ v¨n ho¸ tinh thÇn, T¹p chÝ TriÕt häc (5), 2006.

toµn 192. L¹i V¨n Toµn (Chñ biªn): TruyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i trong v¨n ho¸,

Nxb. ViÖn Th«ng tin Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 1999.

toµn 193. Toµn cÇu ho¸ vµ t¸c ®éng ®èi víi sù héi nhËp cña ViÖt Nam, Nxb.

ThÕ giíi, Hµ Néi, 2003.

toff 194. Alvin Toffler: Lµn sãng thø ba, Nxb Thanh niªn, Hµ Néi, 2002.

trang 195. Hoµng Trang - Ph¹m Ngäc Anh (§ång chñ biªn): T− t−ëng nh©n v¨n

Hå ChÝ Minh víi viÖc gi¸o dôc ®éi ngò c¸n bé, ®¶ng viªn hiÖn nay,

Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2004.

trang 196. M¹c V¨n Trang - Lª §øc Phóc: Tæng luËn vÒ gi¸ trÞ vµ gi¸o dôc gi¸

trÞ, Hµ Néi, 1993.

trÇm 197. Ph¹m ThÞ Ngäc TrÇm: C¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ sinh th¸i truyÒn thèng ViÖt

Nam tr−íc xu thÕ toµn cÇu ho¸, T¹p chÝ TriÕt häc (7), 2001.

tr−êng 198. Hµ Xu©n Tr−êng: §Þnh h−íng X· héi chñ nghÜa ë ViÖt Nam - Mét sè

vÊn ®Ò lý luËn cÊp b¸ch, Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1994.

trung 199. Trung t©m nghiªn cøu vµ t− vÊn vÒ ph¸t triÓn: Thµnh thÞ hãa vµ ®êi

sèng thµnh thÞ, Hµ Néi, 1997.

214

Tuar. 200. M.Tuaren¬: Sù ®¶o lén cña thÕ giíi. §Þa chÝnh trÞ cña thÕ kû XXI, Nxb.

ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1996.

tuÊn 201. Hµ V¨n TÊn: BiÖn chøng cña truyÒn thèng, T¹p chÝ Céng s¶n (3),

1981.

tuÊn 202. Vâ Minh TuÊn: T¸c ®éng cña toµn cÇu ho¸ ®Õn ®¹o ®øc sinh viªn hiÖn

nay, T¹p chÝ triÕt häc (4), 2004.

Tug¶i 203. V.P. Tugarinov: Lý luËn gi¸ trÞ trong chñ nghÜa Marx, Nxb. Lªningrat,

1968.

tuyªn 204. Th¸i Duy Tuyªn: Sù biÕn ®æi ®Þnh h−íng gi¸ trÞ cña con ng−êi ViÖt

Nam, T¹p chÝ TriÕt häc (1), 1995.

uÈn 205. NguyÔn Quang UÈn, NguyÔn Th¹c, M¹c V¨n Trang: Gi¸ trÞ- §Þnh

h−íng gi¸ trÞ nh©n c¸ch vµ gi¸o dôc gi¸ trÞ, Ch−¬ng tr×nh KHCN cÊp

Nhµ n−íc KX- 07- 04, Hµ Néi, 1995.

undp 206. UNDP, B¸o c¸o vÒ ph¸t triÓn con ng−êi 2004, 2005, 2006.

v¹n 207. §Æng Nghiªm V¹n, Céng ®ång quèc gia d©n téc ViÖt Nam, Nxb. §¹i

häc quèc gia Thµnh Phè Hå ChÝ Minh, 2003.

v−îng 208. TrÇn Quèc V−îng (chñ biªn): C¬ së v¨n hãa ViÖt Nam, Nxb. Gi¸o

dôc, Hµ Néi, 1997.

v−îng 209. TrÇn Quèc V−îng (chñ biªn): V¨n hãa häc ®¹i c−¬ng vµ c¬ së v¨n

hãa ViÖt Nam, Nxb. Khoa häc X· héi, Hµ Néi,1996.

v−îng 210. TrÇn Quèc V−îng: V¨n ho¸ ViÖt Nam- t×m tßi vµ suy ngÉm, Nxb. V¨n

häc, Hµ Néi, 2003

vinh 211. Hoµng Vinh: Nh÷ng vÊn ®Ò v¨n ho¸ trong ®êi sèng x· héi ViÖt Nam

hiÖn nay, Nxb. V¨n ho¸ Th«ng tin vµ ViÖn v¨n ho¸, Hµ Néi, 2006.

vinh 212. Huúnh Kh¸i Vinh (chñ biªn): Mét sè vÊn ®Ò vÒ lèi sèng, ®¹o ®øc

chuÈn gi¸ trÞ x· héi, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2001.

215

vinh 213. Huúnh Kh¸i Vinh vµ Thanh TuÊn: V¨n hãa khoan dung, Nxb. ChÝnh

trÞ Quèc gia, Hµ Néi. 1998.

vinh 214. TrÇn Xu©n Vinh: Sù biÕn ®æi mét sè gi¸ trÞ c¬ b¶n cña thanh niªn hiÖn

nay, T¹p chÝ TriÕt häc (1), 1995.

viÖn 215. ViÖn Khoa häc x· héi ViÖt Nam - ViÖn TriÕt häc: B¶n dÞch mét sè

b¸o c¸o cña §¹i héi triÕt häc thÕ giíi lÇn thø XXI (®−îc tæ chøc t¹i

Thæ NhÜ Kú th¸ng 8 n¨m 2003), Hµ Néi, 2003.

viÖn 216. ViÖn Khoa häc x· héi ViÖt Nam - ViÖn Kinh tÕ vµ ChÝnh trÞ thÕ giíi:

“Toµn cÇu ho¸ - ChuyÓn ®æi vµ tiÕp cËn ®a chiÒu”, Nxb. ThÕ giíi, Hµ

Néi, 2005.

viÖn q 217. ViÖn Quèc tÕ: Toµn cÇu ho¸ vµ sù t−¬ng t¸c gi÷a c¸c nÒn v¨n minh,

Matxc¬va - "Kinh tÕ"- 2001.

viÖt 218. TrÇn Nguyªn ViÖt: Gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng ViÖt Nam vµ c¸i phæ

biÕn toµn nh©n lo¹i cña ®¹o ®øc trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, T¹p chÝ

TriÕt häc (5), 2002.

vÒ 219. VÒ gi¸ trÞ tinh thÇn truyÒn thèng ViÖt Nam, Nxb. Th«ng tin lý luËn, Hµ

Néi, 1993.

vÞnh 220. Hå SÜ VÞnh (chñ biªn): V¨n hãa vµ con ng−êi, Nxb. V¨n hãa vµ T¹p

chÝ V¨n hãa NghÖ thuËt, Hµ Néi, 1993.

xanh 221. Lª H÷u Xanh (Chñ biªn): T¸c ®éng cña t©m lý lµng x· trong viÖc x©y

dùng ®êi sèng kinh tÕ- x· héi ë n«ng th«n ®ång b»ng B¾c Bé n−íc ta

hiÖn nay, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi 2001

216

b¸o c¸o tãm t¾t

Céng t¸c viªn thùc hiÖn ®Ò tµi

1. ThS. NguyÔn Thanh B×nh Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

2. PGS, TS. Lª BØnh Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

3. PGS, TS. Vò Träng Dung Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV

4. TS. Vò V¨n HËu Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

5. TS. TrÞnh Duy Huy Tr−êng §¹i häc Hång §øc, Thanh Ho¸

6. ThS. TriÖu Quang Minh Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

7. ThS. Ng« ThÞ Thu Ngµ Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

8. TS. Cung ThÞ Ngäc Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

9. TS. TrÇn ThÞ Minh Ngäc Khoa XHH vµ TLL§QL, Häc viÖn CT - HC KV I

10. ThS. T« ThÞ Nhung Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

11. TS. Mai ThÞ Quý Tr−êng §¹i häc Hång §øc, Thanh Ho¸

12. TS. NguyÔn ThÞ Minh T©m Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

13. TS. NguyÔn Nam Th¾ng Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

14. TS. Lª ThÞ Thuû Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

15. ThS. §Æng ¸nh TuyÕt Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

16. TS. Lª ThÞ Minh Hµ Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

17. ThS. Ng« ThÞ Hoµng YÕn Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

Më ®Çu

1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi X©y dùng lèi sèng míi lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô träng ®¹i vµ l©u dµi cña qu¸ tr×nh "x©y dùng nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc, ®¸p øng yªu cÇu ph¸t triÓn cña x· héi vµ con ng−êi trong ®iÒu kiÖn ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ vµ héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ"1. D−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng, trong nh÷ng n¨m qua chóng ta ®· ®¹t ®−îc nhiÒu thµnh tùu vÎ vang trong viÖc x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸ ë c¬ së theo h−íng "lµm cho v¨n hãa thÊm s©u vµo tõng khu d©n c−, tõng gia ®×nh, tõng ng−êi"2. NhiÒu nÕp sèng cò, l¹c hËu, nhiÒu hñ tôc trªn kh¾p mäi miÒn ®Êt n−íc ®· ®−îc kh¾c phôc; mét sè nÕp sèng míi ®· ®−îc h×nh thµnh gãp phÇn lµm cho lèi sèng cña x· héi ta chuyÓn theo h−íng d©n téc - hiÖn ®¹i.

Tuy nhiªn, nh− V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng, kho¸ VIII ®· chØ râ: hiÖn nay x· héi ta ®ang cã "sù suy tho¸i nghiªm träng vÒ ®¹o ®øc lèi sèng ë mét bé phËn kh«ng nhá c¸n bé ®¶ng viªn; trong ®ã cã c¶ c¸n bé cã chøc, cã quyÒn. N¹n tham nhòng dïng tiÒn cña Nhµ n−íc tiªu xµi phung phÝ, ¨n ch¬i sa ®o¹ kh«ng ®−îc ng¨n chÆn cã hiÖu qu¶. HiÖn t−îng quan liªu, cöa quyÒn, s¸ch nhiÔu nh©n d©n, kÌn cùa ®Þa vÞ, côc bé ®Þa ph−¬ng, bÌ ph¸i, mÊt ®oµn kÕt kh¸ phæ biÕn"3. "Lèi sèng thùc dông…chØ chó ý tíi lîi Ých vËt chÊt mµ coi nhÑ gi¸ trÞ tinh thÇn, chØ chó ý ®Õn lîi Ých c¸ nh©n mµ coi th−êng lîi Ých céng ®ång, chØ chó ý ®Õn lîi Ých tr−íc m¾t mµ coi nhÑ lîi Ých l©u dµi, c¬ b¶n…"4 ®· ¶nh h−ëng to lín ®Õn qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lµnh m¹nh cña ®Êt n−íc.

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi toµn quèc lÇn thø X, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi,

2006, tr. 213.

2 S®d: tr. 213. 3 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng, Kho¸ VIII,

Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1998, tr. 46 - 47 vµ tr. 29 -30.

4 S®d, tr. 46 - 47 vµ tr. 29 -30.

Tr−íc t×nh h×nh ®ã, c¸c v¨n kiÖn ®¹i héi §¶ng tõ lÇn thø VIII, thø IX vµ lÇn thø X ®Òu coi viÖc x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i lµ mét bé phËn quan träng cña qu¸ tr×nh lµm cho v¨n ho¸ trë thµnh "nÒn t¶ng tinh thÇn cña x· héi". X©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i kh«ng chØ g¾n liÒn víi lÞch tr×nh ph¸t triÓn bÒn v÷ng ë n−íc ta trong thÕ kû XXI, mµ cßn g¾n toµn diÖn víi viÖc x©y dùng nh©n c¸ch v¨n ho¸ mµ §¹i héi §¶ng lÇn thø X ®· ®Ò xuÊt. X©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i lµ nÒn t¶ng "n©ng cao v¨n ho¸ l·nh ®¹o vµ qu¶n lý, v¨n ho¸

1

trong kinh doanh vµ v¨n ho¸ trong nh©n c¸ch cña thanh niªn, thiÕu niªn; chèng nh÷ng hiÖn t−îng ph¶n v¨n ho¸ vµ phi v¨n ho¸"1. Mét kiÓu ng−êi míi ®¹i diÖn cho trÝ tuÖ ViÖt Nam míi, mét nh©n c¸ch v¨n ho¸ ®¹i diÖn cho thêi ®¹i míi ®Òu g¾n chÆt víi qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng míi. §¹o ®øc cña con ng−êi míi, t¸c phong lao ®éng cña con ng−êi ViÖt Nam míi, cuéc sèng t©m t−, t×nh c¶m, c¸c quan hÖ gia ®×nh cña con ng−êi míi kh«ng t¸ch rêi víi qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng míi.

Cã thÓ nãi, x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i lµ ®iÓm nhÊn quan träng cña c«ng cuéc x©y dùng nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc trong lÞch tr×nh thÕ kû XXI. Thùc chÊt cña sù nghiÖp x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay lµ ®Þnh h−íng vµ x¸c lËp sù lùa chän con ®−êng ®Ó nh©n d©n ta h−íng tíi mét x· héi: d©n giµu, n−íc m¹nh, c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh. §ã lµ qu¸ tr×nh nh©n ®¹o ho¸ toµn bé ®êi sèng x· héi mµ mçi c¸ nh©n sÏ ph¸t huy tÝnh tù chñ, tù gi¸c, søc m¹nh bªn trong nh»m h−íng tíi mét kiÓu ng−êi ViÖt Nam míi cña thÕ kû XXI: giµu cã vÒ tri thøc, phong phó vÒ t©m hån, cao ®Ñp vÒ ®¹o ®øc vµ xuÊt s¾c vÒ tµi n¨ng.

V× vËy, viÖc lµm râ b¶n chÊt, néi dung vµ c¸c gi¶i ph¸p x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cã ý nghÜa "hoµn thiÖn hÖ gi¸ trÞ míi cña con ng−êi ViÖt Nam, kÕ thõa c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n téc vµ tiÕp thu tinh hoa v¨n ho¸ cña loµi ng−êi"2 nh− V¨n kiÖn §¹i héi §¶ng lÇn thø X ®· nhÊn m¹nh. Nã cã ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn s©u s¾c trong viÖc vun trång vµ ph¸t triÓn c¸i tÝch cùc, ®Èy lïi vµ lo¹i bá c¸i tiªu cùc trong qu¸ tr×nh tiÕn lªn cña ®Êt n−íc.

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi §¹i biÓu toµn quèc lÇn thø X, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia,

Hµ Néi, 2006, tr. 213.

2 S®d, tr. 213.

2. T×nh h×nh nghiªn cøu cña ®Ò tµi Lèi sèng lµ mét lÜnh vùc rÊt réng. Trong mÊy chôc n¨m nay, do sù ph¸t triÓn nhiÒu mÆt cña cuéc sèng míi, nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi còng nh− ë n−íc ta ®· cã nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu lèi sèng tõ c¸c ph−¬ng diÖn kh¸c nhau. VÒ ph−¬ng diÖn triÕt häc, ë Liªn X« ®· cã nhiÒu nhµ triÕt häc nh−: Gled¬man, RótkªvÝch, Inhatèpxki, Butenc«… ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu lèi sèng nãi chung vµ lèi sèng x· héi chñ nghÜa ë Liªn X« nãi riªng. C«ng tr×nh Lèi sèng x· héi chñ nghÜa cña tËp thÓ c¸c viÖn sÜ th«ng tÊn, c¸c tiÕn sÜ triÕt häc… cña Liªn X« viÕt, do Nhµ xuÊt b¶n Sù thËt, Hµ Néi xuÊt b¶n b»ng tiÕng ViÖt n¨m 1982 gåm XIV ch−¬ng víi 518 trang ®· giíi thiÖu nhiÒu vÊn ®Ò c¬ b¶n vµ quan träng cña lèi sèng x· héi chñ nghÜa ë Liªn X«. C¸c vÊn ®Ò c¬ së chÝnh trÞ, c¬ së

2

kinh tÕ, lèi sèng n«ng th«n, lèi sèng ®« thÞ, cuéc ®Êu tranh t− t−ëng trong lèi sèng ë Liªn X« ®· ®−îc nghiªn cøu c«ng phu trong t¸c phÈm nµy.

ë ViÖt Nam, lèi sèng tr−íc hÕt lµ lÜnh vùc nghiªn cøu cña c¸c nhµ x· héi häc. Trong c¸c t¹p chÝ X· héi häc ë n−íc ta, c¸c vÊn ®Ò lèi sèng cña c¸c nhãm x· héi ®· ®−îc nghiªn cøu ®a d¹ng. VÒ ph−¬ng diÖn triÕt häc, trªn t¹p chÝ TriÕt häc, t¹p chÝ Céng s¶n thØnh tho¶ng cã ®Ò cËp ®Õn c¸c ph−¬ng diÖn tæng qu¸t cña lèi sèng nh− lÜnh vùc tinh thÇn cña lèi sèng, c¸i phæ biÕn vµ c¸i ®Æc thï trong lèi sèng, lèi sèng x· héi chñ nghÜa vµ nh÷ng nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn cña nh©n c¸ch… Cho ®Õn nay, ë n−íc ta v× rÊt nhiÒu lý do kh¸c nhau ch−a cã mét c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu hÖ thèng, toµn diÖn vµ tËp trung lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay. §©y lµ mét vÊn ®Ò phøc t¹p vµ khã, ®ßi hái vèn triÕt häc s©u vµ trÝ thøc cña rÊt nhiÒu ngµnh khoa häc liªn quan nh− chÝnh trÞ häc, kinh tÕ häc, t©m lý häc, triÕt häc còng nh− nhiÒu khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n kh¸c. CÇn ph¶i cã nguån kinh phÝ hîp lý ®Ó triÓn khai nhiÒu ®Ò tµi kh¸c nhau xung quanh vÊn ®Ò x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay.

§Ò tµi nµy cè g¾ng ph©n tÝch s©u lÜnh vùc vËt chÊt cña lèi sèng, c¸i phæ biÕn vµ c¸i ®Æc thï trong lèi sèng, sù thèng nhÊt gi÷a c¸i ®óng, c¸i tèt, c¸i ®Ñp trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i theo quan niÖm cña chñ nghÜa M¸c - Lª nin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh. VÊn ®Ò lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i trong sù ph©n tÝch theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh sÏ lµ trung t©m nghiªn cøu cña ®Ò tµi nµy. §Ò tµi triÓn khai nghiªn cøu d−íi ¸nh s¸ng c¸c t− t−ëng cña §¶ng ta vÒ lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i. §Ò tµi sÏ lµm s¸ng tá mÆt vËt chÊt vµ mÆt tinh thÇn cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i g¾n liÒn víi nh÷ng vÊn ®Ò ý thøc t− t−ëng chÝnh trÞ, ®¹o ®øc thÈm mü cña nhiÒu tÇng líp, nhiÒu vïng d©n c−…trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña nh©n c¸ch con ng−êi ViÖt Nam míi.

3. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô nghiªn cøu 3.1. Môc ®Ých nghiªn cøu §Ò tµi lµm s¸ng tá lý luËn cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh, quan ®iÓm cña §¶ng ta vÒ lèi sèng x· héi chñ nghÜa vµ lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i; ph©n tÝch thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i hiÖn nay; tõ ®ã nªu ra ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p c¬ b¶n x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay.

3.2. NhiÖm vô nghiªn cøu §Ó ®¹t ®−îc môc ®Ých nghiªn cøu trªn ®©y, ®Ò tµi cã nhiÖm vô:

3

Mét lµ, tr×nh bµy cã hÖ thèng quan niÖm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh, quan ®iÓm cña §¶ng ta vÒ b¶n chÊt vµ néi dung cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i.

Hai lµ, tr×nh bµy kh¸i qu¸t thùc tr¹ng x©y dùng lèi sèng ë n−íc ta hiÖn nay trong c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, th«ng qua kh¶o s¸t lèi sèng cña mét sè tÇng líp d©n c− c¬ b¶n vµ c¸c nhãm x· héi ë n−íc ta còng nh− chÊt l−îng sèng c¬ b¶n cña toµn x· héi.

Ba lµ, ®Ò ra ph−¬ng h−íng vµ mét sè gi¶i ph¸p c¬ b¶n x©y dùng lèi sèng

d©n téc - hiÖn ®¹i theo quan ®iÓm cña §¶ng ta.

4. Néi dung nghiªn cøu Mét lµ, c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i. Hai lµ, thùc tr¹ng cña lèi sèng ë n−íc ta hiÖn nay. Ba lµ, ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë

ViÖt Nam hiÖn nay.

5. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu Trªn c¬ së ph−¬ng ph¸p luËn cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh vµ ®−êng lèi chÝnh s¸ch cña §¶ng, ®Ò tµi sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p: ph©n tÝch - tæng hîp, so s¸nh ®èi chiÕu, l«gÝc- lÞch sö, kÕt hîp víi ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra, kh¶o s¸t x· héi häc ®ång thêi g¾n lý luËn víi thùc tiÔn, sö dông ph−¬ng ph¸p hÖ thèng ho¸ vµ kh¸i qu¸t ho¸ ®Ó nghiªn cøu.

6. KÕt cÊu cña B¸o c¸o tãm t¾t kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Ò tµi Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, môc lôc vµ danh môc tµi liÖu tham kh¶o, B¸o

c¸o tãm t¾t kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Ò tµi gåm 3 ch−¬ng víi 8 tiÕt.

Ch−¬ng 1: C¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn cña lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i. Ch−¬ng 2: Thùc tr¹ng x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay. Ch−¬ng 3: Ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p c¬ b¶n x©y dùng lèi sèng d©n téc-

hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay.

4

Ch−¬ng 1

c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn

cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i

1.1. Quan niÖm cña triÕt häc M¸c – Lªnin vÒ b¶n chÊt cña lèi sèng 1.1.1. Kh¸i niÖm lèi sèng vµ nh÷ng ph¹m trï liªn quan Lèi sèng lµ mét kh¸i niÖm réng. Ph¹m vi biÓu hiÖn cña lèi sèng trong toµn bé c¸c quan hÖ cña con ng−êi. Trong quan niÖm cña triÕt häc M¸c – Lªnin, lèi sèng lµ nh÷ng ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ x· héi nhÊt ®Þnh. Ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi bao hµm mét tæng thÓ nhiÒu quan hÖ: Mét lµ, ho¹t ®éng lao ®éng, ho¹t ®éng s¶n xuÊt mµ trung t©m cña nã lµ c¸ch thøc lao ®éng. Hai lµ, ho¹t ®éng sèng, bao gåm c¶ nh÷ng ho¹t ®éng v¨n hãa, tinh thÇn, t×nh c¶m vµ t©m linh. Ba lµ, ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi g¾n liÒn víi c¸c thiÕt chÕ tù nhiªn cña mçi x· héi. Bèn lµ, kü n¨ng lao ®éng vµ b¶n chÊt d©n téc t¹o nªn diÖn m¹o sèng cã tÝnh kÕ thõa tõ ®êi nµy qua ®êi kh¸c. N¨m lµ, x· héi cã giai cÊp kh«ng cã mét lèi sèng duy nhÊt, trong mçi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, Ýt nhÊt cã ba lèi sèng. S¸u lµ, lèi sèng cßn lµ quan hÖ cña c¸ nh©n víi x· héi.

C¸c ph¹m trï liªn quan ®Õn lèi sèng lµm nªn b¶n chÊt cña lèi sèng gåm: nÕp sèng, tËp qu¸n, lÏ sèng, phong c¸ch sèng, møc sèng, chÊt l−îng sèng, ph−¬ng thøc sèng, chÕ ®é sèng.

Nh− vËy, víi t− c¸ch lµ ®èi t−îng nghiªn cøu tæng hîp cña triÕt häc, lèi sèng lµ mét c¬ cÊu tæng thÓ bao chøa c¶ nÕp sèng, lÏ sèng, møc sèng, chÊt l−îng sèng, phong c¸ch sèng vµ ph−¬ng thøc sèng g¾n liÒn víi tån t¹i x· héi, ý thøc x· héi vµ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cña x· héi. 1.1.2. B¶n chÊt x∙ héi cña lèi sèng B¶n chÊt x· héi cña lèi sèng ®−îc thÓ hiÖn th«ng qua ho¹t ®éng sèng cña c¸ nh©n, th«ng qua ®Þa vÞ cña c¸ nh©n trong hÖ thèng ph©n c«ng lao ®éng x· héi. Cã thÓ nhËn diÖn mét sè lèi sèng c¬ b¶n theo nh÷ng tiªu chÝ d−íi ®©y: Mét lµ, theo tiªu chÝ giai cÊp; hai lµ, theo tiªu chÝ hÖ t− t−ëng; ba lµ, theo tiªu chÝ sinh th¸i, bèn lµ, theo tiªu chÝ lao ®éng nghÒ nghiÖp.

1.1.3. Sù vËn ®éng lÞch sö cña lèi sèng trong c¸c x∙ héi tr−íc chñ nghÜa

x∙ héi

T¸c nh©n quan träng ®Çu tiªn vµ bao trïm lµm thay ®æi kiÓu lÞch sö c¬ b¶n cña lèi sèng lµ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, theo ®ã lµ c¸c chÕ ®é x· héi vµ sù thay ®æi hÖ t− t−ëng. T¸c nh©n thø hai ®ã lµ sù thay ®æi c¬ cÊu lao ®éng, sù

5

chuyÓn biÕn s©u s¾c vÒ lùc l−îng s¶n xuÊt. T¸c nh©n lín thø ba lµ c¸c cuéc c¶i t¹o x· héi. T¸c nh©n thø t−, ®ã lµ sù thay ®æi chÕ ®é nh©n khÈu réng lín. LÞch sö x· héi loµi ng−êi ®· tr¶i qua bèn ph−¬ng thøc s¶n xuÊt vµ ®ang qu¸ ®é lªn ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi chñ nghÜa do vËy ®· t¹o nªn n¨m kiÓu lÞch sö c¬ b¶n cña lèi sèng.

1.2. B¶n chÊt cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa 1.2.1. C¸c ®iÒu kiÖn kh¸ch quan h×nh thµnh lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i

x∙ héi chñ nghÜa

Cã thÓ nãi, víi cuéc c¸ch m¹ng khoa häc, kü thuËt; víi ba phong trµo lín cña thÕ kû XX: phong trµo gi¶i phãng d©n téc, phong trµo d©n chñ vµ phong trµo x· héi chñ nghÜa lµ ®iÒu kiÖn, lµ nh÷ng t¸c nh©n chñ yÕu vµ tÊt yÕu dÉn ®Õn viÖc thay ®æi kiÓu sèng lÞch sö cña lèi sèng t− b¶n chñ nghÜa thµnh kiÓu sèng lÞch sö cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

1.2.2. §Æc tr−ng cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa Lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa do g¾n bã chÆt chÏ víi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi chñ nghÜa nªn nã gi÷ l¹i toµn bé nh÷ng gi¸ trÞ mµ con ng−êi ®· s¸ng t¹o trong ho¹t ®éng sèng tr−íc ®ã; n©ng lªn mét tÇm cao míi nh÷ng di s¶n cña qu¸ khø; më ra nh÷ng ho¹t ®éng sèng míi phï hîp víi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt míi x· héi chñ nghÜa. C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· v¹ch ra b¶n chÊt cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa lµ sù thay thÕ nh÷ng quan hÖ sèng ®· ®¸nh mÊt tÝnh ng−êi b»ng nh÷ng quan hÖ nh©n ®¹o cao c¶ dùa trªn tµi s¶n cña tÊt c¶ mäi c¸ nh©n liªn kÕt l¹i thµnh mét tËp thÓ.

1.2.3. Néi dung c¬ b¶n cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x∙ héi chñ nghÜa Môc tiªu gi¶i phãng giai cÊp, gi¶i phãng d©n téc, gi¶i phãng x· héi cã néi dung xuyªn suèt lµ gi¶i phãng con ng−êi. C.M¸c nãi r»ng, trong chñ nghÜa x· héi sÏ xuÊt hiÖn mét lèi sèng kiÓu míi “mét liªn hiÖp, trong ®ã sù ph¸t triÓn tù do cña mçi ng−êi lµ ®iÒu kiÖn cho sù ph¸t triÓn tù do cña tÊt c¶ mäi ng−êi”1. Lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa nh»m thay ®æi triÖt ®Ó nh÷ng quan hÖ phi nh©n tÝnh trong lèi sèng cò, mang néi dung nh©n ®¹o s©u s¾c. Cô thÓ: c¸c d©n téc trong chñ nghÜa x· héi ®Òu b×nh ®¼ng vµ t«n träng lÉn nhau, chñ nghÜa yªu n−íc ®−îc ph¸t huy cao ®é, thèng nhÊt gi÷a tinh thÇn d©n téc vµ chñ nghÜa quèc tÕ v« s¶n ch©n chÝnh, tinh thÇn d©n chñ ®−îc thùc thi vµ më réng.

1 C.M¸c vµ Ph.¨ngghen. Toµn tËp, tËp 4. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia Sù thËt, Hµ Néi, 1995, tr.628.

1.3. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay 1.3.1. T− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i

6

Suèt cuéc ®êi ho¹t ®éng c¸ch m¹ng cña m×nh, tõ bµi b¸o ®Çu tiªn ®Õn lêi di chóc cuèi cïng vµ ngay c¶ nh÷ng gi©y phót tr−íc khi tõ gi· thÕ giíi nµy, Hå ChÝ Minh ®· dµnh hÕt t©m søc ®Ó quan t©m toµn diÖn ®Õn vÊn ®Ò con ng−êi trong qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng míi ë ViÖt Nam.

Hå ChÝ Minh quan niÖm r»ng, mçi x· héi cÇn ph¶i cã mét lèi sèng vµ mét kiÓu ng−êi ®¹i diÖn cho nã. Cho ®Õn nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XX, trong t− t−ëng Hå ChÝ Minh ®· xuÊt hiÖn t− t−ëng vÒ viÖc rÌn luyÖn, gi¸o dôc ®Ó h×nh thµnh mét lèi sèng kiÓu míi. §ã lµ lèi sèng cña ng−êi c¸ch m¹ng, lµ lèi sèng g¾n liÒn víi sù nghiÖp gi¶i phãng d©n téc, víi viÖc gi¶i phãng nh÷ng ng−êi lao ®éng trªn toµn thÕ giíi, lµ lèi sèng kÕt hîp trong ho¹t ®éng sèng lý t−ëng x· héi cao ®Ñp, lßng yªu n−íc s©u s¾c, cã tinh thÇn quèc tÕ trong s¸ng. Lèi sèng nµy lµ s¶n phÈm cña c¸c phong trµo lín cña thÕ kû XX: phong trµo ®éc lËp d©n téc, d©n chñ vµ chñ nghÜa x· héi.

NhËn thøc r»ng, gi¶i phãng quÇn chóng nh©n d©n tho¸t khái chÕ ®é cò lµ b−íc khëi ®Çu quan träng ®Ó x©y dùng lèi sèng míi, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· viÕt t¸c phÈm §êi sèng míi ®Ó ®Þnh h−íng toµn diÖn viÖc x©y dùng lèi sèng míi cho hµng triÖu ng−êi d©n nghÌo khæ ë n−íc ta. “§êi sèng míi kh«ng ph¶i c¸i g× cò còng bá hÕt, kh«ng ph¶i c¸i g× còng lµm míi. C¸i g× cò mµ xÊu, th× ph¶i bá. C¸i g× cò mµ kh«ng xÊu, nh−ng phiÒn phøc th× ph¶i söa ®æi l¹i cho hîp lý. C¸i g× cò mµ tèt, th× ph¶i ph¸t triÓn thªm. C¸i g× míi mµ hay, th× ta ph¶i lµm.

Lµm thÕ nµo cho ®êi sèng cña d©n ta, vËt chÊt ®−îc ®Çy ®ñ h¬n, tinh thÇn

®−îc vui m¹nh h¬n. §ã lµ môc ®Ých cña ®êi sèng míi.”1

§Ó thi hµnh ®êi sèng míi ®õng nªn Ðp buéc, ®õng h¨ng h¸i qu¸ mµ háng viÖc

“tèt nhÊt lµ miÖng nãi, tay lµm, lµm g−¬ng cho ng−êi kh¸c b¾t ch−íc”2.

1 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. t5. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2000, tr.94-95.

2 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. t5. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2000, tr.108.

Cã thÓ nãi, lèi sèng trong x· héi v¨n ho¸ cao trong t− t−ëng Hå ChÝ Minh chÝnh lµ lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i. Lèi sèng Êy ch¾t läc nh÷ng nÐt cßn phï hîp, nh÷ng nÐt ®Ñp, bæ sung nh÷ng nÐt khiÕm khuyÕt cña qu¸ khø ®ång thêi nã tiÕp thu vµ thÊm nhuÇn nÐt hiÖn ®¹i, tiªn tiÕn cña thêi ®¹i. §ã lµ lèi sèng dùa trªn céng ®ång c¸c lîi Ých c¨n b¶n; g¾n c¸i ®óng víi c¸i thËt, c¸i tèt lµm cho mäi ng−êi ®−îc sèng, ®−îc h−ëng thô v¨n minh vµ h¹nh phóc. Lèi sèng Êy coi lao ®éng lµ nghÜa vô thiªng liªng, lµ nguån sèng, lµ nguån t¹o nªn h¹nh phóc cña mäi ng−êi vµ cho c¶ thÕ hÖ mai sau. §ã lµ lèi sèng mµ ng−êi lao ®éng trë thµnh nh©n vËt trung t©m, lao ®éng trÝ

7

ãc vµ lao ®éng ch©n tay ®oµn kÕt x©y dùng cuéc sèng míi. §ã lµ lèi sèng mµ c¸c gi¸ trÞ c¬ b¶n cña con ng−êi ®−îc tr¶ l¹i cho con ng−êi.

Nh− vËy, trong t− t−ëng Hå ChÝ Minh th× v¨n ho¸ - ®¹o ®øc - lèi sèng lµ nh÷ng thµnh tè kh«ng thÓ t¸ch biÖt. Mét con ng−êi, mét x· héi cã lèi sèng lµnh m¹nh, ®Ñp ®Ï th× ph¶i lµ mét con ng−êi, mét x· héi cã chuÈn mùc, gi¸ trÞ ®¹o ®øc nh©n ®¹o vµ mét nÒn v¨n ho¸ ph¸t triÓn cao. V× vËy trong ®Ò tµi, chóng t«i nh×n nhËn nh÷ng yÕu tè ®ã g¾n bã biÖn chøng, thèng nhÊt.

1.3.2. VÒ kh¸i niÖm lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i theo quan niÖm cña §¶ng ta Trong t¸c phÈm §−êng lèi v¨n hãa v¨n nghÖ cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®· kh¼ng ®Þnh “Lèi sèng lµ dÊu hiÖu ph©n biÖt sù kh¸c nhau gi÷a céng ®ång nµy víi céng ®ång kh¸c. Nã lµ mét tæng thÓ nh÷ng h×nh th¸i ho¹t ®éng cña con ng−êi ph¶n ¸nh nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ sinh ho¹t vËt chÊt, tinh thÇn vµ x· héi cña céng ®ång ng−êi ®· t¹o nªn lèi sèng ®ã. Nã lµ mét s¶n phÈm tÊt yÕu cña mét h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi gãp phÇn cñng cè vµ ph¸t triÓn h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi Êy. Lèi sèng míi mµ chóng ta x©y dùng lµ lèi sèng ®Æc tr−ng cã tÝnh nguyªn t¾c cña nh÷ng quèc gia kiªn tr× ®i theo con ®−êng cña chñ nghÜa x· héi. Nã ®−îc x©y dùng trªn c¬ së cña nh÷ng yÕu tè nh−: chÕ ®é së h÷u ®a d¹ng, trong ®ã së h÷u toµn d©n ®ãng vai trß chñ ®¹o vµ nguyªn t¾c ph©n phèi theo lao ®éng, chÝnh quyÒn vÒ nh©n nh©n, lÊy chñ nghÜa M¸c – Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh lµm hÖ t− t−ëng chØ ®¹o, xãa bá c¸c bÊt b×nh ®¼ng vÒ chñng téc, d©n téc, giíi tÝnh, thùc hiÖn tù do tinh thÇn, c«ng b»ng, d©n chñ vµ nh©n ¸i trong mäi quan hÖ x· héi”1. §ã lµ lèi sèng míi, lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cña chóng ta.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta ®· tr¶i qua nhiÒu giai ®o¹n víi nh÷ng m« thøc vµ néi dung kh¸c nhau. M« thøc thø nhÊt lµ m« thøc trong khu«n khæ cña cuéc c¸ch m¹ng d©n téc d©n chñ nh©n d©n ®−îc chuÈn hãa theo ba ®Þnh chuÈn c¬ b¶n: D©n téc hãa, ®¹i chóng hãa vµ khoa häc hãa. M« thøc thø hai lµ m« thøc trong khu«n khæ cuéc c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa ë miÒn B¾c vµ cuéc ®Êu tranh vÜ ®¹i gi¶i phãng miÒn Nam. M« thøc thø ba lµ m« thøc x©y dùng lèi sèng trong thêi kú ®æi míi, ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa theo c¸c ®Þnh chuÈn cña nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc.

1 Bé V¨n hãa th«ng tin. §−êng lèi v¨n hãa v¨n nghÖ cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. Nxb. V¨n hãa

Th«ng tin, Hµ Néi, 1995, tr.133.

1.3.3. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i trong thêi kú ®æi míi ë n−íc ta hiÖn nay X©y dùng lèi sèng theo m« thøc: d©n téc – hiÖn ®¹i trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr−êng ë n−íc ta, vÒ kh¸ch quan mµ nãi, chñ nghÜa c¸ nh©n, lèi sèng thùc dông sÏ

8

g©y ra nh÷ng c¶n trë kh«ng nhá. V× vËy, chóng ta cÇn cã mét quan ®iÓm toµn diÖn khi tiÕp thu c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng, cÇn cã mét c¬ chÕ läc bá c¸c mÆt l¹c hËu cña nã; khi chèng l¹i c¸c ph¶n v¨n hãa cña n−íc ngoµi, cÇn cã c¬ chÕ tiÕp biÕn nh÷ng tinh hoa cña nã; khi g×n gi÷ c¸c gi¸ trÞ céng ®ång, cÇn thiÕt ph¶i cã mét c¬ chÕ gi¶i phãng c¸ nh©n. Lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i ë n−íc ta ph¶i cã ®Æc tr−ng lµnh m¹nh, v¨n minh, n¨ng ®éng, s¸ng t¹o vµ bao dung.

1.3.4. ¶nh h−ëng cña toµn cÇu ho¸ vµ c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x∙ héi

chñ nghÜa ®Õn viÖc x©y dùng sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay

1.3.3.1. ¶nh h−ëng cña toµn cÇu ho¸ Trong qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸, lèi sèng cña mçi d©n téc cã c¬ héi ®Ó gÆp gì, giao thoa, tiÕp xóc víi nhau, t¹o thuËn lîi cho viÖc h×nh thµnh lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i ë mçi quèc gia. MÆt kh¸c, qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸ cã nguy c¬ lµm b¶n s¾c v¨n ho¸ vµ nhiÒu gi¸ trÞ truyÒn thèng riªng cña c¸c d©n téc bÞ xãi mßn vµ mÊt dÇn ¶nh h−ëng; nÒn v¨n ho¸ d©n téc bÞ tÊn c«ng, gÆm nhÊm bëi c¸c nÒn v¨n ho¸ ngo¹i lai. ViÖt Nam trong xu thÕ më cöa héi nhËp còng kh«ng n»m ngoµi tiÕn tr×nh ®ã. Ng−êi d©n ViÖt Nam còng ®· cã c¬ héi tiÕp nhËn nh÷ng gi¸ trÞ tinh hoa cña c¸c d©n téc kh¸c lµm phong phó thªm cho nÒn v¨n ho¸ cña d©n téc m×nh, ®ång thêi nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam víi nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng ®Æc s¾c còng ®−îc qu¶ng b¸ trªn thÕ. Tuy nhiªn, còng trong qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸, nhiÒu gi¸ trÞ truyÒn thèng ®Æc s¾c cña d©n téc ta ®ang bÞ ®e do¹, lèi sèng mang b¶n s¾c d©n téc bÞ tÊn c«ng vµ cã nguy c¬ bÞ phai mê trong c¬n lèc cña héi nhËp.

1.3.3.2. ¶nh h−ëng cña c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa Kinh tÕ thÞ tr−êng ®· cã t¸c ®éng tÝch cùc tíi lèi sèng, ®êi sèng ®¹o ®øc trong x· héi ta hiÖn nay: Mét lµ, víi sù vËn ®éng cña c¸c qui luËt kinh tÕ kinh tÕ kh¸ch quan, c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa ®· t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn tèi −u cho viÖc gi¶i phãng søc s¶n xuÊt cña x· héi, t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng, ®em l¹i l−îng cña c¶i dåi dµo ®¸p øng ngµy cµng tèt h¬n nhu cÇu vËt chÊt cña con ng−êi. Hai lµ, kinh tÕ thÞ tr−êng t¸c ®éng vµ lµm thay ®æi thãi quen, nÕp nghÜ, phong c¸ch ho¹t ®éng cña ng−êi lao ®éng. Ba lµ, trong sù vËn ®éng cña kinh tÕ thÞ tr−êng, héi nhËp trë thµnh mét xu thÕ tÊt yÕu v× thÕ nÒn v¨n ho¸ cña d©n téc ®−îc giao l−u, tiÕp xóc, tiÕp nhËn víi nh÷ng nÒn v¨n ho¸ kh¸c. Song, bªn c¹nh nh÷ng yÕu tè tÝch cùc, kinh tÕ thÞ tr−êng ®ang cã nhiÒu t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn lèi sèng, ®êi sèng ®¹o ®øc x· héi mµ biÓu hiÖn râ nÐt nhÊt cña nã lµ xu h−íng coi th−êng c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc, v¨n ho¸ truyÒn thèng, ®Ò cao lèi sèng vÞ kû, thùc dông, c¸ nh©n chñ nghÜa, sïng ngo¹i, thËm chÝ bÊt chÊp ®¹o lý, nghÜa t×nh...

9

Ch−¬ng 2

Thùc tr¹ng x©y dùng lèi sèng

d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay 2.1. Lèi sèng ë n−íc ta hiÖn nay ®ang vËn ®éng theo c¬ chÕ thÞ

tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa

2.1.1. Sù ®an xen gi÷a lèi sèng míi vµ lèi sèng cò trong c¬ chÕ thÞ

tr−êng ®Þnh h−íng x∙ héi chñ nghÜa

Sù chuyÓn ®æi tõ mét x· héi cæ truyÒn: n«ng nghiÖp - n«ng th«n - n«ng d©n lªn mét x· héi hiÖn ®¹i: c«ng nghiÖp - hiÖn ®¹i ho¸ - ®« thÞ ho¸; tõ mét nÒn v¨n ho¸ cña thêi kú chiÕn tranh giµnh vµ gi÷ ®éc lËp d©n téc sang mét nÒn v¨n ho¸ cña thêi kú hoµ b×nh x©y dùng ®Êt n−íc; tõ c¬ chÕ kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, quan liªu bao cÊp sang c¬ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng vµ thµnh qu¶ cña “®æi míi” ®· vµ ®ang t¸c ®éng ®Õn lèi sèng cña ng−êi ViÖt Nam. HiÖn thùc lèi sèng cña ng−êi d©n ViÖt Nam ®ang chøa ®ùng mét sù ®an xen gi÷a cò vµ míi, truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i, gi÷a tÝch cùc vµ tiªu cùc, cã nh÷ng nh©n tè cña chñ nghÜa x· héi, ®ång thêi còng cã biÓu hiÖn phi x· héi chñ nghÜa nh− thùc dông, tham nhòng, l·ng phÝ, xa hoa, phi nh©n tÝnh… Nh−ng cho dï cã sù ®an xen, xung ®ét Êy th× sù kÕ thõa vµ ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc tÝch cùc, b¶n s¾c d©n téc vµ tiÕp thu tinh hoa cña thÕ giíi trong th¸i ®é sèng, lèi sèng lao ®éng, häc tËp, tù hoµn thiÖn nh©n c¸ch qua m«i tr−êng lao ®éng kinh tÕ thÞ tr−êng vµ d©n chñ ho¸ x· héi vÉn lµ xu h−íng chñ ®¹o cña lèi sèng ViÖt Nam h«m nay.

2.1.2. BiÓu hiÖn cña chñ nghÜa c¸ nh©n, lèi sèng thùc dông vµ sù suy

tho¸i nh©n tÝnh ë n−íc ta hiÖn nay

Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, viÖc ®Ò cao c¸i t«i cña chñ thÓ mang nh©n c¸ch lµ ®iÒu hîp lý, tù nhiªn. §ã còng lµ yªu cÇu cña sù ph¸t triÓn con ng−êi, x· héi, nh−ng mét khi nh÷ng vÊn ®Ò cña c¸ nh©n bÞ ®Èy tíi th¸i qu¸, tuyÖt ®èi ho¸ nã, t¸ch rêi nã khái nh÷ng rµng buéc, chÕ −íc cña céng ®ång, dÉn ®Õn nh÷ng xung ®ét gi÷a lîi Ých riªng víi lîi Ých chung, gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi, lµm xuÊt hiÖn nh÷ng lÖch l¹c th¸i qu¸ trong c¸ch nghÜ vµ c¸ch sèng, trong lµm viÖc vµ øng xö cña c¸ nh©n, thµnh chñ nghÜa c¸ nh©n, vÞ kû. BiÓu hiÖn vµ hËu qu¶ cña chñ nghÜa c¸ nh©n g©y ra trong x· héi ta hiÖn nay cã nhiÒu møc ®é, tõ nhá tíi lín, tõ h¹i Ýt ®Õn h¹i nhiÒu, tõ tÇm th−êng ®Õn ®ª tiÖn, bØ æi… V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø X cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam thõa nhËn: “Mét bé phËn kh«ng nhá c¸n bé, ®¶ng viªn, kÓ c¶ mét sè c¸n bé chñ chèt c¸c cÊp, yÕu kÐm c¶ vÒ phÈm chÊt vµ n¨ng lùc; thiÕu tÝnh chiÕn ®Êu vµ tinh thÇn b¶o vÖ quan ®iÓm ®−êng lèi cña §¶ng, chÝnh s¸ch, ph¸p luËt cña

10

Nhµ n−íc, gi¶m sót lßng tin, phai nh¹t lý t−ëng; mét sè Ýt cã biÓu hiÖn bÊt m·n, mÊt lßng tin, nãi vµ lµm tr¸i víi quan ®iÓm cña §¶ng, vi ph¹m ph¸p luËt cña Nhµ n−íc. BÖnh c¬ héi, chñ nghÜa c¸ nh©n trong mét bé phËn c¸n bé, ®¶ng viªn cã chiÒu h−íng gia t¨ng; vÉn cßn t×nh tr¹ng “ch¹y chøc”, “ch¹y quyÒn”, “ch¹y téi”, “ch¹y b»ng cÊp”. Tho¸i ho¸, biÕn chÊt vÒ chÝnh trÞ, t− t−ëng, vÒ ®¹o ®øc, lèi sèng; tÖ quan liªu, tham nhòng, s¸ch nhiÔu d©n trong mét bé phËn kh«ng nhá c¸n bé, ®¶ng viªn diÔn ra nghiªm träng, kÐo dµi ch−a ®−îc ng¨n chÆn, ®Èy lïi, nhÊt lµ trong c¸c c¬ quan c«ng quyÒn, c¸c lÜnh vùc x©y dùng c¬ b¶n, qu¶n lý ®Êt ®ai, qu¶n lý doanh nghiÖp nhµ n−íc vµ qu¶n lý tµi chÝnh, lµm gi¶m lßng tin cña nh©n d©n ®èi víi §¶ng. §ã lµ mét nguy c¬ lín liªn quan ®Õn sù sèng cßn cña §¶ng, uy tÝn cña chÕ ®é”1.

2.1.3. Sù biÕn ®éng cña c¸c chuÈn mùc sèng vµ lèi sèng ViÖt Nam d−íi

t¸c ®éng cña c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x∙ héi chñ nghÜa

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø X, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ

Néi 2006, tr.263-264.

2 NghÞ quyÕt cña Bé ChÝnh trÞ vÒ mét sè ®Þnh h−íng trong c«ng t¸c t− t−ëng hiÖn nay, 1993, Hµ Néi, tr.

43-44.

Sù chuyÓn ®æi sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®· cã t¸c ®éng s©u s¾c tíi mäi mÆt cña ®êi sèng x· héi, ®Æc biÖt lµ t¹o ra sù biÕn ®æi cña c¸c chuÈn mùc sèng, lèi sèng. Cô thÓ : Mét lµ, “tõ chç coi träng c¸c gi¸ trÞ chÝnh trÞ – x· héi ch¹y sang cùc c¸c gi¸ trÞ kinh tÕ, vËt chÊt, tõ chç lÊy con ng−êi x· héi – tËp thÓ lµm mÉu mùc sang chç qu¸ nÆng nÒ con ng−êi c¸ nh©n, thËm chÝ c¸ nh©n chñ nghÜa. Trong quan hÖ vÒ nh©n c¸ch bao gåm ®øc vµ tµi, tõ chç lÊy ®øc lµm gèc chuyÓn sang coi nhÑ ®¹o ®øc, tõ chç lªn ¸n ng−êi giµu, ®Õn chç qu¸ −u ¸i ng−êi giµu, tõ chç sèng v× lý t−ëng ®Õn chç qu¸ thùc dông…NhiÒu gi¸ trÞ truyÒn thèng bÞ coi th−êng, mét sè thuÇn phong mü tôc bÞ x©m ph¹m…”2 Hai lµ, cã nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng ®· lçi thêi, bÞ g¹t bá nh−ng còng cã nh÷ng gi¸ trÞ míi ®−îc kh¼ng ®Þnh vµ ®Ò cao nh−: coi träng nh÷ng gi¸ trÞ c¸ nh©n, n¨ng ®éng, d¸m nghÜ, d¸m lµm…Ba lµ, ®èi víi c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng, cã hai xu h−íng tù ph¸t, ®ã lµ: xu h−íng tuyÖt ®èi ho¸ c¸i hiÖn ®¹i, quay l−ng víi truyÒn thèng, ch¹y theo ®ång tiÒn, ®ua ®ßi lèi sèng bªn ngoµi. Ng−îc l¹i, cã xu h−íng tuyÖt ®èi ho¸ truyÒn thèng, coi nhÑ c¸i hiÖn ®¹i, tõ ®ã quay vÒ víi truyÒn thèng, víi c¸c tËp tôc cæ truyÒn, víi lèi sèng cò vµ qua ®ã, kh«i phôc c¶ nh÷ng truyÒn thèng l¹c hËu, nh÷ng hñ tôc…

11

Cã thÓ nãi, mÆc dï víi sù t¸c ®éng m¹nh mÏ cña kinh tÕ thÞ tr−êng, c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc, lèi sèng, chuÈn mùc sèng cã nh÷ng biÕn ®æi kh¸ s©u s¾c theo nhiÒu chiÒu h−íng, trong ®ã cã c¶ nh÷ng biÕn dæi theo xu h−íng tiªu cùc, nh−ng nh×n chung, nh÷ng gi¸ trÞ, chuÈn mùc ®¹o ®øc phï hîp víi lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i vÉn ®−îc ®a sè nh©n d©n thõa nhËn, g×n gi÷ vµ ph¸t huy. C¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng vÉn cã ¶nh h−ëng s©u s¾c trong ®êi sèng ®¹o ®øc x· héi; ®ång thêi, con ng−êi ViÖt Nam hiÖn ®¹i còng kh«ng “®ãng cöa, khÐp kÝn” víi thÕ giíi mµ ®· cã ý thøc v−¬n ra tiÕp cËn vµ tiÕp thu nh÷ng gi¸ trÞ tiÕn bé cña nh©n lo¹i, gãp phÇn lµm phong phó thªm b¶n s¾c v¨n ho¸ ViÖt Nam, tiÕp tôc tõng b−íc h×nh thµnh vµ hoµn thiÖn lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i.

2.2. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cña c¸c giai cÊp, c¸c tÇng

líp vµ c¸c nhãm x· héi c¬ b¶n

2.2.1. Thùc tr¹ng lèi sèng cña c¸c giai cÊp c«ng nh©n, n«ng d©n 2.2.1.1. Lèi sèng cña giai cÊp c«ng nh©n ë n−íc ta hiÖn nay HiÖn nay giai cấp công nhân Việt Nam hiện chiếm 10% dân số, chiÕm 11,86% lao ®éng c¶ n−íc. §é tuæi giai cÊp c«ng nh©n t−¬ng ®èi trÎ, ®a sè c«ng nh©n ë ®é tuæi 17 ®Õn 35, kho¶ng 37% c«ng nh©n cã ®é tuæi d−íi 30. Qu¸ tr×nh ®æi míi kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi ®em l¹i nh÷ng biÕn ®æi tÝch cùc vÒ ý thøc tr¸ch nhiÖm c«ng d©n, ý thøc chÝnh trÞ cña giai cÊp c«ng nh©n. §éi ngò c«ng nh©n ®· ra søc học tập, rÌn luyện, cã ý thức tÝnh tổ chức, kỷ luật, n¨ng ®éng, d¸m nghÜ, d¸m lµm, kÓ c¶ bung ra tù cøu m×nh. Giai cÊp c«ng nh©n ®· thÝch øng nhanh víi c¬ chÕ míi, n©ng cao gi¸c ngé vµ b¶n lÜnh chÝnh trÞ, vươn lên nắm lấy đỉnh cao của khoa học, kỹ thuật, c«ng nghệ, n©ng cao n¨ng lùc øng dông vµ s¸ng t¹o c«ng nhÖ míi, tiÕp cËn nhanh víi c«ng nghÖ khoa häc hiÖn ®¹i, cã nhiÒu ph¸t minh s¸ng kiÕn cã gi¸ trÞ khoa häc vµ kinh tÕ, ®−îc ¸p dông vµo s¶n xuÊt vµ ®êi sèng x· héi ®¹t n¨ng suÊt chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ ngµy cµng cao, xøng ®¸ng lµ lùc l−îng ®i ®Çu trong sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸- hiÖn ®¹i ho¸ vµ vai trß l·nh ®¹o c¸ch m¹ng trong sù nghiÖp ®æi míi. Bªn c¹nh nh÷ng biÕn ®æi tÝch cùc vÒ lèi sèng, trong x· héi ta tõ nhiÒu n¨m nay còng diÔn ra nhiÒu biÓu biÖn tiªu cùc, suy tho¸i trong lèi sèng cña giai cÊp c«ng nh©n. Sè ®«ng c«ng nh©n lµ lao ®éng phæ th«ng qua ®µo t¹o ng¾n h¹n nªn thiÕu tÝnh tæ chøc vµ kû luËt, ý thøc häc tËp trau dåi tr×nh ®é chuyªn m«n nghiÖp vô nh×n chung kh«ng cao, ®· n¶y sinh lèi sèng thµnh thÞ, lèi sèng tù do, chñ nghÜa c¸ nh©n, quan hÖ sßng ph¼ng, dÉn ®Õn th¸i ®é bµng quang “ai lo phËn nÊy”. Mét bé phËn c«ng nh©n chưa quen với tác phong công nghiệp, có biểu hiện phai nhạt ý thức giai cấp, chưa chú ý tới những lợi ích lâu dài, ý thức tổ chức kỷ luật kém, đời sống, điều kiện lao động

12

còn nhiều khó khăn; việc thi hành pháp luật còn nhiều thiếu sót, nhất là khu vực kinh tế tư nhân và liên doanh với nước ngoài. Theo khảo sát, 89,3% công nhân ở các khu công nghiệp cho rằng không có điều kiện tham gia các hoạt động văn hoá - văn nghệ, thể dục - thể thao diễn ra tại địa bàn cư trú. Hầu hết lao động ở các khu công nghiệp và khu chế xuất rơi vào tình trạng “mù văn hoá tinh thần”. Do ¸p lùc cña c«ng viÖc vµ các vấn đề bức xúc ch−a ®−îc gi¶i quyÕt triÖt ®Ó ®· g©y nªn những hiÖn t−îng x· héi nh− đình công, b·i c«ng, g©y rèi trËt tù c«ng céng, chèng ng−êi thi hµnh c«ng vô... trong c«ng nh©n.

2.2.1.1. Lèi sèng cña giai cÊp n«ng nh©n ë n−íc ta hiÖn nay Nông dân nước ta chiếm hơn 70% số dân cả nước, n«ng d©n là lực lượng đông đảo nhất trong xã hội ta, tr×nh ®é d©n trÝ cña n«ng d©n thÊp. §æi míi kinh tÕ, x· héi ®· gãp phÇn c¶i thiÖn møc sèng cña ®¹i bé phËn n«ng d©n, t¹o ra nh÷ng biÕn ®æi tÝch cùc vÒ ®¹o ®øc, nh÷ng thay ®æi ®Þnh h−íng gi¸ trÞ t¹o ra mét b−íc tiÕn tÝch cùc vÒ lèi sèng phï hîp víi héi nhËp. N«ng d©n kh«ng cßn thô ®éng, tr× trÖ, l−êi biÕng mµ biÕt linh ho¹t, thÝch nghi víi biÕn ®æi, t− t−ëng chñ ®éng, v−ît lªn hoµn c¶nh, cã tr¸ch nhiÖm h¬n víi b¶n th©n, céng ®ång vµ x· héi ngµy cµng ph¸t triÓn. Ngoµi c¸c yÕu tè tÝch cùc, chóng ta còng ®ang ph¶i ®èi mÆt víi nh÷ng tiªu cùc trong lèi sèng cña ng−êi n«ng d©n ViÖt Nam. Lèi sèng tiÓu n«ng, t− duy manh món, l¹c hËu, tù ph¸t, tù cung, tù cÊp, t¸c phong tuú tiÖn, tÝnh kû luËt kÐm, t− t−ëng b×nh qu©n chñ nghÜa ®ang béc lé nhiÒu h¹n chÕ trong ®êi sèng n«ng d©n. Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ¶nh h−ëng tiªu cùc cña chñ nghÜa c¸ nh©n trong quan niÖm sèng vµ lèi sèng ®ang cã chiÒu h−íng gia t¨ng trong giai cÊp n«ng d©n. T×nh tr¹ng ham lîi tr−íc m¾t cho m×nh g©y h¹i cho ng−êi kh¸c vÉn cßn nhøc nhèi. NhiÒu hµnh vi øng xö bÊt chÊp ®¹o lý, t×nh ng−êi, v× ®Êt ®ai, nhµ cöa, tiÒn b¹c cã thÓ tranh giµnh, kiÖn tông, s¸t h¹i kÓ c¶ ruét thÞt. Thãi h¸m danh, bon chen, kÌn cùa, ®è kþ vÉn cßn lµm nhøc nhèi x· héi. Sù lÖch l¹c trong lèi sèng ¶nh h−ëng rÊt lín dÕn thuÇn phong mü tôc cña d©n téc.

2.2.2. Thùc tr¹ng lèi sèng cña c¸c tÇng líp d©n c− c¬ b¶n (trÝ thøc,

doanh nh©n)

2.2.2.1. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i cña tÇng líp trÝ thøc N¨m 2004 ®éi ngò trÝ thøc n−íc ta cã 1.870.315 ng−êi, trong ®ã cã hơn 6.000 giáo sư, phó giáo sư, gần 14.000 tiến sĩ và hàng mấy chục vạn cử nhân. Sè trÝ thøc trªn ®Þa bµn Hµ Néi cã 331.685 ng−êi, thµnh phè Hå ChÝ Minh cã 295.058 ng−êi.

13

Trong c«ng cuéc ®æi míi cña ®Êt n−íc, lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i cña tÇng líp trÝ thøc ViÖt Nam ®−îc thiÕt lËp trªn c¸c gi¸ trÞ nh©n ®¹o, giµu lßng nh©n ¸i, t×nh th−¬ng yªu, sèng cã lý t−ëng, cÇn cï, hiÕu häc, kh¸t khao s¸ng t¹o. §éi ngò trÝ thøc võa g¾n bã víi nh©n d©n, giµu lßng yªu n−íc, yªu chñ nghÜa x· héi, cã ý thøc v× d©n téc, v× nh©n d©n, cã hoµi b·o khoa häc lín, kh¸t väng lµm giµu, ®−a ®Êt n−íc tiÕn kÞp víi sù ph¸t triÓn cña thÕ giíi. TrÝ thøc n−íc ta cã tiÒm n¨ng trÝ tuÖ vµ kh¶ n¨ng s¸ng t¹o lín, lµ nh÷ng ng−êi cã tr×nh ®é häc vÊn cao, quan t©m vµ cã chÝnh kiÕn tr−íc nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trÞ- x· héi nãng báng cña thêi cuéc. Tuy nhiªn, xÐt c¶ vÒ sè l−îng, chÊt l−îng vµ c¬ cÊu ®éi ngò trÝ thøc ch−a m¹nh, cßn nhiÒu mÆt ch−a ®¸p øng ®−îc lîi Ých tr−íc m¾t vµ l©u dµi, ch−a ngang tÇm víi víi nhiÖm vô ph¸t triÓn ®Êt n−íc.

HiÖn nay, bªn c¹nh lèi sèng tèt ®Ñp cña tÇng líp trÝ thøc, trong x· héi ta vÉn cßn mét bé phËn trÝ thøc thiÕu b¶n chÊt cña ng−êi trÝ thøc, kh«ng d¸m ®Êu tranh víi nh÷ng hiÖn t−îng tiªu cùc, khi cã chøc quyÒn chia bÌ kÕt c¸nh, tham nhòng, l·ng phÝ, g©y bøc xóc trong nh©n d©n. Bé phËn trÝ thøc nµy vÉn cßn cã biÓu hiÖn lèi sèng tiÓu n«ng, t− duy manh món trong kÕ ho¹ch c«ng t¸c vµ ch−¬ng tr×nh hµnh ®éng, t¸c phong tuú tiÖn, kû luËt kÐm, hÑp hßi, ®è kþ, ¨n xæi, tranh thñ chôp giËt, chØ vun vÐn lîi Ých c¸ nh©n kh«ng quan t©m lîi Ých tËp thÓ.

2.2.2.2. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cña tÇng líp doanh nh©n Theo khảo sát của Bộ Kế hoạch và Đầu tư tiến hành tại trên 40.000 doanh nghiệp vào giữa năm 2005, thì số doanh nhân từ 30 tuổi đến 40 tuổi chiếm 25,7%; từ 41 đến 50 tuổi chiếm 31,7%; doanh nhân từ độ tuổi 30 đến 50 chiếm khoảng 57,4%, doanh nhân tuổi 20 – 30 đang có nhiều triển vọng. TÇng lớp doanh nhân nước ta cã mét vÞ trÝ ®Æc biÖt quan träng trong nÒn kinh tÕ, ®ãng gãp 45% GDP c¶ n−íc, trªn 50% xuÊt khÈu, gi¶i quyÕt 90% viÖc lµm cho x· héi. Doanh nh©n ViÖt Nam cã lèi sèng mang ®Ëm tÝnh d©n téc - hiÖn ®¹i, cã lý t−ëng cao ®Ñp, giàu lòng yêu nước, biÕt kÕt hîp lîi Ých c¸ nh©n vµ lîi Ých ®Êt n−íc, cã kh¸t väng lµm giµu, ®−a ®Êt n−íc tho¸t khái nghÌo nµn, tôt hËu, là lực lượng chủ lực của đất nước trong công cuộc phát triển kinh tế và hội nhập kinh tế quốc tế. Lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i cña tÇng líp doanh nhân Việt Nam ®−îc thÓ hiÖn ë tÝnh n¨ng ®éng, sáng tạo, kỷ luật và tinh thần sẵn sàng chịu trách nhiệm, cũng như tính quyết đoán, d¸m lµm, d¸m chÞu tr¸ch nhiÖm. Nh−ng trong tÇng líp doanh nh©n cã mét bé phËn lèi sèng bÞ sa sót, cã t− t−ëng “chôp giËt”, “lõa ®¶o”, thiÕu ch÷ tÝn...

2.2.3. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i cña c¸c nhãm x∙ héi c¬ b¶n

(thanh niªn, phô n÷, ng−êi cao tuæi…)

14

2.2.3.1. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i cña nhãm thanh niªn Lèi sèng thanh niªn trong x· héi hiÖn ®¹i cã nhiÒu biÕn ®éng lín, ®a d¹ng vµ phøc t¹p. Thanh niªn lµ nguån nh©n lùc cña quèc gia, tû lÖ thanh niên tham gia trong các thành phần kinh tế : kinh tế ngoài nhà nước (89%), kinh tế nhà nước (khoảng 10%), kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài (khoảng 1%). D−íi t¸c ®éng cña kinh tÕ thÞ tr−êng nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng ViÖt Nam cã nh÷ng chuyÓn ®æi nhÊt ®Þnh. Thanh niªn ngày nay đã kÕ thõa vµ ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ tèt ®Ñp ®ã trong lèi sèng tốt ®Ñp của thế hệ cha anh, sèng cã −íc m¬, lý t−ëng, có ý thức, có ý chí tự lực, tự cường, cã t− t−ëng tiÕn bé, kh«ng ng¹i khã kh¨n, xung kích thực hiện những việc khó, việc mới và lập nhiều thành tích xuất sắc, góp phần vào thành tựu chung của đất nước sau hơn 20 năm đổi mới. Bªn c¹nh nh÷ng mÆt tÝch cùc tiÕn bé, c¸c sai lÖch v¨n ho¸, lèi sèng thùc dông, dôc väng c¸ nh©n, ¶nh h−ëng xÊu ®Õn nhËn thøc vµ lèi sèng, hµnh vi cña mét bé phËn thanh niªn. C¸c sai lÖch v¨n ho¸, lèi sèng tiªu cùc ®ang len lái vµo lèi sèng x· héi hiÖn ®¹i, lµm ®¶o lén thang gi¸ trÞ, ®¹o ®øc, lèi sèng cña mét sè thanh niªn.

51,8% ngành trong dịch các

2.2.3.2. Thùc tr¹ng lèi sèng cña nhãm phô n÷ Phô nữ Việt Nam hiện nay có 42.667.300 người, chiếm 50,86% dân số cả nước. Phụ nữ Việt Nam tham gia ngày càng nhiều trên các lĩnh vực của đời sống. Trong lĩnh vực kinh tế , phụ nữ chiếm 49,95% lao động trong sản xuất nông – lâm – ngư nghiệp; 36,69% lao động trong sản xuất công nghiệp và xây dựng; vụ. Ngµy nay, chị em đã có ý chí vươn lên không cam chịu đói nghèo, quyết tâm xoá đói, giảm nghèo và làm giàu cho gia đình, đóng góp cho xã hội, ý thøc chÝnh trÞ cña phô n÷ ®−îc n©ng lªn th«ng qua viÖc tuyªn truyÒn chÝnh s¸ch vµ viÖc thùc hiÖn quy chÕ d©n chñ c¬ së, phÇn lín phô n÷ trong thö th¸ch cña kinh tÕ thÞ tr−êng vµ sù nghiÖp CNH-H§H ®· gi÷ v÷ng ®−îc lèi sèng lµnh m¹nh, cã phÈm chÊt tèt, cã b¶n lÜnh chÝnh trÞ v÷ng vµng, t«n träng kû luËt, tu©n theo ph¸p luËt, hoµn thµnh tèt c«ng viÖc.

Bªn c¹nh nh÷ng biÕn ®æi tÝch cùc, chñ nghÜa c¸ nh©n trong lèi sèng cña phô n÷ cã chiÒu h−íng gia t¨ng trong x· héi. ViÖc ®Ò cao lîi Ých, tr−íc hÕt lµ lîi Ých vËt chÊt còng nh− lîi Ých c¸ nh©n víi nh÷ng nhu cÇu riªng m©u thuÉn, xung ®ét víi lîi Ých chung, lîi Ých céng ®ång. N¶y sinh t©m lý sèng thùc dông, ®Ò cao mét chiÒu c¸c gi¸ trÞ vËt chÊt, c¸c ph−¬ng tiÖn vËt chÊt trong tiªu dïng, h−ëng thô.

2.3. Thùc tr¹ng vÒ chÊt l−îng sèng c¬ b¶n cña toµn x· héi 2.3.1. Thùc tr¹ng ®êi sèng vËt chÊt cña ng−êi d©n ViÖt Nam hiÖn nay

15

§êi sèng vËt chÊt cña mét céng ®ång x· héi cã ph¹m vi rÊt réng vµ ®−îc biÓu hiÖn v« cïng phong phó, ®a d¹ng trªn nhiÒu khÝa c¹nh cña cuéc sèng, trong phÇn nµy chóng t«i chän ph¹m vi ®¸nh gi¸ ®iÓn h×nh lµ nhãm ®èi t−îng ng−êi nghÌo, nhãm x· héi “yÕu thÕ” trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ë n−íc ta hiÖn nay trªn mét sè khÝa c¹nh nhÊt ®Þnh, bëi lÏ ®iÒu kiÖn sèng vÒ mÆt vËt chÊt cña hä sÏ ph¶n ¸nh møc sèng vËt chÊt tèi thiÓu cña ng−êi d©n ViÖt Nam hiÖn nay.

2.3.1.1. Thùc tr¹ng nghÌo, ®ãi Tính theo chuẩn nghèo mới ban hành thì đến cuối năm 2006 tỷ lệ hộ nghèo còn khoảng 19%.Tuy ®· ®¹t ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ ®¸ng kÓ trong xo¸ ®ãi, gi¶m tû lÖ nghÌo nh− trªn, nh−ng bªn c¹nh ®ã vÉn tån t¹i h¹n chÕ sau: Thø nhÊt, thµnh tùu xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo ch−a v÷ng ch¾c. Thø hai, tû lÖ ®ãi nghÌo ë n«ng th«n, vïng nói, vïng trung du cßn cao. Thø ba, sù kh¸c biÖt vÒ ®ãi nghÌo gi÷a c¸c d©n téc trong céng ®ång c¸c d©n téc ViÖt Nam cßn lín. Thø t−, møc ®é chªnh lÖch giµu – nghÌo ®ang cã xu h−íng gia t¨ng.

2.3.1.2. Thùc tr¹ng m«i tr−êng sèng ViÖt Nam ®· cã kho¶ng trªn 700 ngh×n c«ng tr×nh cÊp n−íc, trong ®ã cã trªn 4,6 ngh×n hÖ thèng cÊp n−íc tËp trung. ChØ tÝnh trong giai ®o¹n tõ 1993 ®Õn 2004, tû lÖ ng−êi d©n ViÖt Nam ®−îc sö dông n−íc s¹ch ®· t¨ng tõ 26,2% lªn 70%; tû lÖ nµy ë n«ng th«n t¨ng m¹nh h¬n, tõ 18% lªn tíi 58%. N¨m 2003, kho¶ng 5 triÖu hé gia ®×nh ë n«ng th«n (41%) ®· cã nhµ vÖ sinh hîp quy c¸ch. Tuy nhiªn, vÉn cßn nh÷ng h¹n chÕ nh−: HiÖn tr¹ng m«i tr−êng sèng cña ng−êi d©n ViÖt Nam ®ang cã biÓu hiÖn xÊu ®i do t¸c ®éng cña mét lo¹t nguyªn nh©n, nh− thiªn tai, mËt ®é d©n sè t¨ng nhanh ®Æc biÖt lµ ë c¸c thµnh phè lín vµ c¸c khu c«ng nghiÖp, kh¸c th¸c bõa b·i c¸c nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ x¶ chÊt th¶i ch−a qua xö lý bõa b·i vµo m«i tr−êng, gia t¨ng c¸c ph−¬ng tiÖn giao th«ng. HÖ qu¶ lµ « nhiÔm m«i tr−êng cã xu h−íng gia t¨ng trªn mäi mÆt.

2.3.1.3. Thùc tr¹ng dÞch vô h¹ tÇng thiÕt yÕu cho ng−êi nghÌo, céng ®ång

nghÌo vµ x· nghÌo

TÝnh ®Õn n¨m 2004 ®· cã 2.306 x· ®Æc biÖt khã kh¨n cã ®−êng «t« ®Õn trung t©m x·, chiÕm 97% tæng sè x· ®Æc biÖt khã kh¨n; chØ cßn 68 x· ®Æc biÖt khã kh¨n ch−a cã ®−êng «t« ®Õn trung t©m côm x· (chiÕm 3%). 90% x· ®Æc biÖt khã kh¨n cã c«ng tr×nh thuû lîi nhá,100% c¸c huyÖn cã trung t©m y tÕ, 100% c¸c x· ®Æc biÖt khã kh¨n ®· cã tr¹m y tÕ víi 100% c¸c tr¹m ®· cã y sü, mét phÇn ®· cã b¸c sü, 90% c¸c x· ®Æc biÖt khã kh¨n cã tr−êng tiÓu häc, nhµ trÎ, mÉu gi¸o;100% c¸c huyÖn cã tr−êng trung häc phæ th«ng; 36% sè x· ®Æc biÖt khã kh¨n cã chî x· vµ chî liªn x·, gÇn 70% x· ®Æc biÖt khã kh¨n cã ®iÓm

16

b−u ®iÖn v¨n ho¸, l−íi ®iÖn tho¹i; trªn 70% c¸c x· ®· cã ®iÖn tho¹i ®¶m b¶o th«ng tin liªn l¹c th«ng suèt. 90% c¸c x· ®Æc biÖt khã kh¨n ®· cã tr¹m ph¸t thanh, 100% sè huyÖn vµ 90% sè x· cã ®iÖn; trong ®ã cã h¬n 60% sè hé vïng d©n téc miÒn nói ®−îc sö dông ®iÖn, nhiÒu tØnh cã 100% sè x· cã ®iÖn.65% x· ®Æc biÖt khã kh¨n cã c«ng tr×nh phôc vô n−íc sinh ho¹t víi trªn 70% sè hé ®ång bµo cã ®ñ n−íc sinh ho¹t, trong ®ã 50% sè hé ®−îc sö dông n−íc s¹ch sinh ho¹t. Tuy nhiªn, ng−êi nghÌo ë c¸c x· ®Æc biÖt khã kh¨n vµ trong khu vùc thµnh thÞ vÉn cßn ph¶i ®−¬ng ®Çu víi nhiÒu th¸ch thøc míi n¶y sinh do tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ – x· héi cßn thÊp, ®Þa h×nh hiÓm trë, giao th«ng kh«ng thuËn lîi, khÝ hËu kh¾c nghiÖt lu«n Èn chøa hiÓm ho¹ thiªn tai cã thÓ ph¸ huû nh÷ng kÕt cÊu h¹ tÇng ®· ®¹t ®−îc, g©y khã kh¨n trong c«ng t¸c hç trî; bëi vËy nguy c¬ t¸i nghÌo cao, hiÖu qu¶ xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo kh«ng bÒn v÷ng; chÊt l−îng sèng kh«ng æn ®Þnh vµ cã kho¶ng c¸ch rÊt lín vÒ kÕt cÊu h¹ tÇng gi÷a khu vùc nµy víi vïng ®« thÞ…

2.3.1.4. Thùc tr¹ng tiÕp cËn c¸c dÞch vô kinh tÕ - x· héi c¬ b¶n vµ hÖ thèng

an sinh x· héi

§èi víi dÞch vô ch¨m sãc søc khoÎ: kho¶ng 80% ng−êi nghÌo sèng ë n«ng th«n vµ miÒn nói ®−îc ®¶m b¶o cung cÊp c¸c dÞch vô kh¸m ch÷a bÖnh t¹i chç. 100% ®èi t−îng trî gióp x· héi ®−îc cÊp thÎ b¶o hiÓm y tÕ hoÆc giÊy kh¸m ch÷a bÖnh miÔn phÝ. §èi víi dÞch vô gi¸o dôc, hµng n¨m cã kho¶ng trªn 3 triÖu häc sinh nghÌo vµ d©n téc Ýt ng−êi ®−îc miÔn gi¶m häc phÝ vµ c¸c kho¶n ®ãng gãp x©y dùng tr−êng; 2,5 triÖu häc sinh ®−îc cÊp, m−în s¸ch gi¸o khoa vµ hç trî vë viÕt vµ ®å dïng häc tËp. 100% trÎ må c«i, trÎ em tµn tËt khã kh¨n ®ang ®i häc ®−îc miÔn gi¶m häc phÝ vµ c¸c kho¶n ®ãng gãp. §Õn th¸ng 12/2004, kho¶ng 293 ngh×n hé nghÌo ®· ®−îc hç trî vÒ nhµ ë víi tæng kinh phÝ gÇn 1200 tû ®ång. §Õn cuèi n¨m 2005 cã kho¶ng 400 ngh×n hé ®−îc hç trî c¶i thiÖn vÒ nhµ ë, cã 5 tØnh víi kho¶ng 2 ngh×n x· kh«ng cßn t×nh tr¹ng nhµ t¹m, nhµ tranh tre dét n¸t. Tuy nhiªn, kh¶ n¨ng tiÕp cËn cña ng−êi nghÌo víi c¸c dÞch vô x· héi c¬ b¶n vÒ y tÕ, gi¸o dôc, hç trî s¶n xuÊt, hÖ thèng an sinh x· héi cßn cã nh÷ng h¹n chÕ.

2.3.2. Thùc tr¹ng ®êi sèng tinh thÇn cña ng−êi d©n ViÖt Nam hiÖn nay Phong trµo “Toµn d©n ®oµn kÕt x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸” ®· t¸c ®éng m¹nh mÏ vµ ¶nh h−ëng s©u réng tíi mäi mÆt cña ®êi sèng x· héi ®Æc biÖt lµ ®êi sèng tinh thÇn ë n−íc ta, gãp phÇn gi÷ g×n an ninh trËt tù, æn ®Þnh chÝnh trÞ, xo¸ ®ãi, gi¶m nghÌo, thóc ®Èy kinh tÕ ph¸t triÓn, lµm lµnh m¹nh m«i tr−êng x· héi, ®Èy lïi mét b−íc quan träng c¸c tÖ n¹n x· héi, tõng b−íc n©ng cao tr×nh ®é

17

häc vÊn, t×nh ®é d©n trÝ, tr×nh ®é thÈm mü cho c«ng chóng. Tuy vËy, nÕu nh×n mét c¸ch toµn diÖn th× ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn ë n−íc ta nhÊt lµ ë n«ng th«n, miÒn nói, vïng s©u, vïng xa vÉn cßn nghÌo nµn, ch−a ®¸p øng ®−îc nhu cÇu v¨n hãa cña nh©n d©n nh− chóng ta mong muèn. ë n«ng th«n hiÖn nay vÉn cßn 5,1% sè ng−êi trong ®é tuæi mï ch÷, 20,26% ch−a qua phæ cËp tiÓu häc, cßn nhiÒu hé ch−a ®−îc xem §µi truyÒn h×nh vµ §µi ph¸t thanh tiÕng nãi ViÖt Nam, h¬n 25% sè x· ch−a cã b¸o h»ng ngµy ®Ó ®äc, 90% ch−a tham gia thÓ dôc, thÓ thao. TÖ n¹n x· héi cßn phæ biÕn, hiÖn nay c¶ n−íc cã kho¶ng 183.000 ng−êi nghiÖn ma tuý (líp trÎ chiÕm 70% trong ®ã trªn 2.000 häc sinh vµ sinh viªn) vµ gÇn 70 ngµn g¸i m¹i d©m. §êi sèng v¨n ho¸ trong c¸c c¬ quan c«ng së… vÉn cßn yÕu kÐm, khiÕm khuyÕt. HiÖn t−îng tham nhòng ch−a ®−îc ®Èy lïi vµ ngµy cµng nghiªm träng h¬n, hiÖn t−îng mÊt ®oµn kÕt kh¸ phæ biÕn; b×nh ®¼ng nam n÷ trong c¬ quan vÉn lµ vÊn ®Ò thêi sù, lèi sèng thùc dông vÞ kû, dïng tiÒn nhµ n−íc tiªu xµi l·ng phÝ gia t¨ng…

Thùc tr¹ng ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn ë n−íc ta nªu trªn nh− mét bøc tranh cã c¶ m¶ng t−¬i vui, sinh ®éng vµ m¶nh trÇm l¾ng, ¶m ®¹m. §iÒu ®ã nãi lªn hai chiÒu h−íng thuËn, nghÞch trong qu¸ tr×nh vËn ®éng cña ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn; chØ ra sù thµnh c«ng vµ ch−a thµnh c«ng trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn cuéc c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa trªn lÜnh vùc t− t−ëng vµ v¨n ho¸; x¸c ®Þnh tÝnh tÊt yÕu ph¶i ®Èy m¹nh sù nghiÖp x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn hiÖn nay.

2.3.3. Thùc tr¹ng thùc hiÖn chÕ ®é d©n chñ ë n−íc ta thêi gian qua Khi ®Êt n−íc b−íc vµo thêi kú ®æi míi, §¶ng vµ Nhµ n−íc ta ®· thùc hiÖn nhiÒu chñ tr−¬ng, biÖn ph¸p nh»m ph¸t huy quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n, ®Èy m¹nh d©n chñ ho¸ ®êi sèng x· héi. Cô thÓ: Mét lµ, c¬ chÕ §¶ng l·nh ®¹o, Nhµ n−íc qu¶n lý, nh©n d©n lµm chñ ®−îc hoµn thiÖn thªm mét b−íc cïng víi qu¸ tr×nh d©n chñ ho¸ ®êi sèng x· héi trªn tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc chÝnh trÞ, kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi...Hai lµ, thùc hiÖn c¶i c¸ch bé m¸y nhµ n−íc, c¶i c¸ch thÓ chÕ nhµ n−íc vµ nÒn hµnh chÝnh quèc gia theo h−íng qu¶n lý x· héi b»ng ph¸p luËt, x©y dùng nhµ n−íc ph¸p quyÒn. Ba lµ, c¸c h×nh thøc d©n chñ ®¹i diÖn, d©n chñ trùc tiÕp ®−îc t¨ng c−êng, ph¸t huy réng r·i. Tuy vËy, trong thêi kú ®æi míi thùc tiÔn tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña Nhµ n−íc vÉn cßn béc lé nhiÒu yÕu kÐm, ®ã lµ: bé m¸y nhµ n−íc ch−a thËt trong s¹ch, v÷ng m¹nh; t×nh tr¹ng tham nhòng, l·ng phÝ quan liªu cßn nghiªm träng. HiÖu lùc qu¶n lý, ®iÒu hµnh ch−a cao, ch−a ngang tÇm víi ®ßi hái cña thùc tiÔn. §Êt ®ai, vèn vµ tµi s¶n nhµ n−íc ch−a ®−îc qu¶n lý chÆt chÏ, sö dông l·ng phÝ vµ thÊt tho¸t nghiªm träng. Tæ chøc bé m¸y cßn

18

nÆng nÒ, mèi quan hÖ ph©n cÊp, qu¶n lý cßn mét sè mÆt ch−a cô thÓ (nh− qu¶n lý, ®Çu t−, tµi chÝnh...)1; thñ tôc hµnh chÝnh tuy ®· ®−îc c¶i c¸ch mét b−íc nh−ng vÉn cßn nhiÒu bÊt cËp, cßn hiÖn t−îng c«ng chøc g©y phiÒn hµ, nhòng nhiÔu nh©n d©n. VÉn cßn nh÷ng biÓu hiÖn d©n chñ mét c¸ch h×nh thøc, t×nh tr¹ng vi ph¹m d©n chñ vµ quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n cßn diÔn ra. §ång thêi còng cßn t×nh tr¹ng mét bé phËn quÇn chóng v« tæ chøc, vi ph¹m ph¸p luËt trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn quyÒn d©n chñ.

2.3.4. Thùc tr¹ng chØ sè ph¸t triÓn con ng−êi vµ nh÷ng ®Æc ®iÓm míi

trong h−íng ph¸t triÓn cña nh©n c¸ch con ng−êi ViÖt Nam hiÖn nay

VÒ thùc tr¹ng chØ sè ph¸t triÓn con ng−êi: Theo Báo cáo Phát triển con người kể từ năm 1985 đến nay, chỉ số phát triển con người của Việt Nam đã tăng lên đáng kể, từ 0,583 năm 1985 lên 0,691 trong thời gian gần đây, điều đó phản ánh những thành tựu đạt được trong các lĩnh vực phát triển con người như mức sống, y tế và giáo dục. Với chỉ số trên, Việt Nam duy trì vị trí xếp hạng về phát triển con người ở mức trung bình là 112 trong tổng số 177 nước được xếp hạng.2

1 Xem: GS. NguyÔn §øc B×nh ( chñ biªn ): VÒ chñ nghÜa x· héi vµ con ®−êng ®i lªn chñ nghÜa x· héi ë

ViÖt Nam, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi 2003, tr. 234 – 235.

2 Theo Báo cáo của UNDP Năm 2004.

VÒ nh÷ng ®Æc ®iÓm míi trong h−íng ph¸t triÓn nh©n c¸ch: Sù nghiÖp ®æi míi ®Êt n−íc lµm biÕn ®æi hiÖn thùc x· héi vµ lµ t¸c nh©n dÉn tíi sù h×nh thµnh mét sè ®Æc ®iÓm míi cña nh©n c¸ch con ng−êi ViÖt Nam võa ®¸p øng yªu cÇu cña x· héi hiÖn ®¹i, võa phï hîp víi chiÕn l−îc ph¸t triÓn con ng−êi ViÖt Nam. Cô thÓ: Mét lµ, n¨ng ®éng, linh ho¹t, thÝch øng nhanh víi nh÷ng biÕn ®æi cña ®êi sèng; m¹nh d¹n tù tin, d¸m nghÜ d¸m lµm, d¸m chÊp nhËn rñi ro ®Ó v−¬n lªn trong sù nghiÖp, biÕt vËn dông søc lùc vµ trÝ tuÖ cña m×nh ®Ó lµm giµu chÝnh ®¸ng v× lîi Ých cña c¸ nh©n, gia ®×nh vµ x· héi. Hai lµ, nç lùc trong c¸c ho¹t ®éng häc tËp, lao ®éng; biÕt tÝnh to¸n hiÖu qu¶ kinh tÕ, d¸m chÊp nhËn c¹nh tranh vµ cã kh¶ n¨ng tù chÞu tr¸ch nhiÖm trong c«ng viÖc cña m×nh. Ba lµ, cã nhu cÇu vËt chÊt vµ tinh thÇn lµnh m¹nh, phong phó, lèi sèng v¨n ho¸, t×nh nghÜa, yªu lao ®éng, cã tr¸ch nhiÖm, g¾n bã víi quª h−¬ng vµ gia ®×nh. Bèn lµ, cã ý thøc t«n träng ph¸p luËt, cã b¶n lÜnh ®Êu tranh v× c«ng b»ng vµ lÏ ph¶i, biÕt tr©n träng vµ h−íng tíi c¸i ®óng, c¸i tèt, c¸i ®Ñp. N¨m lµ, cã tri thøc khoa häc, cã kh¶ n¨ng t− duy ®éc lËp vµ n¨ng lùc s¸ng t¹o, nhanh nh¹y trong viÖc tiÕp thu c¸i míi.

19

Ch−¬ng 3

Ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p c¬ b¶n x©y dùng

lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay 3.1. Ph−¬ng h−íng x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam

hiÖn nay

ë ViÖt Nam, §¶ng ta qua c¸c kú §¹i héi ®Òu kh¼ng ®Þnh “v¨n ho¸ lµ nÒn t¶ng tinh thÇn cña x· héi, võa lµ môc tiªu, võa lµ ®éng lùc thóc ®Èy sù ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi. Mäi ho¹t ®éng v¨n ho¸, v¨n nghÖ ph¶i nh»m x©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn ®Ëm ®µ b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc, x©y dùng con ng−êi ViÖt Nam vÒ t− t−ëng, ®¹o ®øc, t©m hån, t×nh c¶m, lèi sèng, x©y dùng m«i tr−êng v¨n hãa lµnh m¹nh cho sù ph¸t triÓn x· héi”1.

Trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay, ®Ó tiÕp tôc x©y dùng con ng−êi ViÖt Nam cã lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i, con ng−êi x· héi chñ nghÜa cÇn cã sù phèi hîp ®ång bé, toµn diÖn theo h−íng: kÕt hîp hµi hoµ gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i; gi÷a d©n téc vµ téc ng−êi, d©n téc vµ quèc tÕ; gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi.

3. 2. Gi¶i ph¸p c¬ b¶n x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam

hiÖn nay

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi §¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VIII, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia,

Hµ Néi 1996, tr. 110 – 111.

3.2.1. Nhãm gi¶i ph¸p chung 3.2.1.1. N©ng cao ®êi sèng vËt chÊt cña nh©n d©n Mét lµ, tiÕp tôc hoµn thiÖn hÖ thèng chÝnh s¸ch xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo. TËp trung trî gióp c¸c ®Þa ph−¬ng nghÌo ph¸t triÓn kinh tÕ, h−íng vµo chuyÓn dÞch c¬ cÊu c©y trång, vËt nu«i cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao, ph¸t triÓn s¶n xuÊt hµng ho¸ theo h−íng t¨ng dÇn tû träng lao ®éng c«ng nghiÖp, dÞch vô, gi¶m dÇn tû träng lao ®éng n«ng nghiÖp. TiÕp tôc t¨ng nguån vèn tÝn dông xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, ®æi míi ph−¬ng thøc cho vay, ®Èy m¹nh trî gióp ng−êi nghÌo ph¸t triÓn s¶n xuÊt, kinh doanh. Thùc hiÖn bá dÇn bao cÊp bÊt hîp lý trong xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, chuyÓn sang nh÷ng ph−¬ng ph¸p vµ h×nh thøc hç trî phï hîp víi kinh tÕ thÞ tr−êng. Söa ®æi chÝnh s¸ch trî gi¸, trî c−íc vµ chÝnh s¸ch cung cÊp miÔn phÝ mét sè hµng ho¸ cho miÒn nói ®Ó h¹n chÕ thÊt tho¸t vµ t¨ng thªm t¸c dông thiÕt thùc cña c¸c biÖn ph¸p nµy. ¸p dông ph−¬ng thøc trî gióp l·i suÊt ®èi víi tÝn dông cho ng−êi nghÌo; më réng diÖn tÝn dông ®−îc b¶o l·nh th«ng qua Quü b¶o l·nh tÝn dông cho doanh nghiÖp võa vµ nhá. Söa ®æi, bæ sung, hoµn chØnh

20

chÝnh s¸ch x· héi nh− c¸c chÝnh s¸ch kh¸m ch÷a bÖnh, hç trî gi¸o dôc, hç trî nhµ ë, chÝnh s¸ch cho vay vèn tÝn dông. T¨ng c−êng ®Çu t− tõ ng©n s¸ch nhµ n−íc vµo c¸c ®Þa bµn khã kh¨n nhÊt. Thùc hiÖn tèt c¸c chÝnh s¸ch trî gióp x· héi cho c¸c nhãm yÕu thÕ, nhãm dÔ bÞ tæn th−¬ng.

Hai lµ, tiÕp tôc thÓ chÕ ho¸ viÖc ¸p dông c«ng cô kinh tÕ; ban hµnh vµ ¸p dông c¸c biÖn ph¸p thu vµ sö dông c¸c lo¹i phÝ, lÖ phÝ b¶o vÖ m«i tr−êng; sö dông ®óng vµ cã hiÖu qu¶ kinh phÝ thu ®−îc.

Ba lµ, c¶i thiÖn vµ n©ng cao dÞch vô h¹ tÇng thiÕt yÕu cho ng−êi nghÌo, céng ®ång nghÌo vµ x· nghÌo. Nhµ n−íc tiÕp tôc thùc hiÖn c¸c chÝnh s¸ch ®Æc thï ®èi víi ng−êi nghÌo vµ vïng nghÌo; rµ so¸t hÖ thèng chÝnh s¸ch −u ®·i hiÖn cã ®Ó lo¹i bá nh÷ng néi dung kh«ng cßn phï hîp, bæ sung nh÷ng chÝnh s¸ch míi xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn cña ng−êi nghÌo, c¸c vïng nghÌo, vïng khã kh¨n; t¨ng c−êng c«ng t¸c kiÓm tra, gi¸m s¸t trong c¸c dù ¸n x©y dùng kÕt cÊu h¹ tÇng cña khu vùc nµy ®Ó chèng thÊt tho¸t, l·ng phÝ, tham nhòng, ®¶m b¶o ®ång tiÒn hç trî ng−êi nghÌo ®−îc chi ®óng môc ®Ých vµ cã hiÖu qu¶; ®ång thêi huy ®éng søc ®ãng gãp cña ®èi t−îng ®−îc h−ëng thô b»ng ngµy c«ng lao ®éng vµ trùc tiÕp tham gia gi¸m s¸t.

Bèn lµ, t¨ng c−êng m¹ng l−íi dÞch vô vµ an sinh x· héi cho ng−êi nghÌo. TËp trung thùc hiÖn c¸c gi¶i ph¸p hç trî, t¹o ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt, viÖc lµm cho ng−êi nghÌo tù v−¬n lªn tho¸t nghÌo th«ng qua c¸c chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch ph¸t triÓn s¶n xuÊt kinh doanh, bao gåm ®Êt ®ai, c«ng cô s¶n xuÊt, kü thuËt canh t¸c, tr×nh ®é qu¶n lý, kiÕn thøc vµ tay nghÒ, tÝn dông, chÕ biÕn vµ tiªu thô s¶n phÈm. T¹o c¬ héi thuËn lîi cho ng−êi nghÌo, hé nghÌo tiÕp cËn c¸c dÞch vô c«ng. Bổ sung một số chính sách trợ giúp của Nhà nước đối với các nhóm người yếu thế, có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn, người dễ bị tổn thương để tạo cơ hội tự tạo việc làm hoặc đi làm thuê, có thu nhập đủ nuôi sống bản thân, tham gia vào các hoạt động cộng đồng, các hoạt động xã hội để hưởng lợi từ cải cách kinh tế. Hoàn thiện chính sách bảo hiểm xã hội nhằm mở rộng chế độ bảo hiểm xã hội áp dụng cho mọi đối tượng, kể cả những người làm việc tại khu vực kinh tế phi chính thức và bảo đảm tương quan hợp lý giữa mức đóng và mức hưởng. Đa dạng hóa mạng lưới an sinh tự nguyện. Tăng cường mạng lưới an sinh xã hội thông qua phát triển và củng cố các quỹ của xã hội và đoàn thể. Trợ giúp nhân đạo thường xuyên đối với người nghèo, người không có sức lao động và không nơi nương tựa; duy trì và bổ sung hệ thống chính sách, giải pháp về bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn,

21

đặc biệt là trẻ em tàn tật, mồ côi, lang thang, lao động kiếm sống, trẻ em bị hậu quả chất độc màu da cam, nhiễm HIV/AIDS.

N¨m lµ, §¶ng vµ Nhµ n−íc cÇn tiÕp tôc hoµn thiÖn hÖ thèng chÝnh s¸ch ®Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt, chuyÓn ®æi c¬ cÊu kinh tÕ, ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ s¶n xuÊt, khuyÕn khÝch lµm giµu mét c¸ch hîp ph¸p, ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ hµng ho¸ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, gi¶i phãng mäi tiÒm n¨ng søc lao ®éng trong nh©n d©n.

S¸u lµ, cÇn cã c¬ chÕ, chÝnh s¸ch tµi chÝnh hîp lý ®Ó ®iÒu tiÕt vµ thùc hiÖn viÖc ph©n phèi l¹i nh»m thu hÑp kho¶ng c¸ch giµu nghÌo gi÷a c¸c nhãm x· héi cã thu nhËp chªnh lÖch cao, gi÷a d©n c− miÒn nói vµ ®ång b»ng, gi÷a d©n c− ®« thÞ vµ d©n c− n«ng th«n.

3.2.1.2. N©ng cao ®êi sèng tinh thÇn cña nh©n d©n Mét lµ, th−êng xuyªn n©ng cao hiÖu qu¶ l·nh ®¹o cña §¶ng trªn lÜnh vùc v¨n ho¸ trªn c¬ së ®æi míi nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ vai trß ®Æc biÖt quan träng cña v¨n ho¸ trong viÖc båi d−âng vµ ph¸t huy nh©n tè con ng−êi; ®æi míi ph−¬ng thøc l·nh ®¹o cña §¶ng theo h−íng võa ®¶m b¶o cho v¨n ho¸, v¨n häc, nghÖ thuËt, b¸o chÝ ph¸t triÓn ®óng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, võa ®¶m b¶o quyÒn tù do d©n chñ c¸ nh©n trong s¸ng t¹o v¨n ho¸ trªn c¬ së ph¸t huy tÝnh tù gi¸c cao cña ®éi ngò v¨n nghÖ sÜ.

Hai lµ, më cuéc vËn ®éng gi¸o dôc chñ nghÜa yªu n−íc g¾n liÒn víi thi ®ua yªu n−íc vµ gi¸o dôc vÒ chñ nghÜa x· héi vµ phong trµo “Toµn d©n ®oµn kÕt x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸” lµm chuyÓn biÕn nhËn thøc trong toµn x· héi, tr−íc hÕt trong cÊp uû ®¶ng, ®¶ng viªn, c¸n bé c¸c ®oµn thÓ quÇn chóng. Huy ®éng mäi lùc l−îng nh©n d©n vµ c¶ hÖ thèng chÝnh trÞ tõ “trªn xuèng”, tõ trong §¶ng, c¬ quan nhµ n−íc, c¸c ®oµn thÓ ra ngoµi x· héi tÝch cùc tham gia vµo c¸c phong trµo: Ng−êi tèt, viÖc tèt; Uèng n−íc nhí nguån; §Òn ¬n ®¸p nghÜa; Xãa ®ãi gi¶m nghÌo; X©y dùng gia ®×nh v¨n ho¸, lµng x·, ph−êng v¨n ho¸; Toµn d©n doµn kÕt x©y dùng cuéc sèng míi ë khu d©n c−.

Ba lµ, x©y dùng c¸c luËt, ph¸p lÖnh, c¸c v¨n b¶n ph¸p quy ®iÒu chØnh c¸c ho¹t ®éng trªn lÜnh vùc v¨n ho¸. Nghiªn cøu x©y dùng LuËt qu¶ng c¸o, Ph¸p lÖnh th− viÖn…X©y dùng quy chÕ vÒ gi¶i th−ëng trªn lÜnh vùc v¨n ho¸, bæ sung, hoµn thiÖn hoÆc x©y dùng míi c¸c quy chÕ, quy ®Þnh vÒ lÔ héi, viÖc tang, viÖc c−íi,khuyÕn khÝch nh©n d©n vµ tæ chøc x· héi x©y dùng c¸c quy −íc vµ nÕp sèng v¨n ho¸. §ång thêi víi viÖc x©y dùng, ban hµnh luËt ph¸p ph¶i x©y dùng, ban hµnh c¸c chÝnh s¸ch v¨n ho¸, chÝnh s¸ch kinh tÕ trong v¨n ho¸; chÝnh s¸ch v¨n ho¸ trong kinh tÕ; chÝnh s¸ch x· héi ho¸ ho¹t ®éng v¨n ho¸; chÝnh s¸ch b¶o

22

tån, ph¸t huy di s¶n v¨n ho¸ d©n téc; chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch s¸ng t¹o trong c¸c ho¹t ®éng v¨n ho¸; chÝnh s¸ch ®Æc thï, hîp lÝ hîp t×nh cho nh÷ng lo¹i ®èi t−îng x· héi cÇn ®−îc −u ®·i tham gia vµ h−ëng thô v¨n ho¸ vµ chÝnh s¸ch cô thÓ vÒ hîp t¸c quèc tÕ ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt vµ ®éng lùc cho sù ph¸t triÓn v¨n ho¸.

Bèn lµ, t¨ng c−êng nguån lùc vµ ph−¬ng tiÖn cho ho¹t ®éng v¨n ho¸ b»ng c¸ch t¨ng thªm møc ®Çu t− cho v¨n ho¸ tõ nguån ng©n s¸ch nhµ n−íc, tÝch cùc huy ®éng c¸c nguån lùc ngoµi ng©n s¸ch cho sù ph¸t triÓn v¨n ho¸. Cñng cè, hoµn thiÖn tæ chøc bé m¸y c¸n bé cña c¸c c¬ quan l·nh ®¹o, qu¶n lÝ, tham m−u, c¸c ®oµn thÓ, c¸c tæ chøc nghÒ nghiÖp, cña ho¹t ®éng v¨n ho¸. N©ng cao tr×nh ®é mäi mÆt cña ®éi ngò c¸n bé l·nh ®¹o qu¶n lÝ v¨n ho¸ vµ ®µo t¹o líp c¸n bé míi ®ñ phÈm chÊt vµ n¨ng lùc ®¶m ®−¬ng nh÷ng c«ng viÖc míi. 3.2.1.3. §Èy m¹nh thùc hiÖn d©n chñ cña nh©n d©n Thø nhÊt, thùc hiÖn c¸c gi¶i ph¸p vÒ x©y dùng, t¨ng c−êng n¨ng lùc chñ thÓ cña nh©n d©n ®èi víi quyÒn lùc nhµ n−íc, chèng tù do v« chÝnh phñ, chèng côc bé bÌ ph¸i; n©ng cao ý thøc ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc cña ng−êi thi hµnh c«ng vô, chèng quan liªu, tuú tiÖn, ®éc tµi trong hÖ thèng qu¶n lý x· héi.

CÇn lµm tèt c«ng t¸c th«ng tin, tuyªn truyÒn gi¸o dôc ý thøc vÒ quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n ®Ó ng−êi d©n ý thøc vÒ ®Þa vÞ chñ thÓ cña m×nh, kh«ng thê ¬, xa c¸ch víi c¸c quyÒn vµ nghÜa vô c«ng d©n, hiÓu ®óng quyÒn vµ nghÜa vô c«ng d©n ®Ó lµm chñ hµnh vi trong khu«n khæ ph¸p luËt. Tuyªn truyÒn ®Ó nh©n d©n n¾m ch¾c c¸c chñ tr−¬ng ®−êng lèi cña §¶ng, chÝnh s¸ch vµ ph¸p luËt cña Nhµ n−íc, quy ®Þnh cña c¸c cÊp, c¸c ngµnh, c¸c kÕ ho¹ch ph¸t triÓn kinh tÕ – x· héi, an ninh – quèc phßng cña ®Þa ph−¬ng.

C«ng khai ho¸ c¸c ho¹t ®éng cña c¬ quan Nhµ n−íc, c¸c thñ tôc hµnh chÝnh, nh÷ng vÊn ®Ò tµi chÝnh, tµi s¶n…liªn quan trùc tiÕp ®Õn quyÒn lîi vµ nghÜa vô cña c«ng d©n ph¶i ®−îc c«ng bè réng r·i trong nh©n d©n. C«ng khai ho¸ c¸c ho¹t ®éng cña c¬ quan Nhµ n−íc chÝnh lµ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó nh©n d©n cã th«ng tin ®Çy ®ñ, chÝnh x¸c, cã ®iÒu kiÖn tiÕp cËn vµ biÕt ®−îc c¸n bé nhµ n−íc ®−îc d©n cö cã xøng ®¸ng víi sù uû quyÒn vµ tin t−ëng cña d©n hay kh«ng.

CÇn n©ng cao ý thøc ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc cña ng−êi thi hµnh c«ng vô, kh¾c phôc chñ nghÜa kinh nghiÖm vµ sù tuú tiÖn trong hÖ thèng qu¶n lý x· héi, chèng quan liªu, ®éc tµi.

Thø hai, gi¶i ph¸p vÒ hoµn thiÖn c¸c thiÕt chÕ thùc thi quyÒn lµm chñ cña

nh©n d©n, gi¶i quyÕt tèt mèi quan hÖ d©n chñ ®¹i diÖn vµ d©n chñ trùc tiÕp.

23

§Ó hoµn thiÖn c¸c thiÕt chÕ thùc thi quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n d−íi c¸c h×nh thøc cÇn: Mét lµ, nhµ n−íc cÇn ®−îc x©y dùng theo ®óng nguyªn t¾c cña d©n, do d©n, v× d©n. T¨ng c−êng d©n chñ c¬ së, tiÕp tôc thùc hiÖn réng kh¾p m« h×nh “mét cöa” trong qu¶n lý hµnh chÝnh cña cÊp chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng theo nguyªn t¾c “d©n biÕt, d©n bµn, d©n lµm, d©n kiÓm tra” nh÷ng c«ng viÖc liªn quan ®Õn lîi Ých cña d©n: tõ viÖc nhá ®Õn viÖc lín, c«ng viÖc riªng hay viÖc chung cña céng ®ång, khiÕu n¹i, tè c¸o cña c«ng d©n, hå s¬ ®Êt ®ai, gi¶i quyÕt c«ng viÖc theo ®óng hÑn, niªm yÕt c«ng khai vÒ c¸c kho¶n thu chi, lÖ phÝ, ng©n s¸ch…Hai lµ, tiÕp tôc thùc hiÖn c«ng b»ng x· héi trong lÜnh vùc kinh tÕ. CÇn tiÕp tôc th¸o gì nh÷ng vÊn ®Ò vÒ tÝnh d©n chñ trong kinh doanh cña c¸c thµnh phÇn kinh tÕ, chèng t×nh tr¹ng doanh nghiÖp nhµ n−íc lîi dông biÕn ®éc quyÒn nhµ n−íc trong mét sè lÜnh träng yÕu thµnh ®éc quyÒn doanh nghiÖp… Ba lµ, thùc hiÖn chÕ ®é “tù qu¶n”, ®¶m b¶o cho nh©n d©n ®−îc lµm chñ vµ cã quyÒn quyÕt ®Þnh trùc tiÕp ®èi víi nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn cuéc sèng hµng ngµy cña nh©n d©n ë c¬ së. T¨ng c−êng vai trß cña c¸c tæ chøc ®oµn thÓ. Chèng t×nh tr¹ng côc bé ®Þa ph−¬ng. Bèn lµ, t¨ng c−êng quyÒn kiÓm tra, gi¸m s¸t, ph¶n biÖn cña nh©n d©n víi c¸c ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan nhµ n−íc, c¸c ®¹i biÓu d©n cö, c¸n bé, c«ng chøc, viªn chøc nhµ n−íc. Hoµn thiÖn tæ chøc, quy chÕ ho¹t ®éng cña thanh tra nh©n d©n. T¨ng c−êng c«ng t¸c thanh tra, kiÓm tra, gi¸m s¸t do c¸c c¬ quan nhµ n−íc thùc hiÖn theo thÈm quyÒn ®ång thêi phèi hîp chÆt chÏ víi thanh tra, kiÓm tra, gi¸m s¸t cña nh©n d©n. TiÕp tôc t×m tßi ph−¬ng thøc vµ thùc hiÖn tèt sù ph¶n biÖn x· héi nh»m tranh thñ vµ ph¸t huy n¨ng lùc trÝ tuÖ cña toµn x· héi. T¨ng c−êng vai trß l·nh ®¹o cña §¶ng lµ mét gi¶i ph¸p quan träng mang tÝnh quyÕt ®Þnh.

3.2.1.4. TiÕp tôc ph¸t triÓn khoa häc lµm c¬ së x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i §Ó x©y dùng lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i trong giai ®o¹n míi, th× vai trß cña khoa häc lµ v« cïng quan träng, ®Æc biÖt trong thêi kú cuéc c¸ch m¹ng khoa häc- c«ng nghÖ ®·, ®ang diÔn ra m¹nh mÏ, phøc t¹p nh− hiÖn nay. Song, ®Ó thÓ hiÖn vai trß cña khoa häc trong qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i th× ph¶i cã mét nÒn khoa häc m¹nh, ®ñ søc nghiªn cøu ®−a ra nh÷ng c¬ së cho viÖc ®−a ra nh÷ng gi¸ trÞ míi, nh»m x©y dùng nh÷ng ®Þnh chÕ v¨n ho¸ míi phï hîp. Vµ ®Ó cã mét nÒn khoa häc m¹nh theo chóng t«i cÇn tËp trung vµo nh÷ng néi dung c¬ b¶n sau:

Thø nhÊt, cÇn ®æi míi c¬ chÕ ho¹t ®éng khoa häc. Cô thÓ lµ LuËt Khoa häc vµ c«ng nghÖ tÊt yÕu ph¶i kh«ng ngõng ®−îc bæ sung vµ hoµn thiÖn theo h−íng sau:

24

Kh¼ng ®Þnh râ rµng h¬n n÷a vÞ trÝ, vai trß cña khoa häc, ®Æc biÖt lµ khoa häc x· héi - nh©n v¨n trong nÒn khoa häc nãi chung cña n−íc ta; ®ång thêi kh¼ng ®Þnh tÝnh chÊt then chèt cña c«ng t¸c nghiªn cøu khoa häc, nhÊt lµ nghiªn cøu c¬ b¶n trong toµn bé ho¹t ®éng khoa häc nãi chung. ThÓ chÕ ho¸ mét c¸ch chÆt chÏ vµ cã hÖ thèng h¬n n÷a nh÷ng quan ®iÓm c¬ b¶n cña §¶ng, Nhµ n−íc vÒ khoa häc vµ chiÕn l−îc ph¸t triÓn khoa häc - c«ng nghÖ, vÒ chÝnh s¸ch quèc gia víi t− c¸ch lµ quèc s¸ch hµng ®Çu trong ®Çu t−, ph¸t triÓn khoa häc, trong ®µo t¹o, sö dông, ®·i ngé ®èi víi giíi trÝ thøc khoa häc, nhÊt lµ c¸c tµi n¨ng vµ chuyªn gia khoa häc lín, ®Çu ngµnh mµ nh÷ng ®ãng gãp cña hä sÏ cã ¶nh h−ëng to lín ®èi víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña ®Êt n−íc. Quy ®Þnh râ tæ chøc, c¬ cÊu vµ hÖ thèng c¸c c¬ quan khoa häc vµ qu¶n lý khoa häc, quan hÖ gi÷a ®µo t¹o vµ nghiªn cøu khoa häc, víi s¶n xuÊt, víi ho¹t ®éng s¶n xuÊt - kinh doanh - dÞch vô, kÓ c¶ dÞch vô khoa häc còng nh− víi c¸c ho¹t ®éng kh¸c cña ®êi sèng x· héi, quyÒn h¹n vµ tr¸ch nhiÖm t−¬ng øng víi chøc n¨ng, nhiÖm vô vµ môc tiªu khoa häc cña tæ chøc vµ c¸c c¸ nh©n cã thÈm quyÒn…

Thø hai, cÇn t¹o ®éng lùc cho sù ph¸t triÓn khoa häc- xem ®©y lµ gi¶i

ph¸p c¬ b¶n vµ bao trïm nhÊt, nh»m thóc ®Èy nÒn khoa häc ph¸t triÓn.

§éng lùc gåm hai néi dung c¬ b¶n ®ã lµ, ®éng lùc vËt chÊt vµ ®éng lùc tinh thÇn. §èi víi ®éng lùc vËt chÊt ®ã lµ nh÷ng lîi Ých vËt chÊt qua tiÒn l−¬ng, tiÒn th−ëng, nhuËn bót vµ c¸c kho¶n thï lao khoa häc kh¸c lµ cÇn thiÕt vµ cã ý nghÜa to lín ®èi víi nhµ khoa häc ®Ó hä vµ gia ®×nh hä duy tr× cuéc sèng hµng ngµy. Bªn c¹nh ®ã, vÊn ®Ò t¹o ®éng lùc ph¸t triÓn cho khoa häc vµ nhµ khoa häc cßn thÓ hiÖn ë nh÷ng chÝnh s¸ch, chÕ ®é, quy ®Þnh cña nhµ n−íc ®èi víi ho¹t ®éng khoa häc vµ c¸n bé khoa häc.

Thø ba, ®Çu t− cho nghiªn cøu khoa häc ph¶i g¾n liÒn víi viÖc x©y dùng

vµ ph¸t triÓn nh©n lùc khoa häc cã chÊt l−îng cao.

Thø t−, t¹o lËp m«i tr−êng hîp t¸c quèc tÕ, thuËn lîi cho sù ph¸t triÓn

khoa häc.

Thø n¨m, ®¶m b¶o vµ t¨ng c−êng sù l·nh ®¹o cña §¶ng ®èi víi khoa häc,

®èi víi giíi trÝ thøc khoa häc.

3.2. 2. Nhãm gi¶i ph¸p cô thÓ 3.2.2.1. §Èy m¹nh viÖc tuyªn truyÒn, gi¸o dôc t− t−ëng Hå ChÝ Minh, chñ nghÜa M¸c- Lªnin nh»m n©ng cao lý t−ëng ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x∙ héi cho ®éi ngò c¸n bé, ®¶ng viªn vµ mäi tÇng líp nh©n d©n.

Thø nhÊt, tiÕp tôc ®æi míi môc tiªu, néi dung, ch−¬ng tr×nh, h×nh thøc,

ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc t− t−ëng Hå ChÝ Minh, chñ nghÜa M¸c- Lªnin.

25

Môc tiªu cña gi¸o dôc nãi chung vµ gi¸o dôc chñ nghÜa M¸c- Lªnin nãi riªng ph¶i phï hîp víi yªu cÇu nhiÖm vô gi¸o dôc vµ ®èi t−îng gi¸o dôc trong mçi giai ®o¹n c¸ch m¹ng. Trong giai ®o¹n hiÖn nay, môc tiªu c«ng t¸c gi¸o dôc chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh lµ lµm cho mçi ng−êi häc hiÓu râ vµ n¾m v÷ng nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh. §ã lµ sù h×nh lÜnh héi nh÷ng ch©n lý khoa häc vµ c¸ch m¹ng, gióp ng−êi häc cñng cè niÒm tin vµo sù l·nh ®¹o cña §¶ng, vµo môc tiªu cña c¸ch m¹ng, vµo sù nghiÖp ®æi míi ®Êt n−íc theo con ®−êng x· héi chñ nghÜa mµ §¶ng, B¸c Hå vµ nh©n d©n ta ®· lùa chän; ®ång thêi ph¶i båi d−ìng thÕ giíi quan, nh©n sinh quan vµ ph−¬ng ph¸p luËn khoa häc cho hä. §ã lµ c¬ së ®Ó cñng cè lËp tr−êng giai cÊp, b¶n lÜnh chÝnh trÞ v÷ng vµng, kiªn quyÕt ®Êu tranh chèng l¹i nh÷ng quan ®iÓm thï ®Þch, sai tr¸i gãp phÇn b¶o vÖ chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh, ®−êng lèi quan ®iÓm cña §¶ng. CÇn bæ sung nh÷ng néi dung míi, nh÷ng vÊn ®Ò ph¸t triÓn míi vÒ lý luËn M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh vµo ch−¬ng tr×nh, néi dung gi¸o dôc nh−: Nh÷ng nhËn thøc míi vÒ thêi ®¹i, vÒ chñ nghÜa x· héi, vÒ chñ nghÜa t− b¶n hiÖn ®¹i, vÒ toµn cÇu ho¸ kinh tÕ, vÒ thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi, vÒ x©y dùng vµ b¶o vÖ Tæ quèc ViÖt Nam x· héi chñ nghÜa. Ph−¬ng h−íng c¬ b¶n cña viÖc ®æi míi ph−¬ng ph¸p lµ qu¸n triÖt s©u s¾c ph−¬ng ch©m lý luËn g¾n víi thùc tiÔn, b¶o ®¶m tÝnh khoa häc, tÝnh chiÕn ®Êu trong gi¶ng d¹y, ph¸t huy tÝnh ®éc lËp vµ s¸ng t¹o ë ng−êi häc. §Ó qu¸n triÖt vµ thùc hiÖn ph−¬ng h−íng c¬ b¶n nµy, cÇn cã sù linh ho¹t, s¸ng t¹o trong h×nh thøc, ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y. H×nh thøc gi¶ng d¹y phï hîp víi nh÷ng yªu cÇu míi cña t×nh h×nh kinh tÕ - x· héi, nh÷ng quy luËt cña nhËn thøc, t©m lý ®èi t−îng vµ ®¶m b¶o truyÒn t¶i néi dung gi¸o dôc mét c¸ch tèi −u. Trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay, cÇn nhanh chãng tiÕp cËn nh÷ng thµnh tùu tiªn tiÕn cña khoa häc vµ c«ng nghÖ gi¸o dôc, tõng b−íc hiÖn ®¹i ho¸ ph−¬ng ph¸p d¹y vµ häc, tÝch cùc sö dông ph−¬ng ph¸p d¹y häc nªu vÊn ®Ò, ®èi tho¹i gi÷a ng−êi d¹y vµ ng−êi häc. Kh¾c phôc c¸ch gi¶ng d¹y ®éc tho¹i.

Hai lµ, ch¨m lo x©y dùng vµ ph¸t huy vai trß cña ®éi ngò gi¶ng viªn. §éi ngò gi¶ng viªn, cã vai trß rÊt quan träng trong c«ng t¸c gi¸o dôc. Víi c¸c m«n häc thuéc chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh, nh÷ng m«n häc trang bÞ thÕ giíi quan ph−¬ng ph¸p luËn khoa häc trùc tiÕp t¸c ®éng ®Õn niÒm tin lý t−ëng cña ng−êi häc, båi d−ìng n¨ng lùc t− duy khoa häc cho ng−êi häc th× ®éi ngò gi¶ng viªn cµng cã vai trß quan träng ®Æc biÖt. Tuy nhiªn, so víi yªu cÇu nhiÖm vô, viÖc x©y dùng, ph¸t huy vai trß ®éi ngò gi¶ng viªn cña c¸c m«n häc nµy cßn béc lé nhiÒu h¹n chÕ, bÊt cËp nh−: C¸c tr−êng ®¹i häc, cao ®¼ng, c¸c

26

tr−êng chÝnh trÞ ë c¸c ®Þa ph−¬ng më ra nhiÒu (c¶ c«ng lËp vµ d©n lËp) song sè l−îng gi¶ng viªn ®µo t¹o ch−a t−¬ng xøng víi yªu cÇu gi¶ng d¹y, chÊt l−îng béc lé nhiÒu h¹n chÕ. Tr−íc yªu cÇu n©ng cao chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ c«ng t¸c gi¸o dôc chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh trong t×nh h×nh míi, viÖc ch¨m lo x©y dùng vµ ph¸t huy vai trß cña ®éi ngò gi¶ng viªn nµy võa rÊt cÊp b¸ch, võa cã ý nghÜa c¬ b¶n, l©u dµi.

N©ng cao chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ cña c«ng t¸c gi¸o dôc chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh- mét gi¶i ph¸p quan träng vµ chñ yÕu nh»m n©ng cao lý t−ëng ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi lµ mét nhiÖm vô vèn ®· khã kh¨n vµ phøc t¹p, trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay cµng khã kh¨n phøc t¹p h¬n. V× vËy, ®ßi hái sù quan t©m cao cña §¶ng, Nhµ n−íc còng nh− c¸c c¬ quan cã chøc n¨ng, sù nç lùc cè g¾ng cña l·nh ®¹o c¸c nhµ tr−êng, ®Þa ph−¬ng vµ b¶n th©n ®éi ngò gi¶ng viªn lý luËn M¸c - Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh.

3.2.2.2. §Èy m¹nh tuyªn truyÒn, gi¸o dôc dôc ®¹o ®øc, c¸c chuÈn mùc

®¹o ®øc vµ c¬ chÕ ®iÒu chØnh hµnh vi ®¹o ®øc

NhËn thøc ®−îc vai trß cña ®¹o ®øc ®èi víi sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña ®Êt n−íc, §¶ng vµ Nhµ n−íc ®· lu«n quan t©m ®Õn viÖc ch¨m lo gi¸o dôc ®¹o ®øc cho mäi tÇng líp nh©n d©n. V× vËy, c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng ngµy cµng ®−îc cñng cè, g×n gi÷ vµ ph¸t huy. Cïng víi viÖc ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng th× c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸, nh©n v¨n cña nh©n lo¹i còng ®−îc chän läc, tiÕp thu mét c¸ch phï hîp víi d©n téc vµ thêi ®¹i. §iÒu ®ã ®· gãp phÇn lµm phong phó thªm c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc nãi riªng vµ ®êi sèng v¨n ho¸, tinh thÇn cña d©n téc nãi chung.

ViÖc ph©n tÝch vai trß cña gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ x¸c ®Þnh néi dung ®¹o ®øc, c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc còng nh− c¬ chÕ ®iÒu chØnh hµnh vi ®¹o ®øc, gióp chóng ta t×m ra c¸ch thøc ®Ó tuyªn tuyÒn nh÷ng néi dung, chuÈn mùc ®¹o ®øc nh»m thóc ®Èy qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i. §ã lµ:

Thø nhÊt, ®−a m«n häc ®¹o ®øc trë thµnh m«n häc b¾t buéc ë c¸c cÊp

häc, c¸c tr−êng häc.

Chóng ta ®Òu biÕt r»ng, tri thøc ®¹o ®øc lµ mét trong nh÷ng thµnh tè quan träng nhÊt cña ý thøc ®¹o ®øc vµ nã ®−îc h×nh thµnh, ph¸t triÓn trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña con ng−êi, nh−ng nã ®−îc t¹o lËp trùc tiÕp vµ cô thÓ nhÊt th«ng qua con ®−êng truyÒn ®¹t, gi¶ng d¹y. Nh−ng thùc tÕ hiÖn nay cho thÊy m«n ®¹o ®øc häc chØ ®−îc gi¶ng d¹y ë mét sè Ýt tr−êng, chñ yÕu lµ ë c¸c tr−êng s− ph¹m, hoÆc c¸c tr−êng thuéc khèi x· héi, mµ kh«ng ®−a vµo c¸c tr−êng thuéc khèi kinh tÕ, kü thuËt, bëi hä cho r»ng chØ cÇn trang bÞ kiÕn thøc chuyªn m«n lµ ®ñ,

27

hoÆc khi gi¶ng d¹y m«n ®¹o ®øc th× cho r»ng nã lµ m«n phô, mµ kh«ng nh×n thÊy ®−îc tÇm quan träng cña nã. "§¹o ®øc häc ph¶i lµ mét ngµnh khoa häc x· héi vµ nh÷ng ng−êi cã tr¸ch nhiÖm ph¶i ®i s©u nghiªn cøu chuyªn cÇn h¬n n÷a, ph¶i trë thµnh mét m«n khoa häc kh«ng thÓ thiÕu ®−îc trong c¸c tr−êng ®¹i häc vµ phæ th«ng"1. §èi víi c¸c ®èi t−îng kh«ng ph¶i lµ häc sinh, sinh viªn th× viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc theo nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau nh−: th«ng qua c¸c cuéc trao ®æi, th¶o luËn, qua c¸c buæi tËp huÊn, qua c¸c h×nh thøc v¨n ho¸, v¨n nghÖ …

Thø hai, phong tôc, tËp qu¸n, d− luËn x· héi vµ l−¬ng t©m lµ nh÷ng c«ng cô cã søc m¹nh to lín ®−îc loµi ng−êi sö dông ®Ó ®iÒu chØnh hµnh vi øng xö ®¹o ®øc cña con ng−êi nh»m ®em l¹i lîi Ých cho céng ®ång x· héi. Do vËy, nÕu biÕt ph¸t huy tèt c¸c phong tôc, truyÒn thèng mµ cßn gi¸ trÞ th× nã gãp phÇn kh«ng nhá trong viÖc gi¸o dôc thÕ hÖ trÎ. Bªn c¹nh c¸c phong tôc tËp quan cßn phï hîp víi d©n téc hiÖn nay lµ d− luËn x· héi. D− luËn x· héi cã ¶nh h−ëng ®Æc biÖt trong c¸c quan hÖ ®¹o ®øc cña x· héi. Nã mang tÝnh cæ vò ®Þnh h−íng, k×m trãi rÊt râ rÖt. Nã cã thÓ t¹o nªn c¸c gi¸ trÞ hoÆc phñ ®Þnh c¸c gi¸ trÞ cña mét quan hÖ ®¹o ®øc nhÊt ®Þnh. Nã cã søc m¹nh to lín vµ lµ c«ng cô lîi h¹i trong viÖc ®iÒu chØnh hµnh vi ®¹o ®øc. Tr¨m n¨m bia ®¸ th× mßn, ngh×n n¨m bia miÖng vÉn cßn tr¬ tr¬. ChÝnh nh÷ng d− luËn x· héi ®ã gióp con ng−êi tù ®¸nh gi¸, tù nhËn xÐt, tù kÕt luËn ®−îc c¸i giµ tèt, c¸i g× xÊu, c¸i g× phï hîp c¸i g× kh«ng vµ tù ®iÒu chØnh ®−îc hµnh vi cña c¸ nh©n trong mäi lÜnh vùc cña ®êi sèng. Bëi, d− luËn x· héi lµ vÊn ®Ò cña ®¹o ®øc, lµ sù biÓu thÞ th¸i ®é ph¸n xÐt, ®¸nh gi¸ cña quÇn chóng nh©n d©n, cña x· héi vÒ c¸c vÊn ®Ò mµ hä quan t©m b»ng th¸i ®é khen, chª thËm chÝ lªn ¸n. V× vËy, th«ng qua d− luËn x· héi ®Ó tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®¹o ®øc cho nh©n d©n. §©y lµ mét ph−¬ng ph¸p kh«ng kÐm phÇn quan trong gãp phÇn nang cao hiÖu qu¶ trong viÖc tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®¹o ®øc.

1 Chñ tÞch Hå ChÝ Minh tinh hoa d©n téc, trÝ tuÖ thêi ®¹i, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia Hµ Néi, 1998 tr.79.

Thø ba, ph¸t huy tèi ®a lîi thÕ cña c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng trong viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ tuyªn truyÒn c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc. Thêi ®¹i chóng ta, c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng kh«ng thÓ thiÕu trong ®êi sèng h»ng ngµy cña mçi con ng−êi, do ®ã, nã cã vai trß rÊt quan träng. B»ng c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin nµy, viÖc tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®¹o ®øc sÏ ®¹t hiÖu qu¶ nhanh h¬n, tèt h¬n vµ chÝnh x¸c h¬n, nã t¸c ®éng mét c¸ch trùc tiÕp vµ th−êng xuyªn tíi mçi con ng−êi. C¸c ph−¬ng tiÖn nh− truyÒn h×nh, ph¸t thanh, b¸o chÝ…víi mçi ch−¬ng tr×nh, mçi mét t¸c phÈm th× viÖc lång ghÐp c¸c néi dung

28

tuyªn truyÒn ®¹o ®øc sÏ gãp phÇn lµn nã sinh ®éng, phong phó vµ thuyÕt phôc h¬n. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, c¸c ch−¬ng tr×nh trªn truyÒn h×nh ®· cã nhiÒu néi dung mang tÝnh chÊt gi¸o dôc ®¹o ®øc. Ngay c¶ trong c¸c ch−¬ng tr×nh mang tÝnh chÊt thêi sù, chÝnh trÞ, kinh tÕ còng cã nh÷ng néi dung gi¸o dôc ®¹o ®øc. Ngoµi ra, cßn cã c¸c ch−¬ng tr×nh dµnh riªng cho viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc nh−: ch−¬ng tr×nh Ng−êi x©y tæ Êm, Nh÷ng −íc m¬ xanh, Ch−¬ng tr×nh v× ng−êi nghÌo, v× trÎ em bÞ HIV, v× n¹n nh©n bÞ chÊt ®éc mµu da cam, v× nh©n d©n vïng lò, …Víi nh÷ng nghÜa cö cao ®Ñp ®ã phÇn nµo ®· ®éng viªn hä v−ît qua nh÷ng khã kh¨n trong cuéc sèng. §iÒu ®ã ®· ph¸t huy ®−îc c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n téc nh− truyÒn thèng lßng nh©n ¸i, t×nh nghÜa, t−ng th©n t−¬ng ¸i, l¸ lµnh ®ïm l¸ r¸ch, yªu th−¬ng, gióp ®ì nhau. C¸c ch−¬ng tr×nh võa mang tÝnh chÊt s¸ng t¹o, vµ gi¸o dôc ®¹o ®øc nh−: chuyªn môc an toµn giao th«ng, t×m hiÓu lÞch sö d©n téc, thÇn ®ång ®Êt ViÖt, vµ c¸c ch−¬ng tr×nh gi¶i trÝ kh¸c ®· truyÒn t¶i ®Õn kh¸n gi¶ nh÷ng néi dung cËp nhËt, chÝnh x¸c, râ rµng vµ thiÕt thùc nhÊt.

Thø t−, cïng víi viÖc ®Èy m¹nh c«ng t¸c gi¸o dôc ®¹o ®øc, th«ng qua c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng, c«ng t¸c gi¸o dôc ý thøc ph¸p luËt cho ng−êi d©n còng ph¶i ®−îc n©ng cao vµ ®æi míi. ViÖc hoµn thiÖn hÖ thèng ph¸p luËt lµ c¬ së ®Ó xö lý kiªn quyÕt vµ kÞp thêi c¸c hiÖn t−îng vi ph¹m vµ lµ mét biÖn ph¸p hç trî cã ý nghÜa to lín trong viÖc vµ tuyªn truyÒn vµ gi¸o dôc ®¹o ®øc. NÕu hÖ thèng ph¸p luËt chÆt chÏ, hiÖu qu¶ thi hµnh ph¸p luËt cao sÏ cã t¸c dông ng¨n ngõa nh÷ng hµnh vi lµm tæn h¹i ®Õn lîi Ých cña céng ®ång vµ t¹o m«i tr−êng kÝch thÝch con ng−êi suy nghÜa vµ hµnh ®éng theo c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc.

Thø n¨m, c¸c ho¹t ®éng thÓ thao, v¨n ho¸, v¨n nghÖ mang tÝnh chÊt bÒ næi còng lµ ph−¬ng thøc ®Ó tuyªn truyÒn ®¹o ®øc ®Õn mçi ng−êi. B»ng nh÷ng lêi ca tiÕng h¸t víi c¸c thÓ lo¹i phong phó nã võa ®¸p øng tèt nhu cÇu th«ng tin vµ h−ëng thô v¨n ho¸ cña c¸c tÇng líp nh©n d©n võa gãp phÇn tÝch cùc trong c«ng t¸c tuyªn truyÒn, gi¸o dôc ®¹o ®øc.

Thø s¸u, trong c«ng t¸c tuyªn truyÒn, gi¸o dôc ®¹o ®øc th× biÖn ph¸p nªu g−¬ng lµ biÖn ph¸p h÷u hiÖu nhÊt. HiÖn nay, §¶ng ta ®ang ph¸t ®éng mét phong trµo réng lín nh»m häc tËp vµ qu¸n triÖt t− t−ëng Hå ChÝ Minh trªn mäi lÜnh vùc ho¹t ®éng cña c¸n bé vµ nh©n d©n. §ã lµ cuéc vËn ®éng mang tÝnh gi¸o dôc ®¹o ®øc cao, lÊy ®ã ®Ó lµm ®éng lùc cho mçi con ng−êi häc tËp vµ noi theo.

Nh− vËy, cïng víi viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ th× viÖc x©y dùng vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i gãp phÇn vµo viÖc x©y dùng mét lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i phï hîp víi d©n téc vµ thêi ®¹i th× tr−íc hÕt chóng ta ph¶i

29

coi träng vµ quan t©m mét c¸ch thùc sù ®Õn c«ng t¸c tuyªn truyÒn vµ gi¸o dôc ®¹o ®øc cho toµn x· héi. Hå ChÝ Minh ®· tõng nãi: Mçi con ng−êi ®Òu cã c¸i thiÖn vµ c¸i ¸c ë trong lßng. Ta ph¶i biÕt lµm sao cho phÇn tèt cña con ng−êi n¶y në nh− hoa mïa xu©n vµ phÇn xÊu mÊt dÇn ®i, ®ã lµ th¸i ®é cña ng−êi c¸ch m¹ng. Lµm thÕ nµo ®Ó viÖc tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®¹o ®øc ®¹t hiÖu qu¶ cao lµ tr¸ch nhiÖm kh«ng chØ cña riªng ai mµ cña toµn x· héi, gãp phÇn t¹o nªn mét x· héi v¨n minh vµ ph¸t triÓn.

3.2.2.3. §Èy m¹nh tuyªn truyÒn, gi¸o dôc thÈm mü ®Ó ®Þnh h−íng thÞ

hiÕu thÈm mü trong céng ®ång

§Ó h×nh thµnh ®−îc lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i cÇn cã sù tham gia ®ång bé cña nhiÒu lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi. Trong ®ã mét trong nh÷ng yÕu tè tham gia tÝch cùc vµo viÖc x©y dùng lèi sèng míi lµ lÜnh vùc gi¸o dôc, ®Æc biÖt lµ gi¸o dôc thÈm mü. Gi¸o dôc thÈm mü ®Ó ®Þnh h−íng thÈm mü trong nh©n d©n lµ ph−¬ng thøc ®−a l¹i hiÖu qu¶ cao nhÊt trong sù lùa chän lèi sèng lµnh m¹nh, phï hîp víi yªu cÇu cña sù ph¸t triÓn tiÕn bé cña x· héi.

Thùc tÕ hiÖn nay cho thÊy, thÞ hiÕu thÈm mü cña c«ng chóng hiÖn nay bÞ bu«ng láng thËm chÝ cã nh÷ng khuynh h−íng khuyÕn khÝch “quÇn chóng tù lùa chän mãn ¨n tinh thÇn cho m×nh kh«ng cÇn ®Þnh h−íng”. §©y lµ khuynh h−íng sai lÇm, bëi thÞ hiÕu cña c«ng chóng hiÖn nay ph¸t triÓn rÊt phøc t¹p. Yªu cÇu ®ã ®ßi hái chóng ta ph¶i x©y dùng mét lèi sèng tiªn tiÕn mang ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc, hiÖn ®¹i vµ nh©n v¨n.

Môc tiªu lý t−ëng cña sù nghiÖp gi¸o dôc thÈm mü lµ ph¸t huy nh÷ng kh¶ n¨ng cña con ng−êi cã thÓ sèng vµ lµm viÖc theo qui luËt cña c¸i ®Ñp. NhiÖm vô trung t©m cña c«ng t¸c gi¸o dôc thÈm mü lµ x©y dùng ®−îc mét kho tµng kiÕn thøc thÈm mü, gióp con ng−êi tr¸nh mäi ho¹t ®éng v« ý thøc, tiÕn tíi nh÷ng ho¹t ®éng cã ý thøc trong th−ëng thøc, ®¸nh gi¸ vµ s¸ng t¹o c¸c gi¸ trÞ thÈm mü. §Ó ®¹t ®−îc môc tiªu x©y dùng lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i hiÖn nay, trªn b×nh diÖn cña gi¸o dôc thÈm mü cÇn cã c¸c gi¶i ph¸p sau:

Thø nhÊt, gi¸o dôc thÈm mü b»ng c¸ch nªu g−¬ng. Gi¸o dôc thÈm mü lµ mét h×nh thøc gi¸o dôc ®Æc thï, nã kh¸c víi c¸c lo¹i h×nh gi¸o dôc kh¸c, ®ã lµ sù tù gi¸o dôc, tù v−¬n tíi c¸i ®Ñp, c¸i cao c¶. Gi¸o dôc thÈm mü b»ng tÊm g−¬ng ng−êi tèt, viÖc tèt mang tÝnh truyÒn c¶m m¹nh mÏ. VÒ ph−¬ng diÖn gi¸ trÞ thÈm mü, nh÷ng tÊm g−¬ng Êy tù nã mang trong m×nh c¸i toµn vÑn, c¸i ®ang dÉn ®Õn hoµn thiÖn vµ c¸i hµi hoµ to lín. Nã gÇn gòi, rÊt dÔ ®−îc thõa nhËn vµ noi theo. B¸c Hå cña chóng ta ®· d¹y: “LÊy g−¬ng tèt trong quÇn chóng nh©n

30

d©n vµ c¸n bé §¶ng viªn ®Ó gi¸o dôc lÉn nhau lµ mét ph−¬ng ph¸p lÊy quÇn chóng gi¸o dôc quÇn chóng rÊt sinh ®éng vµ cã søc thuyÕt phôc lín”1.

§−a c¸i ®Ñp vµo cuéc sèng, ®−a g−¬ng ng−êi tèt, viÖc tèt ®Õn víi mäi ng−êi lµ mét biÖn ph¸p gi¸o dôc tæng hîp, nã cÇn ®−îc lµm th−êng xuyªn tõ tr−êng häc cho ®Õn gia ®×nh vµ x· héi. Nh− vËy, nh÷ng gi¸ trÞ thÈm mü míi ngµy cµng ®−îc nh©n lªn vµ nã cã søc m¹nh cæ vò cho hµng triÖu ng−êi sèng tèt, sèng ®Ñp v× mét lý t−ëng ®óng ®¾n.

Thø hai, gi¸o dôc thÈm mü b»ng lao ®éng. Gi¸o dôc thÈm mü b»ng lao ®éng ®· h×nh thµnh n¨ng lùc thÈm mü cña con ng−êi, gióp thÈm mü ph¸t triÓn, gãp phÇn quan träng x©y dùng cho ®−îc mét m«i tr−êngyhÈm mü lµnh m¹nh ®Ó con ng−êi lao ®éng, kh¸m ph¸ vµ s¸ng t¹o, x©y dùng cho hä mét lý t−ëng thÈm mü, mét lèi sèng ®óng ®¾n, chèng l¹i mäi m−u toan biÕn con ng−êi thµnh kÎ thùc dông, sa ®o¹.

Thø ba, gi¸o dôc thÈm mü th«ng qua trang bÞ hÖ thèng lý luËn cña Mü häc M¸c- Lªnin. Gi¸o dôc thÈm mü b»ng mü häc M¸c- Lªnin mét mÆt gióp chñ thÓ thÈm mü chèng l¹i mäi sù xa rêi c¸c nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c- Lªnin, chèng l¹i chñ nghÜa h×nh thøc, chñ nghÜa tù nhiªn vµ gi¸o ®iÒu. Gióp cho chñ thÓ cã mét tÇm nh×n réng lín ph¶n ¸nh c¸c hiÖn t−îng cÊp b¸ch cña hiÖn thùc, gióp cho chñ thÓ kÕ thõa vµ ph¸t huy nh÷ng thµnh tùu chñ yÕu cña ®êi sèng thÈm mü truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i.

1 Hå ChÝ Minh: V¨n hãa nghÖ thuËt còng lµ mÆt trËn, Nxb V¨n häc, Hµ Néi, 1981, tr. 411.

Thø t−, t¨ng c−êng gi¸o dôc thÈm mü th«ng qua ph¸t triÓn c¸c lo¹i h×nh nghÖ thuËt. §Ó ph¸t huy vai trß cña v¨n häc trong gi¸o dôc thÈm mü nh»m ®Þnh h−íng thÞ hiÕu thÈm mü trong sù h×nh thµnh lèi sèng míi cÇn ph¶i: T¨ng c−êng sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, kh«ng ngõng n©ng cao tÝnh ®¶ng, tÝnh nh©n d©n trong s¸ng t¸c v¨n häc, kh¼ng ®Þnh vai trß to lín cña thÕ giíi quan m¸cxit trong s¸ng t¸c vµ phª b×nh. §ång thêi ph¶i x©y dùng vµ ph¸t triÓn ®éi ngò c¸c nhµ v¨n, c¸c nhµ lý luËn phª b×nh cã tµi n¨ng vµ b¶n lÜnh v÷ng vµng nh»m ®¸p øng tèt nhiÖm vô c¸ch m¹ng trong thêi kú míi. MÆt kh¸c ph¶i n©ng cao tr×nh ®é thÈm mü cña quÇn chóng, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó nh©n d©n ®−îc th−ëng thøc c¸c gi¸ trÞ thÈm mü ch©n chÝnh nh»m b¶o vÖ c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng d©n téc, lo¹i trõ ng¨n chÆn sù du nhËp c¸c gi¸ trÞ thÈm mü kh«ng lµnh m¹nh vµo trong c«ng chóng. Cïng víi v¨n häc, nghÖ thuËt lµ lÜnh vùc cã nhiÒu ¶nh h−ëng tíi sù h×nh thµnh, lùa chän lèi sèng cña c¸c chñ thÓ trong x· héi. §Ó ph¸t huy vai trß cña nghÖ

31

thuËt trong gi¸o dôc thÈm mü nh»m ®Þnh h−íng cho sù ph¸t triÓn lµnh m¹nh cña thÞ hiÕu thÈm mü trong sù h×nh thµnh nh©n c¸ch, lèi sèng cña céng ®ång hiÖn nay, cÇn thùc hiÖn ®ång bé mét sè c¸c gi¶i ph¸p sau: CÇn ph¶i thèng nhÊt c¸c h×nh thøc gi¸o dôc thÈm mü kh¸c víi môc tiªu ph¸t triÓn ®øc, trÝ, thÓ, mü cho con ng−êi; cÇn ph¶i phæ biÕn c¸c kiÕn thøc mü häc toµn diÖn ®Õn tõng thµnh viªn trong x· héi th«ng qua hÖ thèng gi¸o dôc quèc d©n, trong nhµ tr−êng vµ ngoµi x· héi.

Thø n¨m, gi¸o dôc thÈm mü th«ng qua khai th¸c hiÖu qu¶ m¹ng internet. §Ó khai th¸c hiÖu qu¶ hÖ thèng m¹ng rÊt cÇn cã sù quan t©m cña c¸c nghµnh chøc n¨ng trong sù lùa chän, ®Þnh h−íng c¸c gi¸ trÞ tÝch cùc, ®ång thêi h¹n chÕ c¸c gi¸ trÞ ph¶n thÈm mü, c¸i xÊu, c¸i ¸c ®ang lªn lái vµo ®êi sèng cña chóng ta.

3.2.2.4. §Èy m¹nh tuyªn truyÒn, gi¸o dôc lèi sèng hµi hßa gi÷a con

ng−êi víi tù nhiªn

§Ó cã ®−îc lèi sèng hµi hßa gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn ph¶i tiÕn hµnh nhiÒu gi¶i ph¸p, trong ®ã chñ yÕu lµ gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i. Muèn thùc hiÖn cã hiÖu qu¶ nhiÖm vô nµy cÇn tËp trung mét sè biÖn ph¸p c¬ b¶n sau:

Mét lµ, gi¸o dôc n©ng cao nhËn thøc vÒ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a tù

nhiªn vµ x· héi.

CÇn lµm cho mçi ng−êi hiÓu, tr©n träng giíi tù nhiªn, gi÷ g×n, b¶o vÖ, nu«i d−ìng giíi tù nhiªn. CÇn t¨ng c−êng gi¸o dôc lµm cho mçi ng−êi nhÊt lµ c¸n bé l·nh ®¹o qu¶n lý chñ chèt nhËn thøc s©u s¾c r»ng sù t¸c ®éng cña con ng−êi vµo tù nhiªn kh«ng thÓ tïy tiÖn, bÊt chÊp quy luËt cña tù nhiªn, con ng−êi cÇn ph¶i b¶o ®¶m c¬ chÕ ho¹t ®éng b×nh th−êng cña chu tr×nh sinh häc, nghÜa lµ ph¶i tu©n thñ nghiªm ngÆt c¸c nguyªn t¾c tù tæ chøc, tù ®iÒu khiÓn, tù b¶o vÖ, tù lµm s¹ch cña chu tr×nh, mµ x· héi lµ mét m¾t kh©u trong ®ã.

Hai lµ, kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a gi¸o dôc chÝnh quy trong c¸c bËc häc víi c¸c h×nh thøc gi¸o dôc kh«ng chÝnh quy vµ ph¸t huy c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng trong gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i.

Ba lµ, kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a ph¸t huy tÝnh tÝch cùc tù häc, tù tu d−ìng rÌn luyÖn cña mçi ng−êi vµ ph¸t huy vai trß cña c¸c tæ chøc, c¸c lùc l−îng trong gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i.

32

KÕt luËn

Lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®· h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn rÊt m¹nh mÏ trong nöa ®Çu cña thÕ kû XX. Hµng tû ng−êi trªn hµnh tinh nµy ®· x©y dùng trong thùc tÕ nh÷ng nguyªn t¾c vµ néi dung c¬ b¶n cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa. Lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®· s¶n sinh ra nh÷ng nh©n c¸ch rÊt cao ®Ñp trong lao ®éng vµ trong chiÕn ®Êu. Hµng triÖu ng−êi lao ®éng −u tó ra ®êi tõ lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®· ®−îc c¶ loµi ng−êi t«n vinh. Nh÷ng ng−êi céng s¶n, nh÷ng anh hïng trong cuéc ®Êu tranh chèng ¸p bøc, bãc lét, chèng x©m l−îc, b¶o vÖ ®éc lËp tù do vµ chñ nghÜa x· héi ®· lµ s¶n phÈm tuyÖt vêi cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa víi nh÷ng néi dung vµ nguyªn t¾c sèng cña nã ®· tõng thuyÕt phôc vµ l«i kÐo nhiÒu d©n téc trªn hµnh tinh nµy h−íng vÒ nã.

Tuy nhiªn, trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña lèi sèng d©n téc– hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®· béc lé kh¸ nhiÒu nh−îc ®iÓm lµm cho nhiÒu néi dung vµ nguyªn t¾c sèng tèt ®Ñp cña nã kh«ng nh÷ng kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc trong thùc tÕ, mµ cßn trë thµnh nh÷ng lùc c¶n, k×m h·m sù ph¸t triÓn thùc tÕ cña lèi sèng ®ã.

N¨ng suÊt lao ®éng ph¸t triÓn chËm, lùc l−îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn kh«ng cao, chñ nghÜa b×nh qu©n ¨n s©u vµo mäi quan hÖ x· héi, tr×nh ®é qu¶n lý x· héi thÊp, sù ®éc quyÒn ch©n lý gia t¨ng, chÕ ®é d©n chñ x· héi chñ nghÜa bÞ vi ph¹m, n¹n tham «, h¸ch dÞch, cöa quyÒn hoµnh hµnh, tÝnh kiªu ng¹o céng s¶n xuÊt hiÖn ë nhiÒu lÜnh vùc cña cuéc sèng, ®¹o ®øc xuèng cÊp... tÊt c¶ nh÷ng tiªu cùc ®ã ph¸ háng tõ gèc rÔ lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa, lµm cho lèi sèng nµy bÞ tan r· ë nhiÒu d©n téc vµ còng ®Æt ra vÊn ®Ò ®æi míi lèi sèng Êy cho phï hîp h¬n víi sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt vµ chÝnh trÞ míi.

HiÖn nay, néi dung vµ nh÷ng nguyªn t¾c cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa vÉn mang ý nghÜa lÞch sö vÜ ®¹i, nã lµm thay ®æi tËn gèc nh÷ng ho¹t ®éng sèng c¬ b¶n cña loµi ng−êi. Néi dung vµ nh÷ng nguyªn t¾c Êy hiÖn nay ®ang thiÕu ®iÒu kiÖn thùc tiÔn vËn hµnh. Tuy nhiªn, nã vÉn lµ nh÷ng chuÈn mùc khung, chuÈn mùc tèt ®Ñp, chuÈn mùc lý t−ëng ®Ó c¸c ho¹t ®éng sèng v−¬n lªn vµ ph¸t triÓn nã rùc rì h¬n.

33

§Ó tiÕp tôc cñng cè vµ hoµn thiÖn lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi

chñ nghÜa ë ViÖt Nam hiÖn nay, chóng t«i cã mét sè kiÕn nghÞ sau ®©y:

Mét lµ, §¶ng vµ Nhµ n−íc cÇn tiÕp tôc hoµn thiÖn hÖ thèng chÝnh s¸ch ®Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt, khuyÕn khÝch lµm giµu hîp ph¸p, chuyÓn ®æi c¬ cÊu kinh tÕ, ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ nh»m n©ng cao ®êi sèng vËt chÊt cho nh©n d©n, ®Æc biÖt ®Ó thùc hiÖn xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, c¶i thiÖn vµ n©ng cao dÞch vô h¹ tÇng thiÕt yÕu, an sinh x· héi cho ng−êi nghÌo.

Hai lµ, §¶ng, Nhµ n−íc vµ Bé V¨n ho¸ - ThÓ thao vµ Du lÞch, c¸c cÊp, c¸c ngµnh cÇn cã biÖn ph¸p ®Ó th−êng xuyªn n©ng cao hiÖu qu¶ l·nh ®¹o cña §¶ng trªn lÜnh vùc v¨n ho¸ trªn c¬ së ®æi míi nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ vai trß ®Æc biÖt quan träng cña v¨n ho¸ trong viÖc båi d−ìng vµ ph¸t huy nh©n tè con ng−êi; cÇn më cuéc vËn ®éng gi¸o dôc chñ nghÜa yªu n−íc g¾n liÒn víi thi ®ua yªu n−íc vµ gi¸o dôc vÒ chñ nghÜa x· héi vµ phong trµo “Toµn d©n ®oµn kÕt x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸".

Ba lµ, ®Èy m¹nh viÖc tuyªn truyÒn, gi¸o dôc t− t−ëng Hå ChÝ Minh, chñ nghÜa M¸c- Lªnin nh»m n©ng cao lý t−ëng ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi cho ®éi ngò c¸n bé, ®¶ng viªn vµ mäi tÇng líp nh©n d©n.

Bèn lµ, t¨ng c−êng nguån lùc vµ ph−¬ng tiÖn cho ho¹t ®éng v¨n ho¸ b»ng c¸ch t¨ng thªm møc ®Çu t− cho v¨n ho¸ tõ nguån ng©n s¸ch nhµ n−íc, tÝch cùc huy ®éng c¸c nguån lùc ngoµi ng©n s¸ch cho sù ph¸t triÓn v¨n ho¸. N¨m lµ, thùc hiÖn c¸c gi¶i ph¸p vÒ x©y dùng, t¨ng c−êng n¨ng lùc chñ thÓ cña nh©n d©n ®èi víi quyÒn lùc nhµ n−íc, chèng tù do v« chÝnh phñ, chèng côc bé bÌ ph¸i; n©ng cao ý thøc ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc cña ng−êi thi hµnh c«ng vô, chèng quan liªu, tuú tiÖn, ®éc tµi trong hÖ thèng qu¶n lý x· héi. S¸u lµ, ®Èy m¹nh tuyªn truyÒn, gi¸o dôc dôc ®¹o ®øc, c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc vµ c¬ chÕ ®iÒu chØnh hµnh vi ®¹o ®øc th«ng qua c¸c h×nh thøc chÝnh qui vµ c¸c h×nh thøc kh«ng chÝnh qui.

B¶y lµ, kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a ph¸t huy tÝnh tÝch cùc tù häc, tù tu d−ìng rÌn luyÖn cña mçi ng−êi vµ ph¸t huy vai trß cña c¸c tæ chøc, c¸c lùc l−îng x· héi trong gi¸o dôc vµ tù gi¸o dôc.

34

Häc viÖn chÝnh trÞ - hµnh chÝnh quèc gia hå chÝ minh *******

§Ò tµi khoa häc cÊp bé n¨m 2007 M∙ sè: B.07 - 24 x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë viÖt nam hiÖn nay

C¬ quan chñ tr×: Häc viÖn chÝnh trÞ - hµnh chÝnh khu vùc i Chñ nhiÖm ®Ò tµi: PGS, TS. Vò Träng Dung Th− Ký ®Ò tµi: TS. Cung ThÞ Ngäc

c¸c chuyªn ®Ò

Hµ néi, th¸ng 12/2007

Chñ nhiÖm vµ th− ký ®Ò tµi

PGS, TS. Vò Träng Dung Chñ nhiÖm ®Ò tµi

TS. Cung ThÞ Ngäc Th− ký ®Ò tµi

C¸c t¸c gi¶ thùc hiÖn ®Ò tµi

1. ThS. NguyÔn Thanh B×nh Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

2. PGS, TS. Lª BØnh Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

3. PGS, TS. Vò Träng Dung Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV

4. TS. Vò V¨n HËu Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

5. TS. TrÞnh Duy Huy Tr−êng §¹i häc Hång §øc, Thanh Ho¸

6. ThS. TriÖu Quang Minh Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

7. ThS. Ng« ThÞ Thu Ngµ Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

8. TS. Cung ThÞ Ngäc Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

9. TS. TrÇn ThÞ Minh Ngäc

Khoa XHH vµ TLL§QL, Häc viÖn CT - HC KV I

10. ThS. T« ThÞ Nhung Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

11. TS. Mai ThÞ Quý Tr−êng §¹i häc Hång §øc, Thanh Ho¸

12. TS. NguyÔn ThÞ Minh T©m Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

13. TS. NguyÔn Nam Th¾ng Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

14. TS. Lª ThÞ Thuû Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

15. ThS. §Æng ¸nh TuyÕt Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

16. TS. Lª ThÞ Minh Hµ Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

17. ThS. Ng« ThÞ Hoµng YÕn Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I

1

Môc lôc

TT

Tªn bµi viÕt

t¸c gi¶

trang

më ®Çu

5

PGS, TS. Vò Träng Dung

Kh¸i niÖm lèi sèng vµ nh÷ng ph¹m trï liªn quan

11

PGS, TS. Vò Träng Dung

B¶n chÊt x· héi cña lèi sèng

24

1.

Sù vËn ®éng lÞch sö cña lèi sèng trong c¸c x· héi

2.

PGS, TS. Vò Träng Dung

tr−íc chñ nghÜa x· héi

31

C¸c ®iÒu kiÖn kh¸ch quan h×nh thµnh lèi sèng d©n téc - hiÖn

3.

PGS, TS. Vò Träng Dung

®¹i x· héi chñ nghÜa

40

PGS, TS. Vò Träng Dung

B¶n chÊt cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa

47

4.

Néi dung c¬ b¶n cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa PGS, TS. Vò Träng Dung

57

5.

T− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i

6.

PGS, TS. Vò Träng Dung

ë ViÖt Nam

80

Quan niÖm cña §¶ng ta vÒ lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë

7.

PGS, TS. Vò Träng Dung

ViÖt Nam

90

Sù vËn ®éng cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam

8.

PGS, TS. Vò Träng Dung

tr−íc thêi kú ®æi míi

95

9.

PGS,TS. Vò Träng Dung

hiÖn nay

114

10. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i trong thêi kú ®æi míi ë n−íc ta

TS. mai thÞ quý

sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay

135

11. ¶nh h−ëng cña toµn cÇu ho¸ tíi sù viÖc x©y dùng lèi

TS. NguyÔn Nam Th¾ng

tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa

166

12. Sù ®an xen lèi sèng míi vµ lèi sèng cò trong c¬ chÕ thÞ

13. Sù biÕn ®æi cña c¸c chuÈn mùc sèng vµ lèi sèng d©n téc -

2

TT

Tªn bµi viÕt

t¸c gi¶

trang

hiÖn ®¹i trong c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa

ThS. Ng« ThÞ Thu Ngµ

ë ViÖt Nam hiÖn nay

186

TS. NguyÔn Nam Th¾ng

nh©n tÝnh - th¸c lo¹n ë n−íc ta hiÖn nay

199

14. Chñ nghÜa c¸ nh©n , lèi sèng thùc dông vµ sù suy tho¸i

TS. TrÇn thÞ minh ngäc

tÇng líp vµ c¸c nhãm x· héi c¬ b¶n

215

15. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cña c¸c giai cÊp, c¸c

ths. NguyÔn thanh b×nh

hiÖn nay

259

16. Thùc tr¹ng ®êi sèng vËt chÊt cña ng−êi d©n ViÖt Nam

ts. Cung thÞ ngäc

v¨n ho¸ tinh thÇn cña ng−êi d©n ViÖt Nam hiÖn nay

277

17. Thùc tr¹ng vµ mét sè gi¶i ph¸p nh»m n©ng cao ®êi sèng

TS. NguyÔn thÞ minh t©m

gian qua

290

18. Mét sè vÊn ®Ò vÒ thùc hiÖn chÕ ®é d©n chñ ë n−íc ta thêi

ng−êi ViÖt Nam hiÖn nay víi nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng vµ

TS. Lª ThÞ Thuû

hiÖn ®¹i

315

19. Thùc tr¹ng chØ sè ph¸t triÓn con ng−êi, nh©n c¸ch con

ths. TriÖu quang minh

d©n téc - hiÖn nay ë ViÖt Nam hiÖn nay

334

20. Mét sè ph−¬ng h−íng c¬ b¶n nh»m x©y dùng lèi sèng

pgs, ts. Lª bØnh

gi¸o dôc chñ nghÜa M¸c-Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh

356

21. N©ng cao lý t−ëng ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi g¾n víi

tiÕp thu c¸c gi¸ trÞ quèc tÕ trong x©y dùng lèi sèng d©n

Ts. trÞnh duy huy

téc - hiÖn ®¹i

369

22. KÕ thõa vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng kÕt hîp víi

ts. Vò v¨n hËu

sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay

382

23. §Èy m¹nh ph¸t triÓn khoa häc lµm c¬ së x©y dùng lèi

24. §Èy m¹nh tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®¹o ®øc, c¸c chuÈn mùc

3

TT

Tªn bµi viÕt

t¸c gi¶

trang

ths. T« thÞ nhung

®¹o ®øc vµ c¬ chÕ ®iÒu chØnh hµnh vi ®¹o ®øc

397

4

ths. ®Æng ¸nh tuyÕt

thÈm mü trong céng ®ång

409

pgs, ts. Lª bØnh

422

25. T¨ng c−êng gi¸o dôc thÈm mü ®Ó ®Þnh h−íng thÞ hiÕu

KÕt luËn vµ kiÕn nghÞ

437

26. Gi¸o dôc lèi sèng hµi hoµ gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn

Danh môc tµi liÖu tham kh¶o

440

27.

28.

5

Më ®Çu

1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi

X©y dùng lèi sèng míi lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô träng ®¹i vµ l©u

dµi cña qu¸ tr×nh "x©y dùng nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c

d©n téc, ®¸p øng yªu cÇu ph¸t triÓn cña x· héi vµ con ng−êi trong ®iÒu kiÖn

®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ vµ héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ"1. D−íi

sù l·nh ®¹o cña §¶ng, trong nh÷ng n¨m qua chóng ta ®· ®¹t ®−îc nhiÒu thµnh

tùu vÎ vang trong viÖc x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸ ë c¬ së theo h−íng "lµm

cho v¨n hãa thÊm s©u vµo tõng khu d©n c−, tõng gia ®×nh, tõng ng−êi"2. NhiÒu

nÕp sèng cò, l¹c hËu, nhiÒu hñ tôc trªn kh¾p mäi miÒn ®Êt n−íc ®· ®−îc kh¾c

phôc; mét sè nÕp sèng míi ®· ®−îc h×nh thµnh gãp phÇn lµm cho lèi sèng cña

x· héi ta chuyÓn theo h−íng d©n téc - hiÖn ®¹i.

Tuy nhiªn, nh− V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung

−¬ng, kho¸ VIII ®· chØ râ: hiÖn nay x· héi ta ®ang cã "sù suy tho¸i nghiªm

träng vÒ ®¹o ®øc lèi sèng ë mét bé phËn kh«ng nhá c¸n bé ®¶ng viªn; trong

®ã cã c¶ c¸n bé cã chøc, cã quyÒn. N¹n tham nhòng dïng tiÒn cña Nhµ n−íc

tiªu xµi phung phÝ, ¨n ch¬i sa ®o¹ kh«ng ®−îc ng¨n chÆn cã hiÖu qu¶. HiÖn

t−îng quan liªu, cöa quyÒn, s¸ch nhiÔu nh©n d©n, kÌn cùa ®Þa vÞ, côc bé ®Þa

ph−¬ng, bÌ ph¸i, mÊt ®oµn kÕt kh¸ phæ biÕn"3. "Lèi sèng thùc dông…chØ chó

ý tíi lîi Ých vËt chÊt mµ coi nhÑ gi¸ trÞ tinh thÇn, chØ chó ý ®Õn lîi Ých c¸ nh©n

mµ coi th−êng lîi Ých céng ®ång, chØ chó ý ®Õn lîi Ých tr−íc m¾t mµ coi nhÑ

lîi Ých l©u dµi, c¬ b¶n…"4 ®· ¶nh h−ëng to lín ®Õn qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lµnh

m¹nh cña ®Êt n−íc.

Tr−íc t×nh h×nh ®ã, c¸c v¨n kiÖn §¹i héi §¶ng tõ lÇn thø VIII, thø IX vµ

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi toµn quèc lÇn thø X, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi,

2006, tr. 213.

2 S®d: tr. 213. 3 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng, Kho¸ VIII,

Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1998, tr. 46 - 47 vµ tr. 29 -30. 4 S®d, tr. 46 - 47 vµ tr. 29 -30.

lÇn thø X ®Òu coi viÖc x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i lµ mét bé phËn

6

quan träng cña qu¸ tr×nh lµm cho v¨n ho¸ trë thµnh "nÒn t¶ng tinh thÇn cña x·

héi". X©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i kh«ng chØ g¾n liÒn víi lÞch tr×nh

ph¸t triÓn bÒn v÷ng ë n−íc ta trong thÕ kû XXI, mµ cßn g¾n toµn diÖn víi viÖc

x©y dùng nh©n c¸ch v¨n ho¸ mµ §¹i héi §¶ng lÇn thø X ®· ®Ò xuÊt. X©y dùng

lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i lµ nÒn t¶ng "n©ng cao v¨n ho¸ l·nh ®¹o vµ qu¶n lý,

v¨n ho¸ trong kinh doanh vµ v¨n ho¸ trong nh©n c¸ch cña thanh niªn, thiÕu

niªn; chèng nh÷ng hiÖn t−îng ph¶n v¨n ho¸ vµ phi v¨n ho¸"1. Mét kiÓu ng−êi

míi ®¹i diÖn cho trÝ tuÖ ViÖt Nam míi, mét nh©n c¸ch v¨n ho¸ ®¹i diÖn cho

thêi ®¹i míi ®Òu g¾n chÆt víi qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng míi. §¹o ®øc cña

con ng−êi míi, t¸c phong lao ®éng cña con ng−êi ViÖt Nam míi, cuéc sèng

t©m t−, t×nh c¶m, c¸c quan hÖ gia ®×nh cña con ng−êi míi kh«ng t¸ch rêi víi

qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng míi.

Cã thÓ nãi, x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i lµ ®iÓm nhÊn quan träng

cña c«ng cuéc x©y dùng nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n

téc trong lÞch tr×nh thÕ kû XXI. Thùc chÊt cña sù nghiÖp x©y dùng lèi sèng

d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay lµ ®Þnh h−íng vµ x¸c lËp sù lùa chän con

®−êng ®Ó nh©n d©n ta h−íng tíi mét x· héi: d©n giµu, n−íc m¹nh, c«ng b»ng,

d©n chñ, v¨n minh. §ã lµ qu¸ tr×nh nh©n ®¹o ho¸ toµn bé ®êi sèng x· héi mµ

mçi c¸ nh©n sÏ ph¸t huy tÝnh tù chñ, tù gi¸c, søc m¹nh bªn trong nh»m h−íng

tíi mét kiÓu ng−êi ViÖt Nam míi cña thÕ kû XXI: giµu cã vÒ tri thøc, phong

phó vÒ t©m hån, cao ®Ñp vÒ ®¹o ®øc vµ xuÊt s¾c vÒ tµi n¨ng.

V× vËy, viÖc lµm râ b¶n chÊt, néi dung vµ c¸c gi¶i ph¸p x©y dùng lèi sèng

d©n téc - hiÖn ®¹i cã ý nghÜa "hoµn thiÖn hÖ gi¸ trÞ míi cña con ng−êi ViÖt

Nam, kÕ thõa c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n téc vµ tiÕp thu tinh hoa v¨n ho¸

cña loµi ng−êi"2 nh− V¨n kiÖn §¹i héi §¶ng lÇn thø X ®· nhÊn m¹nh. Nã cã ý

nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn s©u s¾c trong viÖc vun trång vµ ph¸t triÓn c¸i tÝch

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø X, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia,

Hµ Néi, 2006, tr. 213. 2 S®d, tr. 213.

cùc, ®Èy lïi vµ lo¹i bá c¸i tiªu cùc trong qu¸ tr×nh tiÕn lªn cña ®Êt n−íc.

7

2. T×nh h×nh nghiªn cøu cña ®Ò tµi

Lèi sèng lµ mét lÜnh vùc rÊt réng. Trong mÊy chôc n¨m nay, do sù ph¸t

triÓn nhiÒu mÆt cña cuéc sèng míi, nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi còng nh− ë n−íc

ta ®· cã nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu lèi sèng tõ c¸c ph−¬ng diÖn kh¸c nhau.

VÒ ph−¬ng diÖn triÕt häc, ë Liªn X« ®· cã nhiÒu nhµ triÕt häc nh−: Gled¬man,

RótkªvÝch, Inhatèpxki, Butenc«… ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu lèi sèng

nãi chung vµ lèi sèng x· héi chñ nghÜa ë Liªn X« nãi riªng. C«ng tr×nh Lèi

sèng x· héi chñ nghÜa cña tËp thÓ c¸c viÖn sÜ th«ng tÊn, c¸c tiÕn sÜ triÕt häc…

cña Liªn X« viÕt, do Nhµ xuÊt b¶n Sù thËt, Hµ Néi xuÊt b¶n b»ng tiÕng ViÖt

n¨m 1982 gåm XIV ch−¬ng víi 518 trang ®· giíi thiÖu nhiÒu vÊn ®Ò c¬ b¶n vµ

quan träng cña lèi sèng x· héi chñ nghÜa ë Liªn X«. C¸c vÊn ®Ò c¬ së chÝnh

trÞ, c¬ së kinh tÕ, lèi sèng n«ng th«n, lèi sèng ®« thÞ, cuéc ®Êu tranh t− t−ëng

trong lèi sèng ë Liªn X« ®· ®−îc nghiªn cøu c«ng phu trong t¸c phÈm nµy.

ë ViÖt Nam, lèi sèng tr−íc hÕt lµ lÜnh vùc nghiªn cøu cña c¸c nhµ x· héi

häc. Trong c¸c t¹p chÝ X· héi häc ë n−íc ta, c¸c vÊn ®Ò lèi sèng cña c¸c nhãm

x· héi ®· ®−îc nghiªn cøu ®a d¹ng. NhiÒu t¸c phÈm x· héi häc ®· nghiªn cøu

lèi sèng n«ng th«n, lèi sèng ®« thÞ, lèi sèng ë c¸c vïng, c¸c miÒn. N¨m 1993

vµ 1996, ViÖn V¨n ho¸ thuéc Bé V¨n ho¸ Th«ng tin ®· cho xuÊt b¶n 2 t¸c

phÈm: Lèi sèng trong ®êi sèng ®« thÞ hiÖn nay (1993) vµ Lèi sèng ®« thÞ miÒn

Trung mÊy vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn (1996). Hai t¸c phÈm nµy do nhiÒu nhµ

nghiªn cøu x· héi häc cña n−íc ta viÕt d−íi sù chñ biªn cña PGS,TS. Lª Nh− Hoa.

C¸c t¸c phÈm nµy tõ ph−¬ng diÖn x· héi häc ®· ®Ò cËp rÊt ®a d¹ng lèi sèng ë

®« thÞ vµ c¸c ®« thÞ cña n−íc ta. C¸c vÊn ®Ò qu¶n lý ®« thÞ, tiªu dïng v¨n ho¸,

v¨n ho¸ kinh doanh ®· ®−îc ®Ò cËp phong phó. N¨m 2004 GS.TS TrÞnh Duy

Lu©n, ViÖn tr−ëng ViÖn X· héi häc cho xuÊt b¶n cuèn X· héi häc ®« thÞ ®·

nghiªn cøu c¸c chuÈn mùc vµ m« h×nh øng xö cña c− d©n ®« thÞ nãi chung vµ

ë ViÖt Nam nãi riªng. S¸ch do Nxb. Khoa häc X· héi xuÊt b¶n 2004. N¨m

1998, Trung t©m nghiªn cøu vµ T− vÊn vÒ ph¸t triÓn ®· cïng víi Nxb. V¨n

ho¸ Th«ng tin còng cho in cuèn V¨n ho¸, lèi sèng víi m«i tr−êng do hai nhµ

nghiªn cøu x· héi häc Chu Kh¾c ThuËt vµ NguyÔn V¨n Thñ chñ biªn. Cuèn

8

s¸ch ®Ò cËp tíi lèi sèng g¾n víi m«i tr−êng tù nhiªn vµ m«i tr−êng x· héi cña

c¸c x· héi con ng−êi ë ph−¬ng §«ng vµ ph−¬ng T©y. N¨m 2006, GS.TS §Æng

C¶nh Khanh ®· cho xuÊt b¶n cuèn X· héi häc thanh niªn víi 584 trang, do

Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia Ên hµnh. Cuèn s¸ch gåm 5 phÇn, víi 20 ch−¬ng,

nghiªn cøu toµn diÖn lèi sèng cña tÇng líp thanh niªn trong c¸c quan hÖ ®a

d¹ng cña hä. Cã thÓ nãi, c¸c nhµ x· héi häc ®· nghiªn cøu lèi sèng cña nh÷ng

bé phËn d©n c− theo c¬ tÇng x· héi, c¬ cÊu giai cÊp, c¸c vïng, c¸c miÒn vµ

quan hÖ cña con ng−êi víi m«i tr−êng.

NhiÒu nhµ v¨n ho¸ häc ®· nghiªn cøu lèi sèng nh− mét thµnh tè cña v¨n

ho¸ x· héi. GS.TSKH Huúnh Kh¸i Vinh ®· chñ biªn c«ng tr×nh Mét sè vÊn ®Ò

vÒ lèi sèng, ®¹o ®øc; chuÈn gi¸ trÞ x· héi do Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia Ên hµnh

n¨m 2001. Cuèn s¸ch lµ mét c«ng tr×nh tËp thÓ cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu v¨n

ho¸ ®Ò cËp mét c¸ch toµn diÖn ®Õn c¸c ®iÖu kiÖn x· héi s¶n sinh ra nh÷ng

nh©n c¸ch v¨n ho¸ vµ c¸c chuÈn mùc v¨n ho¸ cña c¸c lèi sèng. Cuèn s¸ch

nghiªn cøu lèi sèng ë n−íc ta trªn b×nh diÖn v¨n ho¸ vËt chÊt, v¨n ho¸ tinh

thÇn, v¨n ho¸ chÝnh trÞ, v¨n ho¸ ®¹o ®øc, v¨n ho¸ thÈm mü vµ c¸c gi¶i ph¸p

x©y dùng lèi sèng trong qu¸ tr×nh chóng ta x©y dùng nÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn,

®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc. N¨m 2000, GS, Vò Khiªu chñ biªn t¸c phÈm V¨n ho¸

ViÖt Nam, x· héi vµ con ng−êi (Nxb. Khoa häc X· héi víi 797 trang). Cuèn

s¸ch do nhiÒu nhµ nghiªn cøu v¨n ho¸ cã tªn tuæi ë n−íc ta viÕt. Cuèn s¸ch

nghiªn cøu t−¬ng ®èi toµn diÖn vµ toµn c¶nh con ®−êng ph¸t triÓn cña lèi sèng

trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tõ truyÒn thèng ®Õn hiÖn ®¹i.

GS, Vò Khiªu khi nghiªn cøu vÊn ®Ò X©y dùng lèi sèng v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn

tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc ®· ®Ò cËp toµn diÖn ®Õn c¸c vÊn ®Ò v¨n ho¸ cña

lèi sèng, møc sèng, lÏ sèng, nhÞp sèng vµ coi lèi sèng lµ biÓu hiÖn sinh ®éng

cña mét nÒn v¨n ho¸. Cã thÓ nãi, vÒ ph−¬ng diÖn v¨n ho¸, ®· cã rÊt nhiÒu nhµ

nghiªn cøu v¨n ho¸ ®Ò xuÊt c¸c chuÈn mùc, gi¸ trÞ cña lèi sèng. Hä ®· g¾n lèi

sèng víi c¸c thµnh tè kh¸c cña nÒn v¨n ho¸ vµ coi vÊn ®Ò lèi sèng lµ hiÖn th©n

cña mét nÒn v¨n hãa.

9

VÒ ph−¬ng diÖn triÕt häc, trªn t¹p chÝ TriÕt häc, t¹p chÝ Céng s¶n thØnh

tho¶ng cã ®Ò cËp ®Õn c¸c ph−¬ng diÖn tæng qu¸t cña lèi sèng nh− lÜnh vùc tinh

thÇn cña lèi sèng, c¸i phæ biÕn vµ c¸i ®Æc thï trong lèi sèng, lèi sèng x· héi

chñ nghÜa vµ nh÷ng nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn cña nh©n c¸ch…

Trªn t¹p chÝ Céng s¶n sè 10 - 1991, GS.TS §ç Huy ®· viÕt bµi X©y dùng lèi

sèng míi trong giai ®o¹n hiÖn nay. Trªn b×nh diÖn triÕt häc, bµi nghiªn cøu ®·

®Ò cËp ®Õn mÆt vËt chÊt, mÆt tinh thÇn vµ biÖn chøng gi÷a hai mÆt nµy cña lèi

sèng. Bµi nghiªn cøu ®· ®i s©u vµo mÆt vËt chÊt, c¸i quyÕt ®Þnh, c¬ së cña lèi

sèng, nh−ng kh«ng ph¶i toµn bé lèi sèng. Bµi nghiªn cøu ®· ph©n tÝch mÆt

tinh thÇn, néi dung vµ h×nh thøc, sè l−îng vµ chÊt l−îng, c¸c sù ph¸t triÓn ®a

d¹ng nhiÒu chiÒu gi÷a c¸i truyÒn thèng vµ c¸i hiÖn ®¹i, c¸i d©n téc vµ c¸i quèc

tÕ, c¸i c¸ nh©n vµ c¸i x· héi… trong lèi sèng. Mét vµi t¸c gi¶ kh¸c, tuy kh«ng

®Ò cËp trùc tiÕp ph−¬ng diÖn triÕt häc cña lèi sèng, nh−ng trong nghiªn cøu ®·

®Ò cËp ®Õn c¸c vÊn ®Ò chung cña lèi sèng, nh− vÊn ®Ò ph−¬ng thøc s¶n xuÊt vµ

lèi sèng, d©n chñ ho¸ trong lèi sèng, nh©n c¸ch vµ lèi sèng. GS, Vò Khiªu ®·

nghiªn cøu c¸c t− t−ëng cña C.M¸c vµ Ph. ¡ngghen vÒ mode de vie, mode de

production. (Xem Vò Khiªu, V¨n ho¸ ViÖt Nam x· héi vµ con ng−êi. Nxb.

Khoa häc X· héi 2000, tr. 512)

Cho ®Õn nay, ë n−íc ta v× rÊt nhiÒu lý do kh¸c nhau ch−a cã mét c«ng

tr×nh nµo nghiªn cøu hÖ thèng, toµn diÖn vµ tËp trung lèi sèng d©n téc - hiÖn

®¹i ë n−íc ta hiÖn nay. §©y lµ mét vÊn ®Ò phøc t¹p vµ khã, ®ßi hái vèn triÕt

häc s©u vµ trÝ thøc cña rÊt nhiÒu ngµnh khoa häc liªn quan nh− chÝnh trÞ häc,

kinh tÕ häc, t©m lý häc, triÕt häc còng nh− nhiÒu khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n

kh¸c. Kinh phÝ hîp lý ®Ó triÓn khai nhiÒu ®Ò tµi kh¸c nhau chung quanh vÊn

®Ò x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay.

§Ò tµi nµy cè g¾ng ph©n tÝch s©u lÜnh vùc vËt chÊt cña lèi sèng, c¸i phæ

biÕn vµ c¸i ®Æc thï trong lèi sèng, sù thèng nhÊt gi÷a c¸i ®óng, c¸i tèt, c¸i ®Ñp

trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i theo quan niÖm cña chñ nghÜa M¸c - Lª nin,

t− t−ëng Hå ChÝ Minh.

10

VÊn ®Ò lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i trong sù ph©n tÝch theo quan ®iÓm cña

chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh sÏ lµ trung t©m nghiªn cøu

cña ®Ò tµi nµy. §Ò tµi triÓn khai nghiªn cøu d−íi ¸nh s¸ng c¸c t− t−ëng cña

§¶ng ta vÒ lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i. §Ò tµi sÏ lµm s¸ng tá mÆt vËt chÊt vµ

mÆt tinh thÇn cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i g¾n liÒn víi nh÷ng vÊn ®Ò ý thøc

t− t−ëng chÝnh trÞ, ®¹o ®øc thÈm mü cña nhiÒu tÇng líp, nhiÒu vïng d©n c−…

trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña nh©n c¸ch con ng−êi ViÖt

Nam míi.

3. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô nghiªn cøu

3.1. Môc ®Ých nghiªn cøu

§Ò tµi lµm s¸ng tá lý luËn cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ

Minh, quan ®iÓm cña §¶ng ta vÒ lèi sèng x· héi chñ nghÜa vµ lèi sèng d©n téc

- hiÖn ®¹i; ph©n tÝch thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i hiÖn nay; tõ ®ã nªu

ra ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p c¬ b¶n x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë

ViÖt Nam hiÖn nay.

3.2. NhiÖm vô nghiªn cøu

§Ó ®¹t ®−îc môc ®Ých nghiªn cøu trªn ®©y, ®Ò tµi cã nhiÖm vô:

Mét lµ, tr×nh bµy cã hÖ thèng quan niÖm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t−

t−ëng Hå ChÝ Minh, quan ®iÓm cña §¶ng ta vÒ b¶n chÊt vµ néi dung cña lèi

sèng d©n téc - hiÖn ®¹i.

Hai lµ, tr×nh bµy kh¸i qu¸t thùc tr¹ng lèi sèng vµ thùc tr¹ng chÊt l−îng

sèng cña mét sè tÇng líp d©n c− c¬ b¶n vµ c¸c nhãm x· héi ë n−íc ta hiÖn nay

®ang vËn ®éng theo c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, lèi sèng

Ba lµ, ®Ò ra ph−¬ng h−íng vµ mét sè gi¶i ph¸p c¬ b¶n nh»m x©y dùng lèi

sèng d©n téc - hiÖn ®¹i trong t×nh h×nh hiÖn nay ë n−íc ta.

4. Néi dung nghiªn cøu

Mét lµ, c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i.

Hai lµ, thùc tr¹ng cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay.

11

Ba lµ, ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë

ViÖt Nam hiÖn nay.

5. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu

Trªn c¬ së ph−¬ng ph¸p luËn cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå

ChÝ Minh vµ ®−êng lèi chÝnh s¸ch cña §¶ng, ®Ò tµi sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p:

ph©n tÝch - tæng hîp, so s¸nh ®èi chiÕu, l«gÝc- lÞch sö, kÕt hîp víi ph−¬ng

ph¸p ®iÒu tra, kh¶o s¸t x· héi häc ®ång thêi g¾n lý luËn víi thùc tiÔn, sö dông

ph−¬ng ph¸p hÖ thèng ho¸ vµ kh¸i qu¸t ho¸ ®Ó nghiªn cøu.

6. KÕt cÊu cña Kû yÕu

Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, môc lôc vµ danh môc tµi liÖu tham kh¶o,

kû yÕu gåm 26 bµi viÕt cña c¸c t¸c gi¶ theo néi dung nghiªn cøu cña ®Ò tµi.

7. S¶n phÈm cña ®Ò tµi

- Kû yÕu ®Ò tµi.

- B¸o c¸o tæng hîp kÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc.

- B¸o c¸o tãm t¾t kÕt qu¶ nghiªn cøu.

12

PGS, TS. Vò Träng dung*

Kh¸i niÖm lèi sèng vµ nh÷ng ph¹m trï liªn quan

Mçi mét x· héi, mçi nhãm x· héi, mçi con ng−êi ®Òu tån t¹i vµ ph¸t

triÓn trong mèi quan hÖ víi tù nhiªn, víi ng−êi nµy vµ ng−êi kh¸c trong mét

céng ®ång lÞch sö nhÊt ®Þnh. Do ph¶i sèng, tån t¹i vµ ph¸t triÓn, con ng−êi ®·

s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt ®Ó nu«i sèng m×nh vµ ph¸t triÓn x· héi. Cïng víi

viÖc s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt, con ng−êi ®· s¶n xuÊt ra cña c¶i tinh thÇn, ra

d©n téc, ra chÕ ®é chÝnh trÞ vµ nh÷ng thiÕt chÕ nÒn t¶ng cña v¨n hãa nh− lao

®éng, gia ®×nh, t«n gi¸o, v¨n häc nghÖ thuËt... ®Ó duy tr× sù æn ®Þnh vµ ph¸t

triÓn cña m×nh. Trong qu¸ tr×nh Êy, mçi céng ®ång x· héi ®· t¹o nªn c¸ch

sèng, ph−¬ng thøc sèng vµ c¸c h×nh thøc sèng riªng biÖt.

Theo quan niÖm cña chñ nghÜa duy vËt vÒ lÞch sö, c¸c c¸ch sèng, c¸c

ph−¬ng thøc sèng, c¸c h×nh thøc ho¹t ®éng sinh sèng cña con ng−êi tõ lao ®éng,

giao tiÕp, gia ®×nh vµ nh©n c¸ch trong mét m«i tr−êng tù nhiªn vµ x· héi nhÊt

®Þnh ®−îc gäi lµ lèi sèng. Cã lèi sèng cña mét x· héi, lèi sèng cña mét nhãm x·

héi, lèi sèng cña mét c¸ nh©n trong céng ®ång lÞch sö nhÊt ®Þnh.

Lèi sèng lµ mét kh¸i niÖm réng. Ph¹m vi biÓu hiÖn cña lèi sèng trong

toµn bé c¸c quan hÖ cña con ng−êi. TiÕng Anh, lèi sèng lµ: Way of life. tiÕng

Ph¸p lµ: Mode de vie, vµ tiÕng §øc lµ: Lebensweise. Lèi sèng lµ ®èi t−îng

nghiªn cøu cña nhiÒu khoa häc nh− x· héi häc, chÝnh trÞ häc, v¨n hãa häc, ®¹o

®øc häc... vµ triÕt häc. Trong quan niÖm cña triÕt häc M¸c - Lªnin, lèi sèng lµ

nh÷ng ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ x· héi

nhÊt ®Þnh. C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· viÕt: Lèi sèng lµ g× nÕu kh«ng ph¶i lµ

nh÷ng ho¹t ®éng sèng, nh÷ng “ho¹t ®éng thùc sù cã tÝnh ng−êi cña nh÷ng c¸

* Gi¶ng viªn cao cÊp, Tr−ëng Khoa TriÕt häc Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Khu vùc I, Häc viÖn

ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Quèc gia Hå ChÝ Minh.

nh©n, thµnh viªn tÝch cùc cña x· héi, biÕt ®au khæ, c¶m gi¸c, suy nghÜ vµ hµnh

13

®éng nh− nh÷ng con ng−êi”1. Trong HÖ t− t−ëng §øc, C. M¸c vµ Ph. ¨ngghen

cßn g¾n lèi sèng víi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt.

Trong c¸c t¸c phÈm cña C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen, ho¹t ®éng sèng cña

con ng−êi bao hµm mét tæng thÓ nhiÒu quan hÖ.

Mét lµ, ho¹t ®éng lao ®éng, ho¹t ®éng s¶n xuÊt mµ trung t©m cña nã lµ

c¸ch thøc lao ®éng. V× thÕ, khi bµn ®Õn chÕ ®é kinh tÕ trong mçi céng ®ång

lÞch sö lµm c¬ së cho mét kiÓu sèng nhÊt ®Þnh, C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen kh«ng

quan t©m riªng ®Õn t− liÖu lao ®éng hay chØ riªng c¸c quan hÖ s¶n xuÊt, mµ

c¸c «ng quan t©m tíi mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a lùc l−îng s¶n xuÊt vµ quan

hÖ s¶n xuÊt. §ã lµ quan hÖ cña néi dung lao ®éng víi c¸c h×nh thøc cña ho¹t

®éng lao ®éng. C¸c h×nh thøc ho¹t ®éng lao ®éng thÓ hiÖn n¨ng suÊt lao ®éng,

chÊt l−îng, sè l−îng, thêi gian lao ®éng. Lao ®éng tÊt yÕu vµ lao ®éng tù do lµ

nh÷ng thµnh tè c¬ b¶n tham gia vµo trong c¬ cÊu lèi sèng cña mét ph−¬ng

thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh.

Theo C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen, ph−¬ng thøc s¶n xuÊt lµ giíi h¹n cña mäi

ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi trong viÖc c¶i t¹o tù nhiªn, ph¸t triÓn x· héi,

h×nh thµnh nh©n c¸ch theo mét c¸ch thøc, mét kiÓu d¹ng g¾n víi toµn bé lao

®éng vµ ®êi sèng x· héi cña con ng−êi. Ph−¬ng thøc s¶n xuÊt kh«ng chØ t¸i

t¹o ra cña c¶i vËt chÊt - nh÷ng thø ®Ó ¨n, uèng, chç ë vµ mÆc, ®¶m b¶o cho sù

tån t¹i thÓ x¸c cña con ng−êi, mµ cßn quy ®Þnh mäi ho¹t ®éng sèng, ho¹t ®éng

giao tiÕp cña mét céng ®ång, mét nhãm x· héi hay mét c¸ nh©n.

Hai lµ, mçi lèi sèng, ngoµi c¸c quan hÖ trong s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt

chÊt cña x· héi, cßn cã c¸c quan hÖ trong s¶n xuÊt tinh thÇn: v¨n hãa, chÝnh

trÞ, chuÈn mùc ®¹o ®øc, thÈm mü... Trong quan niÖm cña C. M¸c vµ Ph.

¡ngghen ®· dÉn trªn th× ho¹t ®éng sèng, ho¹t ®éng thùc sù cã tÝnh ng−êi bao

gåm c¶ nh÷ng ho¹t ®éng tinh thÇn: v¨n hãa, t×nh c¶m vµ t©m linh. S¶n xuÊt tinh

thÇn tuy lµ ph¶n ¸nh vµ lµ hÖ qu¶ cña s¶n xuÊt vËt chÊt; nh−ng nã cã tÝnh ®éc

1 C. M¸c vµ Ph.¨ngghen. Toµn tËp. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, tËp 2, 1995, tr. 233. 14

lËp t−¬ng ®èi, t¹o nªn kiÓu lÞch sö nhÊt ®Þnh cña ho¹t ®éng sèng, lèi sèng. C¸c ho¹t

®éng ®¹o ®øc, chÝnh trÞ, v¨n hãa, nghÖ thuËt ®Òu cã liªn quan b¶n chÊt ®Õn hÖ

thèng s¸ng t¹o, ph©n phèi, trao ®æi vµ tiªu dïng trong ®êi sèng tinh thÇn cña

x· héi. Chóng x¸c ®Þnh nh÷ng ®Æc ®iÓm, nh÷ng h×nh thøc giao tiÕp, nh÷ng

®Þnh h−íng gi¸ trÞ, nh÷ng n¨ng lùc thùc tÕ, nh÷ng nhu cÇu cÇn thiÕt trong ho¹t

®éng sèng cña con ng−êi.

Mçi x· héi cã nh÷ng tiÒm n¨ng, tr×nh ®é ph¸t triÓn tinh thÇn nhÊt ®Þnh.

V¨n hãa tinh thÇn cña x· héi t¹o nªn céi nguån søc sèng l©u bÒn cña lèi sèng.

Ba lµ, ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi g¾n liÒn víi c¸c thiÕt chÕ tù nhiªn

cña mçi x· héi. §ã lµ thiÕt chÕ lao ®éng, thiÕt chÕ gia ®×nh, thiÕt chÕ t«n gi¸o.

C¸c thiÕt chÕ nµy ¶nh h−ëng rÊt s©u s¾c ®Õn lèi sèng cña c¸ nh©n vµ x· héi.

ThiÕt chÕ lao ®éng, thiÕt chÕ gia ®×nh, thiÕt chÕ t«n gi¸o lµ c¬ cÊu chiÒu s©u

cña lèi sèng. Lao ®éng cho céng ®ång, cho c¸ nh©n; thêi gian lao ®éng tÊt yÕu

vµ lao ®éng tù do; c¬ cÊu tÝn ng−ìng, niÒm tin, t©m linh, t«n gi¸o; hÖ thèng

c¸c t«n gi¸o, c¸c quan hÖ huyÕt téc trong gia ®×nh, c¸c kiÓu gia ®×nh cã ¶nh

h−ëng s©u s¾c ®Õn lèi sèng vµ tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña lèi sèng.

KÕt cÊu tù nhiªn cña lao ®éng, cña tÝn ng−ìng, cña gia ®×nh tham gia

vµo c¶ hÖ thèng s¶n xuÊt vËt chÊt vµ hÖ thèng s¶n xuÊt tinh thÇn. Nh÷ng x· héi

Håi gi¸o, nh÷ng x· héi §¹o gi¸o, PhËt gi¸o, nh÷ng gia ®×nh kiÓu huyÕt téc,

kiÓu mÉu hÖ, nh÷ng gia ®×nh gia tr−ëng, tø ®¹i ®ång ®−êng sÏ cã ¶nh h−ëng to

lín ®Õn lèi sèng cña x· héi.

Bèn lµ, lèi sèng cña mçi x· héi, ho¹t ®éng sèng cña c¬ thÓ x· héi

kh«ng chØ lµ sù vËn hµnh cña hÖ thèng kinh tÕ - chÝnh trÞ ®å sé, mµ cßn do kü

n¨ng lao ®éng vµ b¶n chÊt d©n téc t¹o nªn diÖn m¹o sèng. Kü n¨ng lao ®éng,

b¶n chÊt d©n téc cã tÝnh kÕ thõa tõ ®êi nµy qua ®êi kh¸c. C¸c thÕ hÖ t¹o nªn

kü n¨ng vµ tham gia x¸c lËp truyÒn thèng kh«ng cßn n÷a, nh−ng c¸c ch−¬ng

tr×nh mµ hä t¹o ra vÉn tiÕp tôc ¶nh h−ëng s©u s¾c tíi lèi sèng. V× thÕ, ng−êi ta

th−êng nãi ®Õn lèi sèng anh hïng, bÊt khuÊt, tù lËp tù c−êng ViÖt Nam; lèi

sèng thùc tÕ cña ng−êi Anh, lèi sèng thùc dông cña ng−êi Mü. Lèi sèng ®Çy t−

duy triÕt häc cña ngêi §øc. Theo quan niÖm cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö,

15

trªn nhiÒu mÆt, lèi sèng cã tÝnh ®éc lËp t−¬ng ®èi so víi sù ph¸t triÓn cña kÕt

cÊu h¹ tÇng x· héi. Cã nh÷ng ph−¬ng thøc s¶n xuÊt ®· qua ®i, nh−ng nhiÒu

yÕu tè cña lèi sèng tr−íc ®ã vÉn ®−îc gi÷ l¹i trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt míi.

N¨m lµ. x· héi cã giai cÊp kh«ng cã mét lèi sèng duy nhÊt. Ph−¬ng

thøc s¶n xuÊt lµ mét ph¹m trï ®Æc tr−ng cho mét hÖ thèng s¶n xuÊt x· héi nhÊt

®Þnh nµo ®ã trong lÞch sö. Nh−ng trong mçi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, Ýt nhÊt cã

ba lèi sèng. §ã lµ, lèi sèng cña hai giai cÊp c¬ b¶n vµ lèi sèng cña c¸c giai cÊp

kh«ng c¬ b¶n vµ tÇng líp trung gian ngoµi hai giai cÊp c¬ b¶n ®ã. Trong x· héi

n« lÖ cã lèi sèng cña chñ n«, ng−êi n« lÖ vµ ng−êi tù do. Trong x· héi phong

kiÕn Ýt nhÊt cã lèi sèng cña giai cÊp ®Þa chñ, ng−êi n«ng d©n vµ thî thñ c«ng

hoÆc lµ lèi sèng cña tÇng líp kh¸c. Trong x· héi t− b¶n còng thÕ, Ýt nhÊt cã lèi

sèng cña giai cÊp t− s¶n, ng−êi c«ng nh©n vµ lèi sèng cña tÇng líp trung gian.

S¸u lµ, theo chØ dÉn cña C. M¸c, ho¹t ®éng thùc sù cã tÝnh ng−êi cña

nh÷ng c¸ nh©n - thµnh viªn tÝch cùc cña x· héi kh«ng chØ duy nhÊt do ph−¬ng

thøc ho¹t ®éng cña c¸ nh©n phï hîp víi c¸c quan hÖ s¶n xuÊt thèng trÞ, mµ

cßn cã sù lùa chän, sù thÝch øng cña c¸ nh©n trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt Êy.

Vµ mçi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cã thÓ dung n¹p sù ®a d¹ng cña c¸c ho¹t ®éng

sèng cña c¸ nh©n. V× thÕ, lèi sèng cßn lµ quan hÖ cña c¸ nh©n víi x· héi.

Lèi sèng cã liªn hÖ b¶n chÊt víi tån t¹i x· héi vµ ý thøc x· héi, nh−ng

nã kh«ng ®ång nhÊt víi tån t¹i x· héi vµ ý thøc x· héi. Tån t¹i x· héi lµ toµn

bé nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vËt chÊt vµ ®êi sèng vËt chÊt (quan hÖ vËt chÊt)

cña x· héi. ý thøc x· héi lµ ph¶n ¸nh sù vËn ®éng cña c¸c ®iÒu kiÖn sinh ho¹t

vËt chÊt vµ ®êi sèng vËt chÊt (quan hÖ vËt chÊt) Êy. Tån t¹i x· héi vµ ý thøc x·

héi ®Òu g¾n liÒn víi mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh. Lèi sèng trong

ph−¬ng thøc s¶n xuÊt Êy còng nh− lèi sèng trong ®iÒu kiÖn tån t¹i x· héi Êy,

trong ®iÒu kiÖn ý thøc x· héi Êy cã liªn hÖ b¶n chÊt víi nhau, nh−ng chóng

kh«ng ®ång nhÊt. Lèi sèng kh«ng thÓ lµ tån t¹i x· héi hay ý thøc x· héi, hay

ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi. Lèi sèng lµ lèi sèng trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt,

trong tån t¹i x· héi ®−îc ph¶n ¸nh trong ý thøc x· héi. Cßn trong tån t¹i x·

héi, trong ý thøc x· héi, trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi cã nhiÒu kiÓu ho¹t

16

®éng sèng kh¸c nhau. Lèi sèng chØ lµ tæng thÓ nh÷ng h×nh thøc ho¹t ®éng

sèng cña con ng−êi trong sù thèng nhÊt víi tån t¹i x· héi, ý thøc x· héi,

ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cña x· héi. Lèi sèng lµ mét lo¹i h×nh ho¹t ®éng lÞch sö

cô thÓ nhÊt ®Þnh cña c¸c c¸ nh©n, lµ tæng thÓ nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n nhÊt cña

tån t¹i vËt chÊt vµ tinh thÇn cña x· héi. Lèi sèng ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së

ph−¬ng thøc s¶n xuÊt ®ang tån t¹i, trªn c¬ së nh÷ng lùc l−îng s¶n xuÊt vµ

nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt ph¸t triÓn ®Õn mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh. Do ®ã, cã lèi

sèng cña x· héi chiÕm h÷u n« lÖ vµ lèi sèng trong x· héi chiÕm h÷u n« lÖ; lèi

sèng cña x· héi t− b¶n vµ lèi sèng trong x· héi t− b¶n; vµ lèi sèng cña x· héi

x· héi chñ nghÜa vµ lèi sèng trong x· héi x· héi chñ nghÜa.

Trong b¶n chÊt cña lèi sèng th−êng cã sù thèng nhÊt gi÷a c¸i riªng vµ

c¸i chung, c¸i ®Æc thï vµ c¸i phæ biÕn. NÕu lèi sèng lµ tæng hßa nh÷ng d¹ng

ho¹t ®éng sèng ®iÓn h×nh cña con ng−êi trong sù thèng nhÊt víi c¸c ®iÒu kiÖn

tù nhiªn, x· héi lÞch sö cô thÓ, lµ sù tæng hßa nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n nhÊt cña

mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ tinh thÇn, c¸ nh©n vµ x· héi, truyÒn thèng vµ

hiÖn t¹i, d©n téc vµ quèc tÕ trªn c¬ së mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh, th×

lèi sèng cã liªn quan toµn bé ®Õn ho¹t ®éng vËt chÊt vµ ho¹t ®éng tinh thÇn

cña con ng−êi.

Lèi sèng bao chøa c¸c líp ®èi t−îng vÒ quan hÖ tÝch cùc cña con ng−êi

víi tù nhiªn vµ x· héi, c¸c ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi trong c¸c ®iÒu kiÖn

lÞch sö d−íi ¶nh h−ëng cña mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt. C¸c mÆt vËt chÊt vµ

tinh thÇn, c¸ nh©n vµ x· héi, truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i, d©n téc vµ quèc tÕ cña

lèi sèng g¾n bã chÆt chÏ, biÓu hiÖn phÐp biÖn chøng cña c¸i ®¬n nhÊt, c¸i ®Æc

thï vµ c¸i phæ biÕn trong c¸c h×nh thøc ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi.

Do tÝnh chØnh thÓ, bao qu¸t nhiÒu lÜnh vùc cña cuéc sèng, cho nªn trong

c¸c khoa häc x· héi vµ khoa häc nh©n v¨n ®· cã nh÷ng c¸ch tiÕp cËn kh¸c

nhau trªn lÜnh vùc lèi sèng. Phæ biÕn nhÊt lµ ng−êi ta th−êng ®ång nhÊt lèi

sèng víi nÕp sèng.

17

Trong c¸c h×nh thøc ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi diÔn ra d−íi ¶nh

h−ëng cña ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ c¸c hÖ thèng gi¸ trÞ. Cã

nh÷ng ho¹t ®éng sèng ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i mét c¸ch æn ®Þnh, cã nh÷ng ho¹t ®éng

sèng qu¸ ®é vµ kh«ng æn ®Þnh. NÕp sèng ®−îc coi lµ nh÷ng ho¹t ®éng sèng trë

thµnh nÕp, th−êng xuyªn, nh¾c ®i, nh¾c l¹i. §èi víi nhiÒu nhãm x· héi, nÕp

sèng ®· trë thµnh tËp qu¸n lao ®éng, giao tiÕp, sinh ho¹t trong gia ®×nh vµ ®Þnh

1quen ®−îc h×nh thµnh trong cuéc sèng hµng ngµy, nh÷ng thãi quen ®· trë

h−íng nh©n c¸ch. Theo gi¸o s− Vò Khiªu “NÕp sèng lµ toµn bé nh÷ng thãi

thµnh nÕp trong s¶n xuÊt, chiÕn ®Êu, trong mäi quan hÖ x· héi vµ trong sinh

ho¹t riªng t− cña mçi con ng−êi. Nh÷ng thãi quen Êy cßn ®−îc gäi lµ tËp qu¸n”1.

NÕp sèng chÝnh lµ nh÷ng biÓu hiÖn cña lèi sèng ®−îc mét céng ®ång lÞch

sö chÊp nhËn, thùc hiÖn vµ tån t¹i trong mét thêi gian dµi cña ho¹t ®éng sèng,

gÇn nh− in vµo t©m thøc vµ ®−îc thùc hiÖn nh− mét b¶n n¨ng. NÕp sèng lµ sù tiÕp

tôc kinh nghiÖm, sù duy tr× c¸c thãi quen lµm cho lÞch sö kh«ng ph¶i trë l¹i b−íc

®i ®Çu tiªn cña nã. NÕp sèng võa lµ hiÖn t−îng x· héi, võa lµ t©m lý c¸ nh©n.

NÕp sèng lµ mét kh¸i niÖm ®¹o ®øc häc g¾n chÆt víi c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa

®¹o ®øc. BiÓu hiÖn ®Çu tiªn cña nÕp sèng lµ tËp qu¸n. TËp qu¸n bao gåm mét

hÖ chuÈn mùc ®¹o ®øc ®iÒu chØnh c¸c thãi quen kh«ng b¾t buéc cho mçi c¸

nh©n. TËp qu¸n “¨n tr«ng nåi ngåi tr«ng h−íng”, tËp qu¸n “gieo m¹, bãn lãt”,

tËp qu¸n “chµo hái mäi ng−êi quen”... g¾n liÒn víi c¸c kinh nghiÖm s¶n xuÊt

vµ giao tiÕp. Vi ph¹m c¸c tËp qu¸n nµy cã thÓ bÞ x· héi chª tr¸ch vµ d− luËn

®¸nh gi¸ vÒ mÆt ®¹o ®øc cña nh©n c¸ch hoÆc x· héi sÏ cho lµ con ng−êi kú

quÆc, kh«ng b×nh th−êng vÒ lèi sèng.

NÕp sèng biÓu hiÖn thµnh phong tôc cã mét ý nghÜa x· héi m¹nh mÏ vµ

réng r·i h¬n. Mçi vïng v¨n hãa, mçi tÇng líp vµ giai cÊp x· héi, mçi d©n téc

®Òu cã nhiÒu phong tôc quy ®Þnh c¸c hµnh vi øng xö cña c¸ nh©n. ViÖc chÊp

nhËn hay vi ph¹m phong tôc g©y ra mét ý nghÜa tu©n thñ hay vi ph¹m nÕp

1 Vò Khiªu. Lao ®éng nguån v« tËn cña mäi gi¸ trÞ., Nxb. Thanh niªn, 1975, tr.135 18

sèng cña céng ®ång vÒ mÆt tinh thÇn. Phong tôc nhí ¬n nh÷ng ng−êi cã c«ng

gi¸o dôc vµ gi¸o d−ìng, phong tôc thê cóng cha mÑ nh©n ngµy giç tÕt ®−îc c¶

céng ®ång coi lµ nÕp sèng tèt ®Ñp. ChÊp nhËn hay vi ph¹m phong tôc nµy g©y

ra mét sù cæ vò hay sù ph¶n øng m¹nh mÏ cña c− d©n trong céng ®ång. NÕu vi

ph¹m nh÷ng lÖ lµng, tôc thê thµnh hoµng th× céng ®ång cã mét th¸i ®é tÈy

chay râ rÖt. Mét sè h−¬ng −íc, hoÆc mét sè lÖ lµng, c¸c phong tôc khi ®· ®−îc

thÓ chÕ hãa bëi mét sè quy t¾c hµnh chÝnh, th× b¾t buéc c¸c thµnh viªn trong

x· héi ph¶i b¶o vÖ. C¸c phong tôc nµy ®−îc x· héi g×n gi÷ vµ cñng cè b»ng d−

luËn vµ mçi thµnh viªn cña céng ®ång ph¶i chÊp hµnh mét c¸ch tù nguyÖn nh−

mét sù th«i thóc cña l−¬ng t©m, nh− mét nghÜa vô ®¹o ®øc vµ cã khi nh− lµ mét

niÒm h¹nh phóc cña cuéc sèng.

B¶n chÊt x· héi cña nÕp sèng ®−îc ®Æc tr−ng bëi tÝnh d©n téc, tÝnh giai

cÊp vµ tÝnh thêi ®¹i cña nã. NÕp sèng tuy lµ mÆt æn ®Þnh cña lèi sèng nh−ng

nã còng thay ®æi theo nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi nhÊt ®Þnh. Nh÷ng nÕp lao ®éng,

nÕp sinh ho¹t, nÕp giao tiÕp cã kh¸c nhau ë c¸c d©n téc, giai cÊp vµ thêi ®¹i.

NhiÒu nÕp sèng trong ma chay, giç ch¹p, c−íi hái x−a kia cña d©n téc ta ®Õn

nay ®· thay ®æi. Kü thuËt lµm ruéng, lµm v−ên míi ®· lµm cho nhiÒu yÕu tè

trong nÕp lao ®éng c¬ b¾p vµ kinh nghiÖm thiÕu c¬ së khoa häc tr−íc kia ph¶i

®æi míi. Quy luËt h×nh thµnh nÕp sèng míi còng liªn quan ®Õn quy luËt h×nh

thµnh lèi sèng vµ nã lu«n lu«n t¹o ra sù æn ®Þnh t−¬ng ®èi cho lèi sèng.

C¸c nÕp sèng ®Òu g¾n víi c¸c lîi Ých x· héi. Nã t¹o ra sù æn ®Þnh x· héi

tõ trong chiÒu s©u tù gi¸c cña c¸c quan hÖ gi÷a c¸ nh©n vµ céng ®ång. Trong

qu¶n lý nhµ n−íc tr−íc kia, giai cÊp thèng trÞ th−êng cñng cè c¸c nÕp sèng cã

lîi cho giai cÊp thèng trÞ vµ xãa bá c¸c nÕp sèng tæn h¹i ®Õn sù thèng trÞ cña

giai cÊp cÇm quyÒn. Trong nhiÒu triÒu ®¹i vua chóa tr−íc ®©y ë ViÖt Nam, giai

cÊp phong kiÕn lu«n lu«n muèn duy tr× mét nÕp sèng theo trËt tù ®¼ng cÊp

vua, quan, d©n tõ nhµ ë, giao tiÕp ®Õn c¸ch may mÆc, mÇu s¾c quÇn ¸o; c¸c

tËp qu¸n, phong tôc träng nam, khinh n÷ ®−îc duy tr×. NhiÒu nÕp sèng gäi lµ

“thuÇn phong mü tôc”, nhiÒu danh hiÖu gäi lµ “tiÕt h¹nh kh¶ phong” mang

®Ëm yÕu tè tiªu cùc, thiÕu nh©n ®¹o.

19

§Ó x©y dùng lèi sèng míi, cÇn thiÕt ph¶i x©y dùng mét nÕp sèng theo

nh÷ng ®Þnh chuÈn x· héi. Nh÷ng ®Þnh chuÈn x· héi chÝnh lµ nh÷ng mÆt æn

®Þnh l©u dµi cña lèi sèng míi.

Cïng víi kh¸i niÖm nÕp sèng, kh¸i niÖm lÏ sèng còng thÓ hiÖn mét khÝa

c¹nh tinh thÇn quan träng cña lèi sèng. Trªn b×nh diÖn nh©n c¸ch, ng−êi ta cã thÓ

nh×n lèi sèng lµ sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a lÜnh vùc riªng vµ lÜnh vùc c«ng d©n cña

c¸c ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi, lµ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a c¸c khuynh

h−íng kh¸ch quan vµ sù lùa chän cña c¸ nh©n vÒ c¸c khuynh h−íng ®ã. Thùc

chÊt cña lèi sèng lµ sù x¸c ®Þnh sù lùa chän cña c¸ nh©n gi÷a c¸c khuynh h−íng

hµnh vi kh¸c nhau cña x· héi ®Ó t×m ra mét lÏ sèng thÝch hîp.

LÏ sèng lµ mét ph¹m trï triÕt häc - ®¹o ®øc - t©m lý. LÏ sèng biÓu hiÖn

tr×nh ®é, t©m lý, lý t−ëng sèng cña con ng−êi trong sù lùa chän, b¶o vÖ vµ ph¸t

triÓn mét lèi sèng nhÊt ®Þnh. LÏ sèng víi t− c¸ch lµ mét ph¹m trï triÕt häc th× nã

g¾n víi mét thÕ giíi quan nhÊt ®Þnh. Mét thÕ giíi quan vÞ kû th«ng th−êng h−íng

vÒ lÏ sèng chËt hÑp cña chñ nghÜa c¸ nh©n. Lý t−ëng sèng chi phèi lÏ sèng Êy lµ

c¸c quyÒn lîi c¸ nh©n Ých kû. Qu¸ tr×nh tù quyÕt ®Þnh gi¸ trÞ bªn trong cña c¸

nh©n lu«n lu«n g¾n víi nh÷ng lîi Ých mµ nã t×m tßi. Vµ nh÷ng khuynh h−íng bªn

ngoµi l¹i cµng cñng cè c¸c ®Æc ®iÓm bªn trong cña mçi c¸ nh©n.

Trªn b×nh diÖn ®¹o ®øc - t©m lý, lÏ sèng biÓu hiÖn tËp trung th¸i ®é øng

xö cña c¸ nh©n víi céng ®ång. Trong mçi chÕ ®é x· héi ®Òu cã nhiÒu h×nh

thøc sinh sèng kh¸c nhau biÓu hiÖn nh− tÝnh kh¸ch quan cña cuéc sèng. Mçi

c¸ nh©n cã quyÒn lùa chän mét trong c¸c khuynh h−íng Êy, c¨n cø vµo nh÷ng

gi¸ trÞ mµ c¸ nh©n cã. LÏ sèng cña x· héi ®−îc biÓu hiÖn th«ng qua nh÷ng

khuynh h−íng kh¸ch quan ®ã. Sù lùa chän lÏ sèng nµo lµ do sù gi¸o dôc, c¸c

kinh nghiÖm sèng vµ c¸c quan niÖm vÒ lîi Ých cña c¸c c¸ nh©n Êy quy ®Þnh.

Tïy thuéc vµo ®é tr−ëng thµnh vµ t×nh c¶m ®¹o ®øc cña c¸ nh©n mµ c¸c c¸

nh©n h×nh thµnh lÏ sèng nhÊt ®Þnh phï hîp víi cuéc sèng mµ m×nh mong ®îi.

Thùc tiÔn cña mçi d©n téc, mét nhãm x· héi hay mét c¸ nh©n cho thÊy

r»ng, mét lÏ sèng tèt ®Ñp th«ng th−êng g¾n víi c¸c gi¸ trÞ nh©n ®¹o cña cuéc

sèng, biÕt khoan dung vµ vÞ tha, cã tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc víi céng ®ång vµ

20

céng ®ång lu«n lu«n lµm hoµn thiÖn c¸ nh©n. LÏ sèng lµ mét gi¸ trÞ tinh thÇn,

nÕu nã g¾n c¸c qu¸ tr×nh h−ëng thô, ®¸nh gi¸ vµ s¸ng t¹o víi c¸c nguyªn t¾c

®¹o ®øc míi.

LÏ sèng chÝnh lµ linh hån cña lèi sèng, lµ sù tæng hîp hßa quyÖn cña c¶

lý trÝ vµ t×nh c¶m, cña kiÕn thøc vÒ c¸c quy t¾c ®¹o ®øc, c¸c lý t−ëng, kh¸t väng

vµ niÒm tin ®−îc h×nh thµnh bëi chÕ ®é gi¸o dôc, nh÷ng ®iÒu kiÖn vµ c¸c ho¹t

®éng sèng thÓ hiÖn trong mäi lÜnh vùc lao ®éng, giao tiÕp, gia ®×nh vµ nh©n

c¸ch. LÏ sèng lµ kÕt qu¶ l«gÝc tõ viÖc con ng−êi lÜnh héi vµ nhËn thøc c¸c quan

hÖ c¬ b¶n cña cuéc sèng chung quanh c¸c ph¹m trï c¸i ®óng, c¸i tèt vµ c¸i ®Ñp,

nã biÕn thµnh t×nh c¶m cã tÝnh bÒn v÷ng ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn trong c¸c

t×nh huèng kh¸c nhau b»ng c¸c hµnh vi kh¼ng ®Þnh hay phñ ®Þnh.

Trªn cïng mét lèi sèng, mét nÕp sèng, mét lÏ sèng ng−êi ta thÊy cã nhiÒu

phong c¸ch sèng (Style de vie) kh¸c nhau. Trªn b×nh diÖn t©m lý häc x· héi, phong

c¸ch sèng chØ râ th¸i ®é vµ c¸ch thøc sèng, c¸ch thøc lao ®éng, c¸ch thøc qu¶n lý

s¶n xuÊt vµ qu¶n lý x· héi. Phong c¸ch sèng g¾n víi mét kiÓu hµnh ®éng nhÊt

®Þnh. Trong mçi lèi sèng cã c¸c mÆt kh¸ch quan vµ mÆt chñ quan, phong c¸ch

sèng chØ râ tÝnh chÊt chñ quan cña viÖc thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng sèng.

Lµ mét ph¹m trï t©m lý x· héi, phong c¸ch sèng bao hµm sù ®¸nh gi¸

hµnh vi, lèi suy nghÜ vµ c¸c ®Þnh h−íng gi¸ trÞ cña con ng−êi. Phong c¸ch

sèng kh«ng phô thuéc hoµn toµn vµo møc sèng hay chÊt l−îng sèng. Cã

nh÷ng céng ®ång lÞch sö, c¸c nhãm x· héi, c¸c c¸ nh©n cã møc sèng vµ chÊt

l−îng sèng nh− nhau nh−ng phong c¸ch sèng l¹i kh¸c nhau. Ng−êi ta hay nãi

tíi tÝnh kû luËt §øc, tÝnh phít lê cña ng−êi Anh, ®«i tai ©m nh¹c cña ng−êi ý,

®«i m¾t ®¸nh gi¸ c¸i ®Ñp h×nh thøc cña ng−êi Hy L¹p, phong c¸ch ung dung tù

t¹i cña c¸c hiÒn sÜ ph−¬ng §«ng,... sù dòng c¶m cña ng−êi lÝnh, tÝnh chÊt kh«n

khÐo cña th−¬ng nh©n vµ tÝnh bay bæng cña nghÖ sÜ.

NhiÒu nhµ x· héi häc t− s¶n th−êng ®ång nhÊt lèi sèng víi møc sèng

(Niveau de vie), bëi v× lèi sèng th−êng g¾n víi c¸c thµnh qu¶ s¶n xuÊt, víi lùc

l−îng s¶n xuÊt, víi c¸c phóc lîi x· héi b¶o ®¶m vÒ c¸c ph−¬ng tiÖn ®i l¹i,

ph−¬ng tiÖn th«ng tin, nhµ ë vµ dÞch vô... Tuy nhiªn, xem xÐt lèi sèng vÒ mÆt

21

møc sèng, chñ yÕu lµ nãi sù quan t©m tíi khÝa c¹nh kinh tÕ cña nã. Trªn b×nh

diÖn kinh tÕ, kh¸i niÖm møc sèng cña lèi sèng chØ c¸c líp ®èi t−îng: møc ®é

tháa m·n nhu cÇu vËt chÊt vµ tinh thÇn ®−îc ®o l−êng b»ng sè l−îng, nh− møc

l−¬ng, møc thu nhËp b×nh qu©n tÝnh theo ®Çu ng−êi, møc tiªu dïng thùc phÈm,

c«ng nghiÖp, b¶o vÖ søc khoÎ vµ gi¸o dôc, nh÷ng ®iÒu kiÖn ¨n, ë vµ sinh ho¹t

v¨n hãa, c¸c quü tiªu dïng. Râ rµng lµ møc sèng- møc ®é tho¶ m·n nh÷ng

nhu cÇu vËt chÊt, tinh thÇn vµ x· héi cña con ng−êi, møc b¶o ®¶m vËt phÈm

tiªu dïng cho d©n c− lµ tiªu chÝ rÊt quan träng ®Ó x¸c ®Þnh nh÷ng ®iÒu kiÖn, vµ

ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi. Song, lèi sèng kh«ng nh÷ng kh«ng chØ l−îc

quy vµo b×nh qu©n thu nhËp cña x· héi, mµ cßn kh«ng thÓ nãi nh÷ng x· héi cã

thu nhËp cao lµ nh÷ng x· héi cã lèi sèng ®Ñp. Ng−êi ta biÕt rÊt râ lèi sèng Mü

cã møc sèng cao, nh−ng ë ®ã n¹n ph©n biÖt chñng téc, nh÷ng c¨n bÖnh cña

thÕ kû vµ nhÊt lµ sù ph©n tÇng x· héi rÊt s©u s¾c. ChÝnh «ng Paul Samuelson,

mét nhµ kinh tÕ häc næi tiÕng Mü ®· viÕt: “Kh«ng nªn nghÜ r»ng cña c¶i dåi

dµo ë Mü ®−îc ph©n phèi cho sè ®«ng ng−êi. NÕu lËp mét th¸p gåm nh÷ng

khèi hÕt søc nhá bÐ, mçi khèi t−îng tr−ng cho thu nhËp tÝnh theo ngµn ®« la

th× th¸p sÏ cao h¬n th¸p Effel rÊt nhiÒu, song hÇu nh− tÊt c¶ chóng ta chØ c¸ch

mÆt ®Êt chõng mét mÐt”1.

Kh¸c víi møc sèng, chÊt l−îng sèng (QualitÐ de vie) ph¶n ¸nh møc tháa

m·n nh÷ng nhu cÇu cã tÝnh phøc t¹p h¬n, kh«ng trùc tiÕp ®−îc ®o b»ng sè

l−îng. ChÊt l−îng sèng lµ kh¸i niÖm ph¶n ¸nh c¸c chØ tiªu cã néi dung phong

phó cña lao ®éng vµ gi¶i trÝ, c¸c ®iÒu kiÖn lao ®éng vµ sinh ho¹t; chÊt l−îng

¨n, mÆc, ë, ®i l¹i; c¸c ho¹t ®éng h−ëng thô, ®¸nh gi¸ vµ s¸ng t¹o v¨n hãa, tÝnh

chÊt yªn æn cña x· héi. Theo nhµ nghiªn cøu lèi sèng ng−êi Mü. William Bell,

chÊt l−îng cña cuéc sèng ®−îc ®Æc tr−ng bëi: 1) Sù an toµn thÓ chÊt c¸ nh©n

®èi víi b¹o lùc, bÖnh tËt vµ c¸c tr−êng hîp rñi ro, 2) Sù sung tóc vÒ kinh tÕ vµ

tÝnh ®a d¹ng cña hµng tiªu dïng, ®Æc biÖt lµ vÒ thùc phÈm, 3) C«ng b»ng trong

1 NhiÒu t¸c gi¶. Nh©n c¸ch v¨n hãa trong b¶ng gi¸ trÞ ViÖt Nam, Nxb. Khoa häc X· héi, Hµ Néi,

1993, tr. 143.

khu«n khæ ph¸p luËt, 4) An ninh quèc gia ®èi víi kÎ thï bªn ngoµi vµ bªn

22

trong, 5) B¶o hiÓm lóc giµ yÕu vµ èm ®au, 6) H¹nh phóc tinh thÇn cña c¸ nh©n

bao gåm kh¶ n¨ng tù thÓ hiÖn, c¸c quan hÖ phong phó trong gia ®×nh vµ bÌ b¹n,

7) Sù tham gia cña ®êi sèng c¸ nh©n vµo ®êi sèng x· héi, tham gia qu¶n lý, kh¶

n¨ng quyÕt ®Þnh t−¬ng lai cña m×nh trong khu«n khæ ®êi sèng kinh tÕ - x· héi

hiÖn ®¹i, 8) B×nh ®¼ng vÒ gi¸o dôc, nhµ ë vµ nghØ ng¬i, 9) ChÊt l−îng ®êi sèng

v¨n hãa, 10) QuyÒn tù do c«ng d©n, 11) ChÊt l−îng m«i tr−êng kü thuËt, 12)

ChÊt l−îng m«i tr−êng sèng vµ kh¶ n¨ng chèng « nhiÔm2. §ã lµ nh÷ng chØ tiªu

mµ mét nhµ x· héi häc t− s¶n ®· nªu, nh−ng thùc chÊt chÊt l−îng sèng cña Mü

kh«ng cã kh¶ n¨ng ®¹t ®−îc c¸c chØ tiªu nµy.

ChÝnh nhµ x· héi häc Mü W.Rostow ®· cho r»ng, t×m kiÕm chÊt l−îng sèng

nh− thÕ lµ ¶o t−ëng trong x· héi t− b¶n chñ nghÜa. Bëi v×, d©n sè t¨ng nhanh, nhÊt

®Þnh chÊt l−îng cuéc sèng ph¶i gi¶m, c«ng nghÖ ph¸t triÓn m¹nh, m«i tr−êng kh«ng

thÓ kh«ng « nhiÔm, c¸c nguån tµi nguyªn kh«ng thÓ kh«ng c¹n kiÖt.

Thùc tÕ chÊt l−îng sèng võa g¾n chÆt chÏ víi sè l−îng, võa g¾n liÒn víi

b¶n chÊt cña mét chÕ ®é. ChÊt l−îng sèng kh«ng bao chøa toµn bé lèi sèng,

bëi v× lèi sèng ph¶n ¸nh c¸c ®iÒu kiÖn trong ho¹t ®éng sèng cña c¸ nh©n.

Trong c¸c ph¹m trï gi¸p ranh víi lèi sèng, cã ph¹m trï ph−¬ng thøc

sèng. Kh¸i niÖm ph−¬ng thøc rÊt gÇn víi lèi sèng. Trong tiÕng Nga. Ph−¬ng

thøc lµ Mogyc, trong tiÕng Anh lµ Modus, trong tiÕng Ph¸p Mode, trong tiÕng

§øc lµ Weise. Trong triÕt häc, ph−¬ng thøc chØ tr¹ng th¸i vèn cã ®Ó ph©n biÖt

víi tr¹ng th¸i ph¶i cã.

Ph−¬ng thøc sèng lµ ph¹m trï kinh tÕ - x· héi x¸c ®Þnh nÒn t¶ng kinh tÕ

- x· héi - tinh thÇn cña lèi sèng. Ph¹m trï ph−¬ng thøc sèng bao chøa nh÷ng

chØ tiªu vÒ: tÝnh chÊt cña t− liÖu s¶n xuÊt, gi¸ trÞ cña nÒn v¨n hãa, b¶n chÊt tinh

thÇn cña chÕ ®é x· héi, ®iÒu kiÖn an sinh x· héi, chÊt l−îng d©n sè, c¬ cÊu

nh©n khÈu, nghÒ nghiÖp ®èi víi c¸c ho¹t ®éng sèng. Kh¸i niÖm ph−¬ng thøc

2 NhiÒu t¸c gi¶. S®d. tr. 306 -307.

sèng gÇn nh− lµ chÕ ®é sèng (Regime de vie).

23

Nh− vËy, víi t− c¸ch lµ ®èi t−îng nghiªn cøu tæng hîp cña triÕt häc, lèi

sèng lµ mét c¬ cÊu tæng thÓ bao chøa c¶ nÕp sèng, lÏ sèng, møc sèng, chÊt

l−îng sèng, phong c¸ch sèng vµ ph−¬ng thøc sèng g¾n liÒn víi tån t¹i x· héi,

ý thøc x· héi vµ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cña x· héi. Trong c¬ cÊu cña lèi sèng

cã c¸c chØ sè thuéc vÒ ®êi sèng vËt chÊt cña x· héi, cã nh÷ng chØ sè thuéc vÒ

®êi sèng tinh thÇn cña x· héi. §Õn nay, c¸c nghiªn cøu triÕt häc - x· héi häc

h×nh dung lèi sèng d−íi d¹ng h×nh thøc mét tæng thÓ c¬ cÊu cña 14 khèi chØ

sè. HÖ thèng c¸c chØ sè rÊt phøc t¹p vµ ®å sé. NhiÒu khèi chØ sè vÒ tinh thÇn

khã l−îng hãa: 1) Lao ®éng vµ thêi gian lao ®éng; 2) Phóc lîi vËt chÊt, sù b¶o

trî vµ an sinh x· héi g¾n víi c¸c phóc lîi Êy; 3) B¶o ®¶m chç ë, giao th«ng vµ

®i l¹i giao tiÕp; 4) Quan hÖ ®èi víi m«i tr−êng tù nhiªn; 5) Thêi gian rçi vµ

dÞch vô sinh ho¹t; 6) H«n nh©n – gia ®×nh; 7) Gi¸o dôc nh©n d©n; 8) Sinh ho¹t

vµ c¸c quan hÖ v¨n hãa; 9) C¸c quan hÖ chÝnh trÞ; l0) Quan hÖ d©n téc, téc

ng−êi, quan hÖ quèc tÕ; 11) C¸c ph¶n biÖn x· héi; 12) TÝn ng−ìng, niÒm tin,

t«n gi¸o; 13) C¸c hiÖn t−îng ph¶n x· héi; vµ cuèi cïng: 14) Nh÷ng ®Þnh

h−íng gi¸ trÞ d©n c−.

Trong 14 khèi chØ sè g¾n víi c¬ cÊu cña bÊt kú mét lèi sèng nµo th×

khèi chØ sè vÒ lao ®éng vµ thêi gian lao ®éng lµ c¬ b¶n vµ rÊt quan träng. TriÕt

häc vµ x· héi häc M¸c - Lªnin kh¸c víi c¸c triÕt häc ngoµi m¸cxit ®· kh¼ng

®Þnh lao ®éng vµ thêi gian lao ®éng quyÕt ®Þnh sè l−îng vµ chÊt l−îng lèi

sèng. TÝnh chÊt cña lao ®éng ®Ó l¹i dÊu Ên rÊt s©u trong toµn bé ho¹t ®éng

sèng cña con ng−êi, nã tham gia vµo h×nh thµnh c¸c phÈm h¹nh ®¹o ®øc vµ

®Þnh h−íng hµnh vi, x¸c ®Þnh gi¸ trÞ nh©n c¸ch.

C¸c chØ sè vÒ møc sèng, vÒ phóc lîi vËt chÊt, vÒ b¶o hiÓm x· héi còng

g¾n liÒn víi n¨ng suÊt lao ®éng, nh÷ng thµnh qu¶ lao ®éng. ChØ sè thu nhËp

trong lao ®éng vµ kÕt cÊu gi÷a thêi gian lao ®éng tÊt yÕu vµ thêi gian lao ®éng

tù do cã thÓ ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn du lÞch, nghØ ng¬i.

Trong khèi c¸c chØ sè vÒ lèi sèng cã 2 khèi chØ sè quan träng vµ lín

nhÊt. §ã lµ khèi chØ sè vÒ lao ®éng vµ thêi gian lao ®éng, vµ khèi chØ sè vÒ sinh

ho¹t vµ thêi gian ngoµi lao ®éng. C¸c khèi chØ sè vÒ v¨n hãa vµ giao dôc nh©n

24

d©n chi phèi tr×nh ®é vµ tÝnh ®éc ®¸o cña v¨n hãa lèi sèng. C¸c khèi chØ sè vÒ

c¸c quan hÖ chÝnh trÞ, qu¶n lý x· héi x¸c ®Þnh tr×nh ®é gi¸c ngé x· héi cña ho¹t

®éng sèng. C¸c chØ sè vÒ c¸c hiÖn t−îng ph¶n x· héi lµ mét trong nh÷ng biÓu

hiÖn lÖch chuÈn trong c¸c ho¹t ®éng sèng. C¸c chØ sè vÒ ®Þnh h−íng c¸c gi¸ trÞ

quyÕt ®Þnh sù lùa chän phong c¸ch sèng cña c¸ nh©n trong x· héi.

Trong c¸c khèi chØ sè vÒ c¬ cÊu cña lèi sèng bao gåm trong b¶n th©n nã

c¸c chØ sè võa ë cÊp ®é chÊt l−îng võa ë cÊp ®é sè l−îng. C¸c chØ sè vÒ cÊp ®é

chÊt l−îng x¸c ®Þnh nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi, b¶n chÊt kinh tÕ - chÝnh trÞ - x·

héi cña lèi sèng. Nh÷ng chØ sè sè l−îng x¸c ®Þnh ®Æc ®iÓm cña lèi sèng trong

mét giai ®äan ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña mét chÕ ®é x· héi. C¸c chØ sè chÊt

l−îng vµ sè l−îng cña lèi sèng lu«n lu«n cã mèi quan hÖ biÖn chøng. C¸c chØ

sè vÒ chÊt l−îng x¸c ®Þnh tÝnh chÊt cña lèi sèng trong mét ph−¬ng thøc s¶n

xuÊt nhÊt ®Þnh. C¸c chØ sè vÒ sè l−îng x¸c ®Þnh sù kh¸c biÖt cã thÓ cã gi÷a

giai ®o¹n ph¸t triÓn nµy víi giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c cña lèi sèng.

Cô thÓ hãa c¸c chØ sè vÒ chÊt l−îng cña lèi sèng g¾n víi chÕ ®é së h÷u

vÒ t− liÖu s¶n xuÊt, tÝnh chÊt cña c¸c quan hÖ s¶n xuÊt, c¸c ho¹t ®éng v¨n hãa,

hÖ t− t−ëng chÝnh thèng, c¸c ®Æc ®iÓm cña kiÕn tróc th−îng tÇng, c¸c quan hÖ

chÝnh trÞ, ®¹o ®øc, thÈm mü, c¬ cÊu giai cÊp x· héi, c¸c ®Þnh h−íng gi¸ trÞ.

Cô thÓ hãa c¸c chØ sè vÒ sè l−îng cña lèi sèng g¾n víi n¨ng suÊt lao

®éng, trang bÞ c¸c ®iÒu kiÖn lao ®éng, tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lao ®éng, khoa

häc, kü thuËt, thu nhËp b×nh qu©n, diÖn tÝch nhµ ë tÝnh theo ®Çu ng−êi; chÊt

l−îng thùc phÈm, giao th«ng vËn t¶i; tuæi thä trung b×nh, c¬ cÊu thêi gian lao

®éng tÊt yÕu vµ thêi gian tù do, c¬ cÊu d©n sè, chÊt l−îng gi¸o dôc nh©n d©n,

tr×nh ®é d©n trÝ, chÊt l−îng nÒn d©n chñ, v¨n hãa ®äc, v¨n hãa nghe nh×n, ®iÖn

tho¹i, b−u chÝnh...

Cã thÓ nãi lèi sèng lµ mét kh¸i niÖm chØ c¸c ho¹t ®éng sèng cña con

ng−êi cã liªn hÖ b¶n chÊt víi c¸c ®iÒu kiÖn vËt chÊt vµ tinh thÇn cña mét h×nh

th¸i kinh tÕ - x· héi nhÊt ®Þnh. Xem xÐt lèi sèng tõ gãc ®é triÕt häc g¾n víi x·

héi häc cô thÓ cho phÐp ta nhËn diÖn ®−îc nh÷ng ®Æc ®iÓm cô thÓ cña lèi sèng

trong mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh. Mçi quan hÖ gi÷a ho¹t ®éng sèng

cña c¸ nh©n trong mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh chÝnh lµ b¶n chÊt x·

héi cña mét lèi sèng nhÊt ®Þnh.

25

B¶n chÊt x∙ héi cña lèi sèng

PGS, TS. Vò Träng dung*

Mçi lèi sèng ®Òu g¾n víi mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh. Ph−¬ng

thøc s¶n xuÊt Êy l¹i g¾n víi mét d©n téc, nh÷ng giai cÊp vµ trong mét thêi ®¹i

nhÊt ®Þnh. V× thÕ, lèi sèng nµo còng in dÊu Ên cña x· héi t¹o thµnh nã.

Lèi sèng mang tÝnh x· héi nh−ng ®−îc thùc hiÖn th«ng qua c¸c c¸

nh©n. V× thÕ, b¶n chÊt x· héi cña lèi sèng ®−îc thÓ hiÖn th«ng qua ho¹t ®éng

sèng cña c¸ nh©n, th«ng qua ®Þa vÞ cña c¸ nh©n trong hÖ thèng ph©n c«ng lao

®éng x· héi. Lèi sèng, tr−íc hÕt x¸c ®Þnh con ng−êi lµ chñ thÓ x· héi. B¶n

chÊt x· héi cña lèi sèng g¾n víi c¸c h×nh thøc, nh÷ng ®Æc ®iÓm ho¹t ®éng

quan träng cña chñ thÓ ng−êi víi t− c¸ch lµ nh©n tè tÝch cùc, chñ ®éng s¸ng

t¹o trong c¸c h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi. Mçi ng−êi, mçi c¸ nh©n ®Òu cã lèi

sèng ®−îc quy ®Þnh bëi c¸c quan hÖ kinh tÕ - chÝnh trÞ - x· héi c¬ b¶n. C¸c

®iÒu kiÖn sèng cña c¸ nh©n, nh÷ng n¨ng lùc vµ thiªn h−íng c¸ nh©n lu«n lu«n

mang b¶n chÊt x· héi. Tuy cã nh÷ng c¸ nh©n ngo¹i lÖ cã thÓ tho¸t ra khái lèi

sèng cña mét nhãm x· héi nµo ®ã, nh−ng vÒ b¶n chÊt, nã kh«ng thÓ tho¸t khái

®iÒu kiÖn x· héi nµy hay ®iÒu kiÖn x· héi kh¸c. §¹i bé phËn c¸c ho¹t ®éng

sèng cña c¸c c¸ nh©n ®−îc quy ®Þnh bëi c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi.

B¶n chÊt x· héi cña lèi sèng tr−íc hÕt thÓ hiÖn trong mèi quan hÖ qua l¹i

gi÷a c¸i c¸ nh©n vµ c¸i x· héi. Trong c¸c ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi, con

ng−êi chiÕm lÜnh nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi, hßa nhËp vµo lèi sèng chung cña mét

x· héi nhÊt ®Þnh. Trong qu¸ tr×nh chiÕm lÜnh nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi, con ng−êi

tù n©ng cao vµ ®Þnh h−íng gi¸ trÞ cña m×nh theo c¸c chuÈn mùc x· héi.

B¶n chÊt x· héi cña lèi sèng ph¶n ¸nh nh÷ng qu¸ tr×nh, mµ nhê ®ã con

* Gi¶ng viªn cao cÊp, Tr−ëng Khoa TriÕt häc Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Khu vùc I, Häc viÖn

ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Quèc gia Hå ChÝ Minh.

ng−êi h×nh thµnh nh÷ng ®Æc ®iÓm vµ nh÷ng ®Æc tÝnh cña m×nh víi t− c¸ch mét

26

con ng−êi cña x· héi Êy. Lèi sèng x¸c ®Þnh nh÷ng kh¶ n¨ng kh¸ch quan hiÖn

diÖn trong x· héi. Nh÷ng kh¶ n¨ng Êy ®−îc thùc hiÖn, ®−îc biÓu hiÖn th«ng

qua nh÷ng c¸ nh©n riªng lÎ. Lèi sèng lµ sù thèng nhÊt gi÷a ®iÒu kiÖn kh¸ch

quan cña x· héi víi c¸c qu¸ tr×nh ho¹t ®éng chñ quan cña c¸ nh©n. §ã lµ sù

thèng nhÊt gi÷a nh÷ng mÖnh lÖnh bªn ngoµi cña x· héi víi nh÷ng lÜnh vùc bªn

trong cña t©m lý, t×nh c¶m, t− t−ëng c¸ nh©n. V× thÕ, b¶n chÊt x· héi cña lèi

sèng kh«ng ph¶i chØ lµ c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi - chÝnh trÞ - v¨n hãa kh¸ch

quan, vµ còng kh«ng ph¶i chØ lµ qu¸ tr×nh ho¹t ®éng chñ quan cña c¸ nh©n.

B¶n chÊt x· héi cña lèi sèng x¸c ®Þnh møc lùa chän cña c¸ nh©n gi÷a nh÷ng

®−êng h−íng ho¹t ®éng, hµnh vi kh¸c nhau do x· héi ®em l¹i mét c¸ch kh¸ch

quan. B¶n chÊt x· héi cña lèi sèng biÓu thÞ tr−íc tiªn kh¶ n¨ng con ng−êi biÕt

sö dông thÕ giíi sù vËt ®a d¹ng, biÕt øng xö phï hîp víi ho¹t ®éng sèng trong

nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi nhÊt ®Þnh.

Sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¸i c¸ nh©n vµ c¸i x· héi biÓu thÞ trong lèi sèng

®−îc vËn hµnh nh− mét qu¸ tr×nh con ng−êi hoµn thiÖn m×nh trong viÖc hoµn

thiÖn nh÷ng hoµn c¶nh kh¸ch quan. Con ng−êi kh«ng thô ®éng tr−íc hoµn

c¶nh kh¸ch quan. TÝnh tÝch cùc chñ quan cña con ng−êi lµm cho lèi sèng tiÒm

Èn nh÷ng n¨ng lùc sèng ®a diÖn. Trong c¸c ®iÒu kiÖn x· héi khã kh¨n; mét

mÆt, con ng−êi chÞu sù quy ®Þnh cña hoµn c¶nh; mÆt kh¸c, con ng−êi v−¬n lªn

v−ît khã kh¨n.

Cã thÓ nãi b¶n chÊt x· héi cña lèi sèng ®−îc thÓ hiÖn th«ng qua nh÷ng

c¸ nh©n. Mçi c¸ nh©n tïy hoµn c¶nh x· héi mµ ®iÒu chØnh, hoµn thiÖn lèi sèng

cña m×nh th«ng qua c¬ chÕ tù ®iÒu chØnh cña c¸ nh©n. Nh÷ng c¬ chÕ riªng ®Ó

®iÒu chØnh lèi sèng c¸ nh©n lµ tËp hîp nh÷ng thµnh tè: 1) Yªu cÇu cña x·

héi vµ hÖ chuÈn mùc x· héi mµ c¸ nh©n ho¹t ®éng sèng; 2) Tr×nh ®é gi¸o dôc,

tù gi¸o dôc vµ gi¸o dôc l¹i cña c¸ nh©n; 3) Nh÷ng thãi quen vµ sù tÝch lòy

kinh nghiÖm sèng cña c¸ nh©n; 4) C¸c nhu cÇu, thÞ hiÕu vµ lý t−ëng sèng cña

c¸ nh©n. §ã chÝnh lµ c¬ chÕ ®iÒu chØnh lèi sèng cña c¸ nh©n trong quan hÖ

biÖn chøng víi lèi sèng cña x· héi.

27

Trong quan hÖ biÖn chøng gi÷a lèi sèng c¸ nh©n vµ lèi sèng cña x· héi

th× lèi sèng cña x· héi lµ ho¹t ®éng sèng c¬ b¶n. Nã chi phèi c¸c ho¹t ®éng

sèng cña c¸ nh©n. C¸c lîi Ých cña c¸ nh©n ph¶i thùc hiÖn th«ng qua c¸c lîi Ých

cña x· héi, bëi lîi Ých x· héi lµ tæng hîp nh÷ng lîi Ých cña c¸ nh©n. Tr×nh ®é

tù gi¸c cña c¸ nh©n lµ nh©n tè quan träng ®Ó hßa nhËp vµ lµm phong phó c¶ lèi

sèng cña c¸ nh©n lÉn lèi sèng cña x· héi.

Trong nh÷ng x· héi cã ®èi kh¸ng giai cÊp, gi÷a lèi sèng cña x· héi vµ

lèi sèng cña c¸ nh©n kh«ng thèng nhÊt. Cã lèi sèng cña mét bé phËn c¸ nh©n

nµy hay c¸ nh©n kh¸c phï hîp víi lèi sèng cña x· héi Êy; còng cã lèi sèng cña

mét bé phËn c¸ nh©n kh¸c l¹i m©u thuÉn víi lèi sèng chñ ®¹o cña x· héi Êy.

VÊn ®Ò b¶n chÊt x· héi cña lèi sèng nªu lªn sù c¶i t¹o c¸c lèi sèng trong c¸c

hÖ thèng x· héi kh¸c nhau. Sù phong phó vµ ®a d¹ng c¸c lèi sèng trong mét

ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cho phÐp nhËn diÖn b¶n chÊt x· héi cña lèi sèng cña

mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh. Nãi b¶n chÊt x· héi cña mét lèi sèng cña

mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt lµ nãi ®Õn lèi sèng chñ ®¹o cña giai cÊp thèng trÞ

trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt Êy. Cßn nãi b¶n chÊt x· héi cña lèi sèng trong mét

ph−¬ng thøc s¶n xuÊt lµ nãi tíi nhiÒu lèi sèng trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt Êy.

B¶n chÊt x· héi cña lèi sèng kh«ng chØ thÓ hiÖn ë tÝnh ®Æc thï vÒ

ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, mµ cßn thÓ hiÖn ë ngay chÝnh nh÷ng m©u thuÉn trong

mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt. Trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cña chÕ ®é phong kiÕn

cã lèi sèng cña ®Þa chñ vµ n«ng d©n. Trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cña chÕ ®é

t− b¶n cã lèi sèng cña t− s¶n vµ c«ng nh©n. Nh×n ®¹i côc trong c¸c x· héi cã

¸p bøc, bãc lét giai cÊp, cã lèi sèng cña ng−êi bÞ bãc lét vµ lèi sèng cña kÎ ®i

¸p bøc, bãc lét. Cã thÓ nãi, c¸i dÔ nh×n thÊy nhÊt b¶n chÊt x· héi cña lèi sèng

lµ tÝnh giai cÊp cña nã. VÞ trÝ cña c¸c giai cÊp trong nÒn s¶n xuÊt x· héi, trong

lao ®éng x· héi quy ®Þnh b¶n chÊt x· héi trong lèi sèng cña hä. Trong x· héi

phong kiÕn cã nhiÒu h×nh thøc lao ®éng x· héi kh¸c nhau, cã nhiÒu giai cÊp

kh¸c nhau, do ®ã cã nhiÒu lèi sèng kh«ng gièng nhau.

28

B¶n chÊt x· héi cña mçi lèi sèng kh«ng chØ ph¶n ¸nh c¸c quan hÖ giai

cÊp x· héi mµ nã phô thuéc, mµ cßn cã mèi liªn hÖ víi lÞch sö, víi truyÒn

thèng, víi mét quèc gia nhÊt ®Þnh. V× thÕ, b¶n chÊt x· héi cña lèi sèng cßn

®−îc quy ®Þnh bëi tÝnh d©n téc cña nã. C¸c quan hÖ giai cÊp, c¸c hÖ thèng

chÝnh trÞ ®Òu ®−îc h×nh thµnh mét c¸ch lÞch sö trªn mét truyÒn thèng v¨n hãa

d©n téc. Mçi d©n téc ®i vµo mét h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi nµo ®ã, vµo mét giai

®o¹n ph¸t triÓn lÞch sö nµo ®ã nh−: chÕ ®é n« lÖ, chÕ ®é phong kiÕn, chÕ ®é t−

b¶n, hay chÕ ®é x· héi chñ nghÜa cã nh÷ng lèi sèng kh«ng gièng nhau. Lèi

sèng trong chÕ ®é phong kiÕn ë ch©u ¢u kh¸c kh¸ xa víi lèi sèng trong chÕ

®é phong kiÕn ë ph−¬ng §«ng. Ngay lèi sèng trong cïng mét chÕ ®é phong

kiÕn ë ph−¬ng §«ng th× lèi sèng cña giai cÊp phong kiÕn Trung Quèc, NhËt

B¶n, ViÖt Nam, TriÒu Tiªn vµ mét sè d©n téc kh¸c còng kh¸c nhau.

B¶n chÊt x· héi cña lèi sèng kh«ng chØ g¾n liÒn víi ph−¬ng thøc s¶n

xuÊt, víi ®Þa vÞ cña ng−êi lao ®éng, ng−êi qu¶n lý trong ph−¬ng thøc ®ã, mµ

cßn g¾n víi ®Æc ®iÓm t©m lý, víi truyÒn thèng v¨n hãa, víi khÝ chÊt cña d©n

téc. NhiÒu lèi sèng trong cïng mét chÕ ®é phong kiÕn, nh−ng cã nh÷ng kÕt

cÊu t«n gi¸o kh¸c nhau mµ cã phong c¸ch sèng kh«ng gièng nhau. Nh÷ng c−

d©n theo ®¹o Håi cã nh÷ng biÓu hiÖn cña lèi sèng kh¸c víi c− d©n theo ®¹o

PhËt hay Thiªn chóa gi¸o.

Nãi ®Õn b¶n chÊt x· héi cña lèi sèng, khi xem xÐt c¸c thµnh phÇn nh©n

khÈu, mËt ®é d©n sè, truyÒn thèng v¨n hãa, c¬ cÊu t«n gi¸o cña mçi d©n téc,

ng−êi ta th−êng nªu lªn hoµn c¶nh ®Þa lý, khÝ hËu, hoµn c¶nh tù nhiªn cña d©n

téc ®ã. Nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ ®Þa lý, khÝ hËu ë mçi vïng, mçi miÒn sinh th¸i g¾n

víi c¸c quèc gia d©n téc lµ mét hÖ thèng t¸c ®éng nhiÒu chiÒu ®Õn lèi sèng

trong mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh. Nh÷ng ®Êt n−íc cã khÝ hËu b¨ng

gi¸ ®· s¸ng t¹o ra nh÷ng ph−¬ng thøc lao ®éng kh¸c víi nh÷ng n−íc cã chÕ ®é

khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa. Nh÷ng n−íc g¾n liÒn víi s«ng, víi biÓn cã nh÷ng tËp

qu¸n lao ®éng kh¸c víi nh÷ng n−íc kh«ng cã biÓn. C¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn, hoµn

c¶nh ®Þa lý ë nh÷ng n−íc cã nhiÒu nói cao, rõng th¼m t¹o ra nh÷ng phong c¸ch

lao ®éng kh¸c víi c¸c d©n téc ë nh÷ng b×nh nguyªn, c¸c ®ång b»ng.

29

TÝnh ®Æc thï d©n téc t¹o ra kh«ng chØ sù kh¸c biÖt trong lÜnh vùc tinh

thÇn, mµ cßn c¶ trong l·nh vùc vËt chÊt cña lèi sèng. B¶n chÊt x· héi cña lèi

sèng nh×n tõ tÝnh d©n téc cña nã cã thÓ thÊy c¸c kh¸c biÖt trong c¬ cÊu tæ hîp

kinh tÕ, trong c−êng ®é, néi dung vµ c¸c khuynh h−íng cña c¸c quan hÖ ngoµi

kinh tÕ, trong tæ chøc chÝnh trÞ, ph©n c«ng lao ®éng, trong c¸c ®Æc thï t¹o nªn

nh÷ng phong tôc, tËp qu¸n riªng biÖt.

TÝnh bÒn v÷ng cña lèi sèng lµ do tÝnh d©n téc cña nã t¹o thµnh. TÝnh

d©n téc kÕt tinh c¸c kinh nghiÖm sèng trong lÞch sö, hßa nhËp vµo c¸c ph−¬ng

thøc s¶n xuÊt míi t¹o ra nh÷ng ch−¬ng tr×nh ho¹t ®éng sèng ph¶n ¸nh nhiÒu

gi¸ trÞ cña nÒn v¨n hãa truyÒn thèng mµ vÉn mang tÝnh hiÖn ®¹i. VÊn ®Ò b¶n

s¾c d©n téc cña lèi sèng v× thÕ kh«ng chØ lµ tiÕp tôc nh÷ng ho¹t ®éng sèng ®·

cã, mµ cßn ph¸t triÓn nh÷ng thµnh tè míi. Lèi sèng ®−¬ng ®¹i cña nhiÒu d©n

téc së dÜ kh«ng ph¸ vì m¹nh mÏ nh÷ng c¬ cÊu x· héi khi cã sù bïng næ cña

qu¸ tr×nh t¨ng tr−ëng kinh tÕ, bëi v× c¸c ch−¬ng tr×nh trong c¸c ho¹t ®éng

sèng truyÒn thèng kh«ng nh÷ng kh«ng bÞ ph¸ bá, mµ cßn tù ®æi míi dÇn dÇn

do sù æn ®Þnh cña tÝnh d©n téc t¹o nªn.

Cã thÓ nãi b¶n chÊt x· héi cña lèi sèng g¾n víi mçi d©n téc, mçi quèc

gia cã m«i tr−êng tù nhiªn vµ m«i tr−êng x· héi ®Æc thï. Hµng lo¹t nh÷ng nÐt

®Æc thï cña lèi sèng con ng−êi phô thuéc vµo c¸c ®iÒu kiÖn cña d©n téc Êy.

Thø nhÊt, c¸c ®iÒu kiÖn cña d©n téc Êy quyÕt ®Þnh c¬ cÊu tæng thÓ lao ®éng

cña toµn thÓ c− d©n, toµn thÓ d©n téc, quyÕt ®Þnh tÝnh ®éc ®¸o trong thêi gian

lao ®éng. Thø hai, c¸c ®iÒu kiÖn cña d©n téc Êy quyÕt ®Þnh nh÷ng ®Æc ®iÓm

nhu cÇu cña con ng−êi trong toµn bé ho¹t ®éng sèng cña hä. Mäi sinh ho¹t,

mäi quan hÖ sèng, mäi quan hÖ ngoµi lao ®éng ®Òu diÔn ra trong c¸c m«i

tr−êng tù nhiªn vµ m«i tr−êng x· héi Êy. §iÒu kiÖn tù nhiªn, ®Þa lý, khÝ hËu

cña mét d©n téc nµo ®ã g¾n víi nguån nhiªn liÖu phong phó cña tù nhiªn, sÏ

¶nh h−ëng ®Õn toµn bé møc sèng, thu nhËp quèc d©n, h−íng lao ®éng vµ viÖc

lµm, ®Õn c¬ cÊu s¶n xuÊt, tÝnh chÊt cña c¸c ngµnh s¶n xuÊt, ®Õn c¬ cÊu c«ng -

n«ng nghiÖp. Nh÷ng ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn thuËn tiÖn cho ph¸t triÓn n«ng

nghiÖp, trong lèi sèng, trong ho¹t ®éng sèng, trong møc sèng sÏ ph¶n ¸nh râ

30

rÖt tÝnh chÊt ®Æc thï nµy. Thø ba, tÝnh ®éc ®¸o d©n téc cña v¨n hãa in rÊt ®Ëm

lªn kü n¨ng lao ®éng, hÖ t− t−ëng vµ nhiÒu gi¸ trÞ tinh thÇn cña lèi sèng.

B¶n chÊt x· héi cña lèi sèng kh«ng chØ thÓ hiÖn ë nh÷ng nÐt ®Æc thï, mµ

cßn thÓ hiÖn ë nh÷ng nÐt phæ biÕn. Nh− ®· ph©n tÝch, mçi lèi sèng ®Òu ®−îc

h×nh thµnh tõ c¸c quan hÖ lao ®éng trong mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh,

trong mét hÖ t− t−ëng vµ ë nh÷ng vïng sinh th¸i nhÊt ®Þnh. Nh− vËy, lèi sèng

ë bÊt kú ®©u còng mang b¶n chÊt cña mét sè thµnh tè c¬ b¶n chung. Nh÷ng

®Æc ®iÓm nµy cã thÓ c¶m thÊy hÕt søc râ rÖt ®èi víi tõng thµnh viªn cña céng

®ång d©n téc nhÊt ®Þnh. Chóng g¾n víi ®Æc tr−ng cña ®êi sèng, sinh ho¹t, víi

truyÒn thèng v¨n hãa, nh÷ng tËp qu¸n bÒn v÷ng nh×n tõ kÕt cÊu chung cña lèi

sèng. Sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt lµ mét qu¸ tr×nh quèc tÕ hãa ®êi sèng

x· héi. Ngay tõ trong chñ nghÜa t− b¶n, sù lín m¹nh cña lùc l−îng s¶n xuÊt ®·

t¹o tiÒn ®Ò cho nh÷ng nÐt phæ biÕn sau nµy cña lèi sèng ®−îc ph¸t triÓn.

Trong qu¸ tr×nh lùc l−îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn, nhiÒu lèi sèng trong cïng

mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt còng nh− c¸c ph−¬ng thøc s¶n xuÊt kh¸c nhau ®· cã

¶nh h−ëng qua l¹i. §iÒu ®ã t¹o nªn nh÷ng giao l−u vÒ lèi sèng. V× thÕ, trong

b¶n chÊt x· héi cña c¸c lèi sèng kh«ng ph¶i lµ thuÇn tóy khÐp kÝn. Lèi sèng lµ

mét ph¹m trï më. Nã cã c¶ tÝnh bÒn v÷ng vµ nh÷ng c¬ chÕ tiÕp biÕn. Xem xÐt

b¶n chÊt x· héi cña mäi lèi sèng cÇn thiÕt ph¶i t×m hiÓu mèi quan hÖ gi÷a c¸i

d©n téc vµ c¸i quèc tÕ cña nã.

C¸i quèc tÕ cña mçi lèi sèng kh«ng ph¶i lµ mét qu¸ tr×nh nhËp c¶ng. Mçi

lèi sèng trong mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh ë mét d©n téc nhÊt ®Þnh võa

mang tÝnh d©n téc võa mang tÝnh quèc tÕ. TÝnh quèc tÕ trong lèi sèng kh«ng chØ

lµ nh÷ng thµnh tè phæ biÕn hîp thµnh lèi sèng. TÝnh quèc tÕ trong lèi sèng cßn

biÓu hiÖn ë chç, khi lèi sèng ph¸t triÓn −u viÖt nã sÏ ®−îc quèc tÕ hãa, trë thµnh

mét lèi sèng −u viÖt mµ nhiÒu d©n téc mong muèn tiÕp nhËn, noi theo.

Cã thÓ nãi, ®øng vÒ b¶n chÊt x· héi, ng−êi ta cã thÓ nhËn diÖn mét sè

lèi sèng c¬ b¶n theo nh÷ng tiªu chÝ d−íi ®©y:

31

Mét lµ, theo tiªu chÝ giai cÊp, lèi sèng ®−îc nhËn diÖn tõ quan ®iÓm vÒ

h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi. Qua ®ã cã c¸c lèi sèng chñ n« vµ n« lÖ, ®Þa chñ vµ

phong kiÕn, t− s¶n vµ c«ng nh©n, lèi sèng trong chñ nghÜa x· héi.

Hai lµ, theo tiªu chÝ hÖ t− t−ëng, tõ ®©y cã thÓ nhËn diÖn thªm c¶ lèi

sèng cña c¸c nh©n c¸ch trong mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt. Lèi sèng cña c¸c bËc

qu©n tö, cña c¸c nho sÜ, ®¹o sÜ, t¨ng ni, phËt tö, c«ng nh©n, nhµ t− b¶n, ng−êi

m¸cxit.

Ba lµ, theo tiªu chÝ sinh th¸i, tõ ®©y cã thÓ thÊy thªm lèi sèng thuéc c¸c

vïng, c¸c miÒn sinh th¸i: lèi sèng ng−êi vïng cao, lèi sèng ng−êi vïng biÓn,

lèi sèng ng−êi vïng ®ång b»ng, lèi sèng ë ®« thÞ, lèi sèng n«ng th«n.

Bèn lµ, theo tiªu chÝ lao ®éng nghÒ nghiÖp, tõ ®©y cã thÓ nhËn thøc

thªm c¸c lèi sèng thuéc c¸c lÜnh vùc lao ®éng cô thÓ: lèi sèng cña nh÷ng

ng−êi lµm nghÒ n«ng, lèi sèng cña nh÷ng ng−êi lµm nghÒ m¸y mãc, lèi sèng

cña trÝ thøc, th−¬ng nh©n vµ v« sè c¸c ngµnh nghÒ kh¸c nhau nh− nghÒ y häc,

nghÒ kiÕn tróc...

Cã thÓ nãi, lèi sèng lµ mét lÜnh vùc rÊt réng. Nã lµ thµnh tè hîp thµnh

cña mét nÒn v¨n hãa. Nã cã mèi liªn hÖ víi lao ®éng, sinh ho¹t vµ toµn bé ®êi

sèng tinh thÇn cña x· héi tõ truyÒn thèng ®Õn hiÖn ®¹i, tõ d©n téc ®Õn téc

ng−êi, tõ c¸ nh©n ®Õn x· héi, tõ d©n téc ®Õn quèc tÕ.

32

Sù vËn ®éng lÞch sö cña lèi sèng

PGS, TS. Vò Träng dung*

trong c¸c x∙ héi tr−íc chñ nghÜa x∙ héi

C¨n cø vµo b¶n chÊt cña chÕ ®é kinh tÕ - x· héi, ng−êi ta cã thÓ chia lèi

sèng thµnh nh÷ng kiÓu lÞch sö c¬ b¶n theo tiªu chÝ vÒ c¸c ph−¬ng thøc s¶n

xuÊt vµ chÕ ®é x· héi. C¨n cø vµo tiªu chÝ hÖ t− t−ëng, ng−êi ta l¹i nhËn diÖn

thªm lèi sèng cã nh÷ng kiÓu nh©n c¸ch kh¸c nhau trong nh÷ng thêi ®iÓm lÞch

sö kh¸c nhau. C¨n cø vµo tiªu chÝ sinh th¸i hay tiªu chÝ ho¹t ®éng lao ®éng cô

thÓ ng−êi ta còng nhËn diÖn ®−îc c¸c h×nh thøc kh¸c nhau n÷a cña lèi sèng.

VËy nh÷ng nguyªn nh©n chñ yÕu nµo dÉn tíi sù vËn ®éng ®a d¹ng cña c¸c

kiÓu sèng, c¸c c¸ch thøc sèng?

T¸c nh©n quan träng ®Çu tiªn vµ bao trïm lµm thay ®æi kiÓu lÞch sö c¬

b¶n cña lèi sèng lµ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, theo ®ã lµ c¸c chÕ ®é x· héi vµ sù

thay ®æi hÖ t− t−ëng. T¸c nh©n nµy ®· lµm h×nh thµnh c¸c kiÓu lÞch sö cña lèi

sèng theo ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cña céng ®ång nguyªn thñy, ph−¬ng thøc s¶n

xuÊt cña chÕ ®é n« lÖ, ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cña chÕ ®é phong kiÕn, ph−¬ng

thøc s¶n xuÊt cña chÕ ®é t− b¶n vµ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cña chñ nghÜa x· héi.

Trong c¸c ph−¬ng thøc s¶n xuÊt tr−íc chñ nghÜa x· héi cã sù vËn ®éng phøc

t¹p cña nhiÒu lèi sèng kh¸c nhau, bëi v× quan hÖ cña c¸c giai cÊp víi t− liÖu

s¶n xuÊt vµ vÞ trÝ cña mçi giai cÊp trong hÖ thèng s¶n xuÊt x· héi kh¸c nhau.

Trong qu¸ tr×nh tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña mçi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt Êy, do cã

cuéc ®Êu tranh giai cÊp mµ cã sù chuyÓn biÕn kh«ng ngõng vÒ lèi sèng cña

nhiÒu giai tÇng kh¸c nhau.

Trong mçi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt tr−íc chñ nghÜa x· héi, lèi sèng cña

* Gi¶ng viªn cao cÊp, Tr−ëng Khoa TriÕt häc Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Khu vùc I, Häc viÖn

ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Quèc gia Hå ChÝ Minh.

giai cÊp thèng trÞ th−êng chi phèi diÖn m¹o kiÓu lÞch sö c¬ b¶n cña lèi sèng.

33

V× thÕ, lèi sèng cña mçi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt th−êng vËn ®éng theo sù vËn

®éng cña lèi sèng cña giai cÊp thèng trÞ. C¸c lèi sèng trong c¸c ph−¬ng thøc

s¶n xuÊt tr−íc chñ nghÜa x· héi dï cã ®èi lËp quyÕt liÖt, nh−ng vÉn trong

khu«n khæ ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi cã giai cÊp. ChÕ ®é n« lÖ, chÕ ®é phong

kiÕn vµ chñ nghÜa t− b¶n ®Òu dùa trªn c¬ së chÕ ®é t− h÷u vÒ t− liÖu s¶n xuÊt.

Tõ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nµy chuyÓn sang ph−¬ng thøc s¶n xuÊt kh¸c, tuy c¸c

lèi sèng bÞ thay ®æi kiÓu lÞch sö, song nã vÉn duy tr× nh÷ng ®iÒu kiÖn c¬ b¶n

®Ó t¸i sinh, lËp l¹i c¸c lèi sèng tr−íc ®ã. ë mét møc ®é nµo ®ã, ®Þa vÞ kinh tÕ -

x· héi cña c¸c giai cÊp thèng trÞ vÉn gi÷ nguyªn. V× vËy, c¸c t¸c nh©n lµm

thay ®æi kiÓu lÞch sö cña lèi sèng tr−íc chñ nghÜa x· héi thùc ra ch−a triÖt ®Ó,

bëi nã cßn duy tr× nh÷ng quan hÖ ng−êi ¸p bøc, bãc lét ng−êi; do ®ã, cã lèi

sèng cña kÎ thèng trÞ vµ lèi sèng cña ng−êi bÞ trÞ.

T¸c nh©n thø hai lµm thay ®æi lèi sèng trªn mét diÖn réng trong mçi

mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, ®ã lµ sù thay ®æi c¬ cÊu lao ®éng, sù chuyÓn biÕn

s©u s¾c vÒ lùc l−îng s¶n xuÊt. C¸c ph¸t minh khoa häc, nh÷ng s¸ng chÕ, c¸c

cuéc c¸ch m¹ng c«ng nghÖ, c¸c qu¸ tr×nh c«ng nghÖ hãa, hiÖn ®¹i hãa ®· lµm

®¶o lén tËn gèc rÔ c¸c kü n¨ng lao ®éng, c¸c phong tôc, c¸c tËp qu¸n, t¹o nªn

sù vËn ®éng rÊt s©u s¾c cña lèi sèng. Nh÷ng lèi sèng cña c¸c x· héi lµm

ruéng, lµm v−ên, ch¨n nu«i nhá lÎ cña nÒn kinh tÕ sinh nhai ®· tham dù vµo

nh÷ng qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa cña nh÷ng cuéc c¸ch m¹ng

c«ng nghiÖp, c¸ch m¹ng n«ng nghiÖp, c¸ch m¹ng th−¬ng nghiÖp, c¸ch m¹ng

t− t−ëng vµ v¨n hãa lµm h×nh thµnh nhiÒu lèi sèng míi vµ ®ång thêi còng xãa

bá nhiÒu lèi sèng cò.

Ba cuéc c¸ch m¹ng: c¸ch m¹ng quan hÖ s¶n xuÊt, c¸ch m¹ng khoa häc

kü thuËt, c¸ch m¹ng t− t−ëng vµ v¨n hãa ®Òu t¹o nªn nh÷ng rung chuyÓn,

nh÷ng chÊn ®éng s©u réng lµm thay ®æi rÊt nhiÒu c¸c ho¹t ®éng sèng trong

mçi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt. Cuéc c¸ch m¹ng nµo còng ¶nh h−ëng s©u réng ®Õn

lèi sèng cña x· héi, lµm thay ®æi c¶ sè l−îng, chÊt l−îng, thêi gian lao ®éng

vµ c¸c qu¸ tr×nh h−ëng thô, s¸ng t¹o v¨n hãa cña nhiÒu tÇng líp x· héi.

34

Cïng víi c¸c cuéc c¸ch m¹ng thay ®æi c¬ cÊu thêi gian vµ chÊt l−îng

lao ®éng x· héi, cã thÓ nãi c¸c cuéc chiÕn tranh, c¸c cuéc c¶i t¹o x· héi lµ

t¸c nh©n lín thø ba thay ®æi lèi sèng trong x· héi. ChiÕn tranh, c¸c cuéc c¶i

t¹o x· héi lµ nh÷ng có sèc lín thay ®æi ho¹t ®éng sèng. Tõ thêi b×nh chuyÓn sang

thêi chiÕn, tõ thêi chiÕn chuyÓn vµo thêi b×nh, c¸c cuéc c¶i t¹o x· héi ®· biÕn ®æi

nhanh chãng, cÊp tËp tõ lßng s©u cña c¸c quan hÖ sinh tån, quan hÖ giao tiÕp vµ

¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn c¸c quan hÖ s¶n xuÊt, quan hÖ nh©n sinh. Sù b¶o tån

cuéc sèng, sù ®¶o lén c¸c thang bËc gi¸ trÞ, sù x¸o trén sinh ho¹t m¹nh mÏ ®·

®¶o lén trËt tù cña lèi sèng. C¸c chÝnh s¸ch thêi chiÕn, c¸c môc tiªu c¶i t¹o x· héi

®· lµm thay ®æi lèi sèng cña hµng chôc triÖu ng−êi trong x· héi.

T¸c nh©n thø t−, ®ã lµ sù thay ®æi chÕ ®é nh©n khÈu réng lín còng lµm

thay ®æi lèi sèng cña mét bé phËn lín d©n c− trong x· héi. C¸c cuéc di d©n, c¸c

lµn sãng nhËp c−, c¸c qu¸ tr×nh xuÊt nhËp khÈu lao ®éng lín, c¸c cuéc chuyÓn

®æi d©n c− tõ thµnh phè vÒ n«ng th«n, tõ n«ng th«n ra thµnh phè lµm thay ®æi

v¨n hãa sinh tån vµ v¨n hãa giao tiÕp. Møc sèng, phong c¸ch sèng, nÕp sèng,

nhÞp sèng thay ®æi trong qu¸ tr×nh nµy ®· dÉn ®Õn thay ®æi trong lèi sèng.

Cã thÓ nãi, cã rÊt nhiÒu t¸c nh©n lµm thay ®æi lèi sèng x· héi. Song,

trong c¸c t¸c nh©n lµm thay ®æi kiÓu lÞch sö c¬ b¶n cña lèi sèng, th× chØ cã t¸c

nh©n thay ®æi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt lµ t¸c nh©n quan träng nhÊt. T¸c nh©n nµy

bao trïm vµ chi phèi nhiÒu t¸c nh©n kh¸c. Trong c¸c t¸c nh©n thay ®æi kiÓu

lÞch sö c¬ b¶n cña lèi sèng, th× chØ cã sù chuyÓn biÕn tõ x· héi cã giai cÊp

sang x· héi kh«ng giai cÊp; tõ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cã ¸p bøc, bãc lét míi

sang ph−¬ng thøc s¶n xuÊt kh«ng cã ¸p bøc, bãc lét míi t¹o ra sù thay ®æi c¨n

b¶n, m¹nh mÏ, quyÕt liÖt nhÊt trong lÜnh vùc lèi sèng.

Lèi sèng cña c¸c x· héi sau c¸c x· héi cã ¸p bøc, bãc lét giai cÊp lµ lèi

sèng kh¸c víi lèi sèng trong c¸c x· héi t− b¶n vµ tiÒn t− b¶n. §©y lµ mét b−íc

ngoÆt thùc sù vÒ lèi sèng. Trong lèi sèng cña x· héi sau chñ nghÜa t− b¶n,

nh÷ng biÕn ®æi vÒ chÊt diÔn ra trªn mäi lÜnh vùc cña ho¹t ®éng sèng cña con

ng−êi. Lèi sèng sau lèi sèng cña chñ nghÜa t− b¶n lµ mét cuéc c¸ch m¹ng toµn

diÖn trong lÜnh vùc cuéc sèng cña con ng−êi.

35

Trong mçi kiÓu lÞch sö c¬ b¶n cña lèi sèng hay lµ trong mçi lèi sèng

lÞch sö cña ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh ®· tõng diÔn ra nhiÒu t¸c nh©n lµm

thay ®æi lèi sèng côc bé vµ c¬ cÊu côc bé cña lèi sèng trong ph−¬ng thøc s¶n

xuÊt Êy. Nh÷ng cuéc c¶i c¸ch, nh÷ng cuéc khëi nghÜa, nh÷ng cuéc c¸ch m¹ng

trong néi bé cña mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt kh«ng lµm thay ®æi kiÓu lÞch sö

cña lèi sèng. ChØ cã cuéc c¸ch m¹ng, cuéc chiÕn tranh, cuéc ®æi míi nµo thay

®æi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt th× míi thay ®æi kiÓu lÞch sö c¬ b¶n cña lèi sèng.

Tuy nhiªn, nh÷ng thay ®æi vÒ c¸c m« h×nh s¶n xuÊt, vÒ lùc l−îng s¶n xuÊt

trong mçi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt còng cã t¸c ®éng kh«ng nhá ®Õn sù thay ®æi

kü n¨ng lao ®éng, lèi t− duy, c¸c quan hÖ x· héi. §iÒu ®ã lu«n t¸c ®éng ®Õn

mÆt nµy hay mÆt kh¸c cña c¬ cÊu lèi sèng vµ c¶ b¶n th©n lèi sèng x· héi.

Trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh nh÷ng kiÓu lÞch sö c¬ b¶n cña lèi sèng, con

ng−êi ®· tr¶i qua thêi ®¹i g¾n víi viÖc chiÕm h÷u nh÷ng s¶n phÈm cña tù

nhiªn, ®ã lµ thêi kú con ng−êi cßn trùc tiÕp phô thuéc vµo lùc l−îng tù nhiªn.

Sù tån t¹i cña con ng−êi trong nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi Êy, mét mÆt, phô thuéc

vµo c«ng cô s¶n xuÊt cßn th« s¬, vµ mÆt kh¸c, phô thuéc vµo c¸c tËp thÓ ®−îc

h×nh thµnh mét c¸ch tù nhiªn. ë giai ®o¹n ®ã c¸c lùc l−îng tù nhiªn hÕt søc

hïng m¹nh, lèi sèng cña con ng−êi th−êng dùa vµo tù nhiªn.

Tõ x· héi h¸i l−îm, con ng−êi ®· tiÕn lªn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. MÆc dï

trong c¸c x· héi cã sù thèng trÞ cña quyÒn së h÷u ruéng ®Êt, nh−ng lèi sèng

cña con ng−êi vÉn g¾n chÆt víi tù nhiªn vµ ph¹m vi ho¹t ®éng cña lèi sèng bÞ

h¹n chÕ bëi c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ mang tÝnh côc bé ®Þa ph−¬ng, g¾n víi

gia téc, víi bé téc, tÝnh lÆp l¹i cßn phæ biÕn, ch−a t¸i s¶n xuÊt më réng. Lèi

sèng trong c¸c x· héi tiÒn t− b¶n ch−a cã b¶n nguyªn c¸ tÝnh, c¸c c¸ nh©n

ch−a t¸ch khái céng ®ång, c«ng x· lµ lùc l−îng s¶n xuÊt hïng m¹nh nhÊt. H¹n

chÕ lÞch sö cña c¸c lèi sèng trong c¸c x· héi tiÒn t− b¶n lµ ë chç, chóng g¾n

chÆt víi céng ®ång, ch−a cã sù ph¸t triÓn ®Çy ®ñ cña tù do c¸ nh©n.

Trong c¸c x· héi tiÒn t− b¶n, lao ®éng thñ c«ng kh¸ ph¸t triÓn, ®¹o ®øc

®−îc duy tr×. Trong c¸c x· héi nh− vËy, c¬ së kinh tÕ cña lèi sèng kh«ng quan

träng b»ng c¸c quan hÖ v¨n hãa, ®¹o ®øc. Do sù ph©n c«ng lao ®éng kh«ng

36

s©u, mçi ng−êi ph¶i lµm nhiÒu viÖc, cã khi ph¶i lµm tÊt c¶ mäi viÖc mµ lèi

sèng th−êng g¾n víi sù khÐo lÐo, sù trung thµnh, sù hy sinh, danh dù vµ niÒm

tin. Trong c¸c x· héi tiÒn t− b¶n, nh©n c¸ch, lèi sèng cã mét sù ph¸t triÓn tù

do nhÊt ®Þnh. RÊt nhiÒu lèi sèng tèt ®Ñp g¾n víi c¸c kh¸t väng vµ lý t−ëng

sèng cao ®Ñp xuÊt hiÖn.

Trong sù vËn ®éng cña c¸c kiÓu lèi sèng c¬ b¶n trªn tiÕn tr×nh lÞch sö,

lao ®éng trong chñ nghÜa t− b¶n víi viÖc ph¸t triÓn s¶n xuÊt b»ng c«ng nghiÖp,

®· t¹o tiÒn ®Ò cho viÖc h×nh thµnh mét kiÓu míi cña lèi sèng nh©n lo¹i. S¶n

xuÊt t− b¶n chñ nghÜa ®· kh¾c phôc nhiÒu h¹n chÕ cña c¸c lèi sèng trong c¸c

x· héi tiÒn t− b¶n. LÇn ®Çu tiªn con ng−êi trong x· héi t− b¶n cã kh¶ n¨ng lµm

chñ tù nhiªn b»ng c¸c c«ng cô hiÖn ®¹i do m×nh s¶n xuÊt ra. B»ng n¨ng suÊt

lao ®éng cao h¬n, con ng−êi kh¾c phôc ®−îc tÝnh h¹n hÑp cña lao ®éng thñ

c«ng. ViÖc ph¸t triÓn toµn diÖn s¶n xuÊt b»ng c«ng nghiÖp, s¶n xuÊt t− b¶n

chñ nghÜa t¹o ra xu h−íng môc tiªu lµm toµn diÖn hãa tån t¹i x· héi cña con

ng−êi. Trong ®iÒu kiÖn cña nÒn s¶n xuÊt t− b¶n chñ nghÜa, lÇn ®Çu tiªn ®· s¶n

sinh ra c¬ së x· héi, nh÷ng tiÒn ®Ò cÇn thiÕt cho mét lèi sèng tèt ®Ñp h¬n ra

®êi. S¶n xuÊt t− b¶n chñ nghÜa kh¾c phôc tÝnh h¹n chÕ vµ c¸c thµnh kiÕn d©n

téc trong lèi sèng cña x· héi phong kiÕn. Cã thÓ nãi r»ng, s¶n xuÊt t− b¶n chñ

nghÜa mang nh÷ng tiÒn ®Ò to lín gi¶i phãng nh©n c¸ch, t¨ng c−êng tri thøc, c¶i

t¹o lèi sèng. Giai cÊp t− s¶n lóc ®ang lªn, khi chèng l¹i lèi sèng mét chiÒu cña

giai cÊp phong kiÕn, nã ®· t¹o nªn mét cuéc ®¶o lén rÊt lín vÒ lèi sèng. Ph.

¡ngghen viÕt r»ng: “§ã lµ mét cuéc ®¶o lén tiÕn bé lín nhÊt mµ tõ x−a tíi nay,

nh©n lo¹i ®· tr¶i qua; ®ã lµ mét thêi ®¹i cÇn cã nh÷ng con ng−êi khæng lå vµ ®·

sinh ra nh÷ng con ng−êi khæng lå: khæng lå vÒ n¨ng lùc suy nghÜ, vÒ nhiÖt t×nh

vµ tÝnh c¸ch, khæng lå vÒ mÆt cã l¾m tµi, l¾m nghÒ vµ vÒ mÆt häc thøc s©u

réng”1. Nh÷ng con ng−êi nµy ®· ®Æt c¬ së cho lèi sèng cña giai cÊp t− s¶n.

Trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö cña giai cÊp t− s¶n, nhiÒu cuéc c¶i

1 C.M¸c vµ Ph.¡ngghen. Toµn tËp, tËp 20, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1994, tr. 459 - 460.

c¸ch lín trong x· héi ®· diÔn ra, nh©n c¸ch vµ lèi sèng ®a d¹ng h¬n, con ng−êi

37

c¸ nh©n ®−îc cñng cè. Tuy nhiªn, s¶n xuÊt t− b¶n chñ nghÜa th−êng chuyªn

m«n hãa rÊt cao lµm cho con ng−êi trë nªn nh− mét chiÕc m¸y. S¶n xuÊt t−

b¶n chñ nghÜa ®· liªn kÕt ng−êi c«ng nh©n sèng víi m¸y mãc chÕt thµnh

nh÷ng ng−êi b¹n ®ång hµnh, ®· lµm phiÕn diÖn hãa lèi sèng vµ nh©n c¸ch. Sù

ph¸t triÓn nh÷ng h×nh thøc ph©n c«ng lao ®éng x· héi trong vßng quay d÷ déi

cña c¸c quan hÖ tiÒn - hµng t− s¶n ®· t¹o ra lèi sèng thùc dông vµ biÕn con

ng−êi trë thµnh nh÷ng n« lÖ ngoan ngo·n cña ®ång tiÒn.

S¶n xuÊt t− b¶n chñ nghÜa ®· tiÕn mét b−íc quan träng trong qu¸ tr×nh

ph¸t triÓn lùc l−îng s¶n xuÊt x· héi, nh−ng trong chñ nghÜa t− b¶n, s¶n xuÊt

hiÖn ra nh− môc ®Ých cña con ng−êi, cßn cña c¶i l¹i hiÖn ra nh− môc ®Ých cña

s¶n xuÊt. Nguån lùc con ng−êi ®−îc khai th¸c triÖt ®Ó vµ bÞ v¾t ®Õn c¹n kiÖt.

S¶n xuÊt t− b¶n chñ nghÜa ®· t−íc bá néi dung tinh thÇn cña lao ®éng vµ biÕn

tÊt c¶ phÈm gi¸ ng−êi thµnh hµng hãa. Trong s¶n xuÊt t− b¶n chñ nghÜa, nh÷ng

kh¶ n¨ng vµ nh÷ng quan hÖ thùc tÕ cña c¸ nh©n bÞ xuyªn t¹c s©u s¾c. C¸c

phÈm chÊt ng−êi kh«ng cßn lµ môc ®Ých tù th©n, mµ lµ ph−¬ng tiÖn lîi Ých x·

héi. Trong ®iÒu kiÖn Êy, c¸c gi¸ trÞ tinh thÇn cña lèi sèng bÞ h¹ nhôc rÊt th¶m

h¹i. C. M¸c viÕt r»ng, h×nh thøc t− s¶n cña lao ®éng ph¸t triÓn cµng thuÇn

khiÕt vµ cµng thÝch øng, th× lao ®éng cµng bÞ tha hãa. Ng−êi c«ng nh©n lao

®éng cµng nhiÒu, th× hä cµng nghÌo. Hä cµng t¹o ra nhiÒu tßa l©u ®µi léng lÉy,

th× hä cµng bÞ ë d−íi c¸c tóp lÒu lôp xôp. C.M¸c viÕt: “Theo nh÷ng quy luËt

mµ kinh tÕ chÝnh trÞ häc ®Ò ra th× sù tha hãa cña c«ng nh©n trong vËt phÈm cña

m×nh, biÓu hiÖn nh− sau: c«ng nh©n cµng s¶n xuÊt nhiÒu th× anh ta cã thÓ tiªu

dïng cµng Ýt; anh ta t¹o ra cµng nhiÒu gi¸ trÞ th× b¶n th©n anh ta cµng bÞ mÊt

gi¸ trÞ, cµng bÞ mÊt phÈm c¸ch; s¶n phÈm cña anh ta t¹o d¸ng cµng ®Ñp th× anh

ta cµng quÌ quÆt; vËt do anh ta t¹o ra cµng v¨n minh th× b¶n th©n anh ta cµng

gièng víi ng−êi d· man; lao ®éng cµng hïng m¹nh th× ng−êi c«ng nh©n cµng

èm yÕu; c«ng viÖc anh ta lµm cµng phøc t¹p th× b¶n th©n anh ta cµng trèng

1 C.M¸c vµ Ph. ¡ngghen. Toµn tËp, tËp 42. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2000, tr.131.

rçng vÒ trÝ tuÖ”1. M¸c ®· xem trong chñ nghÜa t− b¶n, lao ®éng cã mét m©u

38

thuÉn to lín céi nguån cña nh÷ng m©u thuÉn c¶ vÒ mÆt vËt chÊt lÉn mÆt tinh

thÇn cña lèi sèng.

Sù t¸ch rêi hoµn toµn gi÷a lao ®éng víi quyÒn së h÷u trong nÒn s¶n xuÊt

t− b¶n chñ nghÜa ®· dÉn ®Õn t×nh tr¹ng ng−êi lµm thuª cµng lµm ra nhiÒu cña

c¶i cho x· héi th× hä cµng nghÌo khã c¶ ®êi sèng vËt chÊt vµ ®êi sèng tinh

thÇn diÔn ra hµng ngµy trong nÒn s¶n xuÊt t− b¶n... Nh÷ng qu¸ tr×nh bãc lét

gi¸ trÞ thÆng d− tinh vi, nh÷ng lîi nhuËn thÞ tr−êng ®· t¸c ®éng liªn tôc vµo

chiÒu s©u cña c¸c ho¹t ®éng sèng trong x· héi t− b¶n. Nh©n c¸ch con ng−êi

trë nªn thùc dông vµ Ých kû h¬n. Lèi sèng c¸ lín nuèt c¸ bÐ l¨n vµo c¸c vßng

quay b¹o liÖt cña thÞ tr−êng t− b¶n.

Trong chñ nghÜa t− b¶n cã sù ®èi lËp khèc liÖt gi÷a lao ®éng trÝ ãc vµ

lao ®éng ch©n tay. Khoa häc cµng ph¸t triÓn th× kho¶ng c¸ch gi÷a lao ®éng trÝ

ãc vµ lao ®éng ch©n tay cµng c¸ch biÖt. Khi quèc tÕ hãa sù bãc lét gi¸ trÞ

thÆng d− d−íi chiªu bµi khai hãa, giai cÊp t− s¶n ®· t¹o ra m©u thuÉn toµn diÖn

trong lÜnh vùc quèc tÕ hãa lèi sèng t− s¶n. Giai cÊp t− s¶n ®· ¸p ®Æt lèi sèng

cña nã lªn nh÷ng d©n téc mµ nã x©m l−îc. KÕt qu¶ cña sù ¸p ®Æt lèi sèng nµy

®· t¹o ra c¸c phong trµo gi¶i phãng d©n téc réng lín chèng l¹i lèi sèng t− s¶n

trong suèt c¶ thÕ kû XX. Víi c¸ch thøc quèc tÕ hãa lèi sèng b»ng c¸c cuéc

chiÕn tranh x©m l−îc, hÖ thèng thuéc ®Þa cña chñ nghÜa t− b¶n ®· bÞ ph¸ vì,

c¸c phong trµo ®éc lËp d©n téc, tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi, x©y dùng mét lèi

sèng tèt ®Ñp h¬n ®· xuÊt hiÖn, ®Æc biÖt trong nöa sau cña thÕ kû XX, khi mét

lo¹t n−íc x· héi chñ nghÜa ra ®êi.

Sau khi thÊt b¹i ë kh¾p mäi n¬i trªn hµnh tinh nµy, trong chiÕn l−îc

quèc tÕ hãa lèi sèng t− b¶n chñ nghÜa b»ng c¸ch x©m l−îc c¸c d©n téc cã chñ

quyÒn quèc gia; chñ nghÜa t− b¶n quay l¹i tù nh×n m×nh vµ t×m c¸ch hoµn thiÖn

m×nh. Sau ®¹i chiÕn thÕ giíi thø II, nhÊt lµ sau nh÷ng n¨m 60, ®Æc biÖt lµ sau

nh÷ng n¨m cuèi thËp kû 70 cña thÕ kû XX, víi sù ph¸ s¶n hoµn toµn cña chñ

nghÜa thùc d©n kiÓu míi ë ViÖt Nam, chñ nghÜa t− b¶n ®· c¶i tæ l¹i nÒn s¶n

xuÊt. ChiÕn l−îc x· héi hãa s¶n xuÊt, cæ phÇn hãa réng r·i ®· t¹o ra mét lèi

sèng míi trong c¸c n−íc t− b¶n. Nguyªn t¾c tháa hiÖp trong mäi quan hÖ tõ

39

s¶n xuÊt, l−u th«ng, ph©n phèi ®Õn tiªu dïng ®· lµm cho lùc l−îng s¶n xuÊt

trong c¸c n−íc t− b¶n t¨ng lªn nhanh chãng. Nguyªn t¾c tháa hiÖp ®· kh¾c

phôc ®−îc nhiÒu yÕu tè kh¸c biÖt trong lèi sèng, t¹o ra nh÷ng ho¹t ®éng sèng

cã t−¬ng t¸c, ®ång thuËn.

Tõ lao ®éng c«ng nghiÖp, giai cÊp t− s¶n ®· chuyÓn vµo lao ®éng tù

®éng hãa vµ trÝ thøc hãa. Sù chuyÓn tõ lao ®éng ch©n tay sang lao ®éng trÝ ãc,

lèi sèng trong c¸c n−íc t− b¶n chñ nghÜa cã sù biÕn ®æi rÊt c¬ b¶n trong c¬

cÊu lao ®éng x· héi. Sù biÕn ®æi chñ yÕu sang lao ®éng trÝ thøc lµm ®¶o lén

mäi h×nh th¸i cña lao ®éng, vµ do ®ã còng ®¶o lén nhiÒu quan hÖ sinh tån vµ

giao tiÕp trong lèi sèng cña x· héi t− b¶n trong gÇn ba thËp kû võa qua. Tõ

n¨m 1980 ®Õn n¨m 1998, qu¸ tr×nh chuyÓn s¶n xuÊt c«ng nghiÖp ®¬n thuÇn

sang c«ng nghiÖp cã hµm l−îng trÝ tuÖ cao, c«ng nghiÖp cã c«ng nghÖ s¹ch ë

Mü lµm gi¶m 44 triÖu viÖc lµm cò, nh−ng t¨ng 73 triÖu viÖc lµm míi g¾n víi

tin häc. Sù chuyÓn biÕn rÊt m¹nh mÏ trong c¬ cÊu lao ®éng ë Mü do sù

chuyÓn ®æi tÝnh chÊt trÝ thøc cña lao ®éng. §éi ngò c«ng nh©n cã trÝ thøc ngµy

cµng t¨ng vµ t¨ng rÊt nhanh. Trong x· héi nh÷ng ng−êi cã l−îng kiÕn thøc

nhiÒu vµ sù hiÓu biÕt tin häc tèt nhËn ®−îc viÖc lµm dÔ h¬n rÊt nhiÒu so víi

nh÷ng ng−êi lao ®éng ch©n tay.

Kinh tÕ tri thøc t¹i c¸c n−íc t− b¶n ph¸t triÓn thóc ®Èy sù thay ®æi kiÓu

lÞch sö cña lèi sèng t− b¶n. NhiÒu c«ng nh©n ®· ®−îc trÝ thøc hãa vµ sù ®èi lËp

gi÷a c¸c lèi sèng trong x· héi cã nh÷ng diÖn m¹o míi. §ã lµ sù ph©n tÇng x·

héi gi÷a giµu vµ nghÌo, lµ viÖc nh÷ng ng−êi lao ®éng bÞ sa th¶i mçi khi cã

nh÷ng c«ng nghÖ míi vµ c«ng nghÖ cao ra ®êi.

Thùc tÕ trong c¸c n−íc t− b¶n chñ nghÜa nh÷ng dÊu hiÖu dÊn th©n, cam

kÕt víi céng ®ång ®· xuÊt hiÖn ngµy cµng nhiÒu trong c¸c thµnh tè ®¹o ®øc

cña lèi sèng. Tuy nhiªn, trong chñ nghÜa t− b¶n hiÖn ®¹i, chñ nghÜa c¸ nh©n

vÉn ph¸t triÓn s©u s¾c; sù ph©n tÇng x· héi ngµy cµng s©u; n¹n ph©n biÖt chñng

téc diÔn ra th−êng xuyªn. Trong chñ nghÜa t− b¶n, lèi sèng b¹o lùc vÉn ch−a

cã ®iÒu kiÖn kh¾c phôc.

40

Cã thÓ nãi, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, do lùc l−îng s¶n xuÊt trong c¸c

n−íc t− b¶n ph¸t triÓn m¹nh lµm thay ®æi nhiÒu yÕu tè cña quan hÖ s¶n xuÊt,

t¹o ra nhiÒu thay ®æi trong lèi sèng cña nã. Tuy nhiªn, vÒ b¶n chÊt, x· héi t−

b¶n lµ x· héi tiªu dïng, x· héi c¸ lín nuèt c¸ bÐ, x· héi cã ph©n tÇng x· héi

rÊt s©u, chñ nghÜa c¸ nh©n ph¸t triÓn cao, lèi sèng thùc dông rÊt phæ biÕn. VÒ

b¶n chÊt, kiÓu lÞch sö cña lèi sèng ®¹i biÓu cho ph−¬ng thøc s¶n xuÊt t− b¶n

chñ nghÜa kh«ng thay ®æi, mµ chØ cã sù thay ®æi mét sè lèi sèng cña c¸c tÇng

líp, giai cÊp trong x· héi t− b¶n.

HiÖn nay, b»ng c¸c lµn sãng tin häc, lµn sãng xuÊt khÈu, lµn sãng ®Çu

t−, giai cÊp t− s¶n, ®Æc biÖt lµ Mü vÉn muèn quèc tÕ hãa lèi sèng tiªu dïng

cña nã. B»ng sù can thiÖp nh©n ®¹o vµo mét sè n−íc kh¸c, b»ng viÖc truyÒn

b¸ ng«n ng÷, häc thuËt, t− t−ëng, giai cÊp t− s¶n mong muèn x¸c lËp lèi sèng

cña chñ nghÜa ®Õ quèc theo con ®−êng tù nguyÖn. Sù vËn ®éng lÞch sö nµy cña

kiÓu lèi sèng t− b¶n chñ nghÜa nh©n danh ®Õ quèc v¨n hãa ®ang h−íng vµo

giíi trÎ ë c¸c n−íc chËm vµ ®ang ph¸t triÓn b»ng tin häc, ®iÖn ¶nh vµ nh÷ng

lµn sãng kh¸c. Tr−íc thùc tr¹ng lèi sèng ph−¬ng T©y, lèi sèng Mü ®ang kh¸t

khao quèc tÕ hãa c¸c gi¸ trÞ cña nã, th× viÖc x©y dùng kiÓu lÞch sö cña lèi sèng

d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ë n−íc ta hiÖn nay cµng trë nªn cÊp b¸ch

h¬n bao giê hÕt.

41

C¸c ®iÒu kiÖn kh¸ch quan h×nh thµnh

PGS, TS. Vò Träng dung*

lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x∙ héi chñ nghÜa

Theo quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ tr×nh

®é ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt; tÝnh chÊt c¸ch m¹ng vµ sù vËn ®éng kh«ng ngõng

cña lùc l−îng s¶n xuÊt th× trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt t− b¶n chñ nghÜa ®Õn

cuèi thÕ kû XIX vµ ®Çu thÕ kû XX ®· xuÊt hiÖn mét cuéc c¸ch m¹ng vÒ khoa

häc, kü thuËt vµ c«ng nghÖ nh»m ph¸ vì nh÷ng bÕ t¾c trong s¶n xuÊt t− b¶n

chñ nghÜa, ®Èy nhanh nhÞp ®é cña s¶n xuÊt. Cuéc c¸ch m¹ng khoa häc, kü

thuËt ®· lµm cho lùc l−îng s¶n xuÊt trong c¸c n−íc t− b¶n chñ nghÜa t¨ng lªn

nhanh chãng, ®· ®Èy m¹nh qu¸ tr×nh ph¸t triÓn x· héi, t¹o nªn nh÷ng nh©n tè

míi trong lèi sèng mµ c¸c kiÓu sèng lÞch sö tr−íc kia ch−a cã. TiÕn bé khoa

häc, kü thuËt lµm t¨ng tr−ëng c¸c ý ®å s¸ng t¹o vµ nhÞp sèng c«ng nghiÖp

còng gia t¨ng. C¸ch m¹ng khoa häc, kü thuËt cung cÊp mét tµi s¶n vËt chÊt to

lín, mét kü n¨ng lao ®éng míi lµm cho mÆt vËt chÊt cña lèi sèng x· héi ngµy

cµng thªm phong phó. Cuéc c¸ch m¹ng khoa häc, kü thuËt kh«ng chØ lµm thay

®æi rÊt nhiÒu thµnh tè cña lèi sèng t− s¶n, mµ cßn lµm thay ®æi nhiÒu hÖ thèng

gi¸ trÞ, nh÷ng chuÈn mùc sèng ë nhiÒu d©n téc trªn hµnh tinh nµy.

ë nh÷ng d©n téc ®· tr¶i qua cuéc c¸ch m¹ng khoa häc, kü thuËt th× ®ãi

nghÌo ®−îc ®Èy lïi. C¸ch m¹ng khoa häc, kü thuËt ®· lµm xuÊt hiÖn c¬ chÕ

qu¶n lý, ph©n phèi vµ s¶n xuÊt míi, do ®ã nhÞp sèng nhanh h¬n, m¹nh h¬n vµ

s«i ®éng h¼n lªn. ë mét sè quèc gia, mÆt tinh thÇn cña lèi sèng thay ®æi râ rÖt,

nhiÒu gi¸ trÞ truyÒn thèng ®−îc ®¸nh gi¸ l¹i; mét sè phong tôc, tËp qu¸n ®−îc

c¶i t¹o theo h−íng hiÖn ®¹i hãa; c¬ chÕ t©m lý, tËp tÝnh t×nh c¶m, chÕ ®é gi¸o

dôc thay ®æi nhanh chãng cho phï hîp víi tiÕn tr×nh cña s¶n xuÊt vËt chÊt.

C¸ch m¹ng khoa häc, kü thuËt còng t¹o ra sù ph¸t triÓn kh«ng ®Òu

* Gi¶ng viªn cao cÊp, Tr−ëng Khoa TriÕt häc Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Khu vùc I, Häc viÖn

ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Quèc gia Hå ChÝ Minh.

trong lèi sèng cña mçi d©n téc hoÆc tõng d©n téc kh¸c nhau. §· x¶y ra hiÖn

42

t−îng ë mçi bé phËn d©n téc hay ë mét sè d©n téc, con ng−êi theo ®uæi c¸c

thµnh qu¶ khoa häc, kü thuËt mét c¸ch th¸i qu¸ lµm cho c¸c mÆt kh¸c nhau

trong lèi sèng thiÕu sù ph¸t triÓn ®ång ®Òu, ®i ®Õn cøng nh¾c. §ã còng chÝnh

lµ mét trong nh÷ng nguån gèc lµm cho lèi sèng d−íi ¶nh h−ëng cña c¸ch

m¹ng khoa häc, kü thuËt cã nh÷ng chiÒu h−íng ph¸t triÓn kh¸c nhau. NhiÒu

gi¸ trÞ míi ®−îc ®Ò cao qu¸ møc, nhiÒu gi¸ trÞ cßn tèt ®Ñp bÞ ®Èy l¹i phÝa sau

vµ bÞ l·ng quªn nhanh chãng, t¹o nªn sù mÊt c©n b»ng trong lèi sèng x· héi.

Mét hiÖn t−îng kh¸c còng ®· tõng x¶y ra trong lèi sèng nhiÒu d©n téc.

§ã lµ, do kh«ng mÆn mµ víi cuéc c¸ch m¹ng khoa häc, kü thuËt mµ mét bé

phËn lín c¸c ho¹t ®éng sèng cña d©n c− x· héi Êy vÉn gi÷ nhÞp ®é sèng cæ

x−a, vµ mét bé phËn nhá d©n c− dï cã thay ®æi lèi sèng hay cã kh¸t väng thay

®æi lèi sèng còng vÉn kh«ng cã ®iÒu kiÖn thùc tÕ ®Ó thùc hiÖn.

Sù thay ®æi c¸c chuÈn mùc gi¸ trÞ do cuéc c¸ch m¹ng khoa häc, kü

thuËt ®Çu thÕ kû XX t¹o ra cã tÝnh chÊt hai mÆt râ rÖt. Mét mÆt, nã thóc ®Èy

nhanh qu¸ tr×nh thay ®æi lèi sèng theo c¬ cÊu lao ®éng míi; mÆt kh¸c nã còng

lµm n¶y sinh rÊt nhiÒu rèi lo¹n trong lèi sèng. Nh÷ng ph¸t minh khoa häc,

nh÷ng hµng hãa, nh÷ng thÞ tr−êng, nh÷ng ®éng c¬, nh÷ng lîi Ých lµm s«i ®éng

nhÞp sèng cña con ng−êi, ®ång thêi nã còng tµn ph¸ tíi tËn gèc rÔ c¸c chuÈn

mùc gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng, ®Ò xuÊt c¸ch x¸c lËp c¸c gi¸ trÞ míi. Cuéc

c¸ch m¹ng khoa häc, kü thuËt ®· tõng kÝch thÝch c¸c gi¸ trÞ vµ lµm xuÊt hiÖn

thªm nh÷ng ph¶n gi¸ trÞ trong lèi sèng. NhÞp sèng c«ng nghiÖp, kh¸t väng lµm

giµu vµ lîi nhuËn mét mÆt, lµm thay ®æi c¬ cÊu gi¸ trÞ cña c¸c nÒn kinh tÕ ®ßi

hái c¸i ®óng, c¸i hîp quy luËt ph¶i ®−îc x¸c lËp; mÆt kh¸c, nã còng cñng cè

cho nhiÒu thãi xÊu ®· tõng tån t¹i trong chÕ ®é t− b¶n.

Cã thÓ nãi cuéc c¸ch m¹ng khoa häc, kü thuËt kú diÖu ®· mang ®Õn cho

m«i tr−êng sèng cña nh©n lo¹i biÕt bao nhiªu niÒm vui vµ h¹nh phóc. Víi

nh÷ng thµnh tùu khoa häc kü thuËt tuyÖt vêi, loµi ng−êi ®· kh«ng chØ b−íc

mét b−íc thang míi trong c¶i t¹o l¹i tù nhiªn, mµ cßn víi tay tíi c¸c hµnh tinh

xa x«i, chinh phôc c¶ vò trô, thùc hiÖn −íc m¬ ngµn ®êi cña nh©n lo¹i. B»ng

c¸c cuéc c¸ch m¹ng khoa häc, kü thuËt, ë thÕ kû XX con ng−êi ®· t¨ng tr−ëng

43

®êi sèng vËt chÊt lªn nhanh chãng. Tuy nhiªn, do qu¸ l¹m dông nh÷ng thµnh

qu¶ c«ng nghÖ, con ng−êi ®· khai th¸c tù nhiªn mét c¸ch å ¹t. Kh¸t väng lµm

giµu víi cuéc thËp tù chinh lín nhÊt trong lÞch sö nh©n lo¹i tiÕn vµo ph¸ vì sù

c©n b»ng sinh th¸i. C¸ch m¹ng khoa häc, kü thuËt ®· ph¸ vì lèi sèng hßa hîp

víi tù nhiªn cña con ng−êi. Thiªn nhiªn ®· ®−îc con ng−êi dïng khoa häc, kü

thuËt míi khai th¸c hèi h¶, vµ kÕt qu¶ lµ con ng−êi ®· tù ph¸ ho¹i m«i tr−êng

sèng cña chÝnh m×nh.

C¸ch m¹ng khoa häc, kü thuËt ë thÕ kû XX thùc tÕ ®· ®Æt ra rÊt nhiÒu

vÊn ®Ò trong viÖc thay ®æi lèi sèng cña con ng−êi trong chÕ ®é t− b¶n. Nã trë

thµnh tiÒn ®Ò kh¸ch quan t¹o dùng mét lèi sèng míi sau chñ nghÜa t− b¶n.

Nhê c¸c thµnh tùu khoa häc vµ c«ng nghÖ míi, giai cÊp t− s¶n ®· quèc

tÕ hãa sù bãc lét gi¸ trÞ thÆng d− b»ng c¸c cuéc chiÕn tranh x©m l−îc. Trong

qu¸ tr×nh n« dÞch vµ kh«ng ngõng c−íp bãc tµi s¶n cña nh©n d©n c¸c n−íc

thuéc ®Þa, d−íi chiªu bµi khai hãa, giai cÊp t− s¶n ®· quèc tÕ hãa lèi sèng t−

s¶n, ¸p ®Æt c¸c kiÓu sèng cña m×nh lªn c¸c d©n téc bÞ ¸p bøc, bãc lét. KÕt qu¶

lµ phong trµo gi¶i phãng d©n téc d©ng lªn cuån cuén ë kh¾p mäi n¬i nh»m

chèng l¹i lèi sèng t− s¶n, ®ßi quyÒn ®éc lËp d©n téc, g×n gi÷ b¶n s¾c v¨n hãa

vµ lèi sèng d©n téc.

Chñ nghÜa t− b¶n, trong thêi kú ph¸t triÓn ®i lªn cña nã ®· tõng ®ãng

vai trß ng−êi gi¶i phãng lèi sèng d©n téc khái lèi sèng cña chÕ ®é qu©n chñ

phong kiÕn. §Õn thêi kú ®Õ quèc chñ nghÜa, víi qu¸ tr×nh quèc tÕ hãa sù bãc

lét gi¸ trÞ thÆng d− vµ ¸p ®Æt lèi sèng t− s¶n vµo c¸c d©n téc, chñ nghÜa ®Õ

quèc ®· t¹o nªn sù ®ông ®é v¨n hãa rÊt lín. NhiÒu d©n téc ë c¸c n−íc ch©u ¸,

ch©u Mü la tinh, ch©u Phi ®· chèng l¹i qu¸ tr×nh ¸p ®Æt v¨n hãa nµy. Phong

trµo gi¶i phãng d©n téc th¾ng lîi lµm n¶y sinh rÊt nhiÒu khuynh h−íng kh¸c

nhau trong viÖc x©y dùng lèi sèng míi. Cã d©n téc, do giai cÊp t− s¶n n¾m

chÝnh quyÒn vÉn duy tr× lèi sèng t− s¶n; cã d©n téc theo chñ nghÜa d©n téc khi

®¸nh b¹i chñ nghÜa ®Õ quèc ®· kh«i phôc l¹i nhiÒu thµnh tè quan träng cña lèi

sèng thêi kú tr−íc chñ nghÜa t− b¶n; cã d©n téc sau khi ng¨n chÆn ®−îc sù ®éc

44

quyÒn cña lèi sèng t− s¶n, ®· hÊp thu cã chän läc lèi sèng ®ã vµ x©y dùng lèi

sèng míi trong qu¸ tr×nh s¾p ®Æt l¹i hÖ gi¸ trÞ.

Mét cuéc ®¶o lén to lín vÒ mÆt lèi sèng ®· diÔn ra cïng víi phong trµo

gi¶i phãng d©n téc. Trong thêi kú nµy cã sù khñng ho¶ng vÒ lèi sèng trong

nhiÒu d©n téc. Cã d©n téc ®· lùa chän con ®−êng x©y dùng lèi sèng phï hîp

víi truyÒn thèng d©n téc vµ ph¸t triÓn tÊt yÕu cña thêi ®¹i; cã d©n téc ®· bÞ ¶nh

h−ëng m¹nh mÏ cña c¸c quan hÖ chÝnh trÞ quèc tÕ kh«ng g×n gi÷ ®−îc b¶n s¾c

v¨n hãa d©n téc, sa ®µ vµo nhËp c¶ng nh÷ng lèi sèng kh«ng phï hîp víi

truyÒn thèng l©u ®êi; cã d©n téc ®· n¾m ®−îc tinh thÇn cña thêi ®¹i, sù ph¸t

triÓn néi t¹i cña d©n téc, kÕt hîp ®−îc c¸i riªng víi c¸i chung, do ®ã khi x©y

dùng lèi sèng míi ®· tr¸nh ®−îc nh÷ng khã kh¨n.

Cã thÓ nãi phong trµo gi¶i phãng d©n téc t¹o mét tiÒn ®Ò kh¸ch quan

n÷a cho qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng sau lèi sèng t− s¶n.

Cïng víi hai tiÒn ®Ò: c¸ch m¹ng khoa häc, kü thuËt vµ phong trµo gi¶i

phãng d©n téc; tiÒn ®Ò thø ba cã ý nghÜa quan träng trong viÖc x©y dùng lèi

sèng sau chñ nghÜa t− b¶n, ®ã lµ phong trµo d©n chñ tõ cuèi thÕ kû XIX vµ

suèt c¶ thÕ kû XX.

ë cuèi thÕ kû XIX vµ ®Çu thÕ kû XX cuéc ®Êu tranh cña giai cÊp t− s¶n

vµ giai cÊp c«ng nh©n (The class of worker = giai cÊp ng−êi lao ®éng = Die

Arbciterklasse) ®· lµm sôp ®æ hÖ thèng phong kiÕn, x¸c lËp nhiÒu gi¸ trÞ c¬

b¶n vÒ quyÒn con ng−êi. Cïng víi phong trµo d©n téc, phong trµo d©n chñ, khi

tÊn c«ng vµo chÕ ®é phong kiÕn, xãa bá lèi bãc lét nöa thùc d©n, nöa phong

kiÕn ®· t¹o nh÷ng tiÒn ®Ò tinh thÇn quan träng cho giai cÊp n«ng d©n tù nhËn

thøc vÒ m×nh, gi¶m thiÓu nh÷ng thµnh kiÕn giai cÊp, xãa bá dÇn t− h÷u, tiÕn

lªn con ®−êng d©n chñ x· héi chñ nghÜa.

Phong trµo d©n chñ mµ néi dung c¬ b¶n cña nã lµ chèng ¸p bøc, bãc lét

d−íi mäi h×nh thøc, ®Èy m¹nh nh÷ng ho¹t ®éng b¶o vÖ quyÒn con ng−êi,

chèng quan liªu, chèng ®éc quyÒn ch©n lý, x¸c lËp quyÒn c«ng d©n, n©ng cao

45

d©n trÝ, chÊn h−ng d©n khÝ ®· më ®Çu cho viÖc thay ®æi lèi sèng cæ hñ, t−

t−ëng tiÕn lªn theo lèi sèng v¨n minh, hiÖn ®¹i.

Phong trµo d©n chñ ®· lµm n¶y sinh tõ lßng s©u cña c¸c x· héi phong

kiÕn, thuéc ®Þa, nöa thuéc ®Þa nh÷ng gi¸ trÞ rÊt míi. Nh÷ng gi¸ trÞ nµy t¹o nªn

chÊt men lµm sinh s«i, n¶y në mét lèi sèng v¨n minh h¬n vµ tiÕn bé h¬n.

Phong trµo d©n chñ h−íng vÒ môc tiªu gi¸c ngé quyÒn vµ nghÜa vô cho con

ng−êi. QuyÒn ®−îc phª ph¸n, quyÒn ®−îc th«ng tin, quyÒn c«ng d©n, chèng

¸p bøc, bãc lét vÒ kinh tÕ, vÒ chÝnh trÞ h−íng tíi x· héi v¨n minh vµ no ®ñ lµ

nh÷ng môc tiªu quan träng mµ phong trµo d©n chñ ®em l¹i cho nh÷ng x· héi

®ang thøc dËy v−¬n lªn.

NhiÒu d©n téc ®· ®−îc phong trµo d©n chñ cæ vò ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ

truyÒn thèng, kÕt hîp víi nh÷ng gi¸ trÞ cña thêi ®¹i ®øng lªn x©y dùng cuéc

sèng míi theo con ®−êng cña chñ nghÜa x· héi. Kh«ng Ýt c¸c d©n téc mµ c¬n

b·o cña phong trµo d©n chñ trµn qua ®· kh«ng biÕt vËn dông mét c¸ch ®óng

®¾n, phñ ®Þnh s¹ch tr¬n truyÒn thèng, x¸c lËp nh÷ng hÖ chuÈn míi cña v¨n

hãa, x©y dùng lèi sèng trªn m¶nh ®Êt trèng kh«ng cña truyÒn thèng. KÕt qu¶

ch©n kh«ng ®øng ®Êt, cét kh«ng cã ¸nh s¸ng mÆt trêi. Lèi sèng míi kh«ng cã

nguån nu«i d−ìng, thiÕu søc sèng. Nh÷ng lý t−ëng tèt ®Ñp kh«ng ®−îc x¸c lËp.

Cuéc c¸ch m¹ng khoa häc, kü thuËt; phong trµo gi¶i phãng d©n téc,

phong trµo d©n chñ cïng víi cuéc chiÕn tranh ®Õ quèc chia l¹i thÞ tr−êng ®·

trë thµnh mét tæ hîp nh÷ng nguyªn nh©n kh¸ch quan lµm xuÊt hiÖn lèi sèng

d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

ViÖc xuÊt c¶ng v¨n minh, quèc tÕ hãa c¸c qu¸ tr×nh bãc lét gi¸ trÞ thÆng

d− cña giai cÊp t− s¶n trªn thÞ tr−êng quèc tÕ ®· ®ông ®é nhau, dÉn ®Õn m©u

thuÉn kh«ng thÓ ®iÒu hßa. ViÖc tranh chÊp thÞ tr−êng Êy ®· dÉn ®Õn c¸c cuéc

ch¹y ®ua vò trang réng lín, t¹o ra qu¸ tr×nh qu©n sù hãa kinh tÕ t− b¶n chñ

nghÜa. Ngay thËp niªn thø hai cña ®Çu thÕ kû XX ®· næ ra cuéc chiÕn tranh ®Õ

quèc ®Çu tiªn trong lÞch sö nh©n lo¹i. Sau cuéc chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø

nhÊt kÕt thóc, lùc l−îng s¶n xuÊt trong c¸c n−íc t− b¶n cµng ph¸t triÓn m¹nh,

viÖc t×m kiÕm thÞ tr−êng ®Ó tiªu thô hµng hãa ngµy cµng trë nªn cÊp b¸ch.

46

Cuéc ®ông ®é trong néi bé chñ nghÜa t− b¶n ®Ó chia l¹i thÞ tr−êng ®· x¶y ra

quyÕt liÖt dÉn ®Õn ®¹i chiÕn thø hai. ChiÕn tranh ®Õ quèc lµ mét t¸c nh©n to

lín lµm bÇn cïng hãa ®êi sèng cña hµng tr¨m triÖu ng−êi lao ®éng. N¹n thÊt

nghiÖp kÐo dµi sù di chuyÓn c− d©n trong vµ sau chiÕn tranh ®· lµm thay ®æi

®ét ngét lèi sèng cña nhiÒu d©n téc trªn hµnh tinh nµy.

Sù ch¸n ghÐt lèi sèng t− b¶n, sù thï ®Þch víi chñ nghÜa ®Õ quèc ®· dÉn

mét sè d©n téc t×m kiÕm lèi sèng míi sau chñ nghÜa t− b¶n.

Cã thÓ nãi t¸c nh©n quan träng nhÊt trong sè c¸c t¸c nh©n dÉn ®Õn tÝnh

tÊt yÕu kh¸ch quan h×nh thµnh lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa lµ

cuéc c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa. Sù chÝn muåi cña nh÷ng ®iÒu kiÖn vËt chÊt

cña c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa g¾n víi sù chuyÓn biÕn cña chñ nghÜa t− b¶n

sang giai ®o¹n ph¸t triÓn míi cña nã - giai ®o¹n ®Õ quèc chñ nghÜa. M©u thuÉn

gi÷a tÝnh chÊt x· héi cña s¶n xuÊt vµ h×nh thøc chiÕm h÷u t− b¶n t− nh©n t−

b¶n chñ nghÜa ®· ®Î ra mét chuçi c¸c m©u thuÉn kh¸c trong lèi sèng x· héi.

ChiÒu h−íng cña tÝch lòy t− b¶n chñ nghÜa ®· ph©n tÇng x· héi rÊt s©u; mét

bªn th× cña c¶i ngµy cµng tËp trung; bªn kia th× ngµy cµng nghÌo ®ãi. Sù ph©n

tÇng Êy biÓu hiÖn râ rÖt trong lèi sèng d−íi thêi kú ®Õ quèc chñ nghÜa ®· tÝch

tô nh÷ng m©u thuÉn lín t¹o nªn phong trµo x· héi chñ nghÜa - ®éng lùc c¬

b¶n vµ bao trïm cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa, më ®Çu b»ng

cuéc C¸ch m¹ng Th¸ng M−êi Nga n¨m 1917.

C¸ch m¹ng Th¸ng M−êi Nga n¨m 1917®· më ra mét thêi ®¹i míi - thêi

®¹i qu¸ ®é tõ chñ nghÜa t− b¶n lªn chñ nghÜa x· héi, ®ång thêi më ra mét thêi

kú x©y dùng kiÓu sèng lÞch sö x· héi chñ nghÜa trªn hµnh tinh nµy. Phong trµo

x· héi chñ nghÜa ®· l«i kÐo hµng tr¨m triÖu ng−êi trªn hµnh tinh nµy tiÕn lªn

x©y dùng mét lèi sèng míi - lèi sèng hoµn toµn kh¸c víi tÊt lèi sèng cña c¶ lèi

sèng cña c¸c x· héi tr−íc. LÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö nh©n lo¹i, con ng−êi ®·

t×m thÊy con ®−êng tho¸t khái lèi sèng tñi nhôc, ®Çy ®äa, ¸p bøc, bãc lét b»ng

tiÕn hµnh cuéc c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa. Phong trµo x· héi chñ nghÜa ®·

lµm h×nh thµnh mét kiÓu tæ chøc lèi sèng do chÝnh giai cÊp bÞ ¸p bøc, bÞ bãc

lét, tøc giai cÊp v« s¶n ®Ò x−íng.

47

Giai cÊp v« s¶n cã sø mÖnh lÞch sö lËt ®æ lèi sèng t− b¶n chñ nghÜa ®·

lçi thêi vµ x©y dùng mét lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa phï hîp

víi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt míi.

Sø mÖnh cña c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa kh«ng chØ xãa bá lèi sèng ¸p

bøc, bãc lét giai cÊp tr−íc kia, mµ cßn h¬n thÕ, nã ph¶i s¸ng t¹o ra lèi sèng

míi, tæ chøc l¹i ho¹t ®éng sèng cho hµng tr¨m triÖu ng−êi lao ®éng. §ã lµ mét

sù kiÖn v« cïng vÜ ®¹i.

Cã thÓ nãi, víi cuéc c¸ch m¹ng khoa häc, kü thuËt; víi ba phong trµo

lín cña thÕ kû XX: phong trµo gi¶i phãng d©n téc, phong trµo d©n chñ vµ

phong trµo x· héi chñ nghÜa lµ ®iÒu kiÖn, lµ nh÷ng t¸c nh©n chñ yÕu vµ tÊt yÕu

dÉn ®Õn viÖc thay ®æi kiÓu sèng lÞch sö cña lèi sèng t− b¶n chñ nghÜa thµnh

kiÓu sèng lÞch sö cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa. Cuéc c¸ch

m¹ng khoa häc, kü thuËt; c¸c phong trµo gi¶i phãng d©n téc, phong trµo d©n

chñ, phong trµo x· héi chñ nghÜa ®· t¹o nh÷ng tiÒn ®Ò quan träng ®Ó c¸c d©n

téc qu¸ ®é b−íc vµo lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa. Trong nöa

®Çu thÕ kû XX ®· cã hµng lo¹t d©n téc ®øng tr−íc ng−ìng cöa cña lèi sèng Êy;

cã hµng ngh×n triÖu ng−êi ë kh«ng Ýt c¸c d©n téc ®· b¾t tay thËt sù vµo x©y

dùng lèi sèng Êy. Lèi sèng Êy ®· mang l¹i mét diÖn m¹o thËt míi mÎ cho c¸c

ho¹t ®éng sèng trªn hµnh tinh chóng ta. Lèi sèng Êy tr−íc hÕt lµ mét thµnh tùu

vÜ ®¹i cña nh©n lo¹i.

48

B¶n chÊt cña lèi sèng

PGS, TS. Vò Träng dung*

d©n téc - hiÖn ®¹i x∙ héi chñ nghÜa

Còng nh− tÊt c¶ c¸c lèi sèng kh¸c, lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ

nghÜa lµ kiÓu lÞch sö cña lèi sèng thÓ hiÖn ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi chñ

nghÜa. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa xuÊt hiÖn theo ®óng quy

luËt cña sù ph¸t triÓn cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ. Nã lµ mét h×nh thøc sinh sèng

míi cña nÒn v¨n minh nh©n lo¹i ë ®Çu thÕ kû XX. Ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x·

héi chñ nghÜa ®· lµm thay ®æi c¸c ho¹t ®éng sèng ë mäi n¬i mµ nã xuÊt hiÖn.

§©y lµ lèi sèng mµ tõ l©u C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen ®· tõng dù ®o¸n. §ã lµ lèi

sèng cña giai ®o¹n ph¸t triÓn sau lèi sèng t− b¶n chñ nghÜa. §©y lµ giai ®o¹n

®Çu cña qu¸ tr×nh ®em c¸c gi¸ trÞ cña con ng−êi tr¶ l¹i cho con ng−êi mét c¸ch

cã ý thøc. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa do g¾n bã chÆt chÏ víi

ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi chñ nghÜa nªn nã gi÷ l¹i toµn bé nh÷ng gi¸ trÞ mµ

con ng−êi ®· s¸ng t¹o trong ho¹t ®éng sèng tr−íc ®ã; n©ng lªn mét tÇm cao

míi nh÷ng di s¶n cña qu¸ khø; më ra nh÷ng ho¹t ®éng sèng míi phï hîp víi

ph−¬ng thøc s¶n xuÊt míi x· héi chñ nghÜa. Cã thÓ nãi lèi sèng d©n téc - hiÖn

®¹i x· héi chñ nghÜa lµ mét h×nh thøc sinh sèng g¾n qu¸ khø víi hiÖn t¹i, d©n

téc víi quèc tÕ, c¸ nh©n víi x· héi, d©n téc víi téc ng−êi. §ã lµ h×nh thøc vËn

®éng cña cuéc sèng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn vËt chÊt vµ tinh thÇn míi mÎ cña

tiÕn tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa lµ

s¶n phÈm tÊt yÕu cña ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi chñ nghÜa.

C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen ®· v¹ch ra b¶n chÊt cña lèi sèng d©n téc - hiÖn

®¹i x· héi chñ nghÜa lµ sù thay thÕ nh÷ng quan hÖ sèng ®· ®¸nh mÊt tÝnh

ng−êi b»ng nh÷ng quan hÖ nh©n ®¹o cao c¶ dùa trªn tµi s¶n cña tÊt c¶ mäi c¸

* Gi¶ng viªn cao cÊp, Tr−ëng Khoa TriÕt häc Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Khu vùc I, Häc viÖn

ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Quèc gia Hå ChÝ Minh.

nh©n liªn kÕt l¹i thµnh mét tËp thÓ. Vµ tËp thÓ nµy l¹i lµ ®iÒu kiÖn míi ®Ó ph¸t

49

triÓn c¸ nh©n. Nh− vËy lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa kh«ng

ph¶i lµ kÕt qu¶ cña sù phñ nhËn toµn bé c¸c ho¹t ®éng sèng lÞch sö tr−íc ®ã.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa lµ kÕt qu¶ hîp quy luËt. Lèi sèng

nµy kh«ng nh÷ng gi÷ l¹i trong b¶n th©n nã c¸i d©n téc, c¸i truyÒn thèng cã gi¸

trÞ ®· ®−îc lÞch sö tr−íc ®ã t¹o nªn, mµ cßn ph¸t triÓn nh÷ng gi¸ trÞ Êy, t¹o

thµnh mét diÖn m¹o míi hiÖn diÖn cho lêi gi¶i ®¸p, cho c©u ®è cña lÞch sö.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa lµm h×nh thµnh con ng−êi

míi nh− lµ chñ thÓ ch©n chÝnh cña lÞch sö ®¹i diÖn cho ph−¬ng thøc s¶n xuÊt míi

x· héi chñ nghÜa. §ã lµ nh÷ng con ng−êi ®· rò bá ®−îc nh÷ng tha hãa, nh÷ng c«

®¬n, riªng lÎ, bÇn cïng, ®¹i diÖn cho nh÷ng nhu cÇu phong phó, biÕt chiÕm lÜnh

toµn bé cña c¶i vËt chÊt vµ tinh thÇn cña x· héi, biÕn nh÷ng cña c¶i Êy thµnh v¨n

hãa trong ho¹t ®éng sèng míi cña chÝnh m×nh.

Theo quan niÖm cña C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen, lèi sèng d©n téc - hiÖn

®¹i x· héi chñ nghÜa lµ lèi sèng ®· v−ît ra khái nh÷ng h¹n chÕ cña sù ¸p bøc

bãc lét giai cÊp, nh÷ng h¹n chÕ vÒ m©u thuÉn d©n téc trong chÕ ®é t− b¶n.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa lµ giai ®o¹n ph¸t triÓn tÊt yÕu

vÒ mÆt lÞch sö cña tiÕn tr×nh ph¸t triÓn v¨n hãa nh©n lo¹i. Lèi sèng nµy chøa

®ùng trong b¶n th©n nã kh«ng chØ v¨n hãa c¸c d©n téc, mµ cßn v¨n hãa cã

tÝnh quèc tÕ.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa tr−íc hÕt lµ lèi sèng g¾n

liÒn víi lao ®éng kiÓu míi. Kh¸c víi c¸c lèi sèng tr−íc ®ã, lèi sèng cña nh÷ng

ng−êi ¸p bøc, bãc lét, c−íp ®o¹t lao ®éng cña ng−êi kh¸c; lèi sèng d©n téc -

hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa khi g¾n bã víi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi chñ

nghÜa th× ®ång thêi nã g¾n víi ph−¬ng thøc lao ®éng t¹o ra diÖn m¹o míi cña

lèi sèng. Lao ®éng x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i kh«ng chØ thuÇn tóy

®Ó kiÕm sèng, mµ cßn biÓu hiÖn cña b¶n th©n cuéc sèng, lµ sù biÓu hiÖn b¶n

chÊt x· héi thùc sù cña con ng−êi. Lao ®éng x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn

®¹i x· héi chñ nghÜa lµ mét qu¸ tr×nh chuyÓn lao ®éng tõ tÝnh tÊt yÕu bªn

ngoµi thµnh tÊt yÕu bªn trong. Lao ®éng v× lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi

chñ nghÜa mang mét n¨ng l−îng gi¶i phãng vµ mét gi¸ trÞ cao quý. Lao ®éng

50

x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn

thiÕt ®Ó n©ng cao gi¸ trÞ con ng−êi vµ ph¸t triÓn con ng−êi phong phó, toµn

diÖn. Trong ®iÒu kiÖn cña chñ nghÜa x· héi, c¸c h×nh thøc lao ®éng vµ tÝnh

chÊt lao ®éng cã sù chuyÓn biÕn. §ã lµ qu¸ tr×nh gi¶m nhÑ lao ®éng nÆng

nhäc, trÝ thøc hãa lao ®éng, xãa dÇn kho¶ng c¸ch gi÷a lao ®éng n«ng nghiÖp

vµ lao ®éng c«ng nghiÖp, gi÷a thêi gian lao ®éng tÊt yÕu vµ thêi gian lao ®éng

tù do. Cã thÓ nãi lao ®éng kiÓu míi ®ång hµnh víi tÝnh chÊt míi mÎ cña lèi

sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

Tr−íc hÕt ng−êi ta thÊy r»ng, lao ®éng trong chñ nghÜa x· héi kh«ng

ph¶i lµ lao ®éng ¸p bøc, bãc lét. Lao ®éng trong chñ nghÜa x· héi còng lµ lao

®éng c¸ nh©n, nh−ng mçi c¸ nh©n ®Òu lao ®éng cho m×nh vµ g¾n víi môc tiªu

cña tËp thÓ. C¸c cuéc c¶i t¹o x· héi kh¾c phôc c¸c h¹n chÕ cña c¸c x· héi cò

®· lµm thay ®æi tÝnh chÊt cña b¶n th©n lao ®éng trong chñ nghÜa x· héi. C¸c

cuéc gi¶i phãng giai cÊp, gi¶i phãng d©n téc, gi¶i phãng x· héi ®· lµm thay

®æi nh÷ng t−¬ng quan chñ yÕu gi÷a lao ®éng gi¶n ®¬n vµ lao ®éng phøc t¹p,

gi÷a thêi gian tÊt yÕu vµ thêi gian tù do, gi÷a lao ®éng vµ nhu cÇu, gi÷a ng−êi

së h÷u c«ng cô lao ®éng vµ thµnh qu¶ lao ®éng.

Môc tiªu v¨n hãa cña chñ nghÜa x· héi lµ thèng nhÊt lao ®éng víi c¸

nh©n, cÊp cho lao ®éng tÝnh s¸ng t¹o. S¸ng t¹o lµ ®Æc tr−ng quan träng cña sù

thÝch thó lao ®éng cña c¸ nh©n. S¸ng t¹o lµ nhu cÇu lao ®éng néi t¹i cña c¸

nh©n. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa khuyÕn khÝch c¸c ho¹t

®éng s¸ng t¹o trªn nÒn t¶ng cña c¸c quan hÖ s¶n xuÊt x· héi chñ nghÜa. §ã lµ

c¸c s¸ng t¹o cho m×nh vµ cho tËp thÓ. §ã lµ c¸c s¸ng t¹o kh«ng cã ®éng c¬ ¸p

bøc, bãc lét ng−êi kh¸c. C¸c s¸ng t¹o nµy võa ph¸t triÓn n¨ng lùc c¸ nh©n, võa

n©ng cao c¸c gi¸ trÞ x· héi.

Chung quanh vÊn ®Ò s¸ng t¹o trong chñ nghÜa x· héi cã rÊt nhiÒu ý kiÕn

kh¸c nhau. Cã nh÷ng ý kiÕn cho r»ng, c¸c s¸ng t¹o trong chñ nghÜa x· héi cã

thÓ phôc håi lèi sèng cña c¸c x· héi tiÒn t− b¶n, bëi v× lao ®éng thñ c«ng trong

c¸c x· héi tiÒn t− b¶n vÉn cã kh¶ n¨ng thùc tÕ ph¸t triÓn c¸c c¸ tÝnh, c¸c tµi

n¨ng c¸ nh©n. Cã ý kiÕn l¹i cho r»ng, vÒ b¶n chÊt, chñ nghÜa x· héi t¹o ®iÒu

51

kiÖn ®Ó c¸c c¸ nh©n ho¹t ®éng s¸ng t¹o ph¶i g¾n víi tr×nh ®é míi cña lùc

l−îng s¶n xuÊt. NÕu c¸ nh©n ho¹t ®éng s¸ng t¹o cã tÝnh côc bé, bã hÑp trong

nh÷ng ®iÒu kiÖn kü thuËt thÊp th× Ýt cã kh¶ n¨ng ph¸t triÓn toµn diÖn. H¬n n÷a,

chñ nghÜa x· héi lµ c¸i n«i n©ng niu c¸c c¸ nh©n cã n¨ng lùc ho¹t ®éng s¸ng

t¹o ®−îc ph¸t triÓn mäi tµi n¨ng. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa

dùa trªn nguyªn t¾c: mét ng−êi v× mäi ng−êi, mäi ng−êi v× mét ng−êi. Chñ thÓ

s¸ng t¹o trong chñ nghÜa x· héi ph¶i diÔn ra trong qu¸ tr×nh x· héi hãa phï

hîp víi quy m« cña c¸c cuéc gi¶i phãng giai cÊp, giai cÊp d©n téc vµ gi¶i

phãng x· héi; cã nghÜa lµ ho¹t ®éng s¸ng t¹o cña con ng−êi lµ viÖc s¸ng t¹o ra

chÝnh b¶n th©n m×nh trong x· héi cña m×nh. Tøc lµ con ng−êi s¶n sinh ra v¨n

hãa cña m×nh trong tån t¹i v¨n hãa chung cña x· héi.

L«gÝc ph¸t triÓn néi t¹i cña lao ®éng trong chñ nghÜa x· héi ®ßi hái

trong c¸c lÜnh vùc lèi sèng ph¶i h×nh thµnh c¸c chuÈn mùc gi¸ trÞ míi. LÇn

®Çu tiªn trong lèi sèng cña x· héi loµi ng−êi, chñ nghÜa x· héi ®· dïng th−íc

®o c¸c gi¸ trÞ tõ lao ®éng x· héi mét c¸ch khoa häc vµ nghiªm tóc. Trong häc

thuyÕt gi¸ trÞ cña C.M¸c, C.M¸c ®· chuÈn bÞ tÝch cùc nhÊt cho th−íc ®o lèi

sèng cña x· héi lµ lao ®éng trõu t−îng. Vµ ë ®ã C.M¸c dïng th−íc ®o lao

®éng trõu t−îng kh«ng chØ ®o hµng hãa, mµ chñ yÕu ®Ó ®o chÝnh lèi sèng cña

b¶n th©n con ng−êi. Lao ®éng trõu t−îng lµ nh÷ng gi¸ trÞ gèc cña n¨ng suÊt

lao ®éng x· héi, lµ lao ®éng ®−îc x· héi hãa. Vµ chÝnh lao ®éng ®· ®−îc x·

héi hãa ®· t¹o ra c¸c nÊc thang vËn ®éng cña hÖ chuÈn mùc trong c¸c thµnh tè

v¨n hãa cña lèi sèng.

XuÊt ph¸t tõ tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lao ®éng, c¸c hÖ chuÈn mùc míi

trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®−îc thiÕt lËp. HÖ chuÈn

mùc míi nµy chi phèi tõ chiÒu s©u c¸c ®¸nh gi¸ x· héi ®èi víi lèi sèng. Nã t¹o

nguån ®Þnh h−íng rÊt s©u cho c¸c môc tiªu ho¹t ®èng sèng cña chñ nghÜa x·

héi. C¸c chuÈn mùc nªn lµm hay kh«ng nªn lµm, ®−îc lµm hay kh«ng ®−îc

lµm ë tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc cña cuéc sèng trong chñ nghÜa x· héi ®Òu t×m thÊy

nguån gèc tõ trong th−íc ®o lao ®éng.

52

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa kh«ng t¸ch rêi sø mÖnh

lÞch sö cña giai cÊp c«ng nh©n, vai trß l·nh ®¹o cña giai cÊp Êy trong thùc tÕ.

Trong mäi ho¹t ®éng sèng, giai cÊp c«ng nh©n khi thµnh chñ thÓ cña sù vËn

®éng lÞch sö ®· t¹o nªn nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa míi. Nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa nµy

võa biÓu hiÖn sù tr−ëng thµnh trong lèi sèng cña giai cÊp c«ng nh©n, võa ph¸t

triÓn lèi sèng míi cña tÊt c¶ mäi thµnh viªn trong x· héi. Khi giai cÊp c«ng

nh©n lµm c¸ch m¹ng v« s¶n thñ tiªu chÕ ®é t− h÷u vµ biÕn nh÷ng t− liÖu s¶n

xuÊt chñ yÕu thµnh tµi s¶n chung cña nh©n d©n lµ sù khëi ®Çu x©y dùng nh÷ng

néi dung rÊt míi trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

Giai cÊp c«ng nh©n lµm c¸ch m¹ng v« s¶n biÕn ®æi nh÷ng ®iÒu kiÖn s¶n

xuÊt vµ giao tiÕp cò, t¹o dùng nh÷ng ho¹t ®éng sèng míi ®Òu xuÊt ph¸t tõ chñ

nghÜa nh©n v¨n cao c¶. Giai cÊp c«ng nh©n tr−íc hÕt lµ muèn m×nh cã lèi sèng

míi tõ lao ®éng cña m×nh chø kh«ng ¸p ®Æt lèi sèng cña m×nh lªn c¸c giai cÊp

kh¸c. ChÝnh nh÷ng ho¹t ®éng lao ®éng vµ së h÷u x· héi ®èi víi t− liÖu s¶n

xuÊt do giai cÊp c«ng nh©n x¸c lËp lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn thiÕt yÕu ®Ó xoay ®æi l¹i

toµn bé c¸c h×nh thøc sinh sèng trong x· héi míi. ChÕ ®é së h÷u x· héi do

giai cÊp c«ng nh©n x¸c lËp lµm biÕn ®æi c¬ b¶n h×nh th¸i s¶n xuÊt x· héi vµ c¶

tÝnh chÊt c¸c cña c¶i do con ng−êi t¹o nªn. ChÕ ®é së h÷u x· héi g¾n liÒn víi

giai cÊp c«ng nh©n lµ gèc rÔ cña viÖc h×nh thµnh lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i

x· héi chñ nghÜa.

V× sao chÕ ®é së h÷u x· héi g¾n liÒn víi giai cÊp c«ng nh©n l¹i lµ ®iÒu

kiÖn c¬ b¶n, lµ tiÒn ®Ò chñ yÕu cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ

nghÜa? Nh− mäi ng−êi ®Òu biÕt, trong chÕ ®é t− h÷u, hÖ thèng s¶n xuÊt, l−u

th«ng, ph©n phèi ®Òu coi con ng−êi lµ ph−¬ng tiÖn chø kh«ng lµ môc ®Ých.

Trong chÕ ®é t− h÷u ph¸t triÓn réng r·i nhÊt, ng−êi s¶n xuÊt, t− liÖu s¶n xuÊt

vµ s¶n phÈm s¶n xuÊt ®Òu t¸ch biÖt nhau vµ t¹o ra m©u thuÉn rÊt s©u s¾c gi÷a

sù ph¸t triÓn cña cña c¶i vµ sù ph¸t triÓn cña con ng−êi. ChÕ ®é së h÷u x· héi

lµ h×nh thøc, trong ®ã sù s¶n xuÊt vËt chÊt vµ tinh thÇn trùc tiÕp trïng hîp víi

sù s¶n xuÊt ra b¶n th©n con ng−êi. ChÕ ®é së h÷u x· héi lµ c¬ së kinh tÕ cÇn

thiÕt ®Ó con ng−êi tån t¹i vµ ph¸t triÓn kh«ng ph¶i nh− lµ lùc l−îng lao ®éng

53

gi¶n ®¬n, mµ lµ mét c¸ nh©n cã kh¶ n¨ng lao ®éng vµ giao tiÕp, tù ph¸t triÓn

vÒ mäi mÆt. Con ng−êi toµn vÑn víi tÊt c¶ c¸c ho¹t ®éng sèng cña nã chØ cã

thÓ h×nh thµnh trong chÕ ®é së h÷u x· héi. ChÝnh v× vËy chÕ ®é së h÷u x· héi

lµ ch×a khãa quyÕt ®Þnh viÖc h×nh thµnh lèi sèng kiÓu lÞch sö d©n téc - hiÖn ®¹i

x· héi chñ nghÜa. ChØ cã chÕ ®é së h÷u x· héi míi t¨ng c−êng ®−îc nh÷ng lîi

Ých vËt chÊt vµ tinh thÇn, ph¸t triÓn sè l−îng vµ chÊt l−îng cña lèi sèng d©n téc -

hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

ChÕ ®é së h÷u x· héi lµ h×nh thøc x· héi t¹o ®iÒu kiÖn cho sù tù ph¸t

triÓn vÒ mÆt x· héi cña ®«ng ®¶o c¸c c¸ nh©n trong x· héi. Trong ®iÒu kiÖn

chÕ ®é së h÷u x· héi, viÖc s¶n xuÊt nh÷ng lîi Ých vËt chÊt vµ tinh thÇn kh«ng

ph¶i trë thµnh môc ®Ých tù th©n, kh«ng ph¶i lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó thiÓu sè lµm

giµu trªn l−ng nh÷ng ng−êi kh¸c mµ lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó ph¸t triÓn lµnh m¹nh

lèi sèng kh«ng cã ¸p bøc, bãc lét. ViÖc thiÕt lËp chÕ ®é së h÷u x· héi sÏ t¹o

hoµn c¶nh, trong ®ã tÊt c¶ nh÷ng vÊn ®Ò kinh tÕ vµ chÝnh trÞ g¾n chÆt víi vÊn

®Ò b¶n chÊt cña lèi sèng.

Quan niÖm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin vÒ ng−êi l·nh ®¹o x©y dùng lèi

sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®ã lµ giai cÊp c«ng nh©n; v× giai cÊp

c«ng nh©n lµ giai cÊp duy nhÊt cã thÓ thùc hiÖn ®−îc qu¸ tr×nh x· héi hãa nÒn

s¶n xuÊt mét c¸ch trùc tiÕp, kiªn quyÕt vµ ®Õn n¬i; v× quyÒn lîi, lèi sèng cña

giai cÊp c«ng nh©n phï hîp víi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt míi; v× giai cÊp c«ng

nh©n ®¹i diÖn cho lèi sèng tiÕn bé, hîp quy luËt sau kiÓu lÞch sö cña lèi sèng

t− b¶n chñ nghÜa. Giai cÊp c«ng nh©n cã thÓ ®¹i diÖn vµ ®øng ra tæ chøc lèi

sèng míi - lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa cho nh÷ng giai cÊp lao

®éng kh¸c. ChØ cã giai cÊp c«ng nh©n míi tæ chøc nh÷ng giai cÊp lao ®éng

“d−íi ®¸y” n©ng ho¹t ®éng sèng cña hä lªn thµnh lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i

x· héi chñ nghÜa kh«ng thÓ b»ng b¹o lùc chÝnh trÞ hay c−ìng bøc kinh tÕ, mµ

lµ tæ chøc lao ®éng ®Ó ®¹t n¨ng suÊt cao. Theo V.I. Lªnin, tr×nh ®é ph¸t triÓn

cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa phô thuéc rÊt nhiÒu vµo kh¶

n¨ng ph¸t triÓn s¶n xuÊt, gi¸c ngé ý thøc chÝnh trÞ cña hµng triÖu quÇn chóng

lao ®éng x©y dùng chñ nghÜa x· héi. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ

54

nghÜa lµ s¶n phÈm cña tÝnh tÝch cùc x· héi cña quÇn chóng nh©n d©n, lµ biÓu

hiÖn trùc tiÕp cña nh÷ng ho¹t ®éng s¸ng t¹o lÞch sö cña nh÷ng ng−êi lao ®éng

võa tho¸t khái ¸p bøc bãc lét cña chñ nghÜa t− b¶n. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i

x· héi chñ nghÜa lµ s¶n phÈm tÊt yÕu cña c¸c phong trµo c¸ch m¹ng cña quÇn

chóng lao ®éng thèng nhÊt víi c¸c môc tiªu kinh tÕ - x· héi cña chñ nghÜa x·

héi do giai cÊp c«ng nh©n l·nh ®¹o.

Cã thÓ nãi, lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa lµ toµn bé c¸c

ho¹t ®éng sèng c¬ b¶n cña con ng−êi trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ - chÝnh trÞ cña

chñ nghÜa x· héi. §ã lµ lèi sèng g¾n liÒn víi chÕ ®é së h÷u x· héi vµ sù gi¸c

ngé chÝnh trÞ cña tuyÖt ®¹i ®a sè nh©n d©n tham gia x©y dùng cuéc sèng míi

d−íi sù l·nh ®¹o cña giai cÊp c«ng nh©n. §ã lµ lèi sèng g¾n liÒn truyÒn thèng

víi hiÖn ®¹i, qu¸ khø víi hiÖn t¹i, d©n téc víi téc ng−êi, c¸ nh©n víi x· héi

theo hÖ t− t−ëng v« s¶n.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa tuy lµ s¶n phÈm tÊt yÕu cña

kiÓu sèng lÞch sö sau lèi sèng kiÓu t− b¶n chñ nghÜa, nh−ng nã kh«ng h×nh

thµnh mét c¸ch dÔ dµng. Theo V.I. Lªnin, ®Ó h×nh thµnh mét lèi sèng míi nh−

vËy, buéc ph¶i tr¶i qua nh÷ng tr¶i nghiÖm phøc t¹p, khã kh¨n. Cuéc tr¶i nghiÖm

nµy ®ßi hái sù ho¹t ®éng tÝch cùc mang ý nghÜa lÞch sö khæng lå cña tÊt c¶

nh÷ng ng−êi lao ®éng. Nã ®ßi hái ph¶i thùc hiÖn b−íc chuyÓn biÕn vÜ ®¹i trong

mäi ho¹t ®éng sèng ®· thµnh th©m c¨n cè ®Õ cña ng−êi lao ®éng. CÇn ph¶i tu

söa l¹i tÊt c¶ nÒn mãng cò cña c¸c ho¹t ®éng lao ®éng, sinh ho¹t, ý thøc vµ t©m

lý cña hµng tr¨m triÖu con ng−êi. CÇn ph¶i kh¾c phôc lÒ lèi lµm ¨n cò, x©y dùng

t¸c phong lao ®éng míi. Ph¶i xãa bá lèi lao ®éng v« tæ chøc, v« kû luËt, lao

®éng nhá lÎ, manh món, t¶n m¹n, ph©n t¸n. Ph¶i x©y dùng t¸c phong, ý thøc lao

®éng thèng nhÊt c¸c lîi Ých: lîi Ých c¸ nh©n - lîi Ých tËp thÓ. Ph¶i g¾n chñ nghÜa

tËp thÓ trong lao ®éng víi c¬ së x· héi hãa t− liÖu s¶n xuÊt.

Trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa th× chñ nghÜa tËp thÓ

lµ quan träng nhÊt. Nã biÓu hiÖn sù kh¸c biÖt c¨n b¶n víi kiÓu sèng t− b¶n chñ

nghÜa. Chñ nghÜa tËp thÓ lµ th−íc ®o møc ®é phóc lîi cña con ng−êi. Chñ

nghÜa tËp thÓ ph¶n ¸nh quyÒn lîi vµ thu nhËp cña c¸ nh©n, nhÞp ®é ph¸t triÓn

55

ngµy cµng t¨ng cña mäi thµnh viªn x· héi. Chñ nghÜa tËp thÓ ph¶n ¸nh n¨ng

suÊt cña c¸ nh©n vµ x· héi, møc ®é h−ëng thô v¨n hãa, gi¸o dôc, y tÕ cña toµn

x· héi. Cã thÓ nãi, chñ nghÜa tËp thÓ, lîi Ých cña céng ®ång lµ linh hån sèng

cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa d−íi sù l·nh ®¹o cña giai

cÊp c«ng nh©n lµ mét lèi sèng thèng nhÊt trong ®a d¹ng. Kh¸c víi c¸c x· héi

tr−íc chñ nghÜa x· héi lµ c¸c x· héi cã ®èi kh¸ng giai cÊp, nªn lèi sèng trong

c¸c x· héi Êy m©u thuÉn víi nhau gay g¾t; lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi

chñ nghÜa cã nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau nh−ng chóng kh«ng ®èi lËp nhau. Cã

lèi sèng cña c«ng nh©n, lèi sèng cña n«ng d©n, lèi sèng cña trÝ thøc, thËm chÝ

cã lèi sèng cña thµnh thÞ, lèi sèng n«ng th«n... nh−ng chóng ®Òu cïng mét

ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, cïng mét hÖ t− t−ëng vµ cïng coi lao ®éng vµ chÕ ®é së

h÷u x· héi lµ gèc rÔ c¬ b¶n cña c¸c ho¹t ®éng sèng. Lèi sèng d©n téc - hiÖn

®¹i x· héi chñ nghÜa dÇn dÇn xãa bá nh÷ng kh¸c biÖt trong lèi sèng cña c¸c

tÇng líp x· héi kh¸c nhau, song kh«ng nh÷ng kh«ng lµm ®ång nhÊt hãa tÊt c¶

c¸c ®Æc ®iÓm c¸ nh©n, mµ cßn lµm ®a d¹ng hãa, phong phó hãa c¸c ®Æc ®iÓm ®ã.

Sù thèng nhÊt trong ®a d¹ng cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ

nghÜa ®−îc thÓ hiÖn trong c¸c quan hÖ d−íi ®©y: 1) Sù thèng nhÊt gi÷a c¸c ®Æc

®iÓm chung t¹o thµnh lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa víi c¸c ho¹t

®éng sèng mang b¶n s¾c d©n téc; 2) Sù thèng nhÊt gi÷a b¶n s¾c d©n téc x· héi

chñ nghÜa trong ho¹t ®éng sèng víi c¸c téc ng−êi trong d©n téc ng−êi cña d©n

téc Êy; 3) Sù thèng nhÊt gi÷a c¸c ho¹t ®éng sèng cña c¶ d©n téc, cña téc ng−êi

víi c¸c nhãm x· héi kh¸c nhau theo c¸c h×nh thøc ho¹t ®éng lao ®éng c¬ b¶n

kh¸c nhau; 4) Sù thèng nhÊt gi÷a c¸c h×nh thøc sinh sèng cña c¸c nhãm x· héi

víi c¸c c¸ nh©n thuéc nh÷ng nhãm ®ã. Cã thÓ nãi, trong lèi sèng d©n téc -

hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa cã sù thèng nhÊt trong ®a d¹ng gi÷a c¸i phæ biÕn vµ

c¸i ®Æc thï theo nhiÒu cÊp ®é kh¸c nhau.

Nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n t¹o thµnh b¶n chÊt x· héi cña lèi sèng d©n téc -

hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa cã mét ý nghÜa chung. Nh÷ng ®Æc ®iÓm Êy ®−îc quy

®Þnh bëi c¸c nh©n tè kinh tÕ - chÝnh trÞ - x· héi, bëi h×nh thøc x· héi hãa t−

56

liÖu s¶n xuÊt, bëi viÖc thñ tiªu c¸c quan hÖ ¸p bøc, bãc lét; bëi nh÷ng quy luËt

tháa m·n nhu cÇu ngµy cµng t¨ng vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn trong c¸c ho¹t ®éng sèng

cña x· héi. Tuy nhiªn, toµn bé c¸c ho¹t ®éng sèng ®−îc chi phèi bëi c¸c quy luËt

chung ®ã ®Òu diÔn ra tõ nh÷ng d©n téc, téc ng−êi, nh÷ng nhãm x· héi vµ c¸c c¸

nh©n nhÊt ®Þnh.

B¶n chÊt x· héi chung nhÊt cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa lµ

thµnh qu¶ cña sù th¾ng lîi cña cuéc c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa. ChÕ ®é x· héi míi

thay thÕ c¸c h×nh thøc x· héi tr−íc chñ nghÜa x· héi b»ng con ®−êng c¸ch m¹ng lµ

b¶n chÊt x· héi chung, t¹o nªn b−íc ngoÆt c¨n b¶n tiÕn tíi x¸c lËp lèi sèng d©n téc -

hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ë tÊt c¶ c¸c d©n téc vµ téc ng−êi. §©y lµ ®Æc ®iÓm quan

träng lµm thay ®æi vÒ chÊt trong b¶n chÊt x· héi chung cña mäi h×nh thøc ho¹t ®éng

sèng t¹o nªn cÊu tróc míi cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ho¹t ®éng

sèng bªn ngoµi d©n téc, giai cÊp vµ thêi ®¹i s¶n sinh ra nã. Trong hµnh tinh cña

chóng ta, c¸c ho¹t ®éng sèng ®Òu diÔn ra ë c¸c quèc gia d©n téc, ë c¸c vïng l·nh

thæ, nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Þa lý kh¸c nhau. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa

cã nh÷ng h×nh thøc biÓu hiÖn ®Æc thï d©n téc cña nã. TÝnh ®Æc thï d©n téc trong lèi

sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®−îc quy ®Þnh bëi nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö

cô thÓ, nh÷ng truyÒn thèng v¨n hãa, nh÷ng phong tôc tËp qu¸n trong ho¹t ®éng sèng

cña mçi d©n téc, tÝnh ®Æc thï Êy kh«ng chØ thÓ hiÖn trong lÜnh vùc ho¹t ®éng tinh

thÇn, mµ cßn ë trong kü n¨ng lao ®éng vµ ho¹t ®éng chÝnh trÞ x· héi. ChÝnh nh÷ng

kh¸c biÖt trong c¬ cÊu cña tæ hîp kinh tÕ quèc d©n, trong c−êng ®é néi dung vµ

khuynh h−íng cña c¸c quan hÖ trong vµ ngoµi kinh tÕ ®· ¶nh h−ëng ®Õn tÝnh chÊt

ph©n c«ng lao ®éng, ®Õn c¸c ho¹t ®éng sèng cña mçi d©n téc kh¸c nhau, mÆc dï cã

chung nh÷ng ®iÒu kiÖn vÒ së h÷u x· héi trong quan hÖ s¶n xuÊt.

Sù thèng nhÊt vµ ®a d¹ng biÓu hiÖn trong quan hÖ gi÷a c¸i chung vµ c¸i riªng

cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa kh«ng chØ thÓ hiÖn sù kh¸c nhau

trong ho¹t ®éng sèng cña mçi d©n téc, mµ cßn biÓu hiÖn c¶ sù kh¸c nhau ë mçi téc

ng−êi. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ë bÊt kú n¬i nµo còng cã b¶n

chÊt quèc tÕ thèng nhÊt, ®ång thêi cã c¶ ®Æc ®iÓm d©n téc vµ téc ng−êi. Nh÷ng ®Æc

57

®iÓm nµy do c¸c kü n¨ng ho¹t ®éng lao ®éng, do truyÒn thèng v¨n hãa, ®iÒu kiÖn

®Þa lý khÝ hËu t¹o nªn. C¸c ®Æc ®iÓm chung t¹o nªn lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi

chñ nghÜa nh− chÕ ®é kinh tÕ, môc tiªu chèng ¸p bøc bãc lét, chÕ ®é së h÷u tËp thÓ,

c¬ së vËt chÊt ph¸t triÓn vÒ mÆt c«ng nghiÖp, hÖ t− t−ëng míi... ®−îc tiÕp biÕn ë mäi

ho¹t ®éng sèng cña c¸c téc ng−êi theo b¶n s¾c vµ tr×nh ®é kh¸c nhau. C¸c ®Æc ®iÓm

chung nµy chi phèi rÊt râ c¸c ho¹t ®éng sèng cña c¸c téc ng−êi, nh−ng kÕt qu¶ t¹o

ra c¸c quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi trong s¶n xuÊt, trong sinh ho¹t l¹i cã s¾c th¸i

kh¸c nhau. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ë nhiÒu téc ng−êi trong mçi

d©n téc lµ kh«ng thÓ gièng nhau. Kh«ng kÓ lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ

nghÜa ë ViÖt Nam, ë Trung Quèc, ë TriÒu Tiªn, ë Cu Ba cã nh÷ng dÞ biÖt mµ ngay

c¸c téc ng−êi trong mçi d©n téc Êy còng thÓ hiÖn lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi

chñ nghÜa rÊt ®a d¹ng.

Chóng ta cã thÓ c¶m thÊy tÝnh thèng nhÊt vµ ®a d¹ng trong lèi sèng d©n téc -

hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa qua c¶ nh÷ng nhãm x· héi, thµnh viªn cña mçi nhãm x·

héi Êy trong c¸c ho¹t ®éng sèng cña hä. C¸c nhãm x· héi, c¸c thµnh viªn cña c¸c

nhãm x· héi tuy tu©n thñ c¸c chuÈn mùc chung cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x·

héi chñ nghÜa, nh−ng do c¸c tËp qu¸n sinh ho¹t, truyÒn thèng gia ®×nh, c¸c mèi liªn

hÖ bÒn v÷ng vÒ huyÕt téc ®· t¹o ra nh÷ng s¾c th¸i kh¸c nhau trong ho¹t ®éng sèng.

V× vËy, míi cã kiÓu sèng lÞch sö chung cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ

nghÜa vµ nh÷ng h×nh thøc riªng cña lèi sèng Êy trong chñ nghÜa x· héi.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa lµ mét kiÓu sèng lÞch sö tèt ®Ñp.

Tuy nhiªn, nhiÒu h×nh thøc biÓu hiÖn trong lèi sèng Êy cßn ch−a tèt ®Ñp, thËm chÝ

cßn rÊt xÊu. NhiÒu h×nh thøc ho¹t ®éng sèng trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi

chñ nghÜa cßn tr¸i víi c¸c lîi Ých x· héi chung, ®èi lËp víi c¸c chuÈn mùc tèt ®Ñp.

§ã lµ nh÷ng hµnh vi trém c¾p, ®Çu c¬, trôc lîi, lèi sèng c¬ héi, thùc dông. NhiÒu

ho¹t ®éng sèng trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa g¾n víi c¸c thãi

xÊu cña tµn d− nh÷ng x· héi cò ®Ó l¹i. ChÝnh nh÷ng mÆt ph¶n diÖn trong lèi sèng

d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa lµ mét trong nh÷ng nguy c¬ to lín lµm sôp ®æ lèi

sèng ®ã ë kh«ng Ýt c¸c d©n téc ®· x©y dùng nã hµng nhiÒu thËp kû.

58

Néi dung c¬ b¶n cña

PGS, TS. Vò Träng dung*

lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x∙ héi chñ nghÜa

LÇn ®Çu tiªn trong sù ph¸t triÓn lÞch sö cña x· héi cña loµi ng−êi, chñ

nghÜa t− b¶n ®· t¹o ®−îc nh÷ng tiÒn ®Ò vËt chÊt quan träng ®Ó x©y dùng ®−îc

nh÷ng h×nh thøc sinh sèng míi cña con ng−êi b»ng c¸ch h−íng ®Õn môc tiªu

gi¶i phãng con ng−êi. Nh−ng ®Ó thùc hiÖn môc tiªu gi¶i phãng con ng−êi, giai

cÊp t− s¶n ®· lùa chän h×nh thøc bãc lét c¸c gi¸ trÞ thÆng d−, quèc tÕ hãa sù

bãc lét ®ã b»ng c¸c cuéc chiÕn tranh, thiÕt lËp chñ nghÜa thùc d©n trªn toµn

thÕ giíi. KÕt qu¶ lµ m©u thuÉn gi÷a c«ng nh©n vµ giai cÊp t− s¶n ë trong n−íc

vµ trªn toµn thÕ giíi ngµy cµng gia t¨ng, m©u thuÉn gi÷a nh÷ng ng−êi ®i ¸p

bøc, bãc lét c¸c d©n téc víi c¸c d©n téc b¶n ®Þa bÞ ¸p bøc, bãc lét v« cïng gay

g¾t; m©u thuÉn trong néi bé giai cÊp t− s¶n trong c¹nh tranh kinh tÕ, c¹nh

tranh chÝnh trÞ, c¹nh tranh thÞ tr−êng rÊt quyÕt liÖt. Héi chøng nµy lµm cho lèi

sèng t− b¶n chñ nghÜa th−êng xuyªn t¹o ra t×nh tr¹ng con ng−êi ®èi xö víi con

ng−êi thiÕu nh©n tÝnh, v« nh©n ®¹o.

Khi c¸c quan hÖ t− b¶n chñ nghÜa lµm bÇn cïng hãa nhiÒu tÇng líp x·

héi th× nã kh«ng chØ lµm xuÊt hiÖn m©u thuÉn gay g¾t vµ toµn diÖn trong thÕ

giíi con ng−êi, mµ cßn t¹o ra héi chøng trÇm träng h¬n trong mäi ho¹t ®éng

sèng. Trong chñ nghÜa t− b¶n, nhiÒu lÜnh vùc tinh thÇn cña lèi sèng bÞ lµm

nghÌo nµn tr«ng thÊy. Cã thÓ m©u thuÉn toµn diÖn trong thÕ giíi con ng−êi

d−íi chñ nghÜa t− b¶n ®· t¹o tiÒn ®Ò ®Ó con ng−êi x©y dùng lèi sèng míi tõ

ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi chñ nghÜa tiÕn lªn chñ nghÜa céng s¶n.

§Ó gi¶i phãng con ng−êi khái nh÷ng h¹n chÕ t− s¶n, ®Ó thiÕt lËp lèi

sèng míi trong thÕ giíi con ng−êi, suèt c¶ thÕ kû XX, nh©n lo¹i ®· tiÕn hµnh

* Gi¶ng viªn cao cÊp, Tr−ëng Khoa TriÕt häc Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Khu vùc I, Häc viÖn

ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Quèc gia Hå ChÝ Minh.

nh÷ng phong trµo réng lín ®Ó gi¶i phãng giai cÊp, gi¶i phãng d©n téc, gi¶i

59

phãng x· héi. C¸c phong trµo Êy bao chøa c¸c gi¶i ph¸p v¨n hãa cña môc tiªu

xãa bá c¸c h¹n chÕ cña lèi sèng kiÓu t− s¶n ®Ó thiÕt lËp mét nÊc thang míi

trong hµnh tr×nh x©y dùng lèi sèng kiÓu míi. Môc tiªu gi¶i phãng giai cÊp,

gi¶i phãng d©n téc, gi¶i phãng x· héi cã néi dung xuyªn suèt lµ gi¶i phãng

con ng−êi. Gi¶i phãng sù ¸p bøc giai cÊp ®Ó gi¶i phãng c¸c h¹n chÕ t− s¶n

trong ph−¬ng thøc tiÕn hµnh tæ chøc lao ®éng b»ng c¸ch ng−êi nµy ®i ¸p bøc,

bãc lét ng−êi kh¸c. Gi¶i phãng d©n téc, thñ tiªu chÕ ®é thùc d©n ®Ó gi¶i phãng

con ng−êi ë c¸c d©n téc mµ giai cÊp t− s¶n ®· ngang nhiªn d−íi chiªu bµi khai

hãa ®Ó ®Ì nÐn, ¸p bøc, bãc lét, lµm ngu d©n hãa hµng tû con ng−êi trªn hµnh

tinh nµy. Gi¶i phãng x· héi lµ nÊc thang gi¶i phãng con ng−êi cao nhÊt, lµ nÊc

thang kh¾c phôc toµn diÖn c¸c h¹n chÕ cña con ng−êi, ph¸t triÓn con ng−êi vÒ

mäi mÆt, mang c¸c gi¸ trÞ thËt cña con ng−êi ®Ó tr¶ l¹i cho con ng−êi. Ba cuéc

gi¶i phãng ®ã lµ ba cuéc gi¶i phãng vÜ ®¹i vµ còng lµ ba môc tiªu v¨n hãa trong

sù ph¸t triÓn x· héi. Ba cuéc gi¶i phãng ®ã g¾n bã chÆt chÏ víi nhau trong thêi

kú qu¸ ®é tõ chñ nghÜa t− b¶n lªn chñ nghÜa x· héi. Ba cuéc gi¶i phãng ®ã g¾n

chÆt víi môc tiªu x©y dùng mét kiÓu sèng míi sau x· héi t− b¶n.

Cuéc gi¶i phãng giai cÊp, gi¶i phãng d©n téc, gi¶i phãng x· héi trong

thêi ®¹i ta cã néi dung c¬ b¶n lµ gi¶i phãng vµ ph¸t triÓn toµn diÖn con ng−êi.

Ba cuéc gi¶i phãng ®ã g¾n chÆt víi môc tiªu x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn

®¹i x· héi chñ nghÜa. ChØ cã lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa míi

cã thÓ kh¾c phôc ®−îc c¸c h¹n chÕ t− s¶n trong mäi ho¹t ®éng sèng. ChØ cã lèi

sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa vµ sau ®ã lµ lèi sèng kiÓu céng s¶n

chñ nghÜa míi cã ®iÒu kiÖn ph¸t huy toµn diÖn n¨ng lùc b¶n chÊt cña con

ng−êi, tù do, nhu cÇu, kh¸t väng, n¨ng khiÕu cña con ng−êi. C. M¸c nãi r»ng,

trong chñ nghÜa x· héi sÏ xuÊt hiÖn mét lèi sèng kiÓu míi “mét liªn hiÖp,

trong ®ã sù ph¸t triÓn tù do cña mçi ng−êi lµ ®iÒu kiÖn cho sù ph¸t triÓn tù do

1 C. M¸c vµ Ph.¨ngghen: Toµn tËp, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia Sù thËt, Hµ Néi, 1995, tËp 4, tr. 628. 60

cña tÊt c¶ mäi ng−êi”1.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa kh«ng x©y dùng trªn m¶nh

®Êt trèng kh«ng cña qu¸ khø. Nã ph¶i kÕ thõa nh÷ng thµnh tùu cña c¸c lèi

sèng tr−íc vµ kh¾c phôc nh÷ng h¹n chÕ cña c¸c lèi sèng trong c¸c x· héi ®ã.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa lµ h×nh th¸i vËn ®éng lÞch sö cao

h¬n kiÓu sèng t− b¶n chñ nghÜa. ë ®ã, v¨n hãa lÇn ®Çu tiªn trong sù ph¸t triÓn

cña x· héi loµi ng−êi sÏ ®Æt ra vÊn ®Ò mang gi¸ trÞ cña con ng−êi tr¶ l¹i cho

con ng−êi. ë ®ã, lÇn ®Çu tiªn x· héi vµ v¨n hãa cã tiÒn ®Ò hiÖn thùc ph¸t triÓn

t−¬ng hîp, toµn diÖn, ®ång ®Òu víi b¶n th©n con ng−êi nh− chñ nh©n cña x·

héi v¨n hãa cao. Theo c¸c nhµ lý luËn kinh ®iÓn cña chñ nghÜa M¸c th× lèi

sèng d©n téc - hiÖn ®¹i kiÓu x· héi chñ nghÜa vµ céng s¶n chñ nghÜa lµ c¸c lèi

sèng lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö ph¸t triÓn nh©n lo¹i, con ng−êi tiÕp nhËn h×nh

thøc tån t¹i x· héi phï hîp víi néi dung kh¸ch quan cña nã nh− c¸c c¸ nh©n

ph¸t triÓn toµn diÖn. NhiÒu lÇn C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen nãi r»ng, trong chñ

nghÜa céng s¶n th× sù chiÕm lÜnh thùc sù b¶n chÊt con ng−êi bëi con ng−êi vµ

cho con ng−êi sÏ ®−îc thùc hiÖn. B»ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ

nghÜa th× môc tiªu v¨n hãa hoµn l¹i ®Çy ®ñ con ng−êi cho chÝnh b¶n th©n con

ng−êi trong mét x· héi ®Çy t×nh ng−êi víi sù ph¸t triÓn c¸ tÝnh phong phó cã

®iÒu kiÖn thùc hiÖn ®−îc.

C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen trong lý thuyÕt vÒ chñ nghÜa x· héi ®· gi¶i

thÝch mét c¸ch khoa häc môc tiªu v¨n hãa cña chñ nghÜa x· héi lµ t¹o tiÒn ®Ò

hiÖn thùc ®Ó ph¸t triÓn lèi sèng hµi hßa vµ phong phó. C¸c «ng ®· nh×n nhËn

lÞch sö ph¸t triÓn x· héi trong c¸c môc tiªu v¨n hãa cña nã. C¸c «ng ®· thÊy

®»ng sau nh÷ng lèi sèng kh«ng cã tÝnh ng−êi ph¸t triÓn ®Çy ®ñ thay thÕ nhau

trong lÞch sö tr−íc chñ nghÜa x· héi vÉn hiÖn lªn c¸c vÊn ®Ò v¨n hãa, ®ßi hái

mét x· héi thùc sù cã lèi sèng v¨n hãa. X· héi thùc sù cã lèi sèng v¨n hãa lµ

kÕt qu¶ hîp quy luËt cña lÞch sö võa kÕ thõa, võa ph¸t huy, võa kh¾c phôc

nh÷ng h¹n chÕ, phiÕn diÖn cña c¸c x· héi tr−íc. V× thÕ, néi dung lÞch sö ®Çu

tiªn cña lèi sèng x· héi chñ nghÜa lµ kh¾c phôc c¸c h¹n chÕ cña c¸c lèi sèng

tr−íc kia. KÕ thõa nh÷ng gi¸ trÞ cña chóng vµ x¸c lËp nh÷ng ®iÒu kiÖn c¬ b¶n

®Ó t¹o ra nh÷ng ho¹t ®éng sèng míi mang gi¸ trÞ v¨n hãa cao.

61

C¸c lèi sèng trong c¸c x· héi cò dùa trªn c¬ së bÊt b×nh ®¼ng giai cÊp

vµ quyÒn thèng trÞ cña thiÓu sè ®èi víi ®a sè ®· t¹o nªn sù bÊt b×nh ®¼ng vÒ

v¨n hãa rÊt s©u. Sè ®«ng nh©n d©n kh«ng ®−îc h−ëng thô v¨n hãa, mÆc dÇu hä

®· tham gia s¸ng t¹o nªn lÞch sö v¨n hãa. ViÖc ®em v¨n hãa tr¶ l¹i cho ®«ng

®¶o nh©n d©n, huy ®éng nh©n d©n tham gia s¸ng t¹o v¨n hãa lµ néi dung lÞch

sö tiÕp theo vµ lµ môc tiªu quan träng cña viÖc x©y dùng lèi sèng d©n téc -

hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa. X· héi cò ®· ®Ó l¹i rÊt nhiÒu dÊu vÕt tiªu cùc trong

c¸c ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi, ®Æc biÖt lµ trong quÇn chóng lao ®éng. X©y

dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa lµ ®−a ®«ng ®¶o nh©n d©n

lao ®éng tham gia vµo ®êi sèng chÝnh trÞ - x· héi. §Ó thùc hiÖn ®−îc néi dung

®ã, cÇn ph¶i n©ng cao tr×nh ®é v¨n hãa cho nh©n d©n. Môc tiªu n©ng cao tr×nh

®é v¨n hãa chung cña chñ nghÜa x· héi lµ ph¸t triÓn quÇn chóng lao ®éng nh−

lµ nh÷ng ng−êi s¸ng t¹o lÞch sö ch©n chÝnh. §ã chÝnh lµ néi dung x¸c lËp kiÓu

sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cã tr×nh ®é v¨n hãa cao.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa mang néi dung nh©n v¨n

s©u s¾c. §Ó h×nh thµnh lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa cã néi

dung nh©n v¨n cao c¶ ph¶i më réng, tiÕp tôc hoµn thµnh ba cuéc gi¶i phãng ®·

®−îc tiÕn hµnh vµ ph¸t ®éng tõ ®Çu cña cuéc c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa.

ViÖc c¶i t¹o l¹i c¸c quan hÖ x· héi cò nh»m thay ®æi triÖt ®Ó nh÷ng quan hÖ

phi nh©n tÝnh trong lèi sèng. ViÖc n©ng cao tr×nh ®é v¨n hãa cña hµng chôc

triÖu nh©n d©n lao ®éng nghÌo khæ thÊt häc hÇu nh− sèng trong t×nh tr¹ng cæ

x−a, ®ã lµ mét ho¹t ®éng nh©n ®¹o cao c¶ vµ lµ mét sù nghiÖp gi¶i phãng giai

cÊp bÞ ¸p bøc, bÞ bãc lét l©u ngµy ®øng lªn lµm chñ vËn mÖnh cña m×nh. Cuéc

gi¶i phãng nµy lµ cuéc gi¶i phãng n¨ng l−îng s¸ng t¹o cña nh÷ng con ng−êi

x©y dùng lèi sèng míi. §©y lµ mét môc tiªu rÊt vÜ ®¹i trong néi dung x©y

dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

TÝnh nh©n v¨n cao c¶ trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa

g¾n liÒn víi c¸c cuéc gi¶i phãng giai cÊp. Cïng víi môc tiªu gi¶i phãng n¨ng

l−îng s¸ng t¹o cña tuyÖt ®¹i ®a sè nh©n d©n lao ®éng, cuéc gi¶i phãng giai cÊp

trong chñ nghÜa x· héi cã môc tiªu t¹o tiÒn ®Ò xãa bá giai cÊp. V× lÏ ®ã, viÖc

62

c¶i t¹o mang tÝnh ng−êi ch©n chÝnh tr¶ vÒ cho con ng−êi trong chñ nghÜa x·

héi bao gåm c¶ mét qu¸ tr×nh biÕn ®æi s©u s¾c. C¸c giai cÊp x· héi h−íng vÒ

môc tiªu nh©n ®¹o hãa, ng−êi hãa mét c¸ch toµn diÖn x· héi.

Môc tiªu gi¶i phãng giai cÊp trong chñ nghÜa x· héi bao gåm c¸c môc tiªu

gi¶i phãng n¨ng l−îng s¸ng t¹o cña toµn x· héi, thèng nhÊt c¸c gi¸ trÞ nh©n ®¹o

cña con ng−êi, lµm cho lèi sèng cña chñ nghÜa x· héi kh«ng nh÷ng ph¸t triÓn ®a

d¹ng, phong phó, mµ cßn biÓu hiÖn mét t×nh ng−êi cao quý. Cuéc gi¶i phãng giai

cÊp trong chñ nghÜa x· héi mang môc tiªu nh©n ®¹o s©u s¾c lµ ë chç, nã ng−êi

hãa tÝnh giai cÊp x· héi, nã xãa bá mäi thµnh kiÕn giai cÊp, mäi ng−êi sèng

trong b×nh ®¼ng, tù do vµ th−¬ng yªu nhau. §ã chÝnh lµ c¬ së quan träng t¹o

thµnh néi dung nh©n ®¹o cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

Néi dung nh©n ®¹o s©u s¾c cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ

nghÜa cßn thÓ hiÖn ë viÖc c¸c d©n téc trong chñ nghÜa x· héi ®Òu b×nh ®¼ng vµ

t«n träng lÉn nhau. Trong chñ nghÜa x· héi, viÖc tiÕp tôc môc tiªu gi¶i phãng

giai cÊp vÉn liªn hÖ trùc tiÕp víi gi¶i phãng d©n téc. C¸c giai cÊp thèng trÞ

tr−íc kia ®· t¹o ra rÊt nhiÒu thµnh kiÕn gi÷a d©n téc ®a sè vµ d©n téc thiÓu sè,

khÐp kÝn c¸c quan hÖ d©n téc, t¹o ra chñ nghÜa ®Þa ph−¬ng, chñ nghÜa d©n téc

h¹n hÑp trong lèi sèng. Trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa cã

sù ®oµn kÕt d©n téc. C¸c gi¸ trÞ v¨n hãa cña c¸c d©n téc ®Òu b×nh ®¼ng ngang

nhau, kh«ng cã gi¸ trÞ nµo chÌn Ðp gi¸ trÞ nµo. Chñ nghÜa nh©n ®¹o cao c¶

trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa cßn thÓ hiÖn ë quan hÖ cña

d©n téc nµy víi d©n téc kh¸c. Trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ

nghÜa cã néi dung réng lín: c¸c d©n téc ®Òu hiÓu biÕt lÉn nhau.

Trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa, lÇn ®Çu tiªn trong

lÞch sö nh©n lo¹i, khÈu hiÖu “tÊt c¶ cho con ng−êi, v× h¹nh phóc cña con

ng−êi, con ng−êi lµ vèn quý nhÊt” ®· ®−îc t«n vinh, ®Ò cao vµ ®−îc thùc hiÖn

trong thùc tÕ.

Tr−íc lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®· cã nhiÒu nhµ triÕt

häc, nhiÒu m« h×nh x· héi lý t−ëng vÒ chñ nghÜa nh©n ®¹o. C¸c häc thuyÕt vµ

m« h×nh chñ nghÜa x· héi cña ¤oen, Xanh Xim«ng, Phuriª ®· t×m c¸ch gi¶i

63

phãng con ng−êi khái ¸p bøc, bãc lét, mang l¹i h¹nh phóc cho con ng−êi. Tuy

nhiªn, chØ cã chñ nghÜa x· héi míi t¹o ra ®−îc nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó

gi¶i phãng thùc sù con ng−êi. ViÖc nh©n ®¹o hãa con ng−êi b»ng c¸c ho¹t

®éng lao ®éng x· héi, lao ®éng tËp thÓ, viÖc gióp ®ì nh÷ng ng−êi bÊt h¹nh,

viÖc lµm cho thÕ giíi nµy gÇn gòi lÉn nhau, viÖc lµm cho c¸c d©n téc hiÓu biÕt

lÉn nhau chÝnh lµ s¶n phÈm cña chñ nghÜa x· héi.

Lèi sèng trong chñ nghÜa x· héi cã néi dung nh©n ®¹o rÊt cao c¶. Tr−íc

hÕt, c¸c quan hÖ ®ång chÝ, anh em ®· t¹o nªn t×nh th−¬ng yªu kh«ng biªn giíi,

lµ c¬ së cho mäi sù hîp t¸c gi÷a quyÒn lîi c¸ nh©n vµ c¸c quyÒn lîi x· héi.

Chñ nghÜa nh©n ®¹o cao c¶ trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa

thÓ hiÖn mét tr×nh ®é ph¸t triÓn míi vÒ v¨n hãa trong c¸c quan hÖ gi÷a con

ng−êi víi con ng−êi. Trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa, d©n

téc - giai cÊp - nh©n lo¹i ®−îc hßa chung vµo t×nh ng−êi. §©y chÝnh lµ lèi sèng

tèt ®Ñp nhÊt thay thÕ cho lèi sèng “ng−êi lµ chã sãi gi÷a con ng−êi”.

Trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa, mét chñ nghÜa yªu

n−íc kiÓu míi cña con ng−êi ®−îc h×nh thµnh. §ã lµ chñ nghÜa yªu n−íc g¾n

víi tinh thÇn quèc tÕ. Chñ nghÜa yªu n−íc nµy lµ néi dung quan träng cña lèi

sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

Trong x· héi cò, chñ nghÜa ®Þa ph−¬ng cßn c¶n trë nhiÖt t×nh yªu n−íc

cña ng−êi lao ®éng. Nh©n d©n lao ®éng kh«ng cã ®iÒu kiÖn ®Ó quan hÖ quèc tÕ

s©u réng.

Trong c¸c x· héi cò, n¹n ph©n biÖt chñng téc, giai cÊp cßn kh¸ phæ

biÕn. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa thÊm nhuÇn tinh thÇn quèc

tÕ s©u s¾c. Trong mäi ho¹t ®éng sèng cña chñ nghÜa x· héi kh«ng chØ cã sù

b×nh ®¼ng vÒ mÆt ph¸p lý, mµ cßn b×nh ®¼ng thùc sù gi÷a c¸c d©n téc. Chñ

nghÜa yªu n−íc quèc tÕ chÝnh lµ lèi sèng v¨n minh do lý t−ëng x· héi chñ

nghÜa t¹o thµnh. Lý t−ëng x· héi chñ nghÜa kh«ng chØ gi¶i phãng d©n téc, mµ

cßn gi¶i phãng giai cÊp vµ gi¶i phãng nh©n lo¹i. V× thÕ, tinh thÇn quèc tÕ lµ

néi dung quan träng x¸c lËp tÝnh x· héi chñ nghÜa cña lèi sèng d©n téc - hiÖn

®¹i trong thêi ®¹i c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa.

64

Chñ nghÜa yªu n−íc quèc tÕ x¸c lËp mét trong nh÷ng néi dung c¬ b¶n

cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa võa g¾n víi thùc tiÔn cña sù

ph¸t triÓn s¶n xuÊt cña chñ nghÜa x· héi, võa g¾n víi lý t−ëng vÒ chñ nghÜa

céng s¶n trªn ph¹m vi toµn thÕ giíi. Sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt trong

chñ nghÜa x· héi më réng kh«ng ngõng c¸c quan hÖ quèc tÕ. Tr−íc hÕt, sù

ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt Êy ®i kÌm theo sù dÉn ®−êng cña hÖ t− t−ëng

x· héi chñ nghÜa, lµm cho chñ nghÜa yªu n−íc thÊm nhuÇn tinh thÇn quèc tÕ

x· héi chñ nghÜa. Thø ®Õn, do ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi chñ nghÜa th¾ng lîi

ë mét d©n téc ®· ®oµn kÕt nh©n d©n lao ®éng vµ nh÷ng ng−êi v« s¶n chèng ¸p

bøc, bãc lét l¹i víi nhau. Th¾m t×nh h÷u nghÞ anh em trë thµnh tinh thÇn yªu

n−íc quèc tÕ v« s¶n. Thø ba, sù më réng c¸c quan hÖ quèc tÕ ®Õn víi loµi

ng−êi lµm cho lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i g¾n víi c¸c qu¸ tr×nh gi¶i phãng con

ng−êi trªn toµn thÕ giíi.

Cã thÓ nãi, néi dung yªu n−íc quèc tÕ ®· kh¾c phôc tÝnh d©n téc h¹n

hÑp, chñ nghÜa d©n téc vÞ quèc hay chñ nghÜa ph©n biÖt chñng téc. Chñ nghÜa

yªu n−íc quèc tÕ lµ néi dung kh«ng thÓ thiÕu cña lèi sèng d©n téc -hiÖn ®¹i x·

héi chñ nghÜa. Chñ nghÜa yªu n−íc quèc tÕ lµ linh hån sèng cña lèi sèng d©n

téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

Mét néi dung quan träng n÷a trong c¸c thµnh tè cña lèi sèng d©n téc -

hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa lµ tinh thÇn d©n chñ. Tinh thÇn d©n chñ lµ ®éng lùc

thùc sù cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa. Kh«ng cã tinh thÇn

d©n chñ th× tÊt c¶ nh÷ng ho¹t ®éng qu¶n lý kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi, v¨n hãa

sÏ bÞ thu hÑp vµ kh«ng thÓ ph¸t huy s¸ng kiÕn cña ®«ng ®¶o nh©n d©n tham

gia x©y dùng chñ nghÜa x· héi.

Sù ph¸t triÓn nÒn d©n chñ x· héi chñ nghÜa lµ mét trong nh÷ng nh©n tè

quan träng nhÊt. Nã thóc ®Èy h×nh thµnh tÝnh n¨ng ®éng lÞch sö cña nh©n d©n

lao ®éng tham gia x©y dùng x· héi míi. Tinh thÇn d©n chñ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó

n©ng cao tr×nh ®é gi¸c ngé x· héi chñ nghÜa cña hµng triÖu ng−êi lao ®éng.

Tinh thÇn d©n chñ huy ®éng mét khèi l−îng ng−êi to lín tham gia tÝch cùc

vµo c¸c ho¹t ®éng x· héi. Tinh thÇn d©n chñ lµm cho ng−êi lao ®éng trë thµnh

65

chñ nh©n ch©n chÝnh cña mäi ho¹t ®éng kinh tÕ, v¨n hãa, chÝnh trÞ. ChØ cã më

réng nÒn d©n chñ x· héi chñ nghÜa trong tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng th×

nhµ n−íc x· héi chñ nghÜa míi cã thÓ ph¸t triÓn m¹nh mÏ.

Néi dung d©n chñ trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa t¹o

cho c¸c ho¹t ®éng lao ®éng cã ý thøc tr¸ch nhiÖm cao, t¹o cho c¸c quan hÖ

chÝnh trÞ ngµy mét v÷ng m¹nh, nÒn hµnh chÝnh ngµy cµng trong s¹ch. Cã thÓ

nãi, néi dung d©n chñ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn tÝnh n¨ng ®éng chÝnh trÞ - x·

héi cña ng−êi lao ®éng, thu hót hä vµo x©y dùng cuéc sèng míi.

TÝnh n¨ng ®éng chÝnh trÞ - x· héi trong c¸c ho¹t ®éng sèng cña con

ng−êi ®−îc quy ®Þnh bëi nhiÒu nguyªn nh©n. Nã b¾t nguån ®Çu tiªn tõ viÖc

thÊu hiÓu môc ®Ých cña mäi ho¹t ®éng lao ®éng, sau ®ã hiÓu râ ®−îc quyÒn vµ

nghÜa vô c«ng d©n. Nh÷ng ®iÒu nµy t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn lèi sèng, cho phÐp

mçi ng−êi lao ®éng tháa m·n nh÷ng nhu cÇu cña m×nh vµ gãp phÇn vµo ph¸t

triÓn nh÷ng n¨ng lùc cña x· héi.

Néi dung d©n chñ trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa cã

liªn quan mËt thiÕt ®Õn sù ph¸t triÓn vµ cñng cè chñ nghÜa yªu n−íc quèc tÕ.

Trong néi dung d©n chñ cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa cã

yÕu tè quyÒn b×nh ®¼ng d©n téc vµ téc ng−êi. Kh¼ng ®Þnh néi dung d©n chñ

trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa lµ kh¼ng ®Þnh t×nh h÷u nghÞ,

sù gióp ®ì chÝ t×nh gi÷a c¸c d©n téc trong c¸c ho¹t ®éng sèng.

Do tinh thÇn d©n chñ chi phèi mµ lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ

nghÜa lu«n lu«n t«n träng tÝnh ®a d¹ng v¨n hãa. Tinh thÇn d©n chñ cung cÊp

cho mçi ng−êi nhËn thøc viÖc hîp lý cña c¸c nÒn, c¸c quan hÖ v¨n hãa kh¸c

nhau, tõ ®ã t«n träng mäi gi¸ trÞ v¨n hãa. Trong x· héi x· héi chñ nghÜa cã

nhiÒu nÒn v¨n hãa kh¸c nhau, cã nh÷ng tÝn ng−ìng, t«n gi¸o kh¸c nhau. §éc

quyÒn ch©n lý lµ vi ph¹m nh÷ng néi dung d©n chñ trong lèi sèng d©n téc -

hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

D©n chñ lµm cho d− luËn x· héi ®−îc ph¸t triÓn tù do. D©n chñ lµ trao

cho x· héi quyÒn ®−îc c«ng khai ®¸nh gi¸ c¸c gi¸ trÞ, quyÒn ®−îc ®o c¸c gi¸

66

trÞ vµ c¸c ph¶n gi¸ trÞ. D©n chñ sÏ h¹ nhiÖt nh÷ng ®Æc quyÒn, t¹o ®iÒu kiÖn vÒ

ph¶n biÖn, tù ph¶n biÖn, phª b×nh vµ tù phª b×nh x· héi. Cã thÓ nãi, d− luËn x·

héi lµ th−íc ®o tr×nh ®é ph¸t triÓn cña nh©n tè d©n chñ trong lèi sèng d©n téc -

hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

Nãi tíi néi dung d©n chñ trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ

nghÜa ph¶i ph©n biÖt hai ph−¬ng diÖn cña d©n chñ. Mét lµ, b¶n th©n nh÷ng quy

t¾c, chuÈn mùc, thÓ chÕ quy ®Þnh c¸c quan hÖ d©n chñ cña ho¹t ®éng sèng.

Hai lµ, viÖc thùc hiÖn nh÷ng quy t¾c, c¸c chuÈn mùc, thÓ chÕ quy ®Þnh Êy. Bëi

v×, cã nh÷ng quy t¾c tèt, nh−ng cã khi kh«ng ®−îc thi hµnh trong c¸c ho¹t

®éng sèng. Cã khi chóng ta ®· ®Ò ra nh÷ng nguyªn t¾c d©n chñ, nh−ng ch−a

cã thiÕt chÕ ho¹t ®éng, thµnh ra nh÷ng nguyªn t¾c d©n chñ Êy kh«ng ®−îc

thùc thi trong ho¹t ®éng sèng.

Trong c¸c ho¹t ®éng sèng cña chñ nghÜa x· héi, th× luËt ph¸p ®ãng vai

trß chuÈn mùc quan träng ®iÒu tiÕt nÒn d©n chñ. D©n chñ trong lèi sèng d©n

téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa lµ ®iÒu g× luËt kh«ng cÊm th× cã thÓ lµm vµ ®iÒu

g× luËt ®· cÊm th× kh«ng ®−îc lµm. HiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa lµ

c¸n c©n c«ng lý cña nÒn d©n chñ x· héi chñ nghÜa.

Trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa, viÖc thùc hiÖn c¸c

ho¹t ®éng sèng theo tinh thÇn d©n chñ cã thÓ th«ng qua hiÕn ph¸p vµ ph¸p

luËt. Tuy nhiªn, còng cã thÓ th«ng qua c¸c tæ chøc chÝnh trÞ. C¸c tæ chøc

chÝnh trÞ l¹i cã nh÷ng nguyªn t¾c tËp trung d©n chñ. C¸c quyÒn cña ®a sè vµ

quyÒn b¶o l−u còng diÔn ra rÊt phøc t¹p. Xu h−íng cña nÒn d©n chñ x· héi

chñ nghÜa lµ cïng mét lóc ph¶i cñng cè c¶ hai quan hÖ: ph¸t triÓn nguyªn t¾c

tËp trung vµ ph¸t triÓn c¶ tÝnh chñ ®éng ®Þa ph−¬ng.

Trong t− t−ëng vÒ chñ nghÜa x· héi cña tÊt c¶ nh÷ng nhµ s¸ng lËp chñ

nghÜa M¸c vµ nh÷ng ng−êi m¸cxit, th× x· héi x· héi chñ nghÜa lµ mét x· héi

cã lùc l−îng s¶n xuÊt hïng m¹nh, cã sù ph¸t triÓn cao vÒ khoa häc, kü thuËt.

V× thÕ, lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ph¶i cã néi dung ph¸t triÓn

néi sinh vÒ khoa häc, kü thuËt trong mçi con ng−êi, mµ biÓu hiÖn phæ biÕn cña

nã lµ ph¸t triÓn d©n trÝ cao. Trong qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn

67

®¹i x· héi chñ nghÜa, vÊn ®Ò t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó c¸c nh©n c¸ch tù ph¸t triÓn vÒ

khoa häc, kü thuËt, n©ng cao d©n trÝ lµ mét trong nh÷ng néi dung quan träng

cña chñ nghÜa x· héi.

Thµnh tè v¨n hãa phæ biÕn nhÊt cña lèi sèng trong tÊt c¶ mäi x· héi lµ

tri thøc. N©ng cao tri thøc cho tuyÖt ®¹i ®a sè nh©n d©n lao ®éng lµ môc tiªu

v¨n hãa rÊt cÊp thiÕt ®Ó ph¸t triÓn lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

VÊn ®Ò n©ng cao d©n trÝ lµ b¶n chÊt cña môc tiªu v¨n hãa trong chñ nghÜa x·

héi. Mét trong nh÷ng thµnh tè hîp thµnh tæng thÓ lèi sèng trong chñ nghÜa x·

héi ®ã lµ tri thøc. Tri thøc kinh nghiÖm, tri thøc kü thuËt, tri thøc c«ng nghÖ,

tri thøc khoa häc ®Òu lµ néi dung hµng ®Çu cña sù ph¸t triÓn d©n trÝ. Kh«ng

ph¸t triÓn d©n trÝ, kh«ng thÓ cã lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

Chñ nghÜa x· héi trë thµnh mét x· héi v¨n hãa cao chÝnh lµ do c¸c thµnh phÇn tri

thøc phong phó cña nã thóc ®Èy toµn diÖn ho¹t ®éng sèng x· héi cña con ng−êi.

§Ó n©ng cao d©n trÝ, viÖc ph¸t triÓn gi¸o dôc vµ tù gi¸o dôc lµ môc tiªu

v¨n hãa quan träng cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa. Trong

tiÕn tr×nh hoµn thµnh sù nghiÖp gi¶i phãng giai cÊp, gi¶i phãng d©n téc, gi¶i

phãng x· héi, nÒn gi¸o dôc míi kh«ng chØ cã môc tiªu truyÒn ®¹t c¸c tri thøc

®Ó n©ng cao nguån lùc con ng−êi, mµ h¬n thÕ n÷a, sù nghiÖp gi¸o dôc ph¶i trë

thµnh mét ph−¬ng tiÖn, mét ®éng lùc lµm nh©n ®¹o hãa con ng−êi trong qu¸

tr×nh h×nh thµnh vµ hoµn thiÖn lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

Ngay tõ thÕ kû XVIII, nh÷ng nhµ khai s¸ng ®· nhËn thÊy sù dèt n¸t cña con

ng−êi lµ mÑ ®Î cña mäi thãi xÊu, lµ nguyªn nh©n chÝnh cña téi ¸c. Theo quan

®iÓm cña c¸c nhµ khai s¸ng, ®iÒu kiÖn cho sù hßa hîp phæ biÕn gi÷a ng−êi lµ

tr×nh ®é häc vÊn. C¶ Rutx« vµ Kant ®Òu quan t©m s©u s¾c ®Õn thµnh tè gi¸o

dôc trong mçi nÒn v¨n hãa. Khi ®Ò xuÊt môc tiªu x©y dùng lèi sèng míi cña

chñ nghÜa x· héi, c¸c nhµ kinh ®iÓn cña chñ nghÜa M¸c ®· tiÕp thu ý kiÕn cña

c¸c nhµ khai s¸ng. N¨m 1866 trong t¸c phÈm “Nh÷ng chØ thÞ cho c¸c ®¹i biÓu

cña héi ®ång Trung −¬ng l©m thêi vÒ mét sè vÊn ®Ò”, C. M¸c ®· chØ ra néi

dung lèi sèng cña mét chÕ ®é x· héi hîp lý. ¤ng viÕt: “Trong mét chÕ ®é x·

héi hîp lý mçi trÎ em tõ 9 tuæi trë lªn ®Òu ph¶i trë thµnh ng−êi lao ®éng s¶n

68

xuÊt, còng nh− mçi ng−êi lín tuæi cã kh¶ n¨ng lao ®éng ®Òu ph¶i tu©n theo

quy luËt chung cña tù nhiªn, cô thÓ lµ: muèn ¨n th× ph¶i lao ®éng vµ kh«ng chØ

lao ®éng b»ng trÝ ãc mµ c¶ b»ng ch©n tay... Cã thÓ lµ nªn b¾t ®Çu nÒn gi¸o dôc

tiÓu häc tr−íc 9 tuæi. C¸c bËc cha mÑ vµ c¸c chñ xÝ nghiÖp hoµn toµn kh«ng

®−îc phÐp sö dông lao ®éng cña trÎ em vµ cña thiÕu niªn, nÕu nã kh«ng ®−îc

kÕt hîp víi gi¸o dôc.

Chóng t«i hiÓu gi¸o dôc gåm 3 ®iÒu:

Thø nhÊt: gi¸o dôc trÝ lùc

Thø hai: gi¸o dôc thÓ lùc nh− ®ang ®−îc thùc hµnh trong c¸c tr−êng thÓ

dôc thÓ thao vµ b»ng tËp luyÖn qu©n sù.

Thø ba: gi¸o dôc kü thuËt, giíi thiÖu nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña tÊt c¶

c¸c qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ ®ång thêi tËp cho trÎ em hoÆc thiÕu niªn quen sö

dông nh÷ng c«ng cô ®¬n gi¶n nhÊt cho tÊt c¶ c¸c ngµnh s¶n xuÊt.

ViÖc ph©n chia trÎ em vµ c«ng nh©n cßn lµ thiÕu niªn theo tõng nhãm tuæi

ph¶i phï hîp víi khãa tr×nh ngµy cµng dÇn dÇn phøc t¹p h¬n vÒ gi¸o dôc trÝ

lùc vµ thÓ lùc vµ gi¸o dôc kü thuËt”1.

Khi dù th¶o kÕ ho¹ch x©y dùng lèi sèng míi x· héi chñ nghÜa ë Nga,

V.I. Lªnin ®· lËp ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc réng r·i mäi tÇng líp nh©n d©n trong

x· héi. Theo «ng, lèi sèng míi tr−íc hÕt ph¶i h×nh thµnh trªn nh÷ng ®iÒu kiÖn

thùc tÕ thuËn lîi nhÊt, gióp cho quÇn chóng cã ®−îc gi¸o dôc, häc vÊn, tri thøc

mét c¸ch dÔ dµng nhÊt. Tæ chøc c¸c tr−êng häc nh©n d©n, x©y dùng hÖ thèng

gi¸o dôc nh©n d©n, t¹o nªn th«ng tin ®a d¹ng víi quÇn chóng.

X©y dùng hÖ thèng gi¸o dôc nh©n d©n, n©ng cao tr×nh ®é d©n trÝ, t¹o

®iÒu kiÖn ph¸t triÓn m¹nh mÏ khoa häc, kü thuËt. §ã lµ ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn

vµ hoµn thiÖn lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

C¸c ho¹t ®éng sèng trong chñ nghÜa x· héi kh«ng chØ diÔn ra d−íi t¸c

1 C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen. Toµn tËp. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1994, tËp 16, tr..261, 262, 263. 69

®éng cña nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn

x· héi n©ng cao d©n trÝ, mµ cßn ®−îc ph¸t triÓn, cñng cè bëi c¸c gi¸ trÞ tinh

thÇn, trong ®ã c¸c quan hÖ ®¹o ®øc chiÕm mét vÞ trÝ quan träng. Trong lÜnh

vùc lao ®éng, sinh ho¹t, giao tiÕp, nghØ ng¬i; trong c¸c quan hÖ gia ®×nh, ®¹o

®øc ®Òu ph¶n ¸nh c¸c gi¸ trÞ nh©n v¨n cao quý. Sù quan t©m lÉn nhau, sù gióp

®ì v« t−, sù tÝch cùc tham gia vµo c¸c lîi Ých cña céng ®ång sÏ lµm cho lèi

sèng ngµy cµng trë nªn cã v¨n hãa cao.

§¹o ®øc víi t− c¸ch lµ mét h×nh th¸i quan träng cña ý thøc x· héi, mét

c¬ chÕ ®iÒu chØnh hµnh vi cña con ng−êi, lµ ph−¬ng thøc x¸c lËp mèi quan hÖ

gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi, gi÷a lîi Ých x· héi vµ lîi Ých c¸ nh©n. C¸c mèi quan hÖ

®ã trë thµnh mèi gi©y liªn hÖ kh¨ng khÝt gi÷a con ng−êi víi con ng−êi trong

ho¹t ®éng sèng míi cña chñ nghÜa x· héi. Tïy thuéc vµo møc ®é tr−ëng thµnh

®¹o ®øc cña c¸ nh©n; lèi sèng cña c¸c c¸ nh©n sÏ g¾n bã víi c¸i thiÖn hay c¸i

¸c nhiÒu hoÆc Ýt. Tinh thÇn h−íng thiÖn lèi sèng cña m×nh võa phï hîp víi

môc ®Ých vµ lý t−ëng cña chñ nghÜa x· héi.

§¹o ®øc trong chñ nghÜa x· héi th−êng ph¶n ¸nh nh÷ng lîi Ých c¬ b¶n

cña tuyÖt ®¹i bé phËn nh©n d©n lao ®éng. HiÖu qu¶ t¸c ®éng cña nh©n tè ®¹o

®øc míi ®Õn lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa, lµm cho chñ nghÜa

tËp thÓ, chñ nghÜa nh©n ®¹o ngµy cµng thÊm s©u vµo mäi quan hÖ x· héi. §¹o

®øc trong chñ nghÜa x· héi lµm cho mçi ng−êi t¨ng thªm phÈm gi¸, cã tinh

thÇn tr¸ch nhiÖm cao, cã ý thøc tæ chøc râ rµng, t«n träng kû luËt trong lao

®éng vµ sinh ho¹t. T×nh c¶m ®¹o ®øc tù nhiªn lµm cho sù thèng nhÊt gi÷a con

ng−êi víi con ng−êi h−íng tíi lý t−ëng chung.

HiÖu lùc cña nh÷ng nh©n tè ®¹o ®øc trong viÖc kh¼ng ®Þnh lèi sèng d©n

téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®−îc quyÕt ®Þnh bëi néi dung ®¹o ®øc t«n

träng con ng−êi cña chñ nghÜa x· héi. §¹o ®øc trong chñ nghÜa x· héi ®Æt cho

m×nh nhiÖm vô biÕn con ng−êi thµnh chñ thÓ s¸ng t¹o lÞch sö. §¹o ®øc x· héi

chñ nghÜa khi h−íng vÒ môc tiªu mang gi¸ trÞ cña con ng−êi tr¶ l¹i cho con

ng−êi, ®ång thêi gãp phÇn ph¸t triÓn toµn diÖn, kÝch thÝch ph¸t triÓn nh÷ng

phÈm chÊt −u tó cña c¸ nh©n.

70

§¹o ®øc trong chñ nghÜa x· héi ®· kÕ thõa nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn

thèng, ph¸t triÓn nh÷ng gi¸ trÞ Êy, kh¼ng ®Þnh tinh thÇn yªu n−íc quèc tÕ. §¹o ®øc

Êy t¹o nªn diÖn m¹o rÊt míi mÎ cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®ßi hái tu©n thñ c¸c chuÈn

mùc, c¸c nguyªn t¾c ®¹o ®øc cña chñ nghÜa x· héi. Sù lµnh m¹nh vÒ ®¹o ®øc

lµm cho mäi ho¹t ®éng sèng trong chñ nghÜa x· héi trë nªn cao th−îng vµ tèt ®Ñp.

§¹o ®øc ë bÊt cø lèi sèng nµo còng lµ yÕu tè cÊu thµnh b¶n chÊt cña nã.

ChÝnh lèi sèng víi nh÷ng nguyªn t¾c chñ ®¹o cña nã cïng víi truyÒn thèng d©n

téc l¹i gãp phÇn t¹o nªn phÈm chÊt ®¹o ®øc nµo ®ã cña con ng−êi trong x· héi.

Theo C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen, lèi sèng cña mçi con ng−êi trong x· héi bao giê

còng g¾n c¸c quan niÖm ®¹o ®øc cña m×nh víi hiÖn thùc. “Tù gi¸c hay kh«ng

tù gi¸c, rót cuéc ®Òu rót ra nh÷ng quan niÖm ®¹o ®øc cña m×nh tõ nh÷ng quan

hÖ thùc tiÔn ®ang lµm c¬ së cho vÞ trÝ giai cÊp cña m×nh, tøc lµ nh÷ng quan hÖ

kinh tÕ, trong ®ã ng−êi ta s¶n xuÊt vµ trao ®æi”1.

NÕu xem xÐt ®¹o ®øc chñ yÕu trªn b×nh diÖn lÞch sö th× ta thÊy kiÓu lèi

sèng nµo cã c¸c quan hÖ ®¹o ®øc Êy. ChÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ ®· ®Î ra ®¹o ®øc

chñ n«, coi n« lÖ lµ nh÷ng c«ng cô biÕt nãi.

ChÕ ®é phong kiÕn dùa trªn lîi Ých kinh tÕ cña giai cÊp ®Þa chñ ®· thiÕt

chÕ mét quan hÖ ®¹o ®øc b¶o vÖ trËt tù x· héi: vua - quan - d©n trªn nguyªn

t¾c cña sù bÊt b×nh ®¼ng vµ lßng trung thµnh. Môc tiªu ®¹o ®øc mµ x· héi cÇn

g×n gi÷ lµ t«n ti trËt tù vµ sù bÊt b×nh ®¼ng thÕ hÖ, bÊt b×nh ®¼ng giai cÊp, bÊt

b×nh ®¼ng d©n téc vµ bÊt b×nh ®¼ng giíi tÝnh. Trung víi vua, hiÕu víi cha mÑ,

thñy chung cña vî chång lµ hÖ gi¸ trÞ ®¹o ®øc c¬ b¶n cña trËt tù phong kiÕn ë

ph−¬ng §«ng.

Lèi sèng kiÓu t− b¶n víi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt míi, nã ph¸ bá nÒn ®¹o

®øc ngµn n¨m cña giai cÊp phong kiÕn vµ thay vµo m«i tr−êng v¨n hãa t− s¶n

mét c¬ chÕ ®¹o ®øc cã tÝnh chÊt lîi Ých l¹nh lïng quay chung quanh ph¹m trï

1 C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen. Toµn tËp. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1994, tËp 20, tr. 136.

lîi nhuËn. D−íi chÕ ®é t− b¶n, nh©n phÈm ng−êi lao ®éng kh«ng ®−îc t«n

71

träng, lao ®éng bÞ bãc lét tµn khèc. C. M¸c viÕt r»ng, chÕ ®é t− h÷u t− b¶n chñ

nghÜa “lµm cho chóng ta ngu xuÈn vµ phiÕn diÖn ®Õn nçi mét ®èi t−îng nµo ®ã

lµ cña chóng ta khi nµo chóng ta chiÕm h÷u nã, nghÜa lµ khi nã tån t¹i ®èi víi

chóng ta nh− t− b¶n hoÆc khi chóng ta trùc tiÕp chiÕm h÷u nã... tãm l¹i khi ta

tiªu dïng nã... cho nªn thay thÕ tÊt c¶ nh÷ng c¶m gi¸c nhôc thÓ vµ tinh thÇn lµ

sù tha hãa ®¬n gi¶n tÊt c¶ nh÷ng c¶m gi¸c Êy - lµ c¶m gi¸c chiÕm h÷u”1. Lèi

sèng t− b¶n t¹o ra rÊt nhiÒu quan hÖ ®¹o ®øc cã tÝnh chÊt thùc dông vµ thÞ

tr−êng lµm cho con ng−êi trë nªn vÞ kû. NÒn ®¹o ®øc t− s¶n lµm tha hãa s©u

th¼m b¶n chÊt nh©n ®¹o cña con ng−êi. Víi tù do c¹nh tranh khèc liÖt, lèi

sèng c¸ nh©n t− s¶n mang tÝnh phi nh©n rÊt ®iÓn h×nh. Lîi Ých c¸ nh©n lµ ®éng

c¬ c¬ b¶n t¹o thµnh nhiÒu quan hÖ ®¹o ®øc gi¶ trong nÒn v¨n hãa cña chñ

nghÜa t− b¶n. C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen ®· viÕt r»ng: “Giai cÊp t− s¶n th¼ng tay

ph¸ vì kh«ng ®Ó l¹i gi÷a ng−êi mét mèi quan hÖ nµo, ngoµi lîi Ých trÇn trôi vµ

“tiÒn trao ch¸o móc” kh«ng t×nh nghÜa. Giai cÊp t− s¶n ®· d×m nh÷ng xóc

®éng thiªng liªng cña lßng sïng ®¹o, cña nhiÖt t×nh hiÖp sÜ, cña tÝnh ®a c¶m

tiÓu t− s¶n xuèng dßng n−íc gi¸ l¹nh cña tÝnh to¸n vÞ kû. Nã ®· biÕn phÈm gi¸

cña con ng−êi thµnh gi¸ trÞ trao ®æi”2.

Tr¸i víi nguyªn t¾c ®¹o ®øc chñ yÕu cña ý thøc ®¹o ®øc t− s¶n, lèi sèng

cña chñ nghÜa x· héi g¾n víi mét chñ nghÜa nh©n ®¹o s©u réng. NhiÒu lÇn C.

M¸c vµ Ph. ¡ngghen, V.I. Lªnin ®· nãi r»ng, nguyªn t¾c ®¹o ®øc c¬ b¶n trong

chñ nghÜa x· héi ph¶i thèng nhÊt c¸c lîi Ých cña c¸ nh©n víi lîi Ých cña céng

®ång. Trong chñ nghÜa x· héi vÉn tån t¹i ba nhãm lîi Ých: 1) Lîi Ých tËp thÓ;

2) Lîi Ých c¸ nh©n; 3) Sù héi nhËp gi÷a lîi Ých tËp thÓ vµ lîi Ých c¸ nh©n.

Trong chñ nghÜa x· héi, lîi Ých tËp thÓ, lîi Ých cña x· héi lµ th−íc ®o ®¹o ®øc

cña c¸ nh©n. Vµ nhÊt ®Þnh lîi Ých tËp thÓ ph¶i ®Æt trªn lîi Ých c¸ nh©n. Lîi Ých

cña x· héi lµ tÝnh thø nhÊt trong c¸c quan hÖ ®¹o ®øc, bëi v× trong chñ nghÜa

1 C. M¸c vµ Ph.¨ngghen: Toµn tËp, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia Sù thËt, Hµ Néi, 1995, tËp 4, tr. 628.

2 C.M¸c vµ Ph.Angghen. Toµn tËp. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tËp 4, tr.600.

x· héi, chóng lµ ph−¬ng tiÖn tháa m·n nhu cÇu vµ ph¸t triÓn tµi n¨ng cña c¸c

72

c¸ nh©n. V× thÕ, môc tiªu v¨n hãa cña chñ nghÜa x· héi lÊy th−íc ®o ®¹o ®øc

tËp thÓ lµm chuÈn mùc cña sù tiÕn bé ®¹o ®øc.

Lîi Ých cña x· héi lµ mét tån t¹i kh¸ch quan cã c¬ së tõ nÒn t¶ng kinh

tÕ cña chñ nghÜa x· héi. Nã ®¶m b¶o tháa m·n c¸c nhu cÇu kh¸c. ViÖc xem

lîi Ých céng ®ång lµ lîi Ých chung cña toµn x· héi sÏ ®¶m b¶o c¬ chÕ vËn

hµnh cña mét môc tiªu lý t−ëng nhÊt qu¸n vÒ mét x· héi nh©n ®¹o hiÖn thùc

mµ chñ nghÜa x· héi theo ®uæi. Tuy nhiªn, bªn ngoµi lîi Ých x· héi, trong

chñ nghÜa x· héi còng cßn tån t¹i lîi Ých c¸ nh©n. Lîi Ých c¸ nh©n ®¶m b¶o

cho ®êi sèng ®¹o ®øc ®−îc vËn hµnh ®a d¹ng vµ phong phó. Kh«ng cã lîi Ých

c¸ nh©n, quan hÖ ®¹o ®øc trong chñ nghÜa x· héi sÏ thiÕu søc sèng. Song lîi

Ých c¸ nh©n kh«ng ph¶i lµ môc tiªu v¨n hãa cña sù ph¸t triÓn x· héi chñ

nghÜa, mµ lµ sù kÕt hîp hµi hßa gi÷a lîi Ých c¸ nh©n víi lîi Ých x· héi míi lµ

môc tiªu v¨n hãa cña nã. Bëi v×, chØ quan t©m tíi lîi Ých c¸ nh©n, c¸c quan

hÖ ®¹o ®øc trong chñ nghÜa x· héi sÏ l¹i tiÕp tôc theo vÕt xe ®¹o ®øc vÞ kû

cña chñ nghÜa t− b¶n. Lîi Ých c¸ nh©n trong chñ nghÜa x· héi kh¸c rÊt xa víi

chñ nghÜa c¸ nh©n t− s¶n. Trong lý t−ëng ®¹o ®øc cña chñ nghÜa x· héi, chñ

nghÜa c¸ nh©n lµ mét hiÖn t−îng ph¶n v¨n hãa. T©m lý cña chñ nghÜa c¸ nh©n

lÊy sù c¸ nh©n hãa, n©ng lîi Ých riªng thµnh lîi Ých vÞ kû vµ ®èi lËp víi chñ

nghÜa x· héi. Trong chñ nghÜa x· héi kh«ng chÊp nhËn con ng−êi ph¸ ho¹i

nhau, x©m ph¹m tù do cña nhau. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa

h−íng tíi môc tiªu t¹o nªn sù céng ®ång c¸c lîi Ých.

Nh− vËy gi÷a ®¹o ®øc x· héi chñ nghÜa vµ lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x·

héi chñ nghÜa kh«ng chØ cã mèi liªn hÖ chÆt chÏ mµ cßn cã sù ®ång nhÊt s©u

s¾c. §¹o ®øc x· héi chñ nghÜa lµ ®iÒu kiÖn ®Ó mçi c¸ nh©n nhËn thøc ®©u lµ

lîi Ých c¬ b¶n, ®©u lµ lîi Ých phô thuéc, gióp cho con ng−êi tù gi¸c ®iÒu chØnh

c¸c hµnh vi cña m×nh trong mäi ho¹t ®éng sèng.

Trong chñ nghÜa x· héi, nhiÒu lÖch l¹c trong lèi sèng b¾t nguån tõ sù

thiÕu tu d−ìng vÒ ®¹o ®øc. Chñ nghÜa thùc dông, n¹n quan liªu, hèi lé, ¨n c¾p

tµi s¶n c«ng, ma tóy, m·i d©m, l−êi lao ®éng, thiÕu l−¬ng t©m trong mäi quan

hÖ... lµ nh÷ng nguy c¬ to lín lµm b¨ng ho¹i lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi

73

chñ nghÜa. VÊn ®Ò gi¸o dôc ®¹o ®øc x· héi chñ nghÜa trë thµnh néi dung quan

träng g¹t bá c¸c c¶n trë ®Ó cho lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa

ngµy cµng gãp phÇn tÝch cùc mang l¹i phÈm gi¸ cho mäi ng−êi.

Trªn c¬ së nh÷ng c¸i ®óng cña tri thøc khoa häc trong viÖc n©ng cao

d©n trÝ; c¸i tèt cña sù ph¸t triÓn hµi hßa c¸c lîi Ých, lßng khoan dung; tÊt yÕu

lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ph¶i g¾n víi c¸i ®Ñp. Bëi c¸i

®óng, c¸i tèt víi c¸i ®Ñp lµ nh÷ng chÞ em sinh ba, nªn c¸i ®óng cã ¶nh h−ëng

®Õn c¸i tèt vµ c¸i ®Ñp, ng−îc l¹i c¸i ®Ñp còng ¶nh h−ëng s©u s¾c ®Õn c¸i ®óng

vµ c¸i tèt. V× thÕ nh©n tè thÈm mü còng trë thµnh néi dung quan träng cña lèi

sèng d©n téc - ®¹i x· héi chñ nghÜa.

Nh− chóng t«i ®· tr×nh bµy, nguån gèc ch©n chÝnh cña mäi c¸i ®óng vµ

c¸i tèt trong lèi sèng hiÖn d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®Òu ph¶i gi¶i

quyÕt trªn c¬ së néi dung vµ tÝnh chÊt cña lao ®éng trong chñ nghÜa x· héi. Do

c¸c quan hÖ lao ®éng trong chñ nghÜa x· héi kh«ng cã tÝnh chÊt ¸p bøc, bãc

lét, con ng−êi ®−îc tù do s¸ng t¹o mµ c¶ c¸i ®óng, c¸i tèt lÉn c¸i ®Ñp ®Òu cã

®iÒu kiÖn ph¸t triÓn.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa g¾n víi nh÷ng tiÒn ®Ò c¬

b¶n, chÊm døt t×nh tr¹ng tha hãa trong lao ®éng vµ t¹o c¬ së ®Ó con ng−êi cã

thÓ ph¸t triÓn tÊt c¶ nh÷ng n¨ng lùc b¶n chÊt cña m×nh, trong ®ã cã n¨ng lùc

ph¸t triÓn mü c¶m vµ c¸c ho¹t ®éng s¸ng t¹o nghÖ thuËt. Khi bµn vÒ lèi sèng

trong chñ nghÜa x· héi, C. M¸c ®· xem xÐt nh÷ng −u viÖt lÞch sö nhÊt ®Þnh vÒ

mÆt thÈm mü vµ s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña c¸c h×nh th¸i s¶n xuÊt tiÒn t− b¶n.

Tuy nhiªn, «ng ®· nhiÒu lÇn nhÊn m¹nh nh÷ng h¹n chÕ giai cÊp, d©n téc, x·

héi vµ lÞch sö cña c¸c lý t−ëng thÈm mü trong h×nh thøc cæ ®iÓn cña nÒn s¶n

xuÊt tiÓu n«ng vµ thî thñ c«ng.

B»ng lao ®éng n¨ng suÊt cao trong mét x· héi mµ tÝnh chÊt ¸p bøc bãc

lét bÞ lªn ¸n, chñ nghÜa x· héi ®· t¹o c¬ së bÒn v÷ng vµ ®óng ®¾n cho c¸c ho¹t

®éng s¸ng t¹o tù do cã ®iÒu kiÖn mang l¹i mü c¶m cho ng−êi lao ®éng h¬n

h¼n c¸c h×nh th¸i x· héi tiÒn t− b¶n. Chñ nghÜa x· héi, vÒ lý thuyÕt mµ nãi, nã

ph¶i thñ tiªu nh÷ng gèc rÔ s©u xa cña sù thï ®Þch víi c¸c kho¸i c¶m thÈm mü.

74

C¸c n¨ng khiÕu thÈm mü lµnh m¹nh ph¶i ®−îc ph¸t triÓn trong qu¸ tr×nh lao

®éng. Chñ nghÜa x· héi t¹o tiÒn ®Ò quan träng ®Ó lao ®éng cã nguån vui tõ bªn

trong. V.I. Lªnin tin t−ëng ch¾c ch¾n r»ng, chñ nghÜa x· héi lµm phôc h−ng

nh÷ng gi¸ trÞ thÈm mü ®· bÞ chñ nghÜa t− b¶n vß n¸t, ®Ì nÐn, bãp nghÑt vµ t¹o

®iÒu kiÖn ®Ó hµng chôc triÖu con ng−êi ph¸t triÓn hÕt tµi n¨ng cña m×nh. ¤ng

thÊy ngµy thø bÈy céng s¶n ®· xuÊt hiÖn mÇm mèng míi cña nh÷ng mü c¶m

con ng−êi khi tham gia vµo c¸c phong trµo lao ®éng c«ng Ých.

Lao ®éng tù do cho m×nh vµ cho x· héi trong ®iÒu kiÖn x· héi chñ nghÜa

lµ nguån gèc t¹o nªn nh÷ng t×nh c¶m tù hµo, kh¸t väng s¸ng t¹o nghÖ thuËt.

Quy luËt ph¸t triÓn thùc sù cña c¸i ®Ñp lµ lao ®éng tù do, bëi v× nã lµ ho¹t ®éng

thÝch thó, tù gi¸c, v« t− tho¸t khái nh÷ng ®éng c¬ vËt chÊt tÇm th−êng.

Nãi ®Õn lao ®éng, theo Kant th× lao ®éng nµo còng cùc nhäc. Mµ ®· cùc

nhäc th× sÏ h¹n chÕ mü c¶m. Sù thËt th× lao ®éng s¸ng t¹o thÈm mü vµ s¸ng

t¹o nghÖ thuËt còng lµ nh÷ng lao ®éng nÆng nhäc. Tuy nhiªn, sù nÆng nhäc Êy

l¹i lµ nhu cÇu tù do vµ néi t©m. Sù nÆng nhäc Êy nh− mét niÒm vui, niÒm tin

vµ niÒm tù hµo. C¸i niÒm vui, niÒm tin, niÒm tù hµo cña lao ®éng tù do trong

chñ nghÜa x· héi ®−îc cæ vò bëi c¸c quan hÖ ®¹o ®øc, chÝnh trÞ tèt ®Ñp gi÷a

con ng−êi víi con ng−êi. V× lý do ®ã, c¸c nh©n tè thÈm mü l¹c quan, tÝch cùc

xuÊt hiÖn kh¾p n¬i trong mäi ho¹t ®éng sèng d−íi chñ nghÜa x· héi.

§−¬ng nhiªn nh− chóng ta thÊy, nh÷ng thµnh tùu kinh tÕ vµ kü thuËt,

kÕt cÊu h¹ tÇng cña chñ nghÜa x· héi còng nh− n¨ng suÊt lao ®éng ë tuyÖt ®¹i

®a sè c¸c x· héi ruéng ®Êt cho x©y dùng chñ nghÜa x· héi cßn rÊt nhiÒu h¹n

chÕ, lùc l−îng s¶n xuÊt non yÕu kÐo theo sù lao ®éng cùc nhäc lµ kh«ng tr¸nh

khái. Song, môc tiªu v¨n hãa cña chñ nghÜa x· héi lu«n lu«n h−íng tíi gi¶m

nhÑ lao ®éng b»ng c«ng nghiÖp, b»ng ho¹t ®éng say mª vµ trong ®iÒu kiÖn

nh− hiÖn nay, b»ng c¶ tin häc n÷a. V× lÏ ®ã, nh©n tè thÈm mü trong lèi sèng

d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa sÏ t¨ng lªn dÇn dÇn. Do ®ã, c¸c nh©n tè

thÈm mü trong lao ®éng cña chñ nghÜa x· héi sÏ thóc ®Èy c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa

ph¸t triÓn mçi ngµy mét réng h¬n, mét s©u h¬n.

75

Lý t−ëng thÈm mü cña chñ nghÜa x· héi thóc ®Èy qu¸ tr×nh hoµn thiÖn

lao ®éng vµ më réng kh¶ n¨ng ®−a c¸i ®Ñp tõ nh÷ng h×nh thøc ®¬n gi¶n nhÊt

sÏ trë thµnh phæ biÕn. Lý t−ëng thÈm mü cña chñ nghÜa x· héi kh¾c phôc

nh÷ng h¹n chÕ giai cÊp, h¹n chÕ d©n téc, ph¸t triÓn nh÷ng s¸ng t¹o mang tÇm

quèc tÕ. Lý t−ëng thÈm mü cña chñ nghÜa x· héi khi kh¾c phôc tÝnh h¹n chÕ

cña viÖc tiªu dïng c¸c ®å vËt th¸i qu¸ ®· nªu lªn vÊn ®Ò ph¸t triÓn hµi hßa

gi÷a thÕ giíi vËt chÊt vµ thÕ giíi tinh thÇn. Trªn hÕt, tÊt c¶ c¸c môc tiªu vÒ v¨n

hãa trong chñ nghÜa x· héi lµm cho c¶ c¸i ®óng, c¸i tèt, c¸i ®Ñp gÆp gì nhau

vµ th©m nhËp vµo nhau. Sù gÆp gì nhau, th©m nhËp vµo nhau vµ thóc ®Èy nhau

cïng ph¸t triÓn cña c¸c môc tiªu vÒ v¨n ho¸ lµm cho lèi sèng d©n téc - hiÖn

®¹i x· héi chñ nghÜa ph¸t triÓn hoµn mü.

C¸i ®Ñp trong chñ nghÜa x· héi ph¶i b¾t nguån tõ c¸i thËt, c¸i tèt; vµ c¸i

thËt, c¸i tèt trong chñ nghÜa x· héi ph¶i ®Ñp. Trªn lý t−ëng nµy, nhµ v¨n hiÖn

thùc x· héi chñ nghÜa M.Gãocky ®· viÕt r»ng: Mü häc lµ ®¹o ®øc häc t−¬ng

lai. Quan hÖ ®¹o ®øc trong t−¬ng lai hßa nhËp vµo víi quan hÖ thÈm mü. Vµ

tÝnh xóc c¶m, tÝnh phong phó, tÝnh toµn vÑn cña c¸c quan hÖ thÈm mü sÏ lµm

cho c¸c quan hÖ ®¹o ®øc trë nªn sinh ®éng h¬n bao giê.

Trong c¸c thµnh tè hîp thµnh ph−¬ng diÖn thÈm mü cña lèi sèng d©n

téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa, c¸c biÓu hiÖn tËp trung nhÊt cña quan hÖ thÈm

mü lµ nghÖ thuËt. NghÖ thuËt trong chñ nghÜa x· héi cã chøc n¨ng thóc ®Èy

c¸i ®óng, c¸i ®Ñp, c¸i tèt kh«ng ngõng hoµn thiÖn. NghÖ thuËt trong chñ nghÜa

x· héi khi ph¶n ¸nh trung thùc cuéc sèng x©y dùng x· héi míi cña nh©n d©n,

nã tháa m·n nh÷ng nhu cÇu th−ëng thøc vµ s¸ng t¹o cña rÊt nhiÒu tÇng líp x·

héi kh¸c nhau. Thµnh tè v¨n hãa víi t− c¸ch lµ nghÖ thuËt trong chñ nghÜa x·

héi cã chøc n¨ng nh©n ®¹o hãa ®êi sèng x· héi s©u s¾c. V× thÕ, s¸ng t¹o nghÖ

thuËt trong chñ nghÜa x· héi lµ mét biÓu hiÖn thÈm mü quan träng cña lèi sèng.

B¶n chÊt lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®· thÓ hiÖn nh÷ng gi¸

trÞ thÈm mü cña nã. Trong sù ph¸t triÓn lÞch sö cña c¸c kiÓu sèng, râ rµng lèi

sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®· quyÕn rò con ng−êi b»ng c¸i ®Ñp cña

nã. Hµng mÊy tû ng−êi trªn hµnh tinh chóng ta ®Òu h−íng vÒ lèi sèng ®ã.

76

Còng cÇn ph¶i nãi r»ng, thùc tÕ lÞch sö x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn

®¹i x· héi chñ nghÜa ®· tõng x¶y ra viÖc ph¸ háng nhiÒu gi¸ trÞ thÈm mü cña

qu¸ khø, ®· tõng ph©n hãa s©u s¾c nh÷ng nhµ s¸ng t¹o thÈm mü. “V¨n hãa v«

s¶n” ë Nga, “§¹i c¸ch m¹ng v¨n hãa” ë Trung Quèc ®· tõng cæ vò cho nh÷ng

lèi sèng Êu trÜ trçi dËy. Tuy nhiªn, ®ã kh«ng ph¶i lµ b¶n chÊt thÈm mü cña lèi

sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa. §ã chØ lµ thêi kú ®en tèi cña nh÷ng

b−íc ph¸t triÓn cña ph−¬ng diÖn thÈm mü trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x·

héi chñ nghÜa.

Néi dung thÈm mü cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa thÓ

hiÖn ë sù h¬n h¼n cña c¸c lèi sèng cña c¸c x· héi cã giai cÊp. Lèi sèng d©n téc -

hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa nh»m ph¸t triÓn toµn diÖn con ng−êi. Lèi sèng d©n téc -

hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa mang nh÷ng gi¸ trÞ cña con ng−êi tr¶ l¹i cho con ng−êi.

Cã thÓ nãi néi dung thÈm mü ®· mang l¹i cho lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi

chñ nghÜa søc sèng rÊt m¹nh mÏ cïng víi vÎ ®Ñp quyÕn rò cña nã.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa khi ®· g¾n víi tÝnh d©n téc

th× ®ång thêi nã còng g¾n víi ®iÒu kiÖn sinh th¸i. Kh«ng cã c¸c ho¹t ®éng

sèng ®· mang b¶n chÊt d©n téc hiÖn ®¹i l¹i ë ngoµi nh÷ng ®iÒu kiÖn khÝ hËu,

®Þa lý, m«i tr−êng tù nhiªn. C¸c ho¹t ®éng lao ®éng, sinh ho¹t, nghØ ng¬i

trong chñ nghÜa x· héi ®Òu g¾n víi m«i tr−êng tù nhiªn. Lèi sèng d©n téc -

hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®−îc thÓ hiÖn trong viÖc sö dông tù nhiªn, b¶o vÖ tù

nhiªn, n©ng cao søc khoÎ cho con ng−êi.

Ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi chñ nghÜa g¾n bã mËt thiÕt víi qu¸ tr×nh

khai th¸c thiªn nhiªn. Tïy theo møc ®é cña qu¸ tr×nh khai th¸c tù nhiªn, con

ng−êi cã thÓ biÕn ®æi lèi sèng cña m×nh. C. M¸c ®· viÕt r»ng, ho¹t ®éng lao

®éng cña con ng−êi “tr−íc hÕt lµ mét qu¸ tr×nh diÔn ra gi÷a con ng−êi vµ tù

nhiªn... b»ng ho¹t ®éng cña chÝnh m×nh con ng−êi lµm trung gian ®iÒu tiÕt vµ

kiÓm tra sù trao ®æi chÊt gi÷a m×nh vµ tù nhiªn. Trong khi t¸c ®éng vµo tù

77

nhiªn ë bªn ngoµi th«ng qua sù vËn ®éng ®ã, ®· lµm thay ®æi tù nhiªn, con

ng−êi còng ®ång thêi lµm thay ®æi b¶n th©n m×nh”1.

Trong m«i tr−êng tù nhiªn, mäi vËt ®Òu liªn quan vµ t−¬ng t¸c lÉn nhau

vµ cã nh÷ng ph¶n øng d©y chuyÒn. C¸c quan hÖ trong tù nhiªn ®Òu thèng nhÊt

vµ ®a d¹ng c¸c mÆt ®èi lËp. Mäi sù biÕn ®æi trong tù nhiªn ®Òu cã b¶n sao tù

nhiªn, kh«ng cã vËt nµo thõa. Lao ®éng cña con ng−êi t¸c ®éng vµo tù nhiªn

t¹o nªn sù trao ®æi chÊt gi÷a con ng−êi vµ tù nhiªn. Con ng−êi ®· t¸c ®éng vµo tù

nhiªn tõ c¸c ph−¬ng thøc s¶n xuÊt kh¸c nhau. Vµ chÝnh mçi ph−¬ng thøc kh¸c

nhau khi khai th¸c tù nhiªn ®· tõng ¶nh h−ëng rÊt kh¸c nhau ®Õn c¸c lèi sèng

cña con ng−êi. Ph. ¡ngghen khi nhËn thøc viÖc khai th¸c tù nhiªn theo ph−¬ng

thøc s¶n xuÊt t− b¶n chñ nghÜa cã ®iÒu bÊt æn, «ng ®· c¶nh b¸o: “Kh«ng nªn qu¸

tù hµo vÒ nh÷ng th¾ng lîi cña chóng ta ®èi víi tù nhiªn. Bëi v× cø mçi lÇn ta ®¹t

®−îc mét th¾ng lîi lµ mét lÇn giíi tù nhiªn tr¶ thï l¹i chóng ta”2.

Trong chñ nghÜa x· héi, vÊn ®Ò ph¸t triÓn hµi hßa gi÷a con ng−êi vµ tù

nhiªn kh«ng chØ dùa trªn c¬ së së h÷u x· héi vÒ tµi nguyªn thiªn nhiªn, mµ

cßn b¾t nguån tõ sù hiÓu biÕt vÒ ng«i nhµ chung cña con ng−êi, trong ®ã cã sù

thèng nhÊt gi÷a tù nhiªn - x· héi - con ng−êi. Khoa häc, kü thuËt ph¸t triÓn, sù

qu¶n lý x· héi ®−îc n©ng cao, kh¶ n¨ng khai th¸c hîp lý tµi nguyªn m«i

tr−êng ®−îc thùc hiÖn.

Trong chñ nghÜa x· héi, kh¸i niÖm thiªn nhiªn lµ ng«i nhµ chung cña mäi

ng−êi ®· h−íng dÉn nhËn thøc cña con ng−êi kh«ng tµn ph¸ tù nhiªn, kh«ng khai

th¸c tù nhiªn bõa b·i. Con ng−êi cÇn tù nhiªn nh− kh«ng khÝ vµ ¸nh s¸ng. Trong

chñ nghÜa x· héi hay trong bÊt kú x· héi nµo, con ng−êi ®Òu lµ s¶n phÈm trùc tiÕp

cña tù nhiªn vµ tù nhiªn lµ th©n thÓ v« c¬ cña con ng−êi. V× thÕ, sinh ho¹t vËt

chÊt vµ tinh thÇn cña con ng−êi ®Òu liªn hÖ kh¨ng khÝt víi tù nhiªn.

Mèi quan hÖ cã giíi h¹n cña con ng−êi ®èi víi tù nhiªn quyÕt ®Þnh mèi

1 )C.M¸c vµ Ph.Ăngghen. Toµn tËp. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tËp 4, tr. 600.

2 C.M¸c vµ Ph. ¡ngghen. Toµn tËp. tËp 20. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1994, tr. 654.

quan hÖ cã giíi h¹n gi÷a con ng−êi vµ con ng−êi trong ho¹t ®éng sèng. Trong

78

chñ nghÜa x· héi, con ng−êi cã kÕ ho¹ch t¸i t¹o tù nhiªn khi hiÓu râ sù ph¸ vì

c©n b»ng sinh th¸i ¶nh h−ëng to lín nh− thÕ nµo ®Õn lèi sèng. Nh÷ng cuéc

khñng ho¶ng sinh th¸i nh·n tiÒn tõ trong ho¹t ®éng sèng cña chñ nghÜa t− b¶n

®· lµ bµi häc quý gi¸ trong qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x·

héi chñ nghÜa.

N¨ng l−îng, rõng, n−íc ngät, kh«ng khÝ, r¸c th¶i, hiÖu øng nhµ kÝnh

g¾n bã mËt thiÕt víi c¸c ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi. Trªn quan niÖm thiªn

nhiªn lµ ®iÒu kiÖn sèng cña nhiÒu thÕ hÖ ng−êi, lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x·

héi chñ nghÜa tu©n thñ nguyªn t¾c sèng: tho¶ m·n nhu cÇu cña con ng−êi h«m

nay kh«ng nh÷ng kh«ng lµm tæn h¹i ®Õn nhu cÇu sèng cña c¸c thÕ hÖ mai sau,

mµ cßn t¹o ®iÒu kiÖn cho thÕ hÖ mai sau sèng tèt h¬n.

Sèng hßa hîp víi tù nhiªn, t¨ng c−êng b¶o vÖ tù nhiªn, c¶i tiÕn ph−¬ng

thøc khai th¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn; coi thiªn nhiªn lµ ng«i nhµ s¹ch cña con

ng−êi lµ mét trong nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x·

héi chñ nghÜa.

Lèi sèng hßa hîp víi tù nhiªn lµ lèi sèng quan t©m ®Õn b¶o vÖ søc khoÎ

cña con ng−êi.

Søc khoÎ cña con ng−êi g¾n chÆt víi lèi sèng vµ lèi sèng còng phô

thuéc vµo tr¹ng th¸i søc khoÎ. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa lµ

lèi sèng g¾n liÒn víi søc khoÎ lµnh m¹nh.

Mèi quan hÖ gi÷a thêi gian lao ®éng tÊt yÕu vµ thêi gian tù do; gi÷a ®êi

sèng vËt chÊt vµ ®êi sèng tinh thÇn; gi÷a sè l−îng vµ chÊt l−îng sèng; gi÷a an

ninh vµ an sinh x· héi... cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn nh©n tè søc khoÎ trong lèi

sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa. Trªn lý thuyÕt, th× chÝnh tæ chøc lao

®éng cã khoa häc, phóc lîi x· héi vµ y tÕ trong chñ nghÜa x· héi t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó

nh©n tè søc khoÎ trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa kh«ng chØ

mang l¹i tuæi thä trung b×nh cao cho c¸c thµnh viªn trong x· héi, mµ cßn ®¶m

b¶o kh¾c phôc nhiÒu nçi bÊt h¹nh kh¸c cña c¸c c¸ nh©n trong chñ nghÜa x· héi.

79

Víi nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh th¸i cã tæ chøc khoa häc, lèi sèng d©n téc -

hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa còng tiÕp nhËn ®−îc nguån dù tr÷ n¨ng lùc sèng dåi dµo.

Tr×nh ®é ph¸t triÓn cña ngµnh y tÕ, c«ng t¸c b¶o vÖ søc khoÎ, c¸c phong

trµo thÓ dôc thÓ thao ®Òu mang l¹i sinh khÝ míi cho lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i

x· héi chñ nghÜa.

Søc khoÎ cã mét vai trß ®Æc biÖt cho mäi ho¹t ®éng sinh sèng lµnh

m¹nh cña con ng−êi. Søc khoÎ kh«ng chØ liªn quan ®Õn lao ®éng mµ cßn liªn

quan ®Õn mäi ho¹t ®éng sèng kh¸c. ThiÕu søc khoÎ th× c¸c ho¹t ®éng trÝ lùc,

c¸c ho¹t ®éng gi¸o dôc kh«ng thÓ ph¸t triÓn ®−îc. Con ng−êi lu«n èm ®au,

bÖnh tËt lµ nçi lo l¾ng cña gia ®×nh vµ x· héi. Kh«ng cã søc khoÎ th× kh«ng

thÓ b¶o vÖ an ninh, trËt tù x· héi vµ gi÷ g×n ®éc lËp tù do cña tæ quèc ®−îc.

Lèi sèng cña x· héi cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn bÖnh tËt cña x· héi.

Mèi quan hÖ cña lèi sèng kh«ng chØ liªn quan ®Õn chÕ ®é ¨n uèng, nhµ

ë, nghØ ng¬i, båi d−ìng, nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn cña con ng−êi, mµ cßn g¾n

víi c¶ sù b×nh an vÒ tinh thÇn. Tinh thÇn ®−îc tho¶i m¸i, nh÷ng tress ®−îc

kh¾c phôc lµ biÓu t−îng cña mét x· héi m¹nh khoÎ. C¸c quan hÖ ®¹o ®øc, t©m

lý x· héi ®Òu cã liªn quan ®Õn søc khoÎ, ®Õn lèi sèng.

ViÖc luyÖn tËp thÓ dôc thÓ thao, tham gia c«ng t¸c x· héi, tu d−ìng ®¹o

®øc, du lÞch, gi¶i trÝ lµm n¨ng ®éng ®êi sèng hãa x· héi. Nh÷ng biÕn ®æi vÒ

c¸c ho¹t ®éng thÓ dôc, thÓ thao, n©ng cao thÓ lùc, trÝ lùc t¹o c¬ së ph¸t triÓn

lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®· h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn

rÊt m¹nh mÏ trong nöa ®Çu cña thÕ kû XX. Hµng tû ng−êi trªn hµnh tinh nµy

®· x©y dùng trong thùc tÕ nh÷ng nguyªn t¾c vµ néi dung c¬ b¶n cña lèi sèng

d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa. Hµng tû ng−êi kh¸c ®· h−íng vÒ nh÷ng

nguyªn t¾c vµ néi dung x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i trong c¸c n−íc x·

héi chñ nghÜa. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®· s¶n sinh ra nh÷ng

nh©n c¸ch rÊt cao ®Ñp trong lao ®éng vµ trong chiÕn ®Êu. Hµng triÖu ng−êi lao

®éng −u tó ra ®êi tõ lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®· ®−îc c¶ loµi

80

ng−êi t«n vinh. Nh÷ng ng−êi céng s¶n, nh÷ng anh hïng trong cuéc ®Êu tranh

chèng ¸p bøc, bãc lét, chèng x©m l−îc, b¶o vÖ ®éc lËp tù do vµ chñ nghÜa x· héi

®· lµ s¶n phÈm tuyÖt vêi cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa víi nh÷ng néi dung vµ

nguyªn t¾c sèng cña nã ®· tõng thuyÕt phôc vµ l«i kÐo nhiÒu d©n téc trªn hµnh

tinh nµy h−íng vÒ nã.

Tuy nhiªn, trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña lèi sèng d©n téc -

hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®· béc lé kh¸ nhiÒu nh−îc ®iÓm lµm cho nhiÒu néi

dung vµ nguyªn t¾c sèng tèt ®Ñp cña nã kh«ng nh÷ng kh«ng thÓ thùc hiÖn

®−îc trong thùc tÕ, mµ cßn trë thµnh nh÷ng lùc c¶n, k×m h·m sù ph¸t triÓn

thùc tÕ cña lèi sèng ®ã.

N¨ng suÊt lao ®éng ph¸t triÓn chËm, lùc l−îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn kh«ng

cao, chñ nghÜa b×nh qu©n ¨n s©u vµo mäi quan hÖ x· héi, tr×nh ®é qu¶n lý x·

héi thÊp, sù ®éc quyÒn ch©n lý gia t¨ng, chÕ ®é d©n chñ x· héi chñ nghÜa bÞ vi

ph¹m, n¹n tham «, h¸ch dÞch, cöa quyÒn hoµnh hµnh, tÝnh kiªu ng¹o céng s¶n

xuÊt hiÖn ë nhiÒu l·nh vùc cña cuéc sèng, ®¹o ®øc xuèng cÊp... tÊt c¶ nh÷ng

tiªu cùc ®ã ph¸ háng tõ gèc rÔ lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa,

lµm cho lèi sèng nµy bÞ tan r· ë nhiÒu d©n téc vµ còng ®Æt ra vÊn ®Ò ®æi míi

lèi sèng Êy cho phï hîp h¬n víi sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt vµ chÝnh trÞ míi.

HiÖn nay, néi dung vµ nh÷ng nguyªn t¾c cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i

x· héi chñ nghÜa vÉn mang ý nghÜa lÞch sö vÜ ®¹i, nã lµm thay ®æi tËn gèc

nh÷ng ho¹t ®éng sèng c¬ b¶n cña loµi ng−êi. Néi dung vµ nh÷ng nguyªn t¾c

Êy hiÖn nay ®ang thiÕu ®iÒu kiÖn thùc tiÔn vËn hµnh. Tuy nhiªn, nã vÉn lµ

nh÷ng chuÈn mùc khung, chuÈn mùc tèt ®Ñp, chuÈn mùc lý t−ëng ®Ó c¸c ho¹t

®éng sèng v−¬n lªn vµ ph¸t triÓn nã rùc rì h¬n.

81

PGS, TS. Vò Träng dung*

T− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam

Suèt cuéc ®êi ho¹t ®éng c¸ch m¹ng cña m×nh, tõ bµi b¸o ®Çu tiªn ®Õn

lêi di chóc cuèi cïng vµ ngay c¶ nh÷ng gi©y phót tr−íc khi tõ gi· thÕ giíi nµy,

Hå ChÝ Minh ®· dµnh hÕt t©m søc ®Ó quan t©m toµn diÖn ®Õn vÊn ®Ò con ng−êi

trong qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng míi ë ViÖt Nam.

Tr−íc hÕt, Hå ChÝ Minh quan niÖm r»ng, mçi x· héi cÇn ph¶i cã mét lèi

sèng vµ mét kiÓu ng−êi ®¹i diÖn cho nã. Cho ®Õn nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XX,

trong t− t−ëng Hå ChÝ Minh ®· xuÊt hiÖn t− t−ëng vÒ viÖc rÌn luyÖn, gi¸o dôc

®Ó h×nh thµnh mét lèi sèng kiÓu míi. §ã lµ lèi sèng cña ng−êi c¸ch m¹ng. Lèi

sèng nµy ch−a tõng xuÊt hiÖn trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö x©y dùng

x· héi ViÖt Nam. §ã lµ lèi sèng g¾n liÒn víi sù nghiÖp gi¶i phãng d©n téc, víi

viÖc gi¶i phãng nh÷ng ng−êi lao ®éng trªn toµn thÕ giíi. §ã lµ lèi sèng kÕt

hîp trong ho¹t ®éng sèng lý t−ëng x· héi cao ®Ñp, lßng yªu n−íc s©u s¾c, cã

tinh thÇn quèc tÕ trong s¸ng. Lèi sèng nµy lµ s¶n phÈm cña c¸c phong trµo lín

cña thÕ kû XX: phong trµo ®éc lËp d©n téc, d©n chñ vµ chñ nghÜa x· héi.

Ngay tõ nh÷ng n¨m 1925, trong cuèn §−êng c¸ch mÖnh, ë nh÷ng trang

®Çu tiªn cña t¸c phÈm nµy, Hå ChÝ Minh ®· nªu 25 ®iÓm vÒ c¸ch sèng míi.

§ã lµ c¸ch sèng: “QuyÕt ®o¸n, dòng c¶m, phôc tïng ®oµn thÓ, hoµ mµ kh«ng

t−, vÞ c«ng vong t−, gi÷ g×n chñ nghÜa cho v÷ng…”1 §ã lµ sù kiÖn lín thø nhÊt

mµ Hå ChÝ Minh ®Þnh h−íng x©y dùng vµ ph¸t triÓn x· héi ViÖt Nam theo

h−íng sèng nh©n v¨n kiÓu míi. H−íng sèng nh©n v¨n nµy kh¸c h¼n víi h−íng

* Gi¶ng viªn cao cÊp, Tr−ëng Khoa TriÕt häc Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Khu vùc I, Häc viÖn

ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Quèc gia Hå ChÝ Minh.

1 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, tËp 2, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr..260.

sèng nh©n v¨n cña c¸c x· héi cò. §©y lµ h−íng sèng nh©n v¨n tiÕn tíi xo¸ bá

82

hoµn toµn ¸p bøc bãc lét d©n téc vµ giai cÊp, con ng−êi ®−îc sèng trong x· héi

®éc lËp tù do h¹nh phóc.

Sù kiÖn thø hai cã ¶nh h−ëng s©u s¾c vµ toµn diÖn ®Õn h−íng x©y dùng

vµ ph¸t triÓn lèi sèng míi cña d©n téc ViÖt Nam theo chñ nghÜa nh©n v¨n kiÓu

míi ®ã lµ viÖc thay ®æi hÖ t− t−ëng g¾n víi sù bÊt c«ng vµ bÊt b×nh ®¼ng x· héi

®· tån t¹i ë ViÖt Nam hµng ngµn ®êi trong c¸c chÕ ®é cã ¸p bøc bãc lét giai

cÊp. HÖ t− t−ëng Nho gi¸o tuy cã mét sè nh©n tè hîp lý trong viÖc tu d−ìng ®¹o

®øc x· héi, song vÒ c¨n b¶n ®ã lµ hÖ t− t−ëng ®· t¹o ra lèi sèng bÊt b×nh ®¼ng

giai cÊp, bÊt b×nh ®¼ng d©n téc, bÊt b×nh ®¼ng giíi tÝnh vµ bÊt b×nh ®¼ng thÕ hÖ.

Cßn hÖ t− t−ëng t− s¶n míi manh nha ë ViÖt Nam, tuy cã ý thøc gi¶i phãng c¸c

phong tôc, tËp qu¸n l¹c hËu ®−îc h×nh thµnh trong chÕ ®é phong kiÕn, song ®ã

lµ hÖ t− t−ëng t¹o ra lèi sèng cña giai cÊp ¸p bøc, bãc lét nh©n d©n lao ®éng.

Trong t×nh h×nh ®ã ®Ó x©y dùng vµ ph¸t triÓn mét lèi sèng míi cã kh¶ n¨ng gi¶i

phãng søc s¸ng t¹o cña hµng triÖu quÇn chóng lao ®éng, Hå ChÝ Minh ®· trùc

tiÕp truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c- Lªnin vµo v¨n ho¸ ViÖt Nam.

NhËn thøc râ tÝnh chÊt quan träng cña chñ nghÜa M¸c- Lªnin trong viÖc

h×nh thµnh mét lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam, ®Æc biÖt lµ kh¬i dËy ý

thøc tÝch cùc cho quÇn chóng tù gi¶i phãng m×nh vµ kiÕn t¹o c¸c gi¸ trÞ tù do

cña m×nh trong tù do chung cña toµn x· héi, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh kh«ng

ngõng tuyªn truyÒn chñ nghÜa M¸c - Lªnin nh»m liªn kÕt c¸c giai cÊp, thøc

tØnh t×nh c¶m cña d©n téc ®Ó x©y dùng vµ ph¸t triÓn mét lèi sèng míi trong x·

héi. Víi viÖc truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c- Lªnin vµo ViÖt Nam, Hå ChÝ Minh, ®·

lµm bõng tØnh nh÷ng khèi ãc, nhÊc cao c¸nh tay cña nh÷ng ng−êi thî, ng−êi

cµy nghÌo khæ ®øng lªn phÊt cao ngän cê gi¶i phãng d©n téc x©y dùng mét lèi

sèng míi. ý nghÜa lÞch sö cña viÖc Hå ChÝ Minh trùc tiÕp truyÒn b¸ chñ nghÜa

M¸c- Lªnin vµo ViÖt Nam lµ ë chç t¹o cho nh©n d©n mét c¸ch nh×n míi vÒ x·

héi, vÒ d©n téc, vÒ giai cÊp vµ vÒ b¶n chÊt thËt sù cña con ng−êi, tõ ®ã tù gi¸c

®óng lªn x©y dùng lèi sèng míi. Trong khi trang bÞ c¸c t− t−ëng gi¶i phãng

cña chñ nghÜa M¸c cho nh©n d©n lao ®éng ViÖt Nam x©y dùng vµ ph¸t triÓn

cuéc sèng míi, Ng−êi ®· coi viÖc n¾m v÷ng c¸c ch©n lý phæ biÕn cña chñ

83

nghÜa M¸c vµ s¸ng t¹o nã trong ®iÒu kiÖn cña mét d©n téc lµ mét nguyªn t¾c

rÊt quan träng. Hå ChÝ Minh ®· viÕt: “lý luËn lu«n lu«n cÇn ®−îc bæ sung

b»ng nh÷ng kÕt luËn míi rót ra tõ thùc tiÔn sinh ®éng. Nh÷ng ng−êi céng s¶n

c¸c n−íc ph¶i cô thÓ ho¸ chñ nghÜa M¸c- Lªnin cho thÝch hîp víi ®iÒu kiÖn,

hoµn c¶nh tõng n−íc, tõng n¬i”1.

Häc tËp c¸c t− t−ëng c¸ch m¹ng cña M¸c, cña Lªnin, Hå ChÝ Minh ®·

nhËn thøc s©u s¾c r»ng, mét x· héi nh©n ®¹o ph¶i lµ mét x· héi ph¸t huy ®−îc

toµn diÖn søc m¹nh s¸ng t¹o cña nh©n d©n, ph¶i ch¨m sãc mäi mÆt cho sù ph¸t

triÓn cña nh©n d©n vµ hiÓu râ c¸c n¨ng lùc v« tËn cña nh©n d©n trong viÖc tæ

chøc cuéc sèng míi.

Tæng hîp toµn bé c¸c quan niÖm vÒ søc m¹nh cña nh©n d©n trong c¸c

nÒn v¨n ho¸ §«ng- T©y, kÕt hîp c¸c t− t−ëng truyÒn thèng ë ViÖt Nam; Hå

ChÝ Minh ®· nªu lªn mét triÕt lý tæng qu¸t trong viÖc ®Þnh h−íng x©y dùng lèi

sèng d©n téc- hiÖn ®¹i tõ søc m¹nh cña nh©n d©n. “Trong bÇu trêi kh«ng cã g×

quÝ b»ng nh©n d©n. Trong thÕ giíi kh«ng cã g× m¹nh b»ng lùc l−îng ®oµn kÕt

cña nh©n d©n”2. Do ®ã khi x©y dùng toµn bé cuéc sèng míi, Hå ChÝ Minh coi

quan ®iÓm nh©n d©n lµ c¬ së nÒn t¶ng cña sù ph¸t triÓn lèi sèng d©n téc- hiÖn

®¹i ë ViÖt Nam. V× thÕ, khi x©y dùng vµ ph¸t triÓn lèi sèng míi, Hå ChÝ Minh

®· quan t©m s©u s¾c ®Õn c¸c quan hÖ quyÒn lùc trong x· héi vµ kh¼ng ®Þnh

tr−íc hÕt quyÒn lùc ph¶i thuéc vÒ nh©n d©n. Hå ChÝ Minh lu«n lu«n quan t©m

triÖt ®Ó ®Õn lîi Ých cña tuyÖt ®¹i ®a sè nh©n d©n lao ®éng vµ mäi tÇng líp

ng−êi trong x· héi. Ng−êi cho r»ng: “ChÝnh s¸ch cña §¶ng vµ chÝnh phñ lµ

ph¶i hÕt søc ch¨m nom ®Õn ®êi sèng nh©n d©n. NÕu d©n ®ãi lµ §¶ng vµ ChÝnh

phñ cã lçi; nÕu d©n rÐt lµ §¶ng vµ ChÝnh phñ cã lçi; nÕu d©n dèt lµ §¶ng vµ

ChÝnh phñ cã lçi; nÕu d©n èm lµ §¶ng vµ ChÝnh phñ cã lçi”3.

D−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng vµ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh mäi lùc l−îng yªu

1 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, tËp 8, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr. 496.

2 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, tËp 8, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr. 276.

3 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, tËp 7, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr. 572.

n−íc vµ tiÕn bé chèng ®Õ quècvµ phong kiÕn, x©y dùng vµ ph¸t triÓn x· héi

84

míi ®Òu ®−îc tËp hîp trong mÆt trËn d©n téc thèng nhÊt, mÆt trËn tæ quèc. ThÕ

hÖ thanh niªn −u tó cña d©n téc ®−îc sinh ho¹t vµ chiÕn ®Êu d−íi ngän cê cña

§oµn thanh niªn céng s¶n vµ Héi liªn hiÖp thanh niªn. Nh÷ng ng−êi c«ng

nh©n ®¹i diÖn cho lùc l−îng cã tæ chøc trong nhµ m¸y, c¬ quan, xÝ nghiÖp,

tr−êng häc ®−îc liªn kÕt søc m¹nh trong tæ chøc C«ng ®oµn. Héi liªn hiÖp phô

n÷, c¸c ®oµn thÓ thiÕu nhi, Qu©n ®éi nh©n d©n, C«ng an nh©n d©n, Héi nhµ

b¸o, Héi liªn hiÖp v¨n häc nghÖ thuËt, Héi n«ng d©n...tÊt c¶ ®−îc liªn kÕt søc

m¹nh, ph¸t huy kh¶ n¨ng s¸ng t¹o cña mäi nghÒ nghiÖp, mäi thÕ hÖ, giíi

tÝnh...x©y dùng x· héi míi.

Trong ho¹t ®éng thùc tiÔn x©y dùng lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i, tr−íc hÕt

Hå ChÝ Minh quan t©m ®Õn quyÒn vµ nghÜa vô cña con ng−êi. Trong t− t−ëng

Hå ChÝ Minh, mét x· héi nh©n ®¹o ph¶i x©y dùng lèi sèng d©n chñ. D©n chñ

lµ b¶n chÊt cña lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i- nh©n v¨n. §ã lµ lèi sèngcña mét x·

héi mµ mçi c«ng d©n ®−îc h−ëng quyÒn tù do d©n chñ vµ biÕt sö dông quyÒn

®ã. Trong t− t−ëng Hå ChÝ Minh, mét x· héi cã lèi sèng v¨n minh, tiÕn bé th×

tr−íc hÕt nh©n d©n ph¶i cã quyÒn tù do bÇu cö vµ tù do øng cö, tøc lµ quyÒn

c«ng d©n. Ngµy 3-9, sau ngµy tuyªn bè ®éc lËp ®Çu tiªn cña c¶ n−íc ViÖt Nam

d©n chñ céng hoµ sau 80 n¨m bÞ thùc d©n Ph¸p ¸p bøc, bãc lét, Hå ChÝ Minh

trong bµi Nh÷ng nhiÖm vô cÊp thiÕt cña nhµ n−íc ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ

®· viÕt: “tr−íc chóng ta ®· bÞ chÕ ®é qu©n chñ chuyªn chÕ cai trÞ, råi ®Õn chÕ

®é thùc d©n Ph¸p kh«ng kÐm phÇn chuyªn chÕ, nªn n−íc ta kh«ng cã hiÕn

ph¸p. D©n ta kh«ng ®−îc h−ëng quyÒn tù do d©n chñ.T«i ®Ò nghÞ ChÝnh phñ tæ

chøc cµng sím cµng hay mét cuéc tæng tuyÓn cö víi chÕ ®é phæ th«ng

®Çu phiÕu. TÊt c¶ c«ng d©n trai g¸i 18 tuæi cã quyÒn øng cö vµ bÇu cö, kh«ng

ph©n biÖt giµu nghÌo, t«n gi¸o, dßng gièng, v.v...”1

Tù do bÇu cö, tù do øng cö, kh«ng ph©n biÖt t«n gi¸o, giµu nghÌo, dßng

gièng ®Ó x©y dùng ®Êt n−íc. §ã lµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ mét lèi sèng g¾n

1 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, tËp 4, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr. 8.

liÒn víi c¸c t×nh c¶m trong s¸ng vµ sù khoan dung v« bê bÕn ®èi víi mäi lùc

85

l−îng cña x· héi. Lèi sèng tèt ®Ñp nhÊt, thiªng liªng nhÊt mµ Chñ tÞch Hå ChÝ

Minh h−íng tíi lµ:®éc lËp cho tæ quèc, tù do cho nh©n d©n vµ h¹nh phóc cho

®ång bµo. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh nãi r»ng: “NÕu n−íc ®éc lËp mµ d©n kh«ng

®−îc h−ëng h¹nh phóc tù do th× ®éc lËp còng ch¼ng cã nghÜa lý g×”1. Trong t−

t−ëng Hå ChÝ Minh, nÕu n−íc lµ cña d©n, d©n lµ chñ th× tÝch cùc chÝnh trÞ

trong nh©n d©n sÏ ®−îc ph¸t huy, c¸c s¸ng kiÕn cña nh©n d©n nh− c¸c dßng

s«ng ®æ vµo biÓn lín. Mét lèi sèng nh©n ®¹o sÏ ®−îc kiÕn t¹o.

§Ó h−íng tíi x©y dùng vµ ph¸t triÓn mét lèi sèng mµ c¸c kh¶ n¨ng s¸ng

t¹o cña con ng−êi ®Òu ®−îc t«n träng, ph¸t huy vµ b¶o tån, Chñ tÞch Hå ChÝ

Minh ®Ò xuÊt mét c¬ chÕ d©n chñ trong qu¸ tr×nh x©y dùng x· héi míi. Trong

mét lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i th× c¸c nhµ l·nh ®¹o vµ c«ng d©n ®Òu ®−îc b×nh

®¼ng vÒ mäi mÆt. Tuy nhiªn, trong lèi sèng mµ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh h−íng

tíi th× ChÝnh phñ l¹i lµ ng−êi c«ng béc tËn tuþ cña nh©n d©n. Chñ tÞch Hå ChÝ

Minh gi¶i thÝch r»ng: “D©n chñ lµ thÕ nµo? Lµ d©n lµm chñ. D©n lµm chñ th×

Chñ tÞch, Bé tr−ëng, Thø tr−ëng, uû viªn nµy kh¸c lµm g×? Lµm ®Çy tí, Lµm

®Çy tí cho nh©n d©n chø kh«ng ph¶i lµm c¸ch m¹ng”2. Nãi r»ng ChÝnh phñ lµ

c«ng béc cña d©n, nh−ng nÒn d©n chñ mµ Hå ChÝ Minh kh¼ng ®Þnh lµ mét nÒn

d©n chñ theo hiÕn ph¸p. §ã lµ quyÒn c«ng d©n mµ mäi ng−êi kh«ng ®−îc

phÐp v−ît qua quyÒn hiÕn ®Þnh. Nh©n d©n lµm chñ ®Êt n−íc trong kØ c−¬ng vµ

trËt tù cña ph¸p luËt. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh nãi r»ng: “më réng d©n chñ ®i ®«i

víi t¨ng c−êng chuyªn chÝnh ®Ó lµm cho chÝnh quyÒn ta ngµy cµng thùc sù lµ

chÝnh quyÒn cña nh©n d©n, chèng kÎ thï cña nh©n d©n”3.

Trong t− t−ëng Hå ChÝ Minh mét lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i- nh©n v¨n

sÏ lµ lèi sèng mµ mçi c«ng d©n ®Òu ph¶i sèng vµ lµm viÖc theo ph¸p luËt, c¸c

quan hÖ c¬ b¶n gi÷a con ng−êi víi con ng−êi cÇn ph¶i ®−îc ®iÒu chØnh b»ng

1 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, tËp 4, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr. 8.

2 Hå ChÝ Minh.S®d, tr. 56.

3 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. tËp 8. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr. 375.

ph¸p luËt. Tuy Chñ tÞch Hå ChÝ Minh kh¼ng ®Þnh r»ng:

86

“Bao nhiªu lîi Ých ®Òu v× d©n

Bao nhiªu quyÒn h¹n ®Òu cña d©n

C«ng viÖc ®æi míi, x©y dùng lµ tr¸ch nhiÖm cña d©n

Sù nghiÖp kh¸ng chiÕn, kiÕn quèc lµ c«ng viÖc cña d©n1

ChÝnh quyÒn tõ x· ®Õn trung −¬ng do d©n bÇu cö ra.

§oµn thÓ tõ trung −¬ng ®Õn x· do d©n tæ chøc nªn”2

Song, mçi ng−êi trong x· héi ®Òu ph¶i sèng vµ lµm viÖc theo ph¸p luËt

vµ hiÕn ph¸p. Nh©n d©n sèng vµ lµm viÖc theo hiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt. C¸c

quan chøc nhµ n−íc ph¶i g−¬ng mÉu thùc hiÖn hiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt. TÊt c¶

c¸c tæ chøc chÝnh trÞ ®Òu ph¶i tu©n thñ ph¸p luËt. Ph¸p luËt kh«ng ph¶i thui

chét c¸c tµi n¨ng c¸ nh©n mµ ng−îc l¹i nã sÏ ®¶m b¶o cho mçi ng−êi ®−îc

s¸ng t¹o tù do kh«ng x©m h¹i ®Õn c¸c quyÒn tù do cña ng−êi kh¸c. Mét x· héi

mµ mäi ng−êi ®−îc sèng vµ lµm viÖc theo ph¸p luËt vµ hiÕn ph¸p ®ã lµ mét x·

héi cã lèi sèng hiÖn ®¹i b×nh ®¼ng, v¨n minh tiÕn bé.

Theo Chñ tÞch Hå ChÝ Minh th× c¸i gèc cña mét lèi sèng nh©n ®¹o, v¨n

minh kh«ng duy chØ sèng vµ lµm viÖc theo nh÷ng chuÈn mùc b¾t buéc cña

hiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt. Mét lèi sèng nh©n ®¹o vµ ph¸t triÓn cßn g¾n víi sù

gióp ®ì tù nguyÖn lÉn nhau cña c¸c thµnh viªn trong céng ®ång; c¸i thiÖn ph¶i

®−îc ñng hé, c¸i xÊu, c¸i kh«ng tèt, c¸i ¸c ph¶i ®−îc d− luËn ®iÒu chØnh mét

c¸ch tù gi¸c.

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh cho r»ng, chñ nghÜa c¸ nh©n lµ kÎ thï nguy hiÓm

cña lèi sèng nh©n ®¹o, v¨n minh. Ng−êi kh«ng chÊp nhËn sù giµu cã cña

ng−êi nµy b»ng sù ph¸ s¶n cña ng−êi kia, sù ®Çu c¬ cña ng−êi nµy lµm cho

ng−êi kh¸c chÕt ®ãi. §ã lµ lèi sèng cña mét x· héi “con ng−êi lµ chã sãi cña

con ng−êi”. Mét x· héi nh©n ®¹o ph¶i x©y dùng c¸c lèi sèng céng ®ång vÒ c¸c

1 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. tËp 8. S®d, tr..289.

2 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. tËp 5. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr. 689.

lîi Ých; con ng−êi víi con ng−êi ph¶i lµ ®ång chÝ, lµ anh em. Sù céng ®ång c¸c

87

lîi Ých c¬ b¶n sÏ ®Þnh h−íng c¸c môc tiªu c¸c lý t−ëng t¹o dùng vµ ph¸t triÓn

c¸c ho¹t ®éng sèng tèt ®Ñp trong x· héi.

Tuy Chñ tÞch Hå ChÝ Minh quan t©m s©u s¾c ®Õn lîi Ých chung, nh−ng

Ng−êi còng kh¼ng ®Þnh r»ng, mét lèi sèng hiÖn ®¹i nh©n v¨n tiÕn bé ®Òu cã

c¸c lîi Ých riªng. “Mçi ng−êi ®Òu cã tÝnh c¸ch riªng, së tr−êng riªng, ®êi sèng

riªng cña b¶n th©n vµ gia ®×nh m×nh. NÕu nh÷ng lîi Ých c¸ nh©n ®ã kh«ng tr¸i

víi lîi Ých cña tËp thÓ th× kh«ng ph¶i lµ xÊu”. Cho nªn “§Êu tranh chèng chñ

nghÜa c¸ nh©n kh«ng ph¶i lµ giµy xÐo lªn lîi Ých c¸ nh©n”1.

X©y dùng vµ ph¸t triÓn lèi sèng hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam theo h−íng nh©n

v¨n, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh th−êng nãi ®¹o ®øc lµ gèc cña x· héi. Mçi ng−êi

®Òu cã ®øc vµ cã tµi th× x· héi míi tiÕn bé ®−îc. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh vÝ mét

con ng−êi cã tµi mµ thiÕu ®øc nh− mét nhµ lµm kinh tÕ giái mµ l¹i ®Ó thôt kÐt,

th× tµi ®ã kh«ng nh÷ng kh«ng cã lîi Ých g× cho loµi ng−êi mµ cßn cã h¹i n÷a.

Vµ ng−îc l¹i, nÕu cã ®øc mµ l¹i thiÕu tµi th× nh− mét «ng bôt kh«ng lµm h¹i g×

nh−ng còng kh«ng lîi g× cho loµi ng−êi 2.

Trong t− t−ëng Hå ChÝ Minh, th× lèi sèng nh©n ®¹o nhÊt, v¨n minh nhÊt

®ã chÝnh lµ lèi sèng cña chñ nghÜa x· héi. Chñ nghÜa x· héi, chñ nghÜa céng

s¶n “®em l¹i cho mäi ng−êi kh«ng ph©n biÖt chñng téc vµ nguån gèc sù tù do,

b×nh ®¼ng, b¸c ¸i, ®oµn kÕt, Êm no trªn qu¶ ®Êt, viÖc lµm cho mäi ng−êi vµ v×

mäi ng−êi, niÒm vui, hoµ b×nh, h¹nh phóc”3.

§èi víi Chñ tÞch Hå ChÝ Minh, gi¶i phãng quÇn chóng nh©n d©n tho¸t

khái chÕ ®é cò lµ b−íc khëi ®Çu quan träng ®Ó x©y dùng lèi sèng míi. Ng−êi

®· viÕt t¸c phÈm: §êi sèng míi ®Ó ®Þnh h−íng toµn diÖn viÖc x©y dùng lèi

sèng míi cho hµng triÖu ng−êi d©n nghÌo khæ ë n−íc ta. Hå ChÝ Minh nãi:

1 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. tËp 9. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr..291.

2 Xem: Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. tËp 9. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr.172.

3 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. tËp 1. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr. 461.

“Muèn cã chñ nghÜa x· héi, tr−íc hÕt cÇn cã nh÷ng con ng−êi x· héi chñ

88

nghÜa”. Ng−êi ®· cã mét kÕ ho¹ch to lín ®Ó x©y dùng ph¸t triÓn con ng−êi

toµn diÖn c¶ trÝ, ®øc, thÓ, mü; hång th¾m, chuyªn s©u, ®øc tµi toµn vÑn.

Tr−íc hÕt, “§êi sèng míi kh«ng ph¶i c¸i g× cò còng bá hÕt, kh«ng ph¶i

c¸i g× còng lµm míi. C¸i g× cò mµ xÊu, th× ph¶i bá. C¸i g× cò mµ kh«ng xÊu,

nh−ng phiÒn phøc th× ph¶i söa ®æi l¹i cho hîp lý. C¸i g× cò mµ tèt, th× ph¶i

ph¸t triÓn thªm. C¸i g× míi mµ hay, th× ta ph¶i lµm.

Lµm thÕ nµo cho ®êi sèng cña d©n ta, vËt chÊt ®−îc ®Çy ®ñ h¬n, tinh

thÇn ®−îc vui m¹nh h¬n. §ã lµ môc ®Ých cña ®êi sèng míi.”1 Muèn vËy ph¶i

“söa ®æi nh÷ng viÖc rÊt cÇn thiÕt, rÊt phæ th«ng, trong ®êi sèng cña mäi ng−êi,

tøc lµ söa ®æi c¸ch ¨n, c¸ch mÆc, c¸ch ë, c¸ch ®i l¹i, c¸ch lµm viÖc.”2 §ång

thêi ph¶i ®Èy m¹nh t¨ng gia s¶n xuÊt. Ng−êi cho r»ng: “T¨ng gia s¶n xuÊt tøc

lµ mét bé phËn trong ®êi sèng míi. Cã tinh thÇn ®êi sèng míi, th× t¨ng gia s¶n

xuÊt míi chãng thµnh c«ng. Mµ t¨ng gia s¶n xuÊt cã thµnh c«ng, th× ®êi sèng

míi dÔ thùc hiÖn.

Muèn t¨ng gia s¶n xuÊt, mäi ng−êi ph¶i CÇn, ph¶i KiÖm. Kh«ng CÇn th×

phÝ thêi giê nhiÒu mµ s¶n xuÊt ®−îc Ýt. Kh«ng KiÖm th× lµm ®−îc bao nhiªu,

dïng hÕt bÊy nhiªu, rót côc còng nh− s¶n xuÊt Ýt. T¨ng gia s¶n xuÊt Ých riªng

cho m×nh mµ còng Ých chung cho c¶ n−íc. NÕu kh«ng cã tinh thÇn Liªm vµ

ChÝnh, nÕu tham lam Ých kû, th× kh«ng thÓ ph¸t ®¹t viÖc t¨ng gia s¶n xuÊt. V×

vËy, t¨ng gia s¶n xuÊt vµ ®êi sèng míi ph¶i ®i ®«i víi nhau, kh«ng thÓ l×a

nhau.”3

Hå ChÝ Minh cßn ®Ò ra c¸ch thùc hiÖn ®êi sèng míi cho mçi ng−êi ViÖt

Nam. “ B©y giê lÊy mét ng−êi chung mµ nãi, nghÜa lµ mét ng−êi quèc d©n

ViÖt nam, kh«ng kú giµu hay nghÌo, giµ hay trÎ, g¸i hay trai, th× ®êi sèng míi

1 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. tËp 5. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2000, tr. 94-95.

2 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. tËp 5. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2000, tr. 95.

3 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. tËp 5. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2000, tr. 98.

®¹i kh¸i gåm mÊy ®iÓm sau nµy:

89

VÒ tinh thÇn, mét lµ sèt s¾ng yªu Tæ Quèc. ViÖc g× cã lîi cho n−íc ph¶i

ra søc lµm. ViÖc g× h¹i ®Õn n−íc ph¶i hÕt søc tr¸nh.

Hai lµ s½n lßng c«ng Ých. BÊt kú viÖc to viÖc nhá, cã Ých chung th× ph¶i

h¨ng h¸i lµm. ThÝ dô: ThÊy mét ngµnh gai n»m gi÷a ®−êng, ta lÊy vÊt ®i, cho

ng−êi kh¸c khái dÉm ph¶i. ThÕ còng lµ c«ng Ých. Hy sinh tµi s¶n gióp kh¸ng

chiÕn, ®ång bµo t¶n c−, di c−, còng lµ c«ng Ých.

Ba lµ m×nh h¬n ng−êi th× chí kiªu c¨ng.

Ng−êi h¬n m×nh, th× chí nÞnh hãt.

§èi cña m×nh th× chí bñn xØn.

C¸ch ¨n mÆc ph¶i s¹ch sÏ, gi¶n ®¬n, chÊt ph¸c, chí l−ît th−ît, xa xØ, loÌ loÑt.

C¸ch lµm viÖc, ph¶i siªng n¨ng, cã ng¨n n¾p, cã tinh thÇn phô tr¸ch, ®·

lµm viÖc g× th× lµm cho kú ®−îc, lµm ®Õn n¬i ®Õn chèn. Chí lµm dèi.

C¸ch c− xö, ®èi víi ®ång bµo th× nªn thµnh thùc, th©n ¸i, s½n lßng gióp ®ì.

BiÕt ham häc. Tr−íc hÕt lµ häc ch÷, häc lµm tÝnh... ViÖc thÕ giíi rÊt

nhiÒu, häc kh«ng bao giê hÕt. Ng−êi cã häc míi cã tiÕn bé.Cµng häc cµng

tiÕn bé.

§ã lµ ®êi sèng míi cña mét ng−êi. Thö hái cã g× cao xa, khã kh¨n

kh«ng? Kh«ng cã g× lµ khã. Kh«ng cÇn th«ng minh tµi trÝ, miÔn lµ m×nh muèn

lµm, cã chÝ lµm th× nhÊt ®Þnh lµm ®−îc. Ai còng lµm nh− thÕ, th× tù nhiªn n−íc

ViÖt Nam ta trë nªn mét n−íc míi, mét n−íc v¨n minh.”1

Hå ChÝ Minh cßn ®Ò cËp c¸ch x©y dùng ®êi sèng míi trong mét nhµ,

mét lµng, mét tr−êng häc, trong x−ëng m¸y, trong c«ng së; ®èi víi trÎ em,

1 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. tËp 5. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2000, tr. 99 -100.

ng−êi lín, bé ®éi, häc sinh, thÇy gi¸o, viªn chøc, c¸n bé...

90

Nh−ng Ng−êi còng l−u ý r»ng ®Ó thi hµnh ®êi sèng míi ®õng nªn Ðp

buéc, ®õng h¨ng h¸i qu¸ mµ háng viÖc “tèt nhÊt lµ miÖng nãi, tay lµm, lµm

g−¬ng cho ng−êi kh¸c b¾t ch−íc”1.

§ång thêi, vÒ l©u dµi cÇn ph¶i cñng cè khèi ®¹i ®oµn kÕt toµn d©n, trong

®ã liªn minh c«ng, n«ng, trÝ ph¶i lµ nßng cèt. “Trong sù nghiÖp x©y dùng x·

héi chñ nghÜa, lao ®éng trÝ ãc cã mét vai trß quan träng vµ vÎ vang, vµ C«ng,

N«ng, TrÝ cÇn ph¶i ®oµn kÕt chÆt chÏ thµnh mét khèi”2. H¬n thÕ n÷a, cÇn ph¶i

cã tinh thÇn quèc tÕ v« s¶n trong s¸ng, tinh thÇn nh©n ®¹o cao c¶. Ng−êi lu«n

gi¸o dôc nh©n d©n gi÷ g×n b¶n s¾c cña mét d©n téc yªu hoµ b×nh, träng c«ng

lý vµ lu«n lu«n cã tinh thÇn nh©n ®¹o 3.

Trong t− t−ëng vÒ lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i, mong muèn lín nhÊt cña

Ng−êi lµ x©y dùng mét lèi sèng x· héi chñ nghÜa trong mét x· héi v¨n ho¸

cao. X· héi v¨n ho¸ cao ®ã lµ x· héi: nh©n d©n lao ®éng xo¸ bá c¸c phong tôc,

tËp qu¸n, c¸c thµnh kiÕn l¹c hËu, hÊp thu cã chän läc thµnh qu¶ v¨n minh cña

nh©n lo¹i, ph¸t triÓn c¸c gi¸ trÞ tèt ®Ñp cña truyÒn thèng; c¸c d©n téc ®Òu sèng

hoµ hîp, b×nh ®¼ng, thèng nhÊt vµ ®a d¹ng; lîi Ých cña c¸ nh©n vµ tËp thÓ ®−îc

ph¸t triÓn hµi hoµ; mçi ng−êi ®Òu ph¸t triÓn nh©n c¸ch, c¸c thÕ hÖ nèi tiÕp

nhau bÒn v÷ng, c¸c tÇng líp vµ c¸c giíi tÝnh hoµ hîp, ®Æc biÖt lµ khoa häc vµ

gi¸o dôc ph¶i ph¸t triÓn.

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh nãi r»ng: Chóng ta míi ë tr×nh ®é s¶n xuÊt thÊp.

Muèn x©y dùng lèi sèng míi ph¶i phÊn ®Êu trong mét thêi gian dµi, mµ môc

tiªu tr−íc hÕt “nh»m lµm cho nh©n d©n lao ®éng tho¸t khái n¹n bÇn cïng, lµm

cho mäi ng−êi cã c«ng ¨n, viÖc lµm, ®−îc Êm no vµ sèng mét ®êi h¹nh

phóc”4. Qu¸ tr×nh ®Èy m¹nh s¶n xuÊt lµ mét qu¸ tr×nh võa kh«ng ngõng n©ng

cao tr×nh ®é khoa häc, võa nh©n ®¹o ho¸ c¸c quan hÖ lao ®éng. §ång thêi ph¶i

1 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. tËp 5. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2000, tr.108.

2 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. tËp 8. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr. 214.

3 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. tËp 4. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr.136.

4 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. tËp 10. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr.17.

quan t©m ®Õn viÖc gi¸c ngé chÝnh trÞ, båi d−ìng lý t−ëng cho nh©n d©n, “ph¶i

91

dËy lý luËn M¸c- Lªnin cho mäi ng−êi”1; ph¶i chèng l¹i sù dèt n¸t, ph¶i ®µo

t¹o trÝ thøc c«ng n«ng ho¸, ph¶i t¹o ra sù ph¸t triÓn ®ång ®Òu vÒ d©n trÝ, cÇn

t¹o ra mét hÖ thèng nhµ tr−êng c¸ch m¹ng lµm c¬ së ph¸t triÓn lèi sèng v¨n

minh, tiÕn bé trong x· héi v¨n ho¸ cao.

Nh− vËy, cã thÓ nãi, x©y dùng lèi sèng trong x· héi v¨n ho¸ cao trong

t− t−ëng Hå ChÝ Minh lµ lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i, lµ lèi sèng céng ®ång c¸c

lîi Ých c¨n b¶n g¾n c¸i ®óng víi c¸i thËt, c¸i tèt lµm cho mäi ng−êi ®−îc sèng,

®−îc h−ëng thô v¨n minh vµ h¹nh phóc. Lèi sèng trong x· héi v¨n ho¸ cao

ph¶i coi lao ®éng lµ nghÜa vô thiªng liªng, lµ nguån sèng, nguån t¹o nªn h¹nh

phóc cña mäi ng−êi vµ cho c¶ thÕ hÖ mai sau”2. §ã lµ lèi sèng mµ ng−êi lao

®éng trë thµnh nh©n vËt trung t©m, lao ®éng trÝ ãc vµ lao ®éng ch©n tay ®oµn

kÕt x©y dùng cuéc sèng míi. §ã lµ lèi sèng mµ c¸c gi¸ trÞ c¬ b¶n cña con

1 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. tËp 6. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr. 46.

2 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp. tËp 12. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr. 564.

ng−êi ®−îc tr¶ l¹i cho con ng−êi.

92

Quan niÖm cña §¶ng ta

PGS,TS. Vò Träng dung*

vÒ lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i

Nh©n d©n ta ®ang tiÕn hµnh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Ó ®−a ®Êt

n−íc tho¸t khái nghÌo nµn, l¹c hËu. Cïng víi sù nghiÖp nµy lµ c¶ mét qu¸

tr×nh c¶i biÕn s©u s¾c lèi sèng cò thµnh lèi sèng míi. Lèi sèng míi lµ thµnh tè

quan träng nhÊt cña nÒn v¨n hãa míi ViÖt Nam. C−¬ng lÜnh x©y dùng ®Êt

n−íc trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi ®−îc th«ng qua t¹i §¹i héi lÇn

thø VII cña §¶ng kh¼ng ®Þnh nÒn v¨n hãa míi cña chóng ta lµ "nÒn v¨n hãa

tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc”1 HiÕn ph¸p n¨m 1992 cña Céng hßa x· héi

chñ nghÜa ViÖt Nam ®· thÓ chÕ hãa ®−êng lèi v¨n hãa Êy b»ng ba ®Æc tr−ng c¬

b¶n: "d©n téc - hiÖn ®¹i - nh©n v¨n2.Trong mét t¸c phÈm quan träng cña

nguyªn Tæng BÝ th− §ç M−êi ThÓ hiÖn kh¸t väng cña nh©n d©n vÒ ch©n,

thiÖn, mü khi cô thÓ hãa v¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VII cña

§¶ng còng ®· viÕt: nÒn v¨n hãa cña chóng ta ph¶i lµ nÒn “v¨n hãa cña chñ

nghÜa x· héi, trong ®ã cã sù kÕt hîp hµi hßa gi÷a gi¸ trÞ truyÒn thèng vµ gi¸ trÞ

hiÖn ®¹i, thÊm nhuÇn tinh thÇn d©n téc, nh©n v¨n” 3. C−¬ng lÜnh x©y dùng ®Êt

n−íc trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi vµ ®−êng lèi cña §¶ng kh¼ng

®Þnh thêi kú nµy chóng ta ph¶i x©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n hãa ViÖt Nam

tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc, tÊt nhiªn lèi sèng míi mµ nh©n d©n ta ®ang

x©y dùng ph¶i lµ lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i. §ã lµ lèi sèng theo c¸c chuÈn

* Gi¶ng viªn cao cÊp, Tr−ëng Khoa TriÕt häc Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Khu vùc I, Häc viÖn

ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Quèc gia Hå ChÝ Minh.

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: C−¬ng lÜnh x©y dùng ®Êt n−íc trong thêi kú qu¸ ®é lªn CNXH, Nxb. Sù

thËt, Hµ Néi, 1991, tr. 9.

2 HiÕn ph¸p ViÖt Nam (n¨m 1946, 1959, 1980 vµ 1992), Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, 1995, t.146. 3 §ç M−êi ThÓ hiÖn kh¸t väng cña nh©n d©n vÒ ch©n, thiÖn, mü. Nxb. V¨n häc, Hµ Néi, 1993, tr.133.

mùc cña nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc.

93

§¹i héi §¶ng lÇn thø VI, lÇn thø VII, lÇn thø VIII, lÇn thø IX vµ lÇn thø

X, suèt h¬n hai thËp kû võa qua ®Òu nhÊn m¹nh r»ng, chóng ta ph¶i x©y dùng

lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i, bëi nã kh«ng chØ cã ¶nh h−ëng s©u s¾c ®Õn toµn bé

c¸c quan hÖ vËt chÊt vµ tinh thÇn cña ®êi sèng x· héi, mµ nã cßn chÝnh lµ biÓu

hiÖn cña tr×nh ®é ph¸t triÓn c¸c gi¸ trÞ vËt chÊt vµ tinh thÇn cña chóng ta hiÖn nay.

Trong t¸c phÈm §−êng lèi v¨n hãa v¨n nghÖ cña §¶ng Céng s¶n ViÖt

Nam ®· kh¼ng ®Þnh “Lèi sèng lµ dÊu hiÖu ph©n biÖt sù kh¸c nhau gi÷a céng

®ång nµy víi céng ®ång kh¸c. Nã lµ mét tæng thÓ nh÷ng h×nh th¸i ho¹t ®éng

cña con ng−êi ph¶n ¸nh nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ sinh ho¹t vËt chÊt, tinh thÇn vµ x·

héi cña céng ®ång ng−êi ®· t¹o nªn lèi sèng ®ã. Nã lµ mét s¶n phÈm tÊt yÕu

cña mét h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi gãp phÇn cñng cè vµ ph¸t triÓn h×nh th¸i

kinh tÕ - x· héi Êy. Lèi sèng míi mµ chóng ta x©y dùng lµ lèi sèng ®Æc tr−ng

cã tÝnh nguyªn t¾c cña nh÷ng quèc gia kiªn tr× ®i theo con ®−êng cña chñ

nghÜa x· héi. Nã ®−îc x©y dùng trªn c¬ së cña nh÷ng yÕu tè nh−: chÕ ®é së

h÷u ®a d¹ng, trong ®ã së h÷u toµn d©n ®ãng vai trß chñ ®¹o vµ nguyªn t¾c

ph©n phèi theo lao ®éng, chÝnh quyÒn vÒ nh©n nh©n, lÊy chñ nghÜa M¸c -

Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh lµm hÖ t− t−ëng chØ ®¹o, xãa bá c¸c bÊt b×nh

®¼ng vÒ chñng téc, d©n téc, giíi tÝnh, thùc hiÖn tù do tinh thÇn, c«ng b»ng, d©n

chñ vµ nh©n ¸i trong mäi quan hÖ x· héi”1. §ã lµ lèi sèng míi, lèi sèng d©n

téc - hiÖn ®¹i cña chóng ta.

Theo quan niÖm cña §¶ng ta trong KÕt luËn cña Bé ChÝnh trÞ vÒ c¸c ý

kiÕn th¶o luËn cña Héi nghÞ Trung −¬ng lÇn thø IV khãa VII th× kh¸i niÖm tiªn

tiÕn bao gåm c¶ ý nghÜa tiªn tiÕn vÒ chÕ ®é x· héi vµ bao gåm tÝnh hiÖn ®¹i.

§iÒu ®ã cã nghÜa lµ lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ®−¬ng nhiªn bao gåm c¶ b¶n

s¾c d©n téc vµ chÕ ®é x· héi tiªn tiÕn, tøc lµ x· héi ph¸t triÓn sau chñ nghÜa t−

b¶n. Chóng ta cã thÓ hiÓu tiªn tiÕn trong ®ã bao gåm tÝnh chÊt x· héi chñ

1 Bé V¨n hãa th«ng tin. §−êng lèi v¨n hãa v¨n nghÖ cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. Nxb. V¨n hãa

Th«ng tin, Hµ Néi, 1995, tr.133.

nghÜa, hÖ t− t−ëng tiªn tiÕn, sù ph¸t triÓn néi sinh vÒ khoa häc, kü thuËt hiÖn ®¹i.

94

Nh− vËy lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ®ã ph¶i kÕt tinh tinh hoa cña qu¸

khø hßa quyÖn víi c¸c phÈm chÊt hiÖn ®¹i cña d©n téc. Trong C−¬ng lÜnh x©y

dùng ®Êt n−íc trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi ®· v¹ch râ mäi ho¹t

®éng sèng cña chóng ta, cã nghÜa lµ lèi sèng míi cña chóng ta ph¶i coi "thÕ

giíi quan M¸c - Lªnin vµ t− t−ëng, ®¹o ®øc Hå ChÝ Minh gi÷ vÞ trÝ chØ ®¹o

trong ®êi sèng tinh thÇn x· héi. KÕ thõa vµ ph¸t huy nh÷ng truyÒn thèng v¨n

hãa tèt ®Ñp cña tÊt c¶ c¸c d©n téc trong n−íc, tiÕp thu nh÷ng tinh hoa v¨n hãa

nh©n lo¹i, x©y dùng mét x· héi d©n chñ v¨n minh v× lîi Ých ch©n chÝnh vµ

phÈm gi¸ con ng−êi, víi tr×nh ®é tri thøc, ®¹o ®øc, thÓ lùc vµ thÈm mü ngµy

cµng cao. Chèng t− t−ëng, v¨n hãa ph¶n tiÕn bé, tr¸i víi nh÷ng truyÒn thèng

tèt ®Ñp cña d©n téc vµ nh÷ng gi¸ trÞ cao quý cña loµi ng−êi, tr¸i víi ph−¬ng

h−íng ®i lªn chñ nghÜa x· héi”1.

Cã thÓ nãi, kh¸i niÖm lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i thÓ hiÖn râ sù thèng

nhÊt gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i, d©n téc vµ téc ng−êi, d©n téc vµ nh©n lo¹i.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i lµ lèi sèng mang yÕu tè tiªn tiÕn, tiÕn bé mµ cèt lâi

lµ lý t−ëng ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi theo chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ

t− t−ëng Hå ChÝ Minh. §ã lµ lèi sèng nh©n ®¹o, v× h¹nh phóc vµ sù ph¸t triÓn

phong phó, tù do, toµn diÖn cña con ng−êi trong mèi quan hÖ hµi hßa gi÷a c¸

nh©n vµ céng ®ång, gi÷a x· héi vµ tù nhiªn. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i lµ

nh÷ng ho¹t ®éng sèng g¾n víi nh÷ng gi¸ trÞ bÒn v÷ng cña d©n téc ViÖt Nam

®−îc vun ®¾p nªn qua hµng ngh×n n¨m lÞch sö. §ã lµ nh÷ng phÈm chÊt yªu

n−íc nång nµn, ý thøc tù lËp tù c−êng, tinh thÇn ®oµn kÕt, ý thøc céng ®ång

g¾n kÕt c¸ nh©n - gia ®×nh - lµng x· - tæ quèc. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i

mang nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn cao quý: lßng nh©n ¸i, khoan dung, träng nghÜa

t×nh, ®¹o lý. Lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i thÓ hiÖn ®øc tÝnh cÇn cï, kh¶ n¨ng

s¸ng t¹o trong lao ®éng, sù tinh tÕ trong øng xö, tÝnh gi¶n dÞ trong cuéc sèng

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. C−¬ng lÜnh x©y dùng ®Êt n−íc trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi.

Nxb. Sù thËt, Hµ Néi, 1991, tr.10.

2 Xem §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng. Khãa

VIII. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1998, tr. 55 -56.

hµng ngµy2.

95

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i trong néi hµm cña nã bao gåm rÊt nhiÒu ý

nghÜa vÒ quan hÖ gi÷a con ng−êi víi con ng−êi; vÒ sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng

s¶n xuÊt, cña quan hÖ s¶n xuÊt; vÒ sù ph¸t triÓn cña c¸i ®óng, c¸i tèt, c¸i ®Ñp;

vÒ sù ph¸t triÓn mäi mÆt cña nÒn d©n chñ, cña gia ®×nh Êm no, hßa thuËn, h¹nh

phóc; vÒ sù ph¸t triÓn cña thÓ chÊt, trÝ tuÖ, t©m hån cña con ng−êi.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta ®· tr¶i qua nhiÒu giai ®o¹n kh¸c

nhau vµ cã nh÷ng néi dung kh¸c nhau. Cã thÓ nãi, lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i

d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng ta ®· tr¶i qua ba m« thøc ph¸t triÓn kh¸c nhau. Mçi

m« thøc ®Òu ®Æc tr−ng cho nh÷ng thêi kú ph¸t triÓn kh¸c nhau cña nÒn v¨n

hãa, cña mäi ho¹t ®éng sèng trong d©n téc. Mçi m« thøc ®Òu g¾n víi sù rung

®éng d÷ déi cña toµn bé sù chuyÓn m×nh cña ®Êt n−íc.

M« thøc thø nhÊt lµ m« thøc trong khu«n khæ cña cuéc c¸ch m¹ng d©n

téc d©n chñ nh©n d©n. Lèi sèng trong m« thøc v¨n hãa nµy phô thuéc toµn

diÖn vµo sù vËn ®éng vµ chuyÓn biÕn cña cuéc c¸ch m¹ng gi¶i phãng tæ quèc

vÜ ®¹i. §ã lµ lèi sèng ®−îc chuÈn hãa theo ba ®Þnh chuÈn c¬ b¶n: D©n téc hãa,

®¹i chóng hãa vµ khoa häc hãa.

M« thøc thø hai lµ m« thøc trong khu«n khæ cuéc c¸ch m¹ng x· héi chñ

nghÜa ë miÒn B¾c vµ cuéc ®Êu tranh vÜ ®¹i gi¶i phãng miÒn Nam. Lèi sèng

trong m« thøc v¨n hãa nµy b¾t nhÞp víi lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ

nghÜa trªn toµn thÕ giíi vµ biÓu hiÖn nh÷ng kh¸t väng v−¬n lªn cña c¶ d©n téc

ViÖt Nam. Lèi sèng trong m« thøc nµy “®−îc x©y dùng trªn c¬ së chñ nghÜa

M¸c - Lªnin, t− t−ëng lµm chñ tËp thÓ, hÊp thu cã chän läc nh÷ng thµnh qu¶

cña v¨n minh nh©n lo¹i vµ nh÷ng thµnh tùu v¨n hãa khoa häc hiÖn ®¹i. §ång

thêi nã ph¶i lµ sù kÕt tinh vµ n©ng lªn mét tÇm cao míi nh÷ng g× ®Ñp nhÊt trong

truyÒn thèng bèn ngh×n n¨m cña t©m hån ViÖt Nam, cña v¨n hãa ViÖt Nam. §ã

lµ truyÒn thèng yªu n−íc, bÊt khuÊt, kiªn c−êng, m−u trÝ; lµ t×nh th−¬ng gi÷a

1 ) B¸o c¸o chÝnh trÞ t¹i kú häp thø nhÊt Quèc héi chung c¶ n−íc ngµy 25-6-1976. Xem Lª DuÈn X©y

dùng nÒn v¨n hãa míi, con ng−êi míi x· héi chñ nghÜa. Nxb. V¨n hãa, Hµ Néi, 1977, tËp 2, tr.151-152.

nh÷ng ng−êi lao ®éng; lµ ®øc tÝnh cÇn cï, tinh thÇn l¹c quan yªu ®êi...”1.

96

M« thøc thø ba, lµ m« thøc x©y dùng lèi sèng trong thêi kú ®æi míi,

ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa. §ã lµ m«

thøc x©y dùng lèi sèng trong thêi kú c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ë n−íc ta.

§ã lµ m« thøc v¨n hãa “x©y dùng con ng−êi ViÖt Nam vÒ t− t−ëng, ®¹o ®øc,

t©m hån, t×nh c¶m, lèi sèng, x©y dùng m«i tr−êng v¨n hãa lµnh m¹nh cho sù

ph¸t triÓn x· héi”2. M« thøc thø ba nµy lµ m« thøc x©y dùng lèi sèng d©n téc -

hiÖn ®¹i theo c¸c ®Þnh chuÈn cña nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n

téc. §©y lµ m« thøc ®Þnh h−íng lèi sèng trong “hoµn c¶nh c¸ch m¹ng khoa

häc, kü thuËt ®ang diÔn ra víi quy m« vµ tèc ®é ch−a tõng cã trªn thÕ giíi vµ

viÖc giao l−u gi÷a c¸c n−íc vµ c¸c nÒn v¨n hãa ngµy cµng më réng” nh− NghÞ

quyÕt 05 cña Bé ChÝnh trÞ th¸ng 11-1987 ®· chØ râ.

M« thøc thø ba lµ m« thøc ph¸t triÓn nÒn v¨n hãa míi trªn c¬ së nh÷ng

nguyªn t¾c cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin. NÒn v¨n hãa nµy lµ nÒn v¨n hãa x· héi

chñ nghÜa ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc, kÕ thõa vµ ph¸t huy nh÷ng truyÒn thèng tèt

®Ñp nh− tinh thÇn yªu n−íc, lßng nh©n ¸i, chñ nghÜa anh hïng c¸ch m¹ng, båi

®¾p thªm nh÷ng phÈm chÊt ®· cã vµ ®ang h×nh thµnh vÒ ý thøc d©n chñ, tinh

thÇn quèc tÕ, tinh thÇn khoa häc.

Cã thÓ nãi, theo quan ®iÓm cña §¶ng ta, lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i ë

ViÖt Nam g¾n liÒn víi sù l·nh ®¹o cña §¶ng, víi tiÕn tr×nh c¸ch m¹ng cña

2

§¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VIII. Nxb. Sù thËt, Hµ Néi,

1996, tr.110.

nh©n d©n ta.

97

Sù vËn ®éng cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i

PGS, TS. Vò Träng dung*

ë ViÖt Nam tr−íc thêi kú ®æi míi

V¨n hãa cæ truyÒn cã b¶n s¾c cña d©n téc ViÖt Nam ®· h×nh thµnh hµng

ngµn n¨m tr−íc, ®· t¹o lËp mét lèi sèng tèt ®Ñp: yªu lao ®éng, yªu nhµ, yªu

n−íc, khoan dung, vÞ tha, hiÕu häc vµ nhiÒu phÈm chÊt tèt ®Ñp kh¸c ®· trë

thµnh nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng mang b¶n s¾c d©n téc rÊt ®Ëm ®µ. Gi÷a thÕ

kû XIX, ng−êi Ph¸p x©m l¨ng ViÖt Nam. Trong kho¶ng thêi gian tr−íc vµ sau

®ã, v¨n hãa truyÒn thèng ë n−íc ta ®· tõng giao tiÕp víi hÖ t− t−ëng t− s¶n

ph−¬ng T©y th«ng qua c¸c nhµ truyÒn gi¸o vµ c¸c l¸i bu«n. C¸c nhµ truyÒn

gi¸o ®· ®Õn §»ng trong vµ §»ng ngoµi phiªn ©m tiÕng ViÖt b»ng tiÕng Latinh

vµ du nhËp §¹o Thiªn Chóa vµo n−íc ta, nhen nhãm trong lèi sèng cña ng−êi

ViÖt mét sè nh©n tè míi.

Sù du nhËp cña hÖ t− t−ëng t− s¶n ®· lµm vËn ®éng c¸c khuynh h−íng

kh¸c nhau trong nÒn v¨n hãa truyÒn thèng. Mét sù ph©n hãa míi chuyÓn ®éng

rÊt phøc t¹p trong lèi sèng ViÖt Nam truyÒn thèng. ë ®ã cã sù va ch¹m v¨n

hãa, sù ®an xen v¨n hãa, sù tiÕp nhËn, sù ph¶n ®èi diÔn ra trong c¸c ho¹t ®éng

sèng cña c¸c tÇng líp x· héi kh¸c nhau. Cã khuynh h−íng ®æi míi theo lèi

sèng ph−¬ng T©y, l¹i cã khuynh h−íng phi ph−¬ng T©y hãa lèi sèng. Cã c¸c

khuynh h−íng b¶o thñ, khuynh h−íng c¸ch m¹ng, khuynh h−íng d©n téc,

khuynh h−íng d©n téc - hiÖn ®¹i ®· ®an xen vµ va ch¹m trong m«i tr−êng v¨n

hãa ViÖt Nam nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XIX vµ ®Çu thÕ kû XX.

Tõ nh÷ng ®an xen vµ va ch¹m ®ã vÒ lèi sèng, v¨n hãa ViÖt Nam ®Çu thÕ

kû XX ®· xuÊt hiÖn chñ nghÜa yªu n−íc kiÓu míi. Chñ nghÜa yªu n−íc nµy

kh¸c h¼n víi chñ nghÜa yªu n−íc Nho gi¸o. §ã lµ yªu n−íc g¾n liÒn ý thøc

* Gi¶ng viªn cao cÊp, Tr−ëng Khoa TriÕt häc Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Khu vùc I, Häc viÖn

ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Quèc gia Hå ChÝ Minh.

®éc lËp d©n téc víi tinh thÇn quèc tÕ v« s¶n. Trong v¨n hãa ViÖt Nam xuÊt

98

hiÖn hÖ t− t−ëng míi - hÖ t− t−ëng cña chñ nghÜa M¸c – Lªnin kh¸c h¼n víi hÖ

t− t−ëng Nho gi¸o vµ PhËt gi¸o còng nh− hÖ t− t−ëng t− s¶n, t¹o c¬ së cho lèi

sèng d©n téc - hiÖn ®¹i xuÊt hiÖn.

§Æc biÖt trong v¨n hãa ViÖt Nam cuèi nh÷ng n¨m 20 vµ ®Çu nh÷ng n¨m

30 cña thÕ kû XX ®· xuÊt hiÖn nh©n c¸ch ng−êi c¸ch m¹ng kh¸c h¼n víi c¸c

nh©n c¸ch kÎ sÜ, bËc tr−îng phu, ng−êi qu©n tö, còng nh− c¸c nh©n c¸ch nh©n

sÜ, th−¬ng gia. Mét lèi sèng thËt sù míi ®· b¾t ®Çu xuÊt hiÖn trong v¨n hãa

ViÖt Nam. §ã lµ lèi sèng, t− t−ëng, ®¹o ®øc c¸ch m¹ng kh¸c h¼n víi lèi sèng

cña c¸c x· héi tr−íc ®ã.

Sù xuÊt hiÖn §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam lµ thµnh tùu lín nhÊt vÒ sù héi tô

s©u s¾c c¸c chuyÓn biÕn v¨n hãa vµ sù vËn ®éng m¹nh mÏ vÒ lèi sèng ë ViÖt

Nam. LÇn ®Çu tiªn trong v¨n hãa ViÖt Nam, mét tæ chøc chÝnh trÞ ®¹i biÓu cho

tinh hoa v¨n hãa d©n téc ra ®êi. Vµ tõ ®ã, d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n

ViÖt Nam, v¨n hãa ViÖt Nam vËn ®éng h−íng tíi kiÕn t¹o nh÷ng hÖ gi¸ trÞ míi

cña c¸c phong trµo lín cña thÕ kû XX: phong trµo ®éc lËp d©n téc, d©n chñ vµ

chñ nghÜa x· héi; t¹o ra nh©n c¸ch míi, lèi sèng rÊt míi.

§Ò c−¬ng vÒ v¨n hãa ViÖt Nam n¨m 1943 víi tuyªn ng«n d©n téc hãa,

®¹i chóng hãa vµ khoa häc hãa tiÕn tõ nÒn v¨n hãa d©n chñ míi lªn nÒn v¨n

hãa x· héi chñ nghÜa. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®· l·nh ®¹o viÖc ®æi míi ph¸t

triÓn vµ x©y dùng mét nÒn v¨n hãa cña thêi ®¹i míi. §ã lµ mét nÒn v¨n hãa

mµ ë ®ã lèi sèng cña con ng−êi g¾n chÆt chÏ víi sù trong s¹ch cña tù nhiªn,

c¸c thµnh qu¶ lÞch sö ®−îc l−u gi÷, c¸c ho¹t ®éng s¸ng t¹o ®−îc cæ vò, c¸c tµi

n¨ng ®−îc ph¸t triÓn, c¸c quan hÖ giao tiÕp trong s¸ng vµ lµnh m¹nh; gia ®×nh

hßa thuËn, lµng, x·, ph−êng, khãm ®oµn kÕt gióp ®ì nhau; quan hÖ gi÷a con

ng−êi vµ con ng−êi nh©n ¸i, kh«ng cßn ¸p bøc, bãc lét giai cÊp, tÊt c¶ c¸c téc

ng−êi ®Òu b×nh ®¼ng c¸c gi¸ trÞ, kh«ng téc ng−êi nµo ¸p ®Æt c¸c gi¸ trÞ cña

m×nh lªn téc ng−êi kh¸c; tÊt c¶ c¸c d©n téc ®−îc sèng trong hßa b×nh, t×nh h÷u nghÞ.

D−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng, gia ®×nh, lµng, x· vµ c¶ ®Êt n−íc cã nh÷ng thay

®æi rÊt s©u s¾c. C¬ cÊu v¨n hãa nÒn t¶ng cña x· héi lµ gia ®×nh ®−îc chuyÓn ®éng

m¹nh tõ gia ®×nh gia tr−ëng, kiÓu gia ®×nh −u tiªn lín nhÊt cho ®µn «ng vµ thiÖt

99

thßi v« h¹n cho ng−êi phô n÷ - ®· biÕn ®æi thµnh gia ®×nh míi; ë ®ã vî, chång ®Òu

b×nh ®¼ng vµ ng−êi phô n÷ tho¸t khái c¶nh “®Çy tí” vµ ®−îc tham gia vµo c¸c

quyÕt ®Þnh quan träng cña lµng, x· vµ s¶n xuÊt x· héi.

Cho ®Õn tr−íc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m n¨m 1945, v¨n hãa ë c¶ ba vïng

sinh th¸i trong c¸c lµng quª ViÖt Nam: vïng nói, vïng ®ång b»ng, vïng biÓn,

víi ph−¬ng thøc lao ®éng trång lóa n−íc, c¸c c«ng cô lao ®éng cßn ®¬n gi¶n.

Lèi sèng trong x· héi ViÖt Nam tr−íc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m tuy cã mét sè

nh©n tè míi, song c¸c thang bËc gi¸ trÞ ë n«ng th«n ch−a chuyÓn ®éng m¹nh.

Trong x· héi ®ã, ng−êi n«ng d©n vÉn bÞ hai tÇng ¸p bøc, bãc lét nÆng nÒ.

Mét lµ, hä bÞ bän ®Þa chñ bãc lét søc lao ®éng víi mét ®ång c«ng rÎ m¹t. Hai

lµ, hä bÞ bän thùc d©n ¸p bøc thuÕ, s−u, thuÕ ruéng rÊt nÆng. Trong t¸c phÈm

“B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p”, nhµ c¸ch m¹ng NguyÔn ¸i Quèc ®· viÕt

r»ng: “Tr−íc khi Ph¸p chiÕm cø xø nµy, trong bé thuÕ ®iÒn thæ, c¸c lµng,

ng−êi ta xÕp ®Êt ruéng c«ng còng nh− t− thµnh nhiÒu h¹ng dùa vµo c¸c lo¹i

c©y trång. ThuÕ suÊt ruéng tõ n¨m hµo ®Õn mét ®ång mét mÉu... ThuÕ ®iÒn

thæ t¨ng lªn theo tû lÖ kh¸c tïy tõng tØnh: cã n¬i t¨ng lªn mét phÇn m−êi hai,

cã n¬i mét phÇn ba, n¬i kh«ng may t¨ng ®Õn hai phÇn ba. Tõ n¨m 1890 ®Õn

n¨m 1896 thuÕ trùc thu t¨ng gÊp ®«i; tõ 1896 ®Õn 1898 l¹i t¨ng lªn gÊp r−ìi.

ThuÕ th©n t¨ng tõ mét hµo t− lªn hai ®ång r−ìi. Bän c¸ mËp cña nÒn v¨n

minh kh«ng nh÷ng ®Çu ®éc nh©n d©n An Nam b»ng r−îu vµ thuèc phiÖn mµ

cßn thi hµnh mét chÝnh s¸ch ngu d©n triÖt ®Ó”1.

Cuéc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m n¨m 1945 ®· ®¸nh ®æ chÕ ®é thùc d©n nöa

phong kiÕn, c¶i t¹o l¹i m«i tr−êng v¨n hãa réng lín ë n«ng th«n ViÖt Nam c¶

ba miÒn B¾c - Trung - Nam. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®· gi¶i phãng vµ tæ

chøc l¹i cuéc sèng cho hµng chôc triÖu nh©n d©n ë n«ng th«n nghÌo khæ, cã

n¬i cßn sèng v« cïng t¨m tèi. §¶ng Céng s¶n ®· gi¸o dôc vµ gi¸o dôc l¹i hµng

1 Hå ChÝ Minh. Toµn tËp. tËp 2. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr. 74-75 vµ 97.

triÖu n«ng d©n kh«ng biÕt ch÷ ë c¸c lµng quª thiÕu v¨n hãa vµ thiÕu ¨n. §¶ng

100

Céng s¶n ®· kh¬i dËy mét lèi sèng tÝch cùc, ®−a hµng chôc triÖu ng−êi lao

®éng ®ãi r¸ch tho¸t khái nh÷ng tËp tôc cæ x−a.

Cã thÓ nãi r»ng x· héi ViÖt Nam tuy cã mét truyÒn thèng v¨n hãa l©u

®êi, nh−ng tr−íc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m ®a sè sèng trong t×nh c¶nh bÞ bän

phong kiÕn vµ thùc d©n bãc lét ®Õn x¬ x¸c. N«ng d©n bÞ v¬ vÐt ®Õn ®ång xu

cuèi cïng. NhiÒu ng−êi lao ®éng kh«ng cã c¬m ¨n, ¸o mÆc, sèng v« cïng

khæ cùc. Trong lèi sèng ë lµng quª ®Çy rÉy nh÷ng hñ tôc. §Õn tr−íc C¸ch

m¹ng Th¸ng T¸m, lao ®éng n«ng nghiÖp lóa n−íc víi c¸c ph−¬ng thøc canh

t¸c, ch¨n nu«i ®¬n gi¶n; th−¬ng m¹i vµ giao th«ng ch−a ph¸t triÓn m¹nh. X·

héi ë ViÖt Nam tæ chøc theo x· th«n gåm nhiÒu gia téc theo thÓ chÕ chÝnh trÞ

qu©n chñ víi mét nÒn v¨n hãa cã nhiÒu phong tôc, tËp qu¸n phøc t¹p vµ mét

nÒn tÝn ng−ìng t©m linh phong phó. Do nh÷ng ®Æc ®iÓm Êy mµ lèi sèng ch−a

®−îc c¶i thiÖn. Tr−íc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m, trong c¬ cÊu giai cÊp x· héi

ch−a xuÊt hiÖn mét ®éi ngò trÝ thøc lµm khoa häc m¹nh, nhÊt lµ khoa häc tù

nhiªn, khoa häc c«ng nghÖ, th−¬ng tr−êng ch−a ph¸t triÓn lín. §«i khi cã

mét vµi nhµ kinh doanh cã tªn tuæi, nh−ng so víi nhu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ

hµng hãa, sè th−¬ng gia nµy ch−a kÝch thÝch ®−îc kinh tÕ thÞ tr−êng.

B¶n chÊt lèi sèng trong x· héi ViÖt Nam tr−íc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m

lµ lèi sèng tiÓu n«ng theo ph−¬ng thøc canh t¸c th« s¬ cña nÒn s¶n xuÊt n«ng

nghiÖp nhá lÎ. Sù nÆng vÒ n«ng nghiÖp, nÆng vÒ ®¹o lý, nÆng vÒ lµm quan vµ

h−íng vµo c¸c cuéc chiÕn tranh gi¶i phãng tæ quèc, trong x· héi truyÒn thèng

ViÖt Nam ch−a thiÕt lËp lèi sèng hiÖn ®¹i. Sù nghiªng lÖch vÒ s¶n xuÊt nhá,

c«ng nghiÖp vµ th−¬ng nghiÖp ch−a ph¸t triÓn cho nªn lèi sèng lµm viÖc theo

ph¸p luËt ch−a c¾m thËt s©u vµo ®êi sèng vµ nhµ n−íc ph¸p quyÒn còng ch−a

ra ®êi. ChiÕn l−îc æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi ®Õn n¨m 2000 ®· viÕt râ

hiÖn t−îng nµy trong lèi sèng con ng−êi ViÖt Nam “Ng−êi ViÖt Nam ®ang cã

101

nh÷ng h¹n chÕ vÒ thÓ lùc, kiÕn thøc, tay nghÒ cßn mang thãi quen s¶n xuÊt l¹c

hËu vµ dÊu Ên cña c¬ chÕ cò”1.

Cuéc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m lµ mét mèc thay ®æi lín nhÊt trong lÞch sö

x· héi ViÖt Nam hiÖn ®¹i. Nã lµm thay ®æi nhiÒu hÖ chuÈn ®· tõng ®an kÕt vµ

cæ vâ cho lèi sèng trong nÒn s¶n xuÊt tr−íc c¸ch m¹ng. Nã ®ßi hái x¸c lËp vµ

s¾p xÕp l¹i hÖ gi¸ trÞ ®Ó h×nh thµnh mét kiÓu sèng míi.

Cuéc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m ®Ò xuÊt c¸ch tiÕp tôc c¸c tiªu chÝ chuÈn

mùc vµ gi¸ trÞ truyÒn thèng vµ më ra con ®−êng bï ®¾p c¸c thiÕu hôt cña nÒn

v¨n hãa truyÒn thèng, më ®Çu qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng míi. Nã ®· ®Æt ra

vÊn ®Ò ph¸t triÓn cao ®é tinh thÇn thÝch øng vµ chñ nghÜa yªu n−íc. Tõ C¸ch

m¹ng Th¸ng T¸m n¨m 1945 hoµn c¶nh cña mäi c¸ nh©n ®· thay ®æi vÒ c¬ b¶n

sau khi chÝnh quyÒn cña nh©n d©n ®−îc thiÕt lËp. Tr−íc hÕt, chÕ ®é thùc d©n

vµ nöa phong kiÕn ®· bÞ ®¸nh ®æ. Nh÷ng c¶i t¹o kinh tÕ - x· héi, chÝnh trÞ, v¨n

hãa ®· dÉn tíi chç xãa bá nhiÒu chuÈn mùc, nhiÒu gi¸ trÞ x· héi tõng tån t¹i

l©u ®êi trong lèi sèng x· héi truyÒn thèng. §¶ng ta ®· x©y dùng mét nhµ n−íc

c«ng n«ng ®Çu tiªn ë §«ng Nam ¸ trªn tinh thÇn yªu n−íc truyÒn thèng,

h−íng tíi lý t−ëng ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi. HÖ thèng gi¸o dôc tõ

cÊp c¬ së ®Õn ®¹i häc ®−îc x©y dùng nhanh chãng, ®Æc biÖt phong trµo xãa

n¹n mï ch÷ ®−îc ph¸t ®éng trong toµn quèc ®Ó chèng “giÆc dèt”. Phong trµo

x©y dùng “§êi sèng míi” còng ®−îc ph¸t ®éng ®Ó ®Æt nÒn t¶ng cho c¸c ho¹t

®éng sèng míi. Mét thuéc tÝnh míi cña nh©n c¸ch ViÖt Nam ®· h×nh thµnh:

®ã lµ chñ nghÜa yªu n−íc, lÊy viÖc b¶o vÖ nÒn ®éc lËp cña d©n téc lµm ®¹i

nghÜa, lÊy t×nh ®ång bµo lµm nÒn t¶ng. Tinh thÇn yªu n−íc nµy lµ tinh thÇn

yªu n−íc kiÓu míi, kh¸c h¼n víi chñ nghÜa yªu n−íc vÞ kû. §©y lµ tinh thÇn

yªu n−íc - quèc tÕ v« s¶n. §©y lµ mét b−íc chuyÓn träng ®¹i trong qu¸ tr×nh

h×nh thµnh lèi sèng kiÓu míi - më ®Çu cho nh÷ng phÈm chÊt tèt ®Ñp cña lèi

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. ChiÕn l−îc æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi ®Õn n¨m 2000. Nxb.

ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1991, tr.5.

sèng d©n téc hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam. Tinh thÇn ®oµn kÕt toµn d©n téc kh«ng

102

ph©n biÖt giai cÊp, chñng téc, t«n gi¸o ®· ®−îc kh¬i dËy. Chñ nghÜa yªu n−íc

Êy mang tÝnh lý t−ëng mµ cã ng−êi gäi lµ tÝnh chÊt l·ng m¹n ®Õn møc kh«ng

chØ giÆc ngo¹i x©m mµ “giÆc dèt” ®e do¹ kh¾p n¬i, song x· héi vÉn ph¸t triÓn

m¹nh mÏ. Chñ nghÜa yªu n−íc Êy ®· lµ mét hÖ chuÈn mùc chÝnh trÞ, ®¹o ®øc

vµ thÈm mü ®−îc kh¸ch quan hãa, ®· thÓ hiÖn ra trªn nhiÒu mÆt cña ho¹t ®éng

sèng s«i ®éng cña c¸ch m¹ng ë ViÖt Nam sau C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m. Chñ

tÞch Hå ChÝ Minh ®· nãi: “Tinh thÇn yªu n−íc còng nh− c¸c thø cña quý. Cã

khi ®−îc tr−ng bµy trong tñ kÝnh, trong b×nh pha lª, râ rµng, dÔ thÊy. Nh−ng

còng cã khi cÊt dÊu kÝn trong r−¬ng, trong hßm. Bæn phËn cña chóng ta lµ lµm

cho nh÷ng kÝn ®¸o Êy ®−îc ®−a ra tr−ng bµy”1.

Chñ nghÜa yªu n−íc quèc tÕ Êy ®· ®iÒu tiÕt hµnh vi cã tÝnh chÊt x· héi

réng lín, “nã kÕt thµnh mét lµn sãng v« cïng m¹nh mÏ, to lín, nã v−ît qua

mäi nguy hiÓm, khã kh¨n, nã nhÊn ch×m tÊt c¶ lò b¸n n−íc vµ lò c−íp n−íc”2

§Õ quèc Ph¸p vµ Mü thiÕt lËp chÝnh quyÒn bï nh×n ë c¸c vïng bÞ chiÕm

®ãng. Chóng ®−a ra mét chñ nghÜa yªu n−íc gi¶ dèi d−íi chiªu bµi “chñ nghÜa

quèc gia”, coi ®ã lµ mét chuÈn mùc chÝnh trÞ, ph¸p lý trong lèi sèng mµ chóng

®· thiÕt lËp.

Chñ nghÜa yªu n−íc quèc tÕ kh¸c vÒ c¨n b¶n víi “chñ nghÜa vÞ quèc”.

Nã t¹o ra nh÷ng phÈm chÊt rÊt tèt ®Ñp cho lèi sèng míi. Nh©n d©n ViÖt Nam

tiÕn hµnh cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc kh«ng ®¬n ®éc mµ lu«n cã sù liªn

minh víi nh©n d©n Ph¸p, nh©n d©n Mü vµ ®−îc sù ñng hé réng r·i cña loµi

ng−êi tiÕn bé. Bëi v× nh©n d©n ViÖt Nam kh«ng chØ ®Êu tranh cho lîi Ých cña

m×nh, mµ cßn v× chÝnh nghÜa vµ c«ng lý chung cña loµi ng−êi. Chñ nghÜa quèc

tÕ Êy lµm cho lèi sèng míi ngay tõ ®Çu lóc h×nh thµnh ®· x¸c lËp ®−îc mèi

quan hÖ réng r·i víi c¶ loµi ng−êi tiÕn bé.

Sù nghiÖp gi¶i phãng d©n téc d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n ViÖt

1 2 Hå ChÝ Minh. Toµn tËp. tËp 9. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr..256.

Nam, tr−íc hÕt lµ sù nghiÖp gi¶i phãng ng−êi lao ®éng. LÇn ®Çu tiªn trong lÞch

103

sö x· héi ViÖt Nam, ng−êi lao ®éng ®· cã vÞ trÝ xøng ®¸ng trong x· héi. Tõ lao

®éng lµm thuª, lao ®éng khæ cùc, §¶ng ta ®· thiÕt lËp c¸c chuÈn mùc coi lao

®éng kh«ng cßn chØ lµ mét ph−¬ng tiÖn ®Ó tån t¹i, mµ cßn lµ mét ho¹t ®éng ®Ó

phôc vô cho lîi Ých tèi cao cña d©n téc. ý thøc lao ®éng ®· trë thµnh mét thuéc

tÝnh cña nh©n c¸ch. ChuÈn mùc x· héi nµy kh«ng chØ lµ chuÈn mùc ®¹o ®øc, mµ

cßn lµ mét chuÈn mùc ph¸p luËt, bëi v× lao ®éng ®· trë thµnh nghÜa vô c«ng

d©n. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· nãi: lao ®éng lµ nghÜa vô thiªng liªng, lµ nguån

sèng, lµ c¸i t¹o ra h¹nh phóc cho nhiÒu thÕ hÖ. Lao ®éng ®· trë thµnh chuÈn

mùc quan träng cña lèi sèng míi.

§Ó thùc hiÖn s¶n xuÊt vµ chiÕn ®Êu cã hiÖu qu¶, x· héi ph¶i ®−îc tæ

chøc thµnh nh÷ng ®¬n vÞ, nh÷ng tËp thÓ kh«ng chØ ë trong qu©n ®éi, trong xÝ

nghiÖp, trong c¬ quan, mµ cßn ë trong lµng, x· víi nh÷ng tæ ®æi c«ng, tæ hîp

t¸c. ý thøc lµng, x· ®· trë thµnh mét chuÈn mùc x· héi trong lÞch sö, giê ®©y

®−îc ph¸t huy m¹nh mÏ d−íi mét h×nh thøc míi, kh«ng chØ ®ãng khung ë “lÖ

lµng”, mµ cßn lµ nh÷ng chuÈn mùc ®−îc h×nh thµnh d−íi sù h×nh thµnh cña kû

luËt vµ ph¸p luËt. V× vËy, mäi thuéc tÝnh míi cña lèi sèng lµ chñ nghÜa tËp thÓ,

sù t−¬ng th©n t−¬ng ¸i kh«ng chØ lµ mét chuÈn mùc ®¹o ®øc mµ cßn trë thµnh

chuÈn mùc ph¸p lý, chÝnh trÞ. ChuÈn mùc nµy t¹o thµnh néi dung rÊt míi, rÊt

quan träng cña lèi sèng míi d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng.

Chñ nghÜa yªu n−íc, chñ nghÜa quèc tÕ, ý thøc lao ®éng, ý thøc tËp thÓ

lµm næi lªn mét phÈm gi¸ cña con ng−êi lµ ý thøc lµm chñ kh«ng chØ ®èi víi

b¶n th©n mµ cßn ®èi víi x· héi. Nã chÝnh lµ néi dung míi, néi dung c¬ b¶n,

néi dung khung cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng. ý

thøc tËp thÓ ®ã, kh«ng chØ béc lé trong quyÒn b¶o vÖ ®éc lËp, tù do cña tæ

quèc, mµ cßn cô thÓ h¬n n÷a ë viÖc b¶o vÖ quyÒn lµm chñ ®Þa ph−¬ng, lµng,

x· mµ mäi ng−êi sinh sèng hµng ngµy. Tõ néi dung yªu n−íc quèc tÕ, ý thøc

lao ®éng lµm chñ, ý thøc tËp thÓ, mét tinh thÇn d©n chñ míi ®−îc x¸c lËp

trong lèi sèng míi.

Sù biÕn ®æi c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng trong C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m vµ

cuéc kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p mang tÝnh liªn tôc víi nh÷ng néi dung

104

vµ môc tiªu liªn tôc: gi¶i phãng tæ quèc, giµnh ®éc lËp tù do, t¹o nªn nh÷ng

chuyÓn biÕn rÊt c¬ b¶n trong lèi sèng ë ViÖt Nam. §Þnh h−íng x· héi chñ

nghÜa cña sù biÕn ®æi nµy ®· râ. §Þnh h−íng nµy b−íc ®Çu ë tÇm vãc cña cuéc

c¸ch m¹ng d©n chñ nh©n d©n. Nh©n d©n ®−îc trao quyÒn d©n chñ. Trong giai

®o¹n ®Çu cña cuéc c¸ch m¹ng d©n téc, d©n chñ nh©n d©n, nh©n d©n ®−îc lµm

chñ trong nhiÒu lÜnh vùc. BÇu cö, øng cö vµ gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò träng ®¹i.

Cã thÓ nãi nh÷ng thµnh tè c¬ b¶n cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ®· nhen

nhãm trong ®êi sèng x· héi, mÆc dï ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi chñ nghÜa

ch−a ®−îc x¸c lËp trong giai ®o¹n nµy.

Trong khu«n khæ cña cuéc c¸ch m¹ng d©n téc d©n chñ nh©n d©n, lèi

sèng míi ®· h−íng vµo ba nguyªn t¾c quan träng nhÊt cña qu¸ tr×nh vËn ®éng

v¨n hãa: D©n téc hãa, khoa häc hãa vµ ®¹i chóng hãa. Víi ba nguyªn t¾c nµy,

lèi sèng míi h−íng tíi sù ph¸t triÓn hµi hßa míi gi÷a d©n téc vµ quèc tÕ,

tr−íc hÕt lµ gi÷a c¸ nh©n vµ céng ®ång.

Lèi sèng tr−íc cuéc c¸ch m¹ng d©n téc d©n chñ ë ViÖt Nam khi ch−a

thµnh lËp §¶ng Céng s¶n tuy ®· tiÕp biÕn nhiÒu hÖ t− t−ëng, nh−ng thùc chÊt

lµ lèi sèng theo chñ nghÜa d©n téc chËt hÑp vµ pha c¶ chñ nghÜa vÞ chñng §¹i

ViÖt. Trong lèi sèng Êy kh«ng cã mét c¬ cÊu giai cÊp cho mét nÒn khoa häc

ph¸t triÓn. C¸c trÝ thøc th−êng ®i lµm quan, khi b·i triÒu th× thµnh thÇy ®å,

thÇy thuèc vµ thÇy ®Þa lý ®Ó d¹y ch÷, ch÷a bÖnh vµ trÊn an t©m linh. Trong

quan giíi, thi tho¶ng cã ng−êi lËp binh th−, quèc ph¸p, nghiªn cøu lÞch sö, chø

tuyÖt nhiªn trong x· héi ch−a x¸c lËp ®−îc mét lèi sèng h−íng tíi gi¶i phãng

nh÷ng ng−êi lao ®éng khái ¸p bøc, bãc lét. ChØ tõ khi cã §¶ng Céng s¶n, vÊn

®Ò c¬ b¶n cña c¸ch m¹ng ViÖt Nam míi ®−îc ®Æt ra vµ §¶ng Céng s¶n ®· ®Ò

xuÊt c¸c chuÈn mùc míi, x©y dùng nÒn v¨n hãa míi, lèi sèng míi.

NhËn thøc râ b¶n chÊt cña lèi sèng cò, §¶ng Céng s¶n ®· ®Ò ra ba

nguyªn t¾c vËn ®éng ®æi míi v¨n hãa ViÖt Nam. Thùc chÊt ®ã lµ hÖ nh÷ng

ph−¬ng thøc c¬ b¶n x©y dùng lèi sèng míi. Nguyªn t¾c tÝnh d©n téc hãa bao

chøa mét hÖ vÊn ®Ò rÊt s©u s¾c cña sù nghiÖp x©y dùng lèi sèng míi. Nã

kh«ng chØ mang ý nghÜa chÝnh trÞ phôc vô cho cuéc c¸ch m¹ng d©n téc, d©n

105

chñ. ý nghÜa v¨n hãa cña nã to lín vµ l©u dµi h¬n nhiÒu. Nã kh¼ng ®Þnh mäi

lèi sèng ®Òu b×nh ®¼ng, kh«ng cã lèi sèng cña d©n téc lín chÌn Ðp lèi sèng

cña d©n téc nhá. Lèi sèng míi ë ViÖt Nam cã sù hßa hîp trong nã c¸c gi¸ trÞ

v¨n hãa cña c¸c d©n téc anh em.

§óng vµo lóc §¶ng Céng s¶n tuyªn bè ba nguyªn t¾c d©n téc hãa, ®¹i

chóng hãa, khoa häc hãa trong c¸c ho¹t ®éng sèng ë ViÖt Nam, bän ph¸t xÝt

míi ®· lîi dông nh÷ng thµnh qu¶ cña cuéc c¸ch m¹ng khoa häc, kü thuËt nöa

®Çu thÕ kû XX, quèc tÕ hãa sù bãc lét gi¸ trÞ thÆng d−, ®Þnh ¸p ®Æt chñ nghÜa

cùc quyÒn lªn c¸c d©n téc cã nh÷ng nÒn khoa häc - c«ng nghiÖp l¹c hËu. Ba

nguyªn t¾c x©y dùng nÒn v¨n hãa míi, lèi sèng míi trong khu«n khæ cuéc c¸ch

m¹ng d©n téc d©n chñ nh©n d©n ë ViÖt Nam ®· kh¼ng ®Þnh qu¸ tr×nh khoa häc

hãa trong sù nghiÖp x©y dùng nÒn v¨n hãa míi, lèi sèng míi. V× thÕ khoa häc

mang mét ý nghÜa thêi ®¹i mµ b¶n chÊt cña nã lµ hiÖn ®¹i hãa lèi sèng. ChØ cã

khoa häc míi ®−a lèi sèng míi ë ViÖt Nam b−íc vµo thêi ®¹i míi. ChØ cã khoa

häc míi c¶i t¹o ®−îc c¸c phong tôc, tËp qu¸n l¹c hËu. ChØ cã khoa häc míi b¾t

kÞp ®−îc nÒn v¨n minh thÕ giíi. Mét lèi sèng dùa trªn qu¸ tr×nh khoa häc hãa,

tøc lµ c¸c hÖ chuÈn cña c¸i ®óng, cña luËt ph¸p, cña c¸c quy luËt kh¸ch quan

®· ®Þnh h−íng cho viÖc c¶i t¹o nh÷ng nh©n tè l¹c hËu trong lèi sèng cò. Thùc

chÊt ®ã lµ mét chuÈn mùc sèng mang mét diÖn m¹o hiÖn ®¹i ch−a tõng cã

trong lÞch sö ph¸t triÓn d©n téc.

Lèi sèng trong c¸c nÒn v¨n hãa truyÒn thèng cã sù ph¸t triÓn −u tiªn

cña c¸c quan hÖ ®¹o ®øc. Sù ph¸t triÓn −u tiªn ®ã kh«ng hÒ dùa trªn c¬ së nhµ

n−íc ph¸p quyÒn, mµ chñ yÕu lµ dùa vµo d− luËn cña céng ®ång.

X©y dùng lèi sèng míi mang tÝnh khoa häc lµ mét b−íc tiÕn quan träng

trong qu¸ tr×nh gi¶i phãng c¸ nh©n. ChÝnh ë ph−¬ng T©y vµo thÕ kû XVIII, c¸c

®Þnh chuÈn tù do, b×nh ®¼ng, b¸c ¸i ®−îc thiÕt lËp trong ®êi sèng v¨n hãa lµ do

khoa häc ®· ph¸t triÓn vµ chÕ ®é tam quyÒn ph©n lËp ®· ra ®êi. §Þnh chuÈn

khoa häc hãa trong mäi ho¹t ®éng sèng do §¶ng ta khëi x−íng lµ thµnh qu¶

ph¸t triÓn chÝn muåi cña nÒn d©n chñ quèc tÕ vµ c¸c thµnh tùu cña khoa häc,

kü thuËt cña thêi ®¹i. Nguyªn t¾c vËn ®éng v¨n hãa sèng vµ lµm viÖc theo lèi

106

sèng nµy thùc sù cã tÝnh chÊt c¸ch m¹ng triÖt ®Ó vÒ néi dung. §ã lµ mét thµnh

tùu to lín trong viÖc x¸c ®Þnh mét trong c¸c chuÈn mùc quan träng cña lèi

sèng míi trong khu«n khæ cuéc c¸ch m¹ng d©n téc d©n chñ nh©n d©n.

Nguyªn t¾c ®¹i chóng hãa c¸c ho¹t ®éng sèng lµ mét nguyªn t¾c quan

träng cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin khi x©y dùng lèi sèng míi. Nguyªn t¾c ®¹i

chóng hãa lµ quan ®iÓm cã tÝnh c¸ch m¹ng mµ chñ nghÜa M¸c ®· nãi vÒ vai

trß to lín cña quÇn chóng nh©n d©n trong sù nghiÖp x©y dùng cuéc sèng míi.

§¹i chóng hãa kh«ng ph¶i lµ h¹ thÊp c¸c gi¸ trÞ vµ chÊt l−îng sèng, mµ ng−îc

l¹i, nã lµm cho lèi sèng g¾n víi nh©n d©n, phôc vô nh©n d©n, ph¸t huy nh÷ng

tµi n¨ng trong nh©n d©n. §ã lµ mét nguyªn t¾c gi¶i phãng n¨ng lùc s¸ng t¹o to

lín mµ ch−a tõng cã mét thêi ®iÓm nµo, dï lµ thêi ®iÓm giai cÊp phong kiÕn

®ang lªn, cã ®−îc trong qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng cña x· héi.

Cã thÓ nãi dùa trªn c¸c t− t−ëng cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, §¶ng ta ®·

®Þnh h−íng lèi sèng míi ë ViÖt Nam theo mét hÖ chuÈn mùc rÊt s¸ng t¹o. HÖ

chuÈn nµy ph¶n ¸nh mét phong trµo c¸ch m¹ng s«i ®éng tõ lßng s©u cña c¬

cÊu x· héi ViÖt Nam nh÷ng ngµy tiÒn khëi nghÜa, vµ chÝnh chuÈn mùc míi

nµy cña §¶ng ®· t¹o nªn mét cao trµo yªu n−íc s«i sôc trong c¸ch m¹ng d©n

téc d©n chñ nh©n d©n. Nã gi¶i phãng m¹nh mÏ n¨ng lùc s¸ng t¹o c¸ nh©n vµ

sù ph¸t triÓn míi cña céng ®ång. V× lÏ ®ã, kh¶ n¨ng gi¶i phãng cña ba nguyªn

t¾c x©y dùng ®êi sèng míi cña §¶ng chøa chÊt mét n¨ng lùc c¸ch m¹ng tiÒm Èn.

¸nh s¸ng cña chóng më ®−êng, räi chiÕu xuèng lßng s©u cña x· héi, lµm bËt dËy

c¸c kh¶ n¨ng s¸ng t¹o vµ khªu gîi trong tËn cïng t©m kh¶m nh÷ng kh¸t väng

sèng cña hµng triÖu quÇn chóng ®· tõng bÞ lÞch sö dån nÐn vµ bá quªn.

Ba nguyªn t¾c x©y dùng nÒn v¨n hãa míi, lèi sèng míi cña §¶ng Céng

s¶n ViÖt Nam ®· thu ®−îc nh÷ng thµnh tùu rÊt to lín khi nã ®i vµo cuéc sèng.

T¸c dông më ®−êng, c¬ cÊu l¹i nÒn v¨n hãa ViÖt Nam rÊt râ rÖt. Nã t¹o ra mét

sù ph¸t triÓn hµi hßa míi gi÷a c¸ nh©n vµ céng ®ång, gi÷a d©n téc vµ quèc tÕ,

mµ lèi sèng trong c¸c x· héi truyÒn thèng ch−a hÒ cã. TÝnh chÊt më ®−êng cña

nã thùc sù vÜ ®¹i vµ c¸ch m¹ng, nã ®Æt nÒn mãng cho toµn bé sù ph¸t triÓn m¹nh

107

mÏ trong c¸c cao trµo thi ®ua s¶n xuÊt vµ chiÕn ®Êu, x©y dùng, b¶o vÖ tæ quèc

nh÷ng n¨m ®Çu cña c¸ch m¹ng d©n téc d©n chñ nh©n d©n.

T¹i §¹i héi v¨n hãa Toµn quèc th¸ng 7-1948, Tæng BÝ th− §¶ng Céng

s¶n Tr−êng Chinh lóc ®ã kh¼ng ®Þnh r»ng: “V¨n hãa d©n chñ míi ViÖt Nam

ph¶i gåm ®ñ ba tÝnh chÊt: d©n téc - khoa häc vµ ®¹i chóng”1. N¨m 1951, trong

B¸o c¸o chÝnh trÞ ®äc t¹i §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc §¶ng Lao ®éng ViÖt

Nam, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh nhÊn m¹nh ph−¬ng ch©m nµy vµ nãi râ h¬n ®iÒu

kiÖn cña nã r»ng, “Ph¸t triÓn nh÷ng truyÒn thèng tèt ®Ñp cña v¨n hãa d©n téc

vµ hÊp thu nh÷ng c¸i míi cña v¨n hãa tiÕn bé thÕ giíi ®Ó x©y dùng mét nÒn

v¨n hãa ViÖt Nam cã tÝnh d©n téc, khoa häc vµ ®¹i chóng2.

ý t−ëng cña §¶ng ta vÒ vÊn ®Ò x©y dùng lèi sèng míi ViÖt Nam cã tÝnh

chÊt d©n téc, khoa häc vµ ®¹i chóng ph¶i dùa trªn sù ph¸t triÓn nh÷ng truyÒn

thèng v¨n hãa d©n téc tèt ®Ñp vµ hÊp thu nh÷ng c¸i míi cña v¨n hãa tiÕn bé

thÕ giíi ®· më réng sù nghiÖp ®æi míi lèi sèng míi ViÖt Nam. Nã t¹o nªn

trong c¸c ho¹t ®éng sèng cña x· héi nh÷ng quan hÖ nh©n ¸i, khoan dung, mÆc

dÇu møc sèng ch−a cao.

Phong trµo gi¶i phãng d©n téc ë ViÖt Nam ®· t¹o ra nh÷ng chuÈn mùc

sèng míi thóc ®Èy toµn diÖn c¸c ho¹t ®éng sèng cña d©n téc. Gi÷a lóc ®ã b¾t

®Çu cã søc Ðp cña quan hÖ quèc tÕ, vµ ®Þnh h−íng lèi sèng cña chóng ta l¹i

h−íng vÒ mét kiÓu mÉu chñ nghÜa x· héi véi v·. V× vËy, néi dung cña lèi sèng

theo c¸c chuÈn mùc d©n téc hãa, hiÖn ®¹i hãa ®· ®−îc thay thÕ b»ng chuÈn

mùc néi dung x· héi chñ nghÜa vµ tÝnh chÊt d©n téc.

Trong t− t−ëng cña §¶ng ta lóc nµy, lèi sèng kh«ng ë bªn ngoµi thùc tiÔn

c¸ch m¹ng vµ lÞch sö. Lèi sèng vËn ®éng vµ g¾n bã h÷u c¬ víi c¸c phong trµo

c¸ch m¹ng. Lèi sèng lµ mét thµnh tè chñ yÕu cña sù vËn ®éng lÞch sö thùc tÕ cña

x· héi ViÖt Nam tiÕn tõ nÒn s¶n xuÊt nhá lªn nÒn s¶n xuÊt lín x· héi chñ nghÜa.

tr.100.

2 Hå ChÝ Minh. Toµn tËp, tËp 6, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr.173.

1 Tr−êng Chinh. C¸ch m¹ng d©n téc, d©n chñ nh©n d©n ViÖt Nam, tËp II, Nxb. Sù thËt, Hµ Néi, 1976,

108

Cuéc c¸ch m¹ng d©n téc, d©n chñ nh©n d©n tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi ë

ViÖt Nam lµ mét cuéc c¸ch m¹ng nh©n d©n ®Çy s¸ng t¹o. Chóng ta ph¶i ph¸t

huy kh¶ n¨ng s¸ng t¹o cña nh©n d©n trong x©y dùng lèi sèng míi.

Theo lý thuyÕt cña nhiÒu nhµ l·nh ®¹o v¨n hãa m¸cxit th× cuéc c¸ch m¹ng vÒ v¨n

hãa sÏ thùc hiÖn sau cïng khi ®· hoµn thµnh c¸c cuéc c¸ch m¹nh vÒ kinh tÕ, vÒ

chÝnh trÞ. Trong t− t−ëng cña §¶ng ta lóc ®ã “n−íc ta kh«ng nhÊt ®Þnh cø ph¶i

chê lµm c¸ch m¹ng kinh tÕ råi míi b¾t ®Çu lµm c¸ch m¹ng v¨n hãa”1. Bëi v×,

tr×nh ®é v¨n hãa vµ hiÓu biÕt kü thuËt cña nh©n d©n ta cßn rÊt thÊp kÐm, nã

kh«ng thÓ ®¸p øng ®−îc víi c¸c yªu cÇu ph¸t triÓn cao vÒ kinh tÕ. V× thÕ, “muèn

cho c«ng cuéc c¶i t¹o vµ x©y dùng kinh tÕ theo chñ nghÜa x· héi mau chãng

giµnh th¾ng lîi, chÕ ®é kinh tÕ l¹c hËu cò mau chãng c¶i biÕn thµnh chÕ ®é s¶n

xuÊt lín c¬ giíi hãa x· héi chñ nghÜa, chóng ta ph¶i tiÕn hµnh vµ ®Èy m¹nh cuéc

c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa vÒ v¨n hãa vµ kü thuËt”2.

T− t−ëng c¸ch m¹ng vÒ v¨n hãa ph¶i tiÕn hµnh ®ång thêi víi cuéc c¸ch

m¹ng vÒ quan hÖ s¶n xuÊt vµ lùc l−îng s¶n xuÊt lµ mét t− t−ëng lín cña §¶ng ta,

t¹o ®iÒu kiÖn cïng mét lóc lµm n¶y sinh ®ång bé c¸c phÈm chÊt kh¸c nhau trong

lèi sèng. T− t−ëng Êy ®· t¹o b−íc ®ét ph¸ kh¾c phôc nh÷ng c¶n trë vÒ tr×nh ®é

d©n trÝ, ®Èy nhanh cuéc c¸ch m¹ng kü thuËt, t¹o ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cho cuéc c¶i

t¹o x· héi chñ nghÜa vÒ quan hÖ s¶n xuÊt ë n−íc ta trong nh÷ng n¨m 60 - 70 cña

thÕ kû XX. Hµng v¹n con em c«ng n«ng ®· b−íc ch©n vµo cöa tr−êng ®¹i häc,

nhiÒu phong tôc, tËp qu¸n l¹c hËu ®−îc c¶i t¹o, diÖn m¹o v¨n hãa x· héi ®· khëi

s¾c sau bao nhiªu n¨m kÐm ph¸t triÓn. Cã thÓ nãi, t− t−ëng cña §¶ng ta vÒ viÖc

tiÕn hµnh ®ång thêi ba cuéc c¸ch m¹ng: c¸ch m¹ng quan hÖ s¶n xuÊt, c¸ch m¹ng

kü thuËt, c¸ch m¹ng v¨n hãa ®· më ra mét qu¸ tr×nh ®æi míi toµn diÖn ®êi sèng

vËt chÊt vµ ®êi sèng tinh thÇn cña x· héi ta sau nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû XX.

Tõ ph©n tÝch t×nh h×nh x· héi ViÖt Nam tr−íc khi b−íc vµo x©y dùng cuéc

sèng míi ®· tõng chÞu ¶nh h−ëng nÆng nÒ cña nhiÒu hÖ t− t−ëng l¹c hËu, tõ ph©n

1 Lª DuÈn. TuyÓn tËp, tËp 1 (1950-1975). Nxb. Sù thËt Hµ Néi, 1987, tr.185. 2 Lª DuÈn. S®d. tr.185 -186.

tÝch tÝnh ®éc lËp t−¬ng ®èi vµ quy luËt cña sù ph¸t triÓn t− t−ëng cña ®êi sèng x·

109

héi, §¶ng ta ®· quan t©m s©u s¾c ®Õn cuéc c¸ch m¹ng t− t−ëng. Theo quan niÖm

cña §¶ng ta: “T− t−ëng, v¨n hãa, kü thuËt lµ ba mÆt cã liªn hÖ chÆt chÏ víi nhau

vµ thóc ®Èy nhau ph¸t triÓn, nh−ng t− t−ëng vÉn lµ c¬ së”3. C¸ch m¹ng v¨n hãa

vµ kü thuËt kh«ng thÓ tiÕn hµnh tèt, nÕu xa rêi nh÷ng thµnh qu¶ cña c¸ch

m¹ng t− t−ëng. V× thÕ, trong hÖ lý luËn vÒ v¨n hãa cña §¶ng ta lóc ®ã, c¸ch

m¹ng v¨n hãa lu«n lu«n g¾n liÒn víi c¸ch m¹ng t− t−ëng. §ã lµ c¬ së quan

träng t¹o nªn lèi sèng cã t− t−ëng x· héi chñ nghÜa.

HiÓu râ nh÷ng t− t−ëng ®óng cã thÓ trë thµnh søc m¹nh vËt chÊt to

lín c¶i t¹o x· héi cò, n©ng cao tinh thÇn yªu n−íc, ý chÝ tù lËp tù c−êng

v−¬n tíi lý t−ëng ®Ñp ®Ï, §¶ng ta cho r»ng, nhiÒu lóc c¸ch m¹ng t− t−ëng

vµ v¨n hãa ph¶i ®i tiªn phong vµ v−ît tr−íc c¸ch m¹ng vÒ kinh tÕ. T− t−ëng

nµy ®· gãp phÇn thóc ®Èy qu¸ tr×nh ®−a chñ nghÜa M¸c - Lªnin, ®−a nh÷ng

t− t−ëng x· héi chñ nghÜa, gi¸o dôc chñ nghÜa yªu n−íc quèc tÕ m¹nh h¬n,

nhanh h¬n trong x· héi ta, khi nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt x· héi chñ nghÜa

ch−a ®−îc ®Þnh h×nh trong thùc tÕ. Lý luËn vÒ c¸ch m¹ng t− t−ëng g¾n liÒn

víi c¸ch m¹nh v¨n hãa, c¸ch m¹ng t− t−ëng ph¶i ®i tr−íc mét b−íc ®· ph¸t

huy m¹nh mÏ lßng tù hµo d©n téc, tinh thÇn quËt c−êng, bÊt khuÊt vµ truyÒn

thèng anh dòng cña nh©n d©n ta trong thêi kú x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë

miÒn B¾c vµ ®Êu tranh thèng nhÊt n−íc nhµ.

Theo quan ®iÓm cña §¶ng ta lóc ®ã, c¸ch m¹ng trªn lÜnh vùc v¨n hãa

ë n−íc ta tøc lµ cuéc c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa vÒ t− t−ëng vµ v¨n hãa.

Cuéc c¸ch m¹ng nµy ngoµi mèi quan hÖ víi cuéc c¸ch m¹ng quan hÖ s¶n

xuÊt, c¸ch m¹ng kü thuËt, nã cßn mang môc tiªu néi t¹i cña nã. Cô thÓ,

cuéc c¸ch m¹ng nµy cã ba môc tiªu néi t¹i: Mét lµ, kh¾c phôc, c¶i t¹o vµ

quÐt s¹ch nh÷ng tµn d− cña c¸c hÖ t− t−ëng l¹c hËu vµ ph¶n ®éng, nh÷ng quan

hÖ v¨n hãa lçi thêi kh«ng phï hîp víi qu¸ tr×nh c¸ch m¹ng cña nh©n d©n ta.

Hai lµ, ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng, “®ång thêi nã ph¶i lµ sù kÕt tinh vµ

n©ng lªn mét tÇm cao míi nh÷ng g× tèt ®Ñp nhÊt trong truyÒn thèng bèn ngµn

3 Lª DuÈn VÒ v¨n hãa v¨n nghÖ. Nxb. V¨n hãa Th«ng tin, Hµ Néi, 1997, tr.170. 110

n¨m cña t©m hån ViÖt Nam, cña v¨n hãa ViÖt Nam"1 Ba lµ “x©y dùng mét x·

héi v¨n hãa cao. NÒn v¨n hãa trong x· héi Êy lµ mét nÒn v¨n hãa cã néi dung

x· héi chñ nghÜa vµ tÝnh chÊt d©n téc”2.

Ba môc tiªu nµy cã liªn hÖ néi t¹i víi nhau. Môc tiªu thø nhÊt lµm tiÒn

®Ò thùc hiÖn môc tiªu thø hai vµ thø ba. Môc tiªu thø hai vµ thø ba thóc ®Èy

nhanh h¬n viÖc hoµn thµnh môc tiªu thø nhÊt vµ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó môc tiªu thø

nhÊt sím hoµn thµnh. Môc tiªu tæng qu¸t cña cuéc c¸ch m¹ng x· héi chñ

nghÜa vÒ t− t−ëng vµ v¨n hãa lµ t¹o ra mét cuéc sèng tinh thÇn phong phó

nh»m tháa m·n c¶ nhu cÇu vËt chÊt vµ v¨n hãa ngµy cµng t¨ng cña x· héi.

Cuéc c¸ch m¹ng Êy sÏ “biÕn mäi gi¸ trÞ v¨n hãa thµnh tµi s¶n cña nh©n d©n vµ

lµm cho nh©n d©n trë thµnh ng−êi s¸ng t¹o trùc tiÕp ra mäi gi¸ trÞ v¨n hãa”3.

Cã thÓ nãi ý t−ëng mang c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa tr¶ l¹i cho nh©n d©n vµ lµm

cho nh©n d©n trë thµnh ng−êi trùc tiÕp s¸ng t¹o ra mäi gi¸ trÞ v¨n hãa lµ mét ý

t−ëng mang néi dung gi¶i phãng rÊt s©u s¾c. C¸c nÒn v¨n hãa tr−íc chñ nghÜa

x· héi ph¸t triÓn nh− lµ nÒn v¨n hãa cña thiÓu sè thuéc giai cÊp thèng trÞ. C¸c

gi¸ trÞ v¨n hãa cña nh©n d©n ch−a phôc vô lîi Ých cña nh©n d©n. §éc quyÒn

v¨n hãa cña thiÓu sè ®· t¹o ra nh÷ng m©u thuÉn s©u s¾c trong h−ëng thô vµ

s¸ng t¹o v¨n hãa. Cuéc c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa vÒ t− t−ëng vµ v¨n hãa ph¶i

gi¶i quyÕt m©u thuÉn Êy b»ng c¸ch mang v¨n hãa trë vÒ víi nh©n d©n. V¨n hãa

ph¶i do nh©n d©n s¸ng t¹o, v¨n hãa v× nh©n d©n vµ v¨n hãa cña nh©n d©n.

Trong t− t−ëng cña §¶ng ta vÒ môc tiªu cña cuéc c¸ch m¹ng x· héi chñ

nghÜa trªn lÜnh vùc t− t−ëng vµ v¨n hãa kh«ng chØ ®¬n thuÇn mang v¨n hãa nãi

chung trë vÒ víi nh©n d©n, mµ h¬n thÕ, cuéc c¸ch m¹ng t− t−ëng vµ v¨n hãa

cña chóng ta ph¶i t¹o ra ®−îc mét nÒn v¨n hãa cã néi dung x· héi chñ nghÜa

vµ tÝnh chÊt d©n téc. §ã lµ nÒn v¨n hãa g¾n víi hÖ t− t−ëng M¸c - Lªnin,

tËp 2, tr.151-152.

2 Lª DuÈn. S®d, tr.151-152 3 Lª DuÈn. S®d, tr.151-152

1 Lª DuÈn. X©y dùng nÒn v¨n hãa míi, con ng−êi míi x· héi chñ nghÜa. Nxb. V¨n hãa, Hµ Néi, 1977,

111

thèng nhÊt gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i, d©n téc vµ téc ng−êi, d©n téc vµ

quèc tÕ, c¸ nh©n vµ x· héi. Vµ ®ã còng chÝnh lµ néi dung vµ ®Æc ®iÓm cña lèi

sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ë ViÖt Nam.

T− t−ëng c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa vÒ t− t−ëng vµ v¨n hãa cña §¶ng

ta tiÕp nèi vµ n©ng lªn mét tÇm cao míi so víi c¸c chuÈn mùc d©n téc hãa, ®¹i

chóng hãa, khoa häc hãa, ®· t¹o nªn mét giai ®o¹n ph¸t triÓn míi trong lÞch

sö v¨n hãa ViÖt Nam: giai ®o¹n v¨n hãa x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë miÒn

B¾c vµ ®Êu tranh thèng nhÊt n−íc nhµ. Tõ nh÷ng ®Þnh h−íng quan träng vÒ t−

t−ëng vµ v¨n hãa cña §¶ng ta, nh©n d©n ta ®· x©y dùng ®−îc mét nÒn v¨n hãa

mang nh÷ng nÐt hµo hïng cña lÞch sö d©n téc x©y dùng chñ nghÜa x· héi vµ

®Êu tranh thèng nhÊt n−íc nhµ, ®· sèng mét lèi sèng v−ît qua gian khæ, anh

dòng v−¬n lªn v× tæ quèc x· héi chñ nghÜa.

VÊn ®Ò trung t©m cña c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa trªn lÜnh vùc t−

t−ëng vµ v¨n hãa ë ViÖt Nam lµ x©y dùng con ng−êi ViÖt Nam míi. Do b¶n

chÊt cña v¨n hãa g¾n liÒn víi tr×nh ®é ph¸t triÓn x· héi cña con ng−êi, nªn

viÖc x©y dùng nÒn v¨n hãa míi ë ViÖt Nam g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn

cña con ng−êi ViÖt Nam. Con ng−êi ViÖt Nam ®· tr¶i qua c¸c nÒn s¶n xuÊt

kh¸c nhau, chÕ ®é chÝnh trÞ kh¸c nhau vµ ¶nh h−ëng cña nhiÒu hÖ t− t−ëng,

thµnh kiÕn x· héi kh¸c nhau. §Ó x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi

chñ nghÜa ë ViÖt Nam, chóng ta ph¶i: Mét lµ, nhæ tËn gèc rÔ nh÷ng näc ®éc vÒ

t− t−ëng vµ v¨n hãa cña c¸c chÕ ®é cò, quÐt s¹ch nh÷ng tµn d− ®éc h¹i cña chñ

nghÜa c¸ nh©n. Hai lµ, x©y dùng con ng−êi míi x· héi chñ nghÜa. Ba lµ, mang

nh÷ng gi¸ trÞ cña con ng−êi tr¶ l¹i cho con ng−êi. Bèn lµ, ph¸t triÓn mäi mÆt

trÝ, ®øc, thÓ, mü trong con ng−êi, ®Ó con ng−êi “cã ®ñ t− c¸ch, ®ñ n¨ng lùc

lµm chñ x· héi, lµm chñ thiªn nhiªn, lµm chñ b¶n th©n m×nh”1.

Môc ®Ých cña tÊt c¶ c¸c cuéc c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa vÒ t− t−ëng

vµ v¨n hãa lµ h×nh thµnh con ng−êi míi, lèi sèng míi ®¹i biÓu xøng ®¸ng cho

ph−¬ng thøc s¶n xuÊt Êy. ë ViÖt Nam, trong qu¸ tr×nh mang v¨n hãa trë vÒ víi

1 Lª DuÈn. TuyÓn tËp, tËp 1. Nxb. Sù thËt, Hµ Néi, 1987, tr. 406-407. 112

nh©n d©n, chóng ta ®· xãa n¹n mï ch÷, x©y dùng hÖ thèng gi¸o dôc vµ v¨n

hãa nh©n d©n, t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó nh©n d©n lao ®éng tham gia ho¹t ®éng kinh tÕ -

chÝnh trÞ - x· héi, ph¸t triÓn c¬ së vËt chÊt vµ kü thuËt cho v¨n hãa, ph¸t triÓn

®éi ngò trÝ thøc, n©ng cao tr×nh ®é v¨n hãa cña c¸c d©n téc, h−íng tíi ph¸t

triÓn con ng−êi toµn diÖn. §¶ng ta hÕt søc quan t©m ®Õn viÖc x©y dùng con

ng−êi míi - nh©n vËt trung t©m cña nÒn v¨n hãa míi. §ã lµ nh÷ng con ng−êi

cã lßng yªu n−íc nång nµn, cã t×nh yªu th−¬ng s©u s¾c ®èi víi ®ång bµo, ®ång

chÝ, cã ý chÝ quËt c−êng, bÊt khuÊt, cã tinh thÇn ®éc lËp tù do, thÊm nhuÇn chñ

nghÜa anh hïng c¸ch m¹ng, chñ nghÜa quèc tÕ v« s¶n, nh÷ng con ng−êi biÕt

c¨m giËn c¸i sai vµ biÕt yªu th−¬ng c¸i ®óng.

T− t−ëng x· héi v¨n hãa cao lµ h×nh thøc x· héi cña nh÷ng con ng−êi

ph¸t triÓn toµn diÖn, cã n¨ng lùc lµm chñ tù nhiªn, lµm chñ x· héi, lµm chñ

b¶n th©n m×nh ®· ®−îc §¶ng ta ®Ò cËp tíi trong nhiÒu v¨n kiÖn quan träng cña

§¶ng thêi kú nµy.

§Ó h×nh thµnh mét x· héi v¨n hãa cao, c¸i x· héi do nh÷ng con ng−êi

ph¸t triÓn toµn diÖn, cña nh÷ng con ng−êi biÕt lµm chñ tù nhiªn, lµm chñ x·

héi, lµm chñ b¶n th©n m×nh, cÇn quan t©m s©u s¾c ®Õn tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é

míi cña lao ®éng ®Ó x©y dùng x· héi Êy. Lao ®éng cña nh÷ng con ng−êi ph¸t

triÓn toµn diÖn, do nh÷ng con ng−êi biÕt lµm chñ tù nhiªn, lµm chñ x· héi, lµm

chñ b¶n th©n m×nh kh«ng ph¶i lµ lao ®éng bÞ ¸p bøc, bÞ bãc lét. Lao ®éng v×

x· héi v¨n hãa cao lµ lao ®éng võa cho m×nh, võa g¾n víi môc tiªu cña céng

®ång. C¸c cuéc c¶i t¹o x· héi ®· lµm thay ®æi dÇn tÝnh chÊt cña lao ®éng, x¸c lËp

c¸c t−¬ng quan míi gi÷a lao ®éng gi¶n ®¬n vµ lao ®éng phøc t¹p, gi÷a thêi gian

lao ®éng tÊt yÕu vµ thêi gian lao ®éng tù do, gi÷a ng−êi së h÷u c«ng cô lao ®éng

vµ thµnh qu¶ lao ®éng. B¶n chÊt v¨n hãa cña sù thay ®æi nµy lµ biÕn lao ®éng tõ

tÝnh tÊt yÕu bªn ngoµi thµnh tÊt yÕu bªn trong cña con ng−êi. Muèn h×nh thµnh

x· héi v¨n hãa cao th× ai còng ph¶i lao ®éng vµ lao ®éng s¸ng t¹o lµ ph−¬ng thøc

v¨n hãa hãa, nh©n ®¹o hãa ®êi sèng x· héi mét c¸ch s©u s¾c.

X· héi v¨n hãa cao khi mang gi¸ trÞ cña con ng−êi tr¶ l¹i cho con ng−êi,

mét mÆt, gãp phÇn lµm phong phó ®êi sèng t©m linh cña con ng−êi; mÆt kh¸c,

113

t¹o c¬ së khoa häc cho con ng−êi kh¾c phôc, ph¸ tan ®¸m m©y mï tõng t¹o ra

nh÷ng dÞ ®oan trong niÒm tin u tèi cña con ng−êi.

X· héi v¨n hãa cao “Kh«ng ph¶i lµ x· héi v« gia ®×nh”1. Coi “gia ®×nh lµ

mét tÕ bµo tù nhiªn cña x· héi, lµ mét h×nh thøc tån t¹i cña ®êi sèng con ng−êi”2,

lµ thiÕt chÕ v¨n hãa nÒn t¶ng vµ tù nhiªn cña x· héi, §¶ng ta kh¼ng ®Þnh r»ng,

kh«ng cã gia ®×nh ®Ó t¸i s¶n xuÊt ra b¶n th©n con ng−êi th× x· héi kh«ng thÓ

tån t¹i ®−îc. X· héi v¨n hãa cao cña chóng ta ph¶i lµ s¶n phÈm hoµn thiÖn

cña sù ph¸t triÓn h×nh thøc gia ®×nh b×nh ®¼ng vµ nh÷ng quan hÖ giíi tÝnh

huyÕt thèng, ph¶i cã t×nh yªu th−¬ng thùc sù.

§¶ng ta ®Æc biÖt quan t©m ®Õn vai trß cña ng−êi phô n÷ trong gia

®×nh víi t− c¸ch ng−êi s¶n xuÊt ra c¸c thÕ hÖ tiÕp nèi, ng−êi mÑ ®Çu tiªn

nu«i dËy nh÷ng c«ng d©n t−¬ng lai, ng−êi tæ chøc kinh tÕ, ng−êi kiÕn tróc

s− cña sù ph¸t triÓn nh÷ng gia ®×nh v¨n hãa. C¸c t− t−ëng vÒ vai trß cña

ng−êi phô n÷ trong viÖc x©y dùng gia ®×nh v¨n hãa vµ x· héi v¨n hãa cao

cña ®ång chÝ Lª DuÈn ®· më ra nh÷ng ch©n trêi míi cho c¸c ho¹t ®éng v¨n

hãa cña phô n÷ ë n−íc ta trong suèt mÊy thËp kû võa qua. Nã gãp phÇn t¹o

nªn nh÷ng ng−êi phô n÷ míi ViÖt Nam anh hïng, bÊt khuÊt, trung hËu, ®¶m

®ang cña thÕ kû XX - thÕ kû vµng cña d©n téc ta.

§Ó h×nh thµnh lèi sèng míi lóc nµy, §¶ng ta kiªn quyÕt chèng “lèi sèng

gÊp, lèi sèng h−ëng thô ®Çy chñ nghÜa c¸ nh©n vÞ kû; kh¬i dËy vµ khuyÕn

khÝch nh÷ng t©m lý, thÞ hiÕu thÊp hÌn”1.

§Ó thùc hiÖn nhiÖm vô vÜ ®¹i ®ã, nÕu kh«ng cã chuyªn chÝnh v« s¶n,

kh«ng cã §¶ng cña giai cÊp v« s¶n hiÓu biÕt s©u s¾c c¸c quy luËt x· héi th×

kh«ng thÓ x©y dùng ®−îc lèi sèng x· héi chñ nghÜa. V× thÕ, vÊn ®Ò n©ng cao

n¨ng lùc l·nh ®¹o cña giai cÊp c«ng nh©n trong giai ®o¹n nµy trë nªn bøc thiÕt.

§¶ng vµ giai cÊp c«ng nh©n ph¶i tiÕn hµnh ®Êu tranh kh¬i dËy nh÷ng qu¸ tr×nh

1 Lª DuÈn. VÒ v¨n hãa v¨n nghÖ. Nxb. V¨n hãa - Th«ng tin, 1997, tr.259. 2 Lª DuÈn. S®d, tr.257. 1 Lª DuÈn. VÒ v¨n hãa v¨n nghÖ. Nxb. V¨n hãa Th«ng tin, Hµ Néi, 1997. tr.135.

s©u réng, ®Èy m¹nh h¬n sù h×nh thµnh lèi sèng míi x· héi chñ nghÜa ë n−íc ta.

114

Giai cÊp c«ng nh©n ph¶i lµm cho hÖ t− t−ëng M¸c - Lªnin chiÕm −u thÕ tuyÖt ®èi

trong ®êi sèng x· héi tinh thÇn. Nh÷ng nh©n tè cña sù h×nh thµnh lèi sèng d©n

téc - hiÖn ®¹i cña x· héi míi ®ã lµ: c¶i t¹o lèi sèng cò, tiÕp thu cã chän läc

truyÒn thèng vµ tinh hoa v¨n hãa nh©n lo¹i, c¶i t¹o nÒn gi¸o dôc cò vµ x©y dùng

mét hÖ thèng gi¸o dôc nh©n d©n, lµm cho ng−êi lao ®éng tham gia tÝch cùc vµo

mäi ho¹t ®éng lao ®éng vµ x· héi, tham gia qu¶n lý c¸c c«ng viÖc chung cña x·

héi, thùc hiÖn ph©n phèi theo lao ®éng, lµm cho mäi ng−êi quan t©m tíi lîi Ých

vËt chÊt vµ tíi sù ph¸t triÓn “nh÷ng mÇm mèng” cña sù ph©n phèi céng s¶n chñ

nghÜa, thùc hiÖn sù kiÓm tra x· héi cã hiÖu qu¶ ®−îc coi lµ ho¹t ®éng cña nhµ

n−íc vµ nh©n d©n. NÕu kh«ng cã sù kiÓm kª, kiÓm so¸t réng lín ®ã bëi nhµ n−íc

®èi víi s¶n xuÊt vµ ph©n phèi s¶n phÈm, th× chÝnh quyÒn cña nh©n d©n, tù do cña

ng−êi lao ®éng kh«ng nh÷ng kh«ng duy tr× ®−îc mµ c¶ viÖc trë l¹i sèng d−íi ¸ch

cña chñ nghÜa t− b¶n lµ kh«ng thÓ tr¸nh khái.

Thêi kú qu¸ ®é tõ chñ nghÜa t− b¶n lªn chñ nghÜa x· héi ë n−íc ta ®Æt

c¬ së cho lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa. Quèc h÷u hãa, tËp thÓ

hãa ruéng ®Êt vµ së h÷u t− b¶n chñ nghÜa, h¹n chÕ vµ lo¹i trõ nh÷ng yÕu tè t−

b¶n chñ nghÜa, thanh to¸n sù thèng trÞ kinh tÕ vµ chÝnh trÞ vµ v¨n hãa cña c¸c

giai cÊp bãc lét. ë n«ng th«n, sè l−îng trung n«ng t¨ng lªn, tÇng líp bÇn n«ng

gi¶m xuèng. Trõ mét sè phó n«ng, mét sè trÝ thøc t− s¶n cò, ®¹i ®a sè nh©n

d©n trong qu¸ tr×nh x©y dùng chñ nghÜa x· héi ®· tiÕp thu nh÷ng chuÈn mùc

x· héi chÝnh trÞ, ph¸p luËt cña §¶ng vµ Nhµ n−íc. Râ rµng, ë thêi kú nµy,

nh÷ng néi dung míi cña lèi sèng ®−îc ph¸t triÓn vµ ®−îc kh¼ng ®Þnh trong

cuéc ®Êu tranh gay g¾t chèng hÖ t− t−ëng, t©m lý t− s¶n vµ tiÓu t− s¶n chèng

chñ nghÜa x· héi. Cuéc ®Êu tranh ®ã, ho¹t ®éng kiÕn quyÕt ®ã cña §¶ng vµ

Nhµ n−íc nh»m c¬ cÊu l¹i mäi tæ chøc cña ®êi sèng x· héi, ®· dÉn tíi mét

b−íc ngoÆt quyÕt ®Þnh lèi sèng míi cña quÇn chóng vµ tíi mét sù ph¸t triÓn

nhanh chãng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

§Ó thùc hiÖn nh÷ng môc tiªu x©y dùng lèi sèng x· héi chñ nghÜa,

trong hoµn c¶nh chiÕn tranh, chóng ta thùc hiÖn chÝnh s¸ch bao cÊp vµ ph©n

115

phèi theo lao ®éng. Mét lèi sèng lý t−ëng hãa, tinh thÇn hãa, t−¬ng lai hãa

®· ®−îc cæ vò m¹nh mÏ.

Thùc tiÔn x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë miÒn B¾c vµ mét thËp kû sau khi

miÒn Nam ®−îc gi¶i phãng, ®ång thêi c«ng cuéc c¶i tæ, c¶i c¸ch ë c¸c n−íc

x· héi chñ nghÜa kh¸c ®· cho ta thÊy r»ng, c¸i m« h×nh chñ nghÜa x· héi víi

c¬ chÕ hµnh chÝnh tËp trung quan liªu, bao cÊp kh«ng cßn kh¶ n¨ng ph¸t triÓn

®−îc n÷a vµ do ®ã, ®· ®−a ®Êt n−íc ®Õn bªn bê cña mét cuéc khñng ho¶ng

kinh tÕ - x· héi, lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa kh«ng cã sù ph¸t

triÓn b×nh th−êng. N«ng d©n lµm viÖc vÊt v¶ ®Ó mua ®µi, mua xe cho chñ

nhiÖm hîp t¸c x·. N¨ng suÊt lao ®éng thÊp, ý thøc tËp thÓ láng lÎo. Tinh thÇn

d©n chñ kh«ng ®−îc t«n träng. §¹o ®øc gi¶ xuÊt hiÖn ë kh¾p mäi n¬i, møc

sèng v« cïng khã kh¨n, chÊt l−îng sèng gi¶m sót.

DÊu hiÖu râ rµng cña cuéc khñng ho¶ng ®ã vÒ lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i lµ:

nhiÒu chuÈn mùc x· héi bÞ ph¸ vì tõ ngÊm ngÇm ®Õn c«ng khai. Ng−êi ta kh«ng

quan t©m ®Õn lao ®éng cña m×nh, kh«ng thÊy ®Þa vÞ cña m×nh trong s¶n xuÊt vµ ph©n

phèi. Ng−êi ta thùc hiÖn “kho¸n chui” lµm cho c¸c tæ chøc s¶n xuÊt tËp thÓ vµ nhµ

n−íc chØ cßn lµ h×nh thøc bªn ngoµi. Mét lo¹t nh÷ng sai lÖch chuÈn mùc x· héi ®·

x¶y ra ë møc nÆng nÒ. Cã thÓ coi nh÷ng sai lÖch chuÈn mùc x· héi nµy kh«ng lµ tiªu

cùc mµ lµ tÝch cùc vµ nã b¸o cho ta thÊy sù n¶y në cña mét quan ®iÓm vÒ mét hÖ

thèng tiÕn bé h¬n, mét lèi sèng míi lµnh m¹nh vµ ®a d¹ng h¬n.

§¶ng ®· nhanh chãng n¾m ®−îc sù trë thµnh ®ã cña thùc tiÔn, thÊy

®−îc b¶n chÊt cña sai lÖch chuÈn mùc x· héi ®ã, ph©n tÝch ®−îc m©u thuÉn

cña x· héi n−íc ta ®Ó cã biÖn ph¸p gi¶i quyÕt. §ã lµ sù nghiÖp ®æi míi do §¹i

héi VI më ra mét h−íng míi, ph¸t triÓn m«i tr−êng v¨n hãa ë ViÖt Nam víi

nh÷ng chuÈn mùc x· héi míi ph¸t triÓn lèi sèng theo nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng cã

®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa.

116

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i

PGS, TS. Vò Träng dung*

trong thêi kú ®æi míi ë n−íc ta hiÖn nay

Tr−íc n¨m 1986, cuéc c¸ch m¹ng cña nh©n d©n ta ®· ®¹t ®−îc c¸c kú

tÝch trong chiÕn ®Êu b¶o vÖ ®éc lËp, tù do, x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë miÒn

B¾c, ®Êu tranh thèng nhÊt ®Êt n−íc vµ còng ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tÝch quan

träng trong nhiÒu lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi. Tuy nhiªn, s¶n xuÊt cã t¨ng

nh−ng t¨ng chËm, l−u th«ng ph©n phèi ¸ch t¾c, hiÖn t−îng tiªu cùc trong x·

héi ph¸t triÓn, nh÷ng hµnh vi léng quyÒn vµ tham nhòng gia t¨ng, lèi sèng cã

sù ph©n cùc kh¸ s©u.

Tr−íc t×nh h×nh nh− vËy, §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VI cña

§¶ng (1986) kÞp thêi t×m ra mét sè nguyªn nh©n c¬ b¶n cña nh÷ng sai lÇm vµ

khuyÕt ®iÓm ®Ó kh¾c phôc, nh»m ®−a ®Êt n−íc tiÕn lªn. §ã lµ:

(1) T− t−ëng chØ ®¹o chñ quan, nãng véi, muèn bá qua nh÷ng b−íc ®i

cÇn thiÕt, chñ yÕu trong c¸c chñ tr−¬ng vÒ c¬ cÊu kinh tÕ, c¶i t¹o x· héi chñ

nghÜa vµ c¬ chÕ qu¶n lý.

(2) Ch−a n¾m v÷ng vµ vËn ®ông ®óng quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan

hÖ s¶n xuÊt víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é cña lùc l−îng s¶n xuÊt.

(3) Bu«ng láng chuyªn chÝnh v« s¶n trong ®Êu tranh t− t−ëng vµ v¨n

hãa, trong viÖc chèng l¹i nh÷ng ©m m−u, thñ ®o¹n ph¸ ho¹i cña kÎ thï.

V¨n kiÖn §¹i héi §¶ng lÇn thø VI cßn viÕt r»ng: “Nh÷ng sai lÇm nãi

trªn lµ nh÷ng sai lÇm nghiªm träng vµ kÐo dµi vÒ chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch lín,

* Gi¶ng viªn cao cÊp, Tr−ëng Khoa TriÕt häc Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Khu vùc I, Häc viÖn

ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Quèc gia Hå ChÝ Minh.

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VI. Nxb. Sù thËt, Hµ Néi,

1987, tr.26.

sai lÇm vÒ chØ ®¹o chiÕn l−îc vµ tæ chøc thùc hiÖn”1.

117

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i theo ®Þnh chuÈn “X· héi chñ nghÜa vÒ néi

dung vµ d©n téc vÒ h×nh thøc” tr−íc ®©y ®· tõng t¹o nªn rÊt nhiÒu phong c¸ch

sèng cao ®Ñp vµ c¸c quan hÖ phong phó, ®a d¹ng gi÷a c¸c téc ng−êi trong

céng ®ång d©n téc ViÖt Nam. §©y lµ lý t−ëng cña §¶ng ta vÒ lèi sèng cã chÊt

l−îng. Trong lèi sèng nµy c¸c ®Þnh chuÈn quan träng nhÊt më ra cho con

ng−êi ph¸t huy toµn diÖn n¨ng lùc cña m×nh. Con ng−êi, c«ng d©n, c¸c téc

ng−êi, gia ®×nh, lµng, x·, thµnh phè ®−îc sèng trong hßa b×nh, t×nh h÷u nghÞ,

t−¬ng th©n, t−¬ng ¸i, thèng nhÊt mµ ®a d¹ng khi lèi sèng nµy ®−îc thiÕt lËp.

Lý t−ëng tèt ®Ñp cña §¶ng ta vÒ mét lèi sèng ®a d¹ng, sinh ®éng vµ cao ®Ñp

xuÊt hiÖn trong hoµn c¶nh quèc tÕ cã sù ®èi ®Çu quyÕt liÖt, ®Êt n−íc cã chiÕn tranh,

bÞ chia lµm hai miÒn vµ chóng ta l¹i tiÕn hµnh x©y dùng miÒn B¾c theo nguyªn lý

tËp trung quan liªu, bao cÊp. Nh÷ng lý do nµy võa t¹o ra c¸c nh©n tè tÝch cùc cho

nÒn v¨n hãa thñy chung, t×nh nghÜa, võa mang l¹i rÊt nhiÒu ph¶n v¨n hãa trong

m«i tr−êng gia ®×nh, lµng, x· trªn c¸c quan hÖ lao ®éng, giao tiÕp vµ ¶nh h−ëng

m¹nh mÏ tíi chiÒu s©u cña lèi sèng.

M« thøc v¨n hãa cã néi dung x· héi chñ nghÜa vµ tÝnh chÊt d©n téc, b¶n

th©n nã lµ mét m« thøc g¾n víi chiÒu s©u cña viÖc hoµn thiÖn lèi sèng d©n téc

- hiÖn ®¹i d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng. Song, ®iÒu kiÖn vµ c¸c c¬ së vËt chÊt

cÇn thiÕt ®Ó tiÕn hµnh m« thøc ®ã còng nh− nguyªn lý tËp trung quan liªu, bao

cÊp ®· t¹o ra trong m« thøc ®ã mét qu¸ tr×nh vËn hµnh lµm cho sù gi¶ t¹o

trong quan hÖ giao tiÕp, sù mÊt trËt tù trong mua b¸n ë cöa hµng mËu dÞch, n¬i

c«ng céng, tÝnh b×nh qu©n trong ph©n phèi, råi mét thÞ tr−êng ngÇm xuÊt

hiÖn... §ã lµ nh÷ng nguyªn nh©n trong nhiÒu nguyªn nh©n, lµm cho lèi sèng

cña chóng ta xuÊt hiÖn kh¸ nhiÒu nghÞch lý.

Tr−íc c¸c hiÖn t−îng ®ã, §¶ng ta ®· tiÕn hµnh mét cuéc ®æi míi vÜ ®¹i,

chÊp nhËn “nh×n th¼ng vµo sù thËt, ®¸nh gi¸ ®óng sù thËt, nãi râ sù thËt”1

chuyÓn ®æi nÒn kinh tÕ sang c¬ chÕ thÞ tr−êng cã sù ®Þnh h−íng x· héi chñ

1 . §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VI, Nxb. Sù thËt, Hµ Néi,

1987, tr.12.

nghÜa. Cïng víi qu¸ tr×nh nµy, §¶ng ta ®· ®Ò xuÊt m« thøc ph¸t triÓn nÒn v¨n

118

hãa ViÖt Nam theo c¸c ®Þnh chuÈn: D©n téc - hiÖn ®¹i - nh©n v¨n. §ã lµ c¸c

chuÈn mùc khung cña nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc. QuyÕt

®Þnh nµy ®−îc th«ng qua t¹i §¹i héi §¶ng lÇn thø VII n¨m 1991.

Ngay tõ V¨n kiÖn §¹i héi §¶ng lÇn thø VI, khi nhËn thøc s©u s¾c vµ

toµn diÖn thùc tr¹ng x· héi n−íc ta trªn lÜnh vùc lèi sèng, §¶ng ta ®· ®Æc biÖt

chó ý ®Õn viÖc x©y dùng c¸c quan hÖ x· héi tèt ®Ñp, lèi sèng lµnh m¹nh ®ång

thêi víi viÖc thùc hiÖn c«ng b»ng x· héi. §Õn C−¬ng lÜnh x©y dùng ®Êt n−íc

trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi, §¶ng ta l¹i kh¼ng ®Þnh nÒn v¨n hãa

míi d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng lµ nÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n

téc chèng l¹i lèi sèng thùc dông, chóng ta h−íng tíi x©y dùng lèi sèng vµ m«i

tr−êng sèng lµnh m¹nh.

NhËn thøc râ thùc tr¹ng v¨n hãa ViÖt Nam vµ nh÷ng biÕn hãa tõ c¸c

mÆt trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng cã nguy c¬ ph¸ ho¹i b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc,

Héi nghÞ lÇn thø t− Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng (khãa VII) ®· ®Ò xuÊt vÊn ®Ò

t¹o ra mét m«i tr−êng v¨n hãa chung cña chñ nghÜa x· héi. §ã lµ mét m«i

tr−êng v¨n hãa ®−îc kiÕn t¹o bëi tr×nh ®é ng−êi, c¸c ho¹t ®éng sèng g¾n víi

c¸c gi¸ trÞ bÒn v÷ng trong quan hÖ víi tù nhiªn, víi c¸c thÕ hÖ ng−êi, víi lÞch

sö lao ®éng s¸ng t¹o vµ víi c¸c quan hÖ giao tiÕp trong mét m«i tr−êng v¨n

hãa chung cña céng ®ång quèc tÕ.

Tõ ý t−ëng vÒ nÒn v¨n hãa ViÖt Nam trong m«i tr−êng v¨n hãa chung lµ

g¾n liÒn v¨n hãa d©n téc víi v¨n hãa nh©n lo¹i, V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn

quèc lÇn thø VIII cña §¶ng khi ®Ò xuÊt vÊn ®Ò “X©y dùng con ng−êi ViÖt

Nam vÒ t− t−ëng, ®¹o ®øc, t©m hån, t×nh c¶m, lèi sèng”1, ®· nhÊn m¹nh vÊn

®Ò “x©y dùng m«i tr−êng v¨n ho¸ lµnh m¹nh cho sù ph¸t triÓn x· héi” 2. Víi ý

t−ëng s©u s¾c nµy, Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng (khãa

VIII) l¹i kh¼ng ®Þnh mét lÇn n÷a r»ng, chóng ta ph¶i “T¹o ra ë c¸c ®¬n vÞ c¬

së (gia ®×nh, lµng, b¶n, x·, ph−êng, khu tËp thÓ, c¬ quan, xÝ nghiÖp, n«ng

1 2 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VIII. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc

gia, Hµ Néi, 1996, tr.111.

tr−êng, l©m tr−êng, tr−êng häc, ®¬n vÞ bé ®éi...), c¸c vïng d©n c− (®« thÞ,

119

n«ng th«n, miÒn nói...) ®êi sèng v¨n hãa lµnh m¹nh, ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu

v¨n hãa ®a d¹ng vµ kh«ng ngõng t¨ng lªn cña c¸c tÇng líp nh©n d©n. G×n gi÷

vµ ph¸t huy ®¹o lý tèt ®Ñp cña gia ®×nh ViÖt Nam. Nªu cao vai trß g−¬ng mÉu

cña c¸c bËc cha mÑ. Coi träng x©y dùng gia ®×nh v¨n ho¸. X©y dùng mèi quan

hÖ kh¨ng khÝt gi÷a gia ®×nh, nhµ tr−êng vµ x· héi. §Èy m¹nh phong trµo x©y

dùng lµng, Êp, x·, ph−êng v¨n ho¸, nªu cao tÝnh tù qu¶n cña céng ®ång d©n c−

trong c«ng cuéc x©y dùng nÕp sèng v¨n minh…”3

Nh− vËy, V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban chÊp hµnh Trung −¬ng

(khãa VIII) ®· ®Ò cËp tíi m«i tr−êng tù nhiªn, m«i tr−êng lµng, x·, m«i tr−êng

®« thÞ, m«i tr−êng kü thuËt, m«i tr−êng gia ®×nh vµ c¬ quan, xÝ nghiÖp, tr−êng

häc… trong qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng ®Ñp trong nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn, ®Ëm

®µ b¶n s¾c d©n téc ë ViÖt Nam. §Ò xuÊt vÊn ®Ò x©y dùng c¸c quan hÖ lµnh

m¹nh trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh lèi sèng ®Ñp, tr−íc hÕt v¨n kiÖn ®· quan t©m

®Õn kh«ng gian c− tró vµ c¸c ®iÒu kiÖn x¸c ®Þnh lèi sèng cña con ng−êi ViÖt

Nam h«m nay.

Sau n¨m 1986, c¸c vÊn ®Ò lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta ®−îc ®Æt

ra th−êng xuyªn vµ liªn tôc. Cïng víi kho¸n 10, kho¸n 100, x· héi ViÖt Nam

còng b−íc vµo c¬ chÕ thÞ tr−êng. N−íc ta hiÖn cã trªn d−íi 70% d©n sè sèng

b»ng n«ng nghiÖp ë n«ng th«n. Sù nghiÖp ®æi míi trong lÜnh vùc n«ng nghiÖp

®ang lµm thay ®æi nhiÒu mÆt trong lèi sèng tr−íc ®©y.

Theo V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban chÊp hµnh Trung −¬ng (khãa

VIII) th× c¸c vÊn ®Ò cña v¨n hãa ViÖt Nam: 1) T− t−ëng, 2) §¹o ®øc, 3) Lèi

sèng, 4) Khoa häc – gi¸o dôc, 5) V¨n häc nghÖ thuËt, 6) Th«ng tin ®¹i chóng,

7) HÖ thèng thÓ chÕ v¨n hãa, 8) Giao l−u v¨n hãa ®Òu g¾n toµn diÖn víi c¬ chÕ

thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa.

Trong c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, chóng ta x©y

3 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng Kho¸ VIII,

Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, tr. 59 - 60.

dùng mét nÒn v¨n hãa míi, nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc.

120

§©y lµ nÒn v¨n hãa tiÕp thu c¸c gi¸ trÞ cña nÒn v¨n hãa trong c¸ch m¹ng d©n

téc d©n chñ vµ chñ nghÜa x· héi tr−íc ®ã, ph¸t triÓn lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i

trong ®iÒu kiÖn míi.

Trong thêi kú ®æi míi, râ rµng trong lèi sèng ë ViÖt Nam ®· xuÊt hiÖn

rÊt nhiÒu nh©n tè míi so víi lèi sèng tr−íc ®ã. ThÕ giíi ®· ®æi thay, nh©n d©n

ta ®· b−íc ra khái cuéc chiÕn khèc liÖt vµ x· héi còng vËn ®éng vµo thiªn niªn

kû míi. Lèi sèng ë ViÖt Nam trong ®æi míi lµ ph¶n ¸nh tiÕn tr×nh lÞch sö cña

sù vËn ®éng x· héi ViÖt Nam vµ nã chuÈn bÞ mét hµnh trang míi ®−a d©n téc

ta s¸nh vai cïng c¸c n−íc ph¸t triÓn kh¸c trªn thÕ giíi.

HiÖn thùc cña chóng ta h«m nay lµ hiÖn thùc cña mét c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh

h−íng x· héi chñ nghÜa, mét qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc.

Nh©n d©n ta tiÕn hµnh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa, ph¸t triÓn c¬ chÕ

thÞ tr−êng ®Ó ®−a ®Êt n−íc tho¸t khái nghÌo nµn vµ l¹c hËu. Cïng víi sù

nghiÖp nµy lµ c¶ mét qu¸ tr×nh c¶i biÕn s©u s¾c lèi sèng cò, x©y dùng lèi sèng míi.

Lèi sèng cña d©n téc ViÖt Nam ®· tõng ®ông ®Çu vµ giao l−u víi nhiÒu

lèi sèng kh¸c nhau trong khu vùc vµ c¸c lèi sèng ph−¬ng T©y. §Õn h«m nay,

tuy lèi sèng cña chóng ta ®· cã nhiÒu biÕn ®æi, song trong chiÒu s©u cña nã

vÉn ®ang vËn ®éng vµ cÇn thiÕt ph¶i ph¸t triÓn m¹nh mÏ h¬n n÷a. Chóng ta

kh«ng chØ hµi lßng víi mét lèi sèng yªu lao ®éng tha thiÕt, nh−ng n¨ng suÊt

l¹i thÊp; nh÷ng gi¸ trÞ céng ®ång ®−îc coi träng, nh−ng lîi Ých c¸ nh©n cßn

ch−a ®−îc quan t©m hîp lý. Chóng ta còng kh«ng chØ hµi lßng vÒ khÝ ph¸ch

kiªn c−êng vµ dòng c¶m cña cha «ng ta trong chiÕn tranh vÖ quèc ®−îc l−u

gi÷ nh− mét gi¸ trÞ truyÒn thèng vÜ ®¹i, khi chóng kh«ng ®−îc ph¸t huy vµo

lµm chñ nh÷ng c«ng nghÖ míi trong nÒn khoa häc ®Çy phøc t¹p hiÖn ®¹i.

Trong con m¾t cña nhiÒu d©n téc trªn thÕ giíi hiÖn nay, tuy nh©n d©n ta ®·

chiÕn th¾ng hai ®Õ quèc to lµ Ph¸p vµ Mü, nh−ng lèi sèng ë ViÖt Nam cßn

nhiÒu mÆt c¬ b¶n vÉn ®Æc tr−ng cho kiÓu sèng cña nÒn s¶n xuÊt nhá.

NhËn thøc r»ng lèi sèng cã ¶nh h−ëng s©u s¾c ®Õn c¸c gi¸ trÞ c¬ b¶n cña

®êi sèng x· héi, trong V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VI, v¨n

121

kiÖn më ®Çu mét qu¸ tr×nh ®æi míi toµn diÖn, ®−a ®Êt n−íc ta tõ nÒn kinh tÕ

tËp trung quan liªu, bao cÊp, chuyÓn sang kinh tÕ thÞ tr−êng, §¶ng ta ®Æc biÖt

chó ý “x©y dùng c¸c quan hÖ x· héi tèt ®Ñp, lèi sèng lµnh m¹nh, thùc hiÖn

c«ng b»ng x· héi”1. C−¬ng lÜnh x©y dùng ®Êt n−íc trong thêi kú qu¸ ®é lªn

chñ nghÜa x· héi vµ ChiÕn l−îc æn ®Þnh, ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi ®Õn n¨m

2000, khi ®Ò xuÊt viÖc x©y dùng con ng−êi ViÖt Nam vÒ t− t−ëng, t©m hån,

t×nh c¶m, lèi sèng trong hoµn c¶nh míi ®· quan t©m s©u s¾c ®Õn viÖc kh¾c

phôc “lèi sèng thÊp hÌn” tõng xuÊt hiÖn trong c¸c quan hÖ x· héi míi. V¨n

kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng (khãa VIII) ®· c¶nh

b¸o vÒ “TÖ sïng b¸i n−íc ngoµi, coi th−êng nh÷ng gi¸ trÞ d©n téc, ch¹y theo

lèi sèng thùc dông... Nghiªm träng h¬n lµ sù suy tho¸i vÒ ®¹o ®øc, lèi sèng ë

mét bé phËn kh«ng nhá c¸n bé, ®¶ng viªn, trong ®ã cã c¶ c¸n bé cã chøc, cã

quyÒn”2 trong khi chóng ta më réng c¬ chÕ thÞ tr−êng.

V× sao trong chiÕn l−îc x©y dùng vµ ph¸t triÓn ®Êt n−íc trong thêi kú

®æi míi, §¶ng ta l¹i quan t©m s©u s¾c ®Õn c¸c vÊn ®Ò lèi sèng? V× sao mét

bé phËn kh«ng nhá c¸n bé, ®¶ng viªn hiÖn nay l¹i suy tho¸i vÒ ®¹o ®øc vµ

lèi sèng? Lèi sèng thùc dông, lèi sèng thÊp hÌn lµ s¶n phÈm cña c¸c quan

niÖm sèng nµo vµ cÇn ph¶i x©y dùng mét lèi sèng míi ë ViÖt Nam nh− thÕ

nµo cho xøng ®¸ng víi tÇm vãc cña d©n téc ta ë thÕ kû ®Çy s«i ®éng nµy?

HiÖn nay, ë n−íc ta kh«ng Ýt ng−êi lÇm t−ëng r»ng chØ cÇn nh÷ng ®iÒu

kiÖn vËt chÊt sang träng lµ cã ngay lèi sèng ®Ñp. NhiÒu ng−êi ®· kiÕm tiÒn

b»ng mäi gi¸ ®Ó ®¹t tíi “lèi sèng” ®ã. V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban

ChÊp hµnh Trung −¬ng (khãa VIII) khi nhËn ®Þnh r»ng, lèi sèng thùc dông

®ang gia t¨ng ë n−íc ta chÝnh lµ ®· c¨n cø vµo thùc tÕ lµ nhiÒu ng−êi ®· tõ bá

c¸c truyÒn thèng ®¹o ®øc tèt ®Ñp, c¸c gi¸ trÞ tinh thÇn l©u ®êi cña d©n téc mµ

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VI. Nxb. Sù thËt, Hµ Néi,

1986, tr.185.

2 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m, Ban ChÊp hµnh trung −¬ng, Khãa VIII.

Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1998, tr. 46 - 47.

ch¹y theo nh÷ng ®am mª vËt chÊt, bÊt chÊp mäi d− luËn vµ luËt ph¸p x· héi.

122

Trong sè nµy, kh«ng Ýt ng−êi ®· tr¶ gi¸ cho c¸c quan niÖm thiÓn cËn cña hä:

gia ®×nh tan n¸t, hä hµng chª c−êi, ph¸p luËt nghiªm trÞ.

Mçi d©n téc x©y dùng cuéc sèng míi ®Òu ph¶i g¾n liÒn víi c¸c ®Æc

®iÓm sinh thµnh v¨n hãa vµ c¸c th−íc ®o gi¸ trÞ cña chÝnh m×nh. Lèi sèng

trong mét x· héi, vÒ b¶n chÊt kh«ng ph¶i lµ mét s¶n phÈm nhËp c¶ng. Kh«ng

Ýt ng−êi cho r»ng, lèi sèng hiÖn nay ë n−íc ta cßn qu¸ l¹c hËu, muèn hiÖn ®¹i

hãa lèi sèng th× cÇn thiÕt ph¶i “ph−¬ng T©y hãa”, “Mü hãa” lèi sèng.

Thùc ra, v¨n hãa ch©u ¢u vµ v¨n hãa Mü cã nhiÒu yÕu tè cÊu thµnh,

song c¸i t¹o ra lèi sèng ph−¬ng T©y cã ba thµnh tè rÊt c¬ b¶n: 1) Chñ nghÜa

thùc dông; 2) Chñ nghÜa c¸ nh©n; 3) §¹o c¬ ®èc. Cßn ë ViÖt Nam b¶ng gi¸ trÞ

chi phèi m¹nh mÏ nÒn v¨n hãa truyÒn thèng vµ ®Õn nay nã cßn ¶nh h−ëng s©u

s¾c ®Õn lèi sèng lµ: 1) Chñ nghÜa yªu n−íc; 2) Tinh thÇn céng ®ång, 3) Sù t«n

vinh c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc. Trong viÖc x©y dùng lèi sèng cña nhiÒu d©n téc hiÖn

nay trªn thÕ giíi kh«ng chØ cã mét qu¸ tr×nh ph−¬ng T©y hãa, mµ trong thùc tÕ

cßn ®ang diÔn ra mét qu¸ tr×nh phi ph−¬ng T©y hãa rÊt m¹nh mÏ. V¶ l¹i trong

thùc tÕ, nh©n d©n ta ®· tõng ®ông ®Çu víi “lèi sèng Mü” vµ c¸c mÆt tiªu cùc

cña nã. Chóng ta ®· ph¶i mÊt rÊt nhiÒu thêi gian kh¾c phôc.

ThuyÕt “Cøu thÕ tù do” cña Vundro Uynx¬n x¸c lËp chiÕn l−îc Mü hãa

lèi sèng trong ph¹m vi réng lín cña thÕ kû XX ®· bÞ nhµ c¸ch m¹ng NguyÔn

¸i Quèc c«ng kÝch kÞch liÖt ngay tõ c¸c thËp niªn ®Çu thÕ kû. B»ng cuéc chiÕn

tranh l¹nh, nã ®· ®Õn ViÖt Nam vµ gieo r¾c chñ nghÜa thùc dông Mü. Di h¹i

cña lèi sèng Mü ë miÒn Nam n−íc ta rÊt lµ khñng khiÕp. V× thÕ chóng ta

kh«ng thÓ nãi r»ng, muèn hiÖn ®¹i hãa lèi sèng ë n−íc ta chØ cã con ®−êng

ph−¬ng T©y hãa.

Nh©n d©n ViÖt Nam x©y dùng lèi sèng míi víi toµn bé sù sinh thµnh

lÞch sö cña m×nh. X· héi ta hiÖn nay lµ mét x· héi ruéng ®Êt, cã trªn 70% sè

d©n sèng b»ng nghÒ n«ng, ë n«ng th«n, lµm ruéng, lµm v−ên, ch¨n nu«i, b¾t

c¸. TuyÖt ®¹i bé phËn c«ng cô s¶n xuÊt cßn th« s¬, lao ®éng c¬ b¾p chiÕm mét

tû träng lín. Tuy th«ng tin vµ l−íi ®iÖn quèc gia ®· tíi nhiÒu vïng s©u, vïng

xa, nh−ng n¨ng suÊt lao ®éng cßn thÊp, thu nhËp b×nh qu©n tÝnh theo ®Çu

123

ng−êi kh«ng cao. Song, nh©n d©n ta cã mét truyÒn thèng v¨n hãa l©u ®êi, mét

chñ nghÜa yªu n−íc quËt c−êng, tr×nh ®é d©n trÝ ngµy mét ph¸t triÓn, c¸c ®« thÞ

cã cuéc sèng v¨n minh; mét sè mÆt kh«ng kÐm g× c¸c n−íc ph¸t triÓn; trong

sè c¸c nhµ trÝ thøc ViÖt Nam, cã rÊt nhiÒu ng−êi cã tr×nh ®é quèc tÕ. Chóng ta

®ang tiÕn hµnh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc d−íi sù l·nh ®¹o cña

§¶ng Céng s¶n, do ®ã qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i hãa lèi sèng ë n−íc ta kh«ng thÓ lµ

qu¸ tr×nh ph−¬ng T©y hãa lèi sèng, mµ lµ qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng theo m«

thøc: d©n téc - hiÖn ®¹i, vµ nãi ®óng h¬n lµ theo hiÕn ph¸p cña Céng hßa x·

héi ViÖt Nam n¨m 1992: D©n téc - hiÖn ®¹i - nh©n v¨n.

Lèi sèng míi mµ §¶ng ta, nh©n d©n ta h−íng ®Õn x©y dùng biÓu hiÖn

tËp trung c¸c gi¸ trÞ cña nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc. §ã lµ

mét lèi sèng ph¸t triÓn cao ®é nh÷ng gi¸ trÞ bÒn v÷ng, nh÷ng tinh hoa v¨n hãa

mµ cha «ng ta ®· truyÒn tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c, nh− lßng yªu n−íc nång

nµn, ý chÝ tù lËp tù c−êng, tinh thÇn ®oµn kÕt céng ®ång, lßng nh©n ¸i bao

dung, träng nghÜa t×nh ®¹o lý, ®Çu ãc thùc tÕ, ®øc tÝnh cÇn cï, gi¶n dÞ... §ã lµ

lèi sèng lÊy lý t−ëng ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi còng nh− chñ nghÜa

M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh lµm néi dung vµ h−íng ho¹t ®éng sèng.

X©y dùng lèi sèng theo m« thøc: d©n téc - hiÖn ®¹i trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ

thÞ tr−êng ë n−íc ta, vÒ kh¸ch quan mµ nãi, chñ nghÜa c¸ nh©n, lèi sèng thùc

dông sÏ g©y ra nh÷ng c¶n trë kh«ng nhá. V× vËy, chóng ta cÇn cã mét quan ®iÓm

toµn diÖn khi tiÕp thu c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng, cÇn cã mét c¬ chÕ läc bá c¸c mÆt

l¹c hËu cña nã; khi chèng l¹i c¸c ph¶n v¨n hãa cña n−íc ngoµi, cÇn cã c¬ chÕ

tiÕp biÕn nh÷ng tinh hoa cña nã; khi g×n gi÷ c¸c gi¸ trÞ céng ®ång, cÇn thiÕt ph¶i

cã mét c¬ chÕ gi¶i phãng c¸ nh©n. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta ph¶i cã

®Æc tr−ng lµnh m¹nh, v¨n minh, n¨ng ®éng, s¸ng t¹o vµ bao dung.

X©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i, tr−íc hÕt ta ph¶i coi träng c¸c

thµnh tè ®¹o ®øc cña nã. §èi víi nh©n d©n ta, ®¹o ®øc lµ c¸i gèc cña mäi

ho¹t ®éng sèng, thiÕu ®¹o ®øc th× lèi sèng kh«ng thÓ nµo lµnh m¹nh ®−îc.

Song, ®¹o ®øc trong x· héi ta hiÖn nay kh«ng ph¶i lµ ®¹o ®øc thñ cùu. Qu¸

tr×nh ph¸t triÓn cña x· héi ta ®· diÔn ra nhiÒu lÇn chuyÓn ®æi c¸c chuÈn

124

mùc ®¹o ®øc. Chóng ta ®· h×nh thµnh ®−îc nhiÒu chuÈn mùc ®¹o ®øc tèt

®Ñp. Tuy vËy, nh÷ng cuéc c¶i t¹o x· héi vµ sù vËn ®éng cña c¬ chÕ thÞ

tr−êng võa qua còng ®· ph¸ háng nhiÒu gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng tèt

®Ñp mµ V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng (khãa

VIII) ®· gäi lµ qu¸ tr×nh “b¨ng ho¹i c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc”.

§Ó x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i, chóng ta cÇn thiÕt ph¶i cã mét

chiÕn l−îc gi¸o dôc l¹i c¸c quan hÖ, c¸c chuÈn mùc, c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc míi.

C¸c quan hÖ ®¹o ®øc cña nÒn v¨n hãa truyÒn thèng khi khuyÕn khÝch con

ng−êi ph¶i tu d−ìng c¸c phÈm h¹nh cña m×nh th−êng vÉn duy tr× sù bÊt b×nh

®¼ng thÕ hÖ, bÊt b×nh ®¼ng giíi tÝnh, bÊt b×nh ®¼ng giai cÊp vµ d©n téc. X©y

dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cÇn thiÕt ph¶i coi träng phô n÷ vµ thÕ hÖ trÎ,

gi¶i phãng mäi n¨ng lùc s¸ng t¹o cña x· héi b»ng mét c¬ chÕ d©n chñ thËt sù.

Mét hÖ chuÈn ®¹o ®øc ®óng ®¾n, mét c¬ chÕ d©n chñ toµn diÖn lµ ®éng lùc to

lín t¹o nªn søc sèng m¹nh mÏ cña c¸c ho¹t ®éng sèng trong x· héi.

TÝnh chÊt lµnh m¹nh cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cã c¬ së lao ®éng

x· héi cña nã. Lao ®éng lµ nguån sèng, nguån h¹nh phóc, lµ nghÜa vô, lµ néi

dung c¬ b¶n cña mäi sù b×nh ®¼ng x· héi. Lao ®éng lµ gi¸ trÞ c¬ b¶n cña mäi

ho¹t ®éng sèng. QuyÒn ®−îc lao ®éng vµ mäi ng−êi coi träng c¸c gi¸ trÞ lao

®éng sÏ lµ c¬ së träng yÕu cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta trong mét

thêi kú ph¸t triÓn l©u dµi.

TÝnh d©n téc - hiÖn ®¹i trong c¸c ho¹t ®éng sèng cña x· héi ta mang

b¶n chÊt cña lèi sèng v¨n minh. §ã lµ lèi sèng cã sù ph¸t triÓn cao vÒ mÆt d©n

trÝ. B¶n chÊt v¨n minh cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta g¾n liÒn víi

c¸c chuÈn mùc khoa häc. Trong lao ®éng cÇn ph¶i ph¸t huy s¸ng kiÕn, lao

®éng cã khoa häc, cã kü thuËt, ph¶i h−íng tíi c¸c thµnh tùu khoa häc vµ c«ng

nghÖ míi cña nh©n lo¹i. Trong giao tiÕp vµ sinh ho¹t cÇn thiÕt ph¶i phï hîp

víi c¸c quan hÖ x· héi, ¨n ë cã vÖ sinh, trong gia ®×nh ph¶i Êm no, hßa thuËn,

h¹nh phóc... Khoa häc khi ®i vµo ®êi sèng sÏ c¶i t¹o c¸c phong tôc tËp qu¸n

l¹c hËu, gi¶i phãng m¹nh mÏ c¸c n¨ng lùc c¸ nh©n, më réng tÇm giao tiÕp x· héi.

125

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ph¶i lµ lèi sèng dùa trªn c¸c chuÈn mùc cña

hiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt tiÕn bé. MÊy chôc n¨m qua, d−íi sù l·nh ®¹o cña

§¶ng, nh©n d©n ta ®· x©y dùng nh÷ng bé luËt quan träng, h−íng c¸c hµnh vi

cña c«ng d©n theo lèi sèng v¨n minh cña c¸c x· héi tiªn tiÕn. NhiÒu mÆt l¹c

hËu trong lèi sèng ®· ®−îc luËt ph¸p phñ ®Þnh, ng−îc l¹i nh÷ng nÕp sèng tiÕn

bé ®· ®−îc nh÷ng ®iÒu luËt míi kh¼ng ®Þnh vµ cæ vò. Song, rÊt tiÕc lµ viÖc

gi¸o dôc ph¼p luËt ë n−íc ta cho ®Õn hiÖn nay vÉn ch−a s©u. NhiÒu ®iÒu luËt

quan träng ®Þnh h−íng"lèi sèng tèt ®Ñp vÉn ch−a ®−îc vËn hµnh vµo ®êi sèng

th−êng nhËt. Ngay c¶ mét sè ng−êi thõa hµnh c«ng vô còng kh«ng hkÓu hÕt

c¸i g× m×nh kh«ng ®−îc`phÐp vµ c¸i g× m×nh ®−îc phÐp. V× thÕ, vÊn ®Ò gi¸o

dôc ph¸p luËt cÇn thiÕt ph¶i ®−îc më réng ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn cho nh÷ng hµnh vi

v¨n minh xuÊt hiÖn ngµy cµng phæ biÕn trong |èi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë

n−íc ta hiÖn nay.

Trong V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng khãa

VIII vµ V¨n kiÖn §¹i héi §¶ng lÇn thø IX, lÇn thø X ®Òu ®· kh¼ng ®Þnh r»ng

nÒn v¨n hãa cña chóng ta hiÖn nay vµ nh÷ng n¨m tiÕp theo lµ nÒn v¨n hãa tiªn

tiÕn, d©n téc, hiÖn ®¹i vµ nh©n v¨n. TÝnh chÊt v¨n minh cña lèi sèng d©n téc -

hiÖn ®¹i g¾n liÒn víi ®Æc tr−ng tiªn tiÕn nµy. §ã lµ lèi sèng tiÕn bé mµ cèt lâi

cña nã lµ lý t−ëng ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi theo chñ nghÜa M¸c - Lªnin

vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh. §ã lµ lèi sèng theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i trong thêi kú ®æi míi hiÖn nay ph¶i ph¸t huy

cao ®é tinh thÇn d©n chñ. D©n chñ theo hiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt chÝnh lµ biÓu

hiÖn cña mét lèi sèng v¨n minh hiÖn ®¹i. D©n chñ theo hiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt

sÏ ph¸t huy mäi tiÒm n¨ng s¸ng t¹o cña toµn x· héi. Cã thÓ nãi d©n chñ lµ

®éng lùc ph¸t triÓn lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i hiÖn nay.

Nh©n d©n ta x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i trong hoµn c¶nh nÒn

kinh tÕ quèc tÕ ®ang cã xu h−íng toµn cÇu hãa vµ trong ®Êt n−íc c¬ chÕ thÞ

tr−êng ngµy mét më réng. ViÖc n¨ng ®éng hãa lèi sèng cã mét ý nghÜa rÊt

träng ®¹i. Trong thÕ giíi ngµy nay, nhÞp sèng ph¸t triÓn nhanh ch−a tõng thÊy.

Th«ng tin, giao th«ng vËn t¶i v« cïng tÊp nËp. C¸c c¬ héi th¨ng tiÕn hay thÊt

126

b¹i xuÊt hiÖn víi tÇn sè rÊt cao trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng. CÇn thiÕt ph¶i

xuÊt hiÖn mét lèi sèng n¨ng ®éng phï hîp víi tinh thÇn thÝch øng ®· tõng trë

thµnh truyÒn thèng cña v¨n hãa ViÖt Nam.

Lèi sèng n¨ng ®éng, vÒ b¶n chÊt lµ lèi sèng s¸ng t¹o, biÕt ®oµn kÕt, liªn

kÕt vµ cã ý chÝ v−¬n lªn. C¬ chÕ thÞ tr−êng vÒ b¶n chÊt ®ßi hái con ng−êi vµ

c¸c nh©n c¸ch lu«n vËn ®éng. Lèi sèng n¨ng ®éng lµ lèi sèng cña nh©n c¸ch

ph¸t triÓn theo h−íng s¸ng t¹o. §©y kh«ng ph¶i lµ lèi sèng thùc dông, mµ lµ

lèi sèng ®−îc n©ng lªn mét tÇm cao míi tõ tinh thÇn thÝch øng truyÒn thèng ë

ViÖt Nam. §©y lµ lèi sèng biÕt vËn dông c¬ héi khi c¸c ®iÒu kiÖn kh¸ch quan

vµ chñ quan cho phÐp.

Lèi sèng n¨ng ®éng kh¸c rÊt xa víi lèi sèng chôp giËt vµ lõa ®¶o. N¨ng

®éng lµ mét tÝnh c¸ch trong ho¹t ®éng sèng biÕt v−ît mäi khã kh¨n, s¸ng t¹o

ra ph−¬ng thøc sèng hoµn thiÖn h¬n.

Trong V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng

(khãa VIII) ®· nãi ®Õn lßng nh©n ¸i khoan dung lµ nh÷ng gi¸ trÞ bÒn v÷ng

cña v¨n hãa d©n téc ViÖt Nam. X©y dùng lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i ë ViÖt

Nam, cÇn thiÕt ph¶i cñng cè vµ më réng lßng nh©n ¸i khoan dung nµy.

Nh©n d©n thÕ giíi ®· tõng biÕt ®Õn mét chñ nghÜa anh hïng ®Çy qu¶ c¶m

cña ng−êi ViÖt Nam trong ®Êu tranh dùng n−íc vµ gi÷ n−íc. Vµ kh«ng Ýt

nh÷ng nhµ v¨n hãa lín trªn thÕ giíi ®· ca ngîi lßng yªu hßa b×nh vµ t×nh

c¶m h÷u nghÞ cña nh©n d©n ta ®èi víi c¸c d©n téc kh¸c trªn thÕ giíi. Lßng

nh©n ¸i vµ tinh thÇn khoan dung ViÖt Nam sÏ t¹o cho lèi sèng d©n téc -

hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam mét tÇm th−íc míi vµ mét n¨ng l−îng sèng dåi dµo

trong qu¸ tr×nh nÒn kinh tÕ nh©n lo¹i ®ang toµn cÇu hãa.

§Ó h×nh thµnh ®−îc lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay,

chóng ta cÇn thiÕt ph¶i tËp trung vµo ph¸t triÓn mét nh©n c¸ch ViÖt Nam cã sù

ph¸t triÓn néi sinh vÒ khoa häc kü thuËt, cã tinh thÇn yªu n−íc nång ch¸y, cã

ý thøc tù c−êng d©n téc, cã ý chÝ v−¬n lªn ®−a ®Êt n−íc tho¸t khái nghÌo nµn,

l¹c hËu. Con ng−êi ViÖt Nam vèn cÇn cï, khiªm tèn, gi¶n dÞ, cã lßng yªu

n−íc, yªu quª h−¬ng, sèng vÞ tha vµ thÝch øng. Tuy nhiªn, ®Ó ®−a ®Êt n−íc

127

tho¸t khái nghÌo nµn, l¹c hËu, s¸nh vai cïng víi c¸c n−íc ph¸t triÓn kh¸c trªn

thÕ giíi, nh©n d©n ta cÇn thiÕt ph¶i am hiÓu c¬ chÕ thÞ tr−êng, tr×nh ®é khoa

häc vµ c«ng nghÖ tiªn tiÕn.

Thùc chÊt cña sù nghiÖp x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta

lµ x¸c ®Þnh sù lùa chän cña c¸ nh©n theo h−íng e©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi

c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh. §ã lµ qu¸ tr×nh nh©n ®¹o hãa toµn bé ®êi sèng

x· héi mµ mçi c¸ nh©n sÏ gia t¨ng tÝnh tù chñ, tù gi¸c, søc m¹nh bªn trong

h−íng tíi c¸c qu¸ tr×nh hoµn thiÖn cña x· héi d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng.

Mçi cxÕ ®é x· héi ®Òu cã c¬ chÕ ®iÒu chØnh hµnh vi, hoµn thiÖn lèi

sèng. HÖ thèng chÝnh trÞ, c¸c chuÈn mùc x· héi míi, chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ

ChÝnh phñ trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa, më réng c¬ chÕ thÞ

tr−êng sÏ gióp cho lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam kh«ng ngõng hoµn

thiÖn vµ ph¸t triÓn.

VÊn ®Ò x©y dùng léi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i theo ®Þnh h−íng x· héi chñ

nghÜa ë n−íc ta hiÖn nay cã liªn quan b¶n chÊt ®Õn sù nghiÖp x©y dùng vµ ph¸t

triÓn nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc trong thêi kú c«ng nghiÖp

hãa, hiÖn ®¹i hãa ë n−íc ta. Chóng ta kh«ng thÓ c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i

hãa thµnh c«ng, nÕu lèi sèng cña toµn x· héi vÉn lµ lèi sèng tiÓu n«ng, manh

món. Còng nh− vËy, chóng ta sÏ trë thµnh bãng mê cña mét d©n téc kh¸c, nÕu

nh− qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ë n−íc ta l¹i kh«ng dùa vµo truyÒn

thèng l©u ®êi cña d©n téc. Thùc chÊt cña viÖc x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn

®¹i theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa ë n−íc ta lµ ph¸t triÓn c¸c lÜnh vùc tinh

thÇn, n©ng cao c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc, tr×nh ®é d©n trÝ theo nh÷ng chuÈn mùc hiÖn

®¹i trªn c¬ së mét nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn, phóc lîi cña toµn x· héi gia t¨ng, g×n

gi÷ ®−îc v¨n hãa tèt ®Ñp cña d©n téc.

MÊy chôc n¨m qua, §¶ng vµ nh©n d©n ta quyÕt t©m c¶i t¹o lèi sèng cò,

x©y dùng lèi sèng míi theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa b¾t ®Çu tõ viÖc chó

träng tíi c¸c chØ sè vÒ lao ®éng vµ thêi gian lao ®éng, c¸c chØ sè vÒ v¨n hãa

gi¸o dôc, c¸c chØ sè vÒ sù tham gia tÝch cùc cña nh©n d©n trong c¸c ho¹t ®éng

chÝnh trÞ, x· héi trªn c¬ së c¸c gi¸ trÞ l©u ®êi cña nÒn v¨n hãa d©n téc. C−¬ng

128

lÜnh x©y dùng ®Êt n−íc trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi; ChiÕn l−îc

æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi ®Õn n¨m 2000, V¨n kiÖn §¹i héi §¶ng

lÇn thø X ®· ®Þnh h−íng qu¸ tr×nh vËn ®éng cña x· héi ta tiÕn lªn chñ nghÜa x·

héi, ®ång thêi nªu lªn c¸c gi¶i ph¸p, môc tiªu x©y dùng cuéc sèng míi mµ

nh©n d©n ta mong ®îi. §ã lµ cuéc sèng cña mét ®Êt n−íc hïng m¹nh, nh©n

d©n giµu cã, x· héi d©n chñ, c«ng b»ng, v¨n minh.

Chóng ta ®ang ë trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi, nªn nh×n

vµo x· héi ta hiÖn nay, nÕp sèng cña nã ch−a phong hãa vµ lèi sèng ®ang

vËn ®éng, ph¸t triÓn. Nã kh«ng ph¶i lµ t− b¶n chñ nghÜa mµ còng ch−a lµ x·

héi chñ nghÜa. C¸c quan hÖ vËt chÊt c¬ b¶n trong x· héi nh− quan hÖ së

h÷u, quan hÖ lao ®éng, quan hÖ ph©n phèi, ch−a x¸c ®Þnh râ tÝnh chÊt h×nh

th¸i kinh tÕ - x· héi. Dï chóng ta x¸c ®Þnh x· héi ViÖt Nam hiÖn nay cã

nhiÒu h×nh thøc së h÷u, lÊy nÒn s¶n xuÊt hµng hãa vµ kinh tÕ thÞ tr−êng lµm

kh©u trung t©m, th× nã còng ch−a thÓ ®Æc tr−ng cho mét kiÓu h×nh th¸i kinh

tÕ - x· héi nµo. V× thÕ, lèi sèng trong x· héi ta lµ mét kiÓu sèng ®Æc biÖt,

®ang qu¸ ®é vµo lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa.

MÆt vËt chÊt cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i trong x· héi ta biÓu thÞ ë khèi

chØ sè lao ®éng: thêi gian lao ®éng, c−êng ®é lao ®éng, vµ nhÊt lµ n¨ng suÊt lao

®éng ch−a thÓ t¹o ra nhiÒu cña c¶i vËt chÊt nh− c¸c n−íc ph¸t triÓn. Khèi chØ sè

lao ®éng ®ã quyÕt ®Þnh møc sèng cßn thÊp, phóc lîi vËt chÊt x· héi ch−a cao vµ

nhiÒu quan hÖ x· héi kh¸c kh«ng æn ®Þnh. Lao ®éng th−êng chiÕm 1/3 thêi gian

sinh sèng cña mçi ng−êi. N¨ng suÊt lao ®éng ch−a cao cã ¶nh h−ëng ®Õn thêi

gian tù do, häc tËp v¨n hãa, tháa m·n nhu cÇu vÒ thÓ dôc, thÓ thao vµ ë møc ®é

nhÊt ®Þnh, cã liªn quan ®Õn c¸c quan hÖ b¹n bÌ, h«n nh©n vµ gia ®×nh.

Trong x· héi ta hiÖn nay, sù ph©n hãa vµ ph©n c«ng lao ®éng ch−a s©u.

TuyÖt ®¹i bé phËn cßn trong d©y chuyÒn s¶n xuÊt nhá, lao ®éng ch©n tay, c¬

b¾p, dÞch vô cßn chiÕm mét tû träng kh¸ lín.

Nh×n chung x· héi ta cßn lµ mét x· héi lµm ruéng, lµm v−ên, cã lai

ghÐp chót Ýt c«ng nghiÖp, dÞch vô; b−íc ®Çu c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa.

Qu¸ tr×nh x· héi hãa c¸c quan hÖ së h÷u trong x· héi ®ang diÔn ra th«ng qua

129

con ®−êng ph¸t triÓn c¸c xÝ nghiÖp quèc doanh, xÝ nghiÖp t− b¶n nhµ n−íc, xÝ

nghiÖp cæ phÇn, hîp t¸c x·, hé gia ®×nh. N¨ng suÊt lao ®éng cßn thÊp, thu

nhËp thùc tÕ b×nh qu©n tÝnh theo ®Çu ng−êi ®øng vµo hµng c¸c n−íc kÐm ph¸t triÓn.

Tuy nhiªn, rÊt nhiÒu nh©n tè míi ®· xuÊt hiÖn tõ c¬ së vËt chÊt cña x·

héi, ®Æc biÖt lµ trong lÜnh vùc lao ®éng. Khoa häc, kü thuËt vµ c«ng nghÖ ®ang

gia t¨ng trong khu vùc s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ c«ng nghiÖp. §éi ngò, thµnh

phÇn vµ chÊt l−îng nh÷ng ng−êi lao ®éng ®ang chuyÓn biÕn theo h−íng n©ng

cao râ rÖt. Tr−íc ®©y, ®éi ngò lao ®éng th−êng v¨n hãa thÊp, tuæi trung b×nh

cao. HiÖn nay líp häc sinh cã häc vÊn, bé ®éi chuyÓn ngµnh, con em ®i lao

®éng ë n−íc ngoµi vÒ, nh÷ng c«ng nh©n kü thuËt, kü s−, b¸c sÜ, c¸c nhµ khoa

häc trÎ tuæi ®ang bæ sung ngµy mét nhiÒu cho ®éi ngò nh÷ng ng−êi lao ®éng míi.

Khuynh h−íng râ rÖt nhÊt hiÖn nay lµ trÝ tuÖ ®ang ngµy cµng ®ãng vai

trß quan träng trong viÖc n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng. ViÖc gia t¨ng hµm

l−îng trÝ tuÖ trong nÒn s¶n xuÊt míi ë n−íc ta kh«ng chØ cã ý nghÜa vÒ sù t¨ng

tr−ëng nhÞp ®é ph¸t triÓn, khëi ®éng cho mét sù vËn hµnh míi cña x· héi hßa

nhËp vµo nÒn v¨n minh cña loµi ng−êi, mµ cßn lµ mÇm mèng tèt ®Ñp cña mét

lèi sèng míi.

HiÖn nay, hÖ thèng ®¸nh gi¸ lao ®éng ë x· héi ta ®ang chuyÓn biÕn rÊt

nhanh. Tr−íc ®©y, tiªu chÝ ®iÒu chØnh c¸c h×nh thøc lao ®éng Ýt chó ý ®Õn c¸c

quy tr×nh c«ng nghÖ, tr×nh ®é thµnh th¹o nghÒ nghiÖp, mµ th−êng chó ý nhiÒu

®Õn ®éng c¬, sù cÇn cï, quan hÖ giao tiÕp, thËm chÝ cã lóc chñ nghÜa lý lÞch ®·

trë thµnh quy t¾c trong cuéc sèng. Ph−¬ng thøc ®¸nh gi¸ Êy hiÖn nay ®· lçi

thêi. Lao ®éng, n¨ng suÊt lao ®éng ®ang ®−îc më ®−êng tõ mét c¸ch nh×n míi

- c¸ch nh×n hiÖu qu¶ cña quan hÖ thÞ tr−êng.

§· cã mét thêi ng−êi ta cho r»ng n¨ng suÊt lao ®éng, tr×nh ®é c«ng

nghÖ, khèi l−îng thùc phÈm, chÊt l−îng giao th«ng vËn t¶i, sè calo dinh

d−ìng, thu nhËp b×nh qu©n, diÖn tÝch nhµ ë, tuæi thä trung b×nh, c¬ cÊu thêi

gian lao ®éng tù do, v.v... dï chØ sè cã thÊp còng kh«ng ¶nh h−ëng g× ®Õn lèi

sèng. Quan niÖm nµy kh¼ng ®Þnh r»ng, ®êi sèng vËt chÊt cña x· héi thÊp vÉn

cã thÓ x©y dùng lèi sèng cao ®Ñp.

130

Sù thËt th× mÆt vËt chÊt lµ c¸i quyÕt ®Þnh, lµ c¬ së ®Ó x©y dùng lèi sèng.

Tuy r»ng, mÆt vËt chÊt kh«ng ph¶i lµ toµn bé lèi sèng, nh−ng nã trùc tiÕp ¶nh

h−ëng ®Õn møc sèng, lµ c¬ cÊu nÒn t¶ng ®Ó tõ ®ã ng−êi ta x©y dùng chÊt

l−îng sèng. Kh«ng chó ý ®Õn mÆt nµy th× cã thÓ ý ®å x©y dùng mét lèi sèng

®Ñp trong x· héi ta sÏ bÞ r¬i vµo duy ý chÝ. Nh×n chung, vÒ mÆt sè l−îng vµ

chÊt l−îng, c¬ së vËt chÊt trong x· héi ta cßn rÊt thÊp.

Giao th«ng vËn t¶i cña chóng ta ph¸t triÓn kÐm, hµng hãa tiªu dïng chÊt

l−îng ch−a cao; nhµ ë ph¶i ®−îc t¨ng tr−ëng m¹nh mÏ, ph¶i cã nh÷ng chÝnh

s¸ch g×n gi÷ lßng tù hµo d©n téc, nh−ng vÉn tiÕp thu tinh hoa nh©n lo¹i míi t¹o

®iÒu kiÖn míi mÎ cho c¸c nh©n tè tèt ®Ñp cña lèi sèng xuÊt hiÖn.

B¶n th©n lèi sèng lµ ho¹t ®éng mang néi dung tÝnh ng−êi. Dï lµ ho¹t

®éng vËt chÊt th× nã còng dùa trªn tµi nguyªn con ng−êi, nã bao chøa khÝa

c¹nh tinh thÇn cña con ng−êi. Ho¹t ®éng sèng kh«ng mang ý nghÜa tinh thÇn

®Òu cã thÓ coi lµ ho¹t ®éng phi nh©n. VÒ ph−¬ng diÖn x· héi, ®ã lµ ho¹t ®éng

chÕt. C¸c gi¸ trÞ, c¸c ®éng c¬, tinh thÇn, t×nh c¶m, nghÖ thuËt ®Òu lµ c¬ cÊu

bªn trong cña lèi sèng.

VÊn ®Ò g×n gi÷ c¸c gi¸ trÞ l©u ®êi cña d©n téc cã liªn hÖ b¶n chÊt víi

tiÕp biÕn c¸c gi¸ trÞ hiÖn ®¹i. Chóng ta chØ cã thÓ t¹o dùng ®−îc lèi sèng d©n

téc - hiÖn ®¹i lµnh m¹nh, khi mµ c¬ chÕ tiÕp nhËn cã thÓ tæng hîp ®−îc c¸c

gi¸ trÞ míi. V× thÕ, c¸c chuÈn mùc cÊu t¹o lèi sèng míi theo ®Þnh h−íng x·

héi chñ nghÜa ë n−íc ta võa cã tÝnh æn ®Þnh t−¬ng ®èi, vµ còng võa t¹o ra ®−îc

sù lu©n chuyÓn cÇn thiÕt.

Xem xÐt mÆt tinh thÇn cña lèi sèng ë n−íc ta hiÖn nay, tr−íc hÕt quan t©m

®Õn hÖ thèng qu¶n lý, s¶n xuÊt, ph©n phèi vµ sö dông tinh thÇn cña x· héi. Nã cã

c¶ thiÕt chÕ vËt chÊt vµ c¬ chÕ ®iÒu hßa c¸c gi¸ trÞ theo c¸c môc tiªu cã tÝnh to¸n

®Õn lîi Ých cña giai cÊp l·nh ®¹o. ë n−íc ta, hÖ thèng nµy ®a d¹ng, phong phó, vµ

cã lóc v−ît tr−íc qu¸ xa c¸c ®iÒu kiÖn vËt chÊt. HÖ thèng c¸c c¬ quan tuyªn

truyÒn, gi¸o dôc, th«ng tin, v¨n hãa, th− viÖn, xuÊt b¶n, nghÖ thuËt... ®· tõng ®−îc

x©y dùng vµ më réng. Tuy nhiªn, hiÖu qu¶ thùc tÕ cña nã trong x©y dùng lèi sèng

míi kh«ng tû lÖ thuËn víi c«ng søc bá ra. Nã ch−a b¸m s¸t vµ hç trî ®óng ®¾n c¸c

131

®iÒu kiÖn vËt chÊt. ThËm chÝ, cã lóc nã thóc ®Èy c¸c mÆt l¹c hËu cña lèi sèng, rµng

buéc sù ph¸t triÓn cña c¸c mÆt tiÕn bé. Trong c¬ chÕ thÞ tr−êng, viÖc kiÓm so¸t

th«ng tin, viÖc ®Þnh h−íng th«ng tin cã mét t¸c dông m¹nh mÏ trong viÖc h×nh

thµnh lèi sèng míi. ViÖc chñ ®éng t¹o ra nh÷ng “s©n ch¬i ®Ñp” lµm thay ®æi c¸c

thµnh kiÕn, nh÷ng ý thøc l¹c hËu cã mét ý nghÜa thËt to lín vÒ ®Þnh h−íng lèi sèng

trong x· héi ta. Song, viÖc nµy chí cã xa rêi sù thËt, chí cã lµm mÊt niÒm tin, khi

l¹m dông c¸c ph−¬ng tiÖn ®éc quyÒn.

§iÒu c¬ b¶n vÒ mÆt tinh thÇn trong lèi sèng lµ gi÷ g×n c¸c gi¸ trÞ, ®iÒu

chØnh c¸c hµnh vi, b¶o vÖ c¸c quan hÖ nh©n ®¹o, nh©n b¶n s©u xa cña cuéc

sèng. Muèn x· héi æn ®Þnh th× gia ®×nh ph¶i æn ®Þnh, ®Êt n−íc cã kû c−¬ng,

con ng−êi ph¶i ®−îc gi¸o dôc c¸i ®óng, c¸i tèt vµ c¸i ®Ñp. Muèn khuyÕn khÝch

tinh thÇn hiÕu häc th× ph¶i t«n s− träng ®¹o, kh«ng ph©n biÖt giµu nghÌo, cæ

vò tµi n¨ng vµ b¶o vÖ danh tiÕng lµm cho gia phong vÎ vang, h−¬ng phong

danh gi¸. Muèn g×n gi÷ b¶n s¾c d©n téc cña v¨n hãa ph¶i x©y dùng c¸c phÈm

c¸ch v¨n hãa, c¸c gia ®×nh v¨n hãa, c¸c quan hÖ giao tiÕp cã v¨n hãa, vµ trªn

hÕt lµ v¨n hãa trong lao ®éng, v¨n hãa giao tiÕp, khi g¾n víi c¸c gi¸ trÞ truyÒn

thèng th× h−íng vÒ c¸i phæ biÕn.

X· héi ta hiÖn nay cßn chÞu rÊt nhiÒu ¶nh h−ëng cña c¸c gi¸ trÞ tinh thÇn

cña x· héi truyÒn thèng. NhiÒu yÕu tè cña c¸c gi¸ trÞ Êy hßa nhËp vµo lèi sèng

míi trë thµnh nguån lùc ph¸t triÓn x· héi, nh−ng cßn kh«ng Ýt c¸c yÕu tè tinh

thÇn cña x· héi truyÒn thèng ®· trë thµnh ph¶n gi¸ trÞ trong lèi sèng míi hiÖn

nay. T©m lý b×nh qu©n, t− t−ëng côc bé, th¸i ®é coi lÖ lµng h¬n phÐp n−íc, c¸c

thµnh kiÕn trong céng ®ång, c¸c phong tôc ma chay, c−íi hái l¹c hËu, mÑ chång

hµnh h¹ nµng d©u, d× ghÎ con chång, quan niÖm träng nam khinh n÷... ®· c¶n trë

rÊt lín ®Õn sù nghiÖp x©y dùng lèi sèng míi cña chóng ta.

VÒ mÆt tinh thÇn, lèi sèng míi ViÖt Nam ph¶i ®−îc x©y dùng trªn mét

nÒn d©n chñ toµn diÖn. Kh«ng cã nÒn d©n chñ nµy th× kh«ng thÓ ph¸t huy

®−îc c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng, kh«ng thóc ®Èy ®−îc c¸c kh¶ n¨ng s¸ng

t¹o, vµ nhÊt lµ kh«ng thÓ giao l−u quèc tÕ réng r·i ®−îc.

132

Do nhiÒu lý do chñ quan vµ kh¸ch quan, nÒn d©n chñ trong x· héi ta

ph¸t triÓn ch−a m¹nh, ch−a s©u. Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n cña thùc tr¹ng

nµy thuéc vÒ tr×nh ®é d©n trÝ. Mét nÒn d©n chñ cao vµ s©u kh«ng phô thuéc

hoµn toµn vµo ý chÝ cña giai cÊp l·nh ®¹o. NÕu nh©n d©n tù gi¸c, d©n trÝ cao,

c¸c nh©n c¸ch tr−ëng thµnh th× nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn ®óng ®¾n sÏ ®−îc x¸c

lËp mét c¸ch m¹nh mÏ vµ tÊt yÕu.

VÒ mÆt d©n chñ, sù gia t¨ng quyÒn vµ nghÜa vô c«ng d©n lµ néi dung

quan träng cña lèi sèng míi. Cèt lâi cña nÒn d©n chñ x· héi chñ nghÜa lµ mäi

quyÒn lùc ®Òu thuéc vÒ nh©n d©n lao ®éng, mäi quan hÖ x· héi ph¶i ®−îc x©y

dùng trªn nÒn t¶ng nh©n b¶n l©u dµi. ViÖc d©n chñ hãa toµn bé ®êi sèng tinh

thÇn cña x· héi ta ph¶i dùa trªn nÒn t¶ng khoa häc vµ ph¸p luËt. Mäi tù do

ph¶i dùa trªn c¸i tÊt yÕu.

NÒn v¨n hãa cæ truyÒn cña ng−êi ViÖt cã thiÕt chÕ, kû c−¬ng theo ®øc

trÞ. Mäi quan hÖ x· héi ®Òu cã sù ph¸t triÓn −u tiªn cña c¸c quan hÖ ®¹o ®øc,

lÊy chuÈn thiÖn - ¸c lµm trung t©m. Ph¸p luËt ch−a trë thµnh chuÈn t¾c kiÓm

so¸t toµn diÖn c¸c quan hÖ x· héi. X©y dùng lèi sèng míi dùa trªn c¸c gi¸ trÞ

®¹o ®øc, nh−ng c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc ph¶i dùa trªn c¬ së cña c¸i ®óng, kh«ng thÓ

lµ ®¹o ®øc cña sù chÊp nhËn. Khoa häc vµ ph¸p luËt lÊy c¸i ®óng lµm chuÈn

gi¸ trÞ. C¸i ®óng t¹o ra quyÒn b×nh ®¼ng réng r·i trong mäi quan hÖ x· héi. Tõ

ng−êi ®øng ®Çu n−íc ®Õn ng−êi d©n b×nh th−êng ®Òu sèng vµ lµm viÖc theo

hiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt, b×nh ®¼ng tr−íc hiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt. Mäi sù c¶i t¹o

x· héi kh«ng dùa trªn ý ®å c¸ nh©n, mµ ph¶i xuÊt ph¸t tõ tinh thÇn khoa häc.

Khoa häc, luËt ph¸p lµ x−¬ng sèng cña nÒn d©n chñ, còng lµ linh hån cña lèi

sèng míi. Mäi gi¸ trÞ ®Òu ph¶i ®−îc ®èi tho¹i ®Ó x¸c ®Þnh c¸i ®óng.

Chóng ta x©y dùng lèi sèng míi trong nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ

b¶n s¾c d©n téc mang tÝnh hiÖn ®¹i. Lèi sèng míi ViÖt Nam h«m nay ®ang

h−íng vÒ phÝa hiÖn ®¹i tõ c¸c m¹ch nguån cña nÒn phong hãa truyÒn thèng xa

x−a. T©m lý thÝch øng, chñ nghÜa yªu n−íc, t×nh c¶m quª h−¬ng, ý thøc tiÕt

kiÖm, tinh thÇn hiÕu häc, ý chÝ tù lùc, tù c−êng, lËp th©n, lËp chÝ, lËp nghiÖp,

®· t¹o lËp tÝnh nÒn n· ph−¬ng §«ng trong lèi sèng cña ng−êi ViÖt Nam hiÖn

133

®¹i. TÊt c¶ nh÷ng thµnh tè nµy ®· hßa quyÖn vµ t¹o thµnh b¶n chÊt d©n téc -

hiÖn ®¹i cña lèi sèng ë ViÖt Nam h«m nay.

Trong thÕ giíi ngµy nay, sù ph¸t triÓn chÝnh trÞ - x· héi ®ang diÔn ra

trong c¸c quèc gia d©n téc cã chñ quyÒn, cã l·nh thæ, cã ®iÒu kiÖn tù nhiªn, d©n

c− vµ c¬ tÇng d©n téc ®Æc thï. B¶n s¾c d©n téc cña v¨n hãa in h»n trªn lèi sèng.

C¸c c¸ch c¶m, c¸ch nghÜ míi mÎ ®Òu ®−îc chÕ t¹o l¹i. C¸c t×nh c¶m, t− t−ëng,

thÞ hiÕu hiÖn ®¹i nhÊt chØ cã thÓ th©m nhËp vµo lèi sèng míi khi nã qua mét qu¸

tr×nh “c«ng nghÖ” ®−îc tån t¹i phæ biÕn trong x· héi ViÖt Nam.

Lèi sèng míi ViÖt Nam cÇn mang b¶n s¾c d©n téc ®Ëm ®µ nh−ng ph¶i

cã quan hÖ s©u réng víi thÕ giíi hiÖn ®¹i. Loµi ng−êi h«m nay víi nÒn th«ng

tin mµn h×nh ®· b−íc vµo lµn sãng v¨n minh míi. §Ó tiÕn vµo nÒn v¨n minh

tin häc, tr−íc hÕt chóng ta ph¶i x©y dùng ®−îc mét lèi sèng c«ng nghiÖp.

C«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa tõ quan ®iÓm v¨n hãa lµ t¹o ra mét lèi sèng

d©n téc - hiÖn ®¹i. Sù ph¸t triÓn cña c«ng nghiÖp sÏ h×nh thµnh t− duy khoa

häc, kh¾c phôc t− duy kinh nghiÖm, c¶i t¹o c¸c phong tôc, tËp qu¸n lçi thêi, tæ

chøc l¹i lao ®éng n«ng nghiÖp, n©ng cao chÊt l−îng lao ®éng thñ c«ng, lµm

xÝch dÇn c¸c quan hÖ gi÷a thµnh thÞ vµ n«ng th«n. Vµ ®ã còng lµ nh÷ng tiÒn ®Ò

c¬ b¶n ®Ó h×nh thµnh lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i. Lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i

võa lµ hÖ qu¶ cña c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa võa lµ ®éng lùc cña qu¸ tr×nh

nµy. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i sÏ chuÈn bÞ c¸c c¬ së cÇn thiÕt ®Ó d©n téc ta

tiÕn vÒ phÝa tr−íc, dùa trªn sù ph¸t triÓn −u tiªn cña khoa häc vµ luËt ph¸p, lÊy

c¸i ®óng lµ hÖ chuÈn gi¸ trÞ.

§Ó h×nh thµnh ®−îc lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i mét c¸ch phæ biÕn ë mét

n−íc tiÓu n«ng nh− ë n−íc ta, kh©u trung t©m lµ ph¸t triÓn nh©n c¸ch con ng−êi.

Phong c¸ch sèng cña con ng−êi, diÖn m¹o ®¹o ®øc, phÈm h¹nh c¸ nh©n, n¨ng lùc

lao ®éng, h«n nh©n gia ®×nh, tr×nh ®é v¨n hãa, gi¸o dôc, c¸c ®Þnh h−íng gi¸ trÞ,

giao tiÕp x· héi lµ nh÷ng mÆt quan träng nhÊt trong nh©n c¸ch.

ThÞ tr−êng t− b¶n lµ thÞ tr−êng phi nh©n c¸ch. ThÞ tr−êng cña chóng ta chó ý

®Æc biÖt tíi sù tha hãa vµ gi¶i tha hãa cho con ng−êi b»ng mét tæng hÖ c¸c ®iÒu tiÕt

cã tÝnh chiÕn l−îc cña nhµ n−íc. Trong x· héi ta ngµy nay, viÖc h×nh thµnh mét

134

nh©n c¸ch míi cã sù ph¸t triÓn tèt vÒ thÓ chÊt, phong phó vÒ tinh thÇn, ®ñ b¶n lÜnh

®¸p øng nh÷ng nhiÖm vô lÞch sö míi lµ mét trong nh÷ng môc tiªu quan träng cña

®−êng lèi vµ sù nghiÖp x©y dùng lèi sèng míi cña §¶ng.

Con ng−êi ViÖt Nam vèn cÇn cï, khiªm tèn, gi¶n dÞ, cã lßng yªu n−íc, yªu

quª h−¬ng, sèng vÞ tha vµ thÝch øng. §ã lµ tµi nguyªn rÊt quan träng ®Ó chóng ta x©y

dùng c¸c nh©n c¸ch míi. Tuy nhiªn, con ng−êi ViÖt Nam còng ®ang béc lé nh÷ng

thiÕu hôt so víi c¸c nhiÖm vô lÞch sö ®Æt ra cho ®Êt n−íc. §ã lµ sù thiÕu hôt vÒ t−

duy kinh tÕ thÞ tr−êng, vÒ c¸c c¸ tÝnh m¹nh mÏ, c¸c kh¸t väng ch¸y báng trong s¸ng

t¹o, tÝnh kû luËt cao trong s¶n xuÊt. C¸c nhiÖm vô kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi ®ßi hái

xuÊt hiÖn mét kiÓu nh©n c¸ch míi. §ã lµ nhiÖm vô x©y dùng mét n−íc ViÖt Nam

giµu vÒ kinh tÕ, m¹nh vÒ quèc phßng, phong phó vÒ v¨n hãa vµ ®Ñp vÒ lèi sèng.

Thùc chÊt cña sù nghiÖp x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i theo ®Þnh

h−íng x· héi chñ nghÜa ë n−íc ta hiÖn nay lµ x¸c ®Þnh sù lùa chän cña c¸ nh©n gi÷a

c¸c ph−¬ng h−íng vËn ®éng, c¸c hµnh vi kh¸c nhau. Qu¸ tr×nh lùa chän ®ã lµ qu¸

tr×nh tr−ëng thµnh, kh¼ng ®Þnh nh©n c¸ch ®éc ®¸o cña c¸ nh©n trong nh÷ng ®iÒu

kiÖn vµ nhiÖm vô lÞch sö hiÖn nay. H−íng x©y dùng nh©n c¸ch míi cña chóng ta

nh»m lµm gia t¨ng tÝnh tù gi¸c, tù chñ, søc m¹nh bªn trong cña c¸ nh©n. H−íng nµy

ph¸t triÓn hÖ thèng th¸i ®é øng xö cña c¸c hµnh vi mang néi dung ®¹o ®øc x· héi

míi. Nã lµm xuÊt hiÖn c¸c tÝnh c¸ch míi trong lao ®éng, giao tiÕp, gia ®×nh vµ t−

c¸ch c¸ nh©n.

Cïng víi sù ph¸t triÓn vÒ tÝnh c¸ch, lèi sèng míi cã liªn hÖ b¶n chÊt víi c¸c

n¨ng lùc c¸ nh©n. Sù ph¸t triÓn n¨ng lùc c¸ nh©n cña ta hiÖn nay ph¶i tÝnh tíi hai

t×nh h×nh: Mét lµ, ph¶i ph¸t huy mäi tiÒm n¨ng cña con ng−êi, c¸c kh¸t väng cña

mçi ng−êi trªn tÊt c¶ c¸c b×nh diÖn ®Ó cho mçi c¸ nh©n ®−îc tù do ph¸t triÓn. Hai lµ,

c¸c qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa, ®« thÞ hãa, dÞch vô hãa, ph©n c«ng gia

t¨ng, th× diÖn m¹o tinh thÇn cña c¸ nh©n sÏ bÞ tha hãa. §ã lµ tÝnh chÊt ¸c qñy

(dÐmonique) cña qu¸ tr×nh gi¶i phãng c¸ nh©n trong ®iÒu kiÖn khoa häc, kü thuËt vµ

c«ng nghÖ ph¸t triÓn hiÖn nay. §Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng nµy, khi gi¶i phãng c¸c n¨ng

lùc s¸ng t¹o c¸ nh©n, ph¶i ®ång thêi x©y dùng trªn toµn x· héi c¸c c¬ chÕ ®iÒu

chØnh, c¸c quan hÖ nh©n b¶n l©u dµi gi÷a con ng−êi víi con ng−êi. ViÖc x©y dùng

135

mèi quan hÖ hµi hßa gi÷a lîi Ých c¸ nh©n vµ lîi Ých x· héi lµ v« cïng quan träng. C¸

nh©n ph¶i cã tr¸ch nhiÖm víi céng ®ång, céng ®ång lµ c¸i nÒn bao dung sù s¸ng t¹o

cña c¸ nh©n, mäi quan hÖ cña c¸i lîi ph¶i ®−îc ®Æt trªn c¸i ®óng, c¸i tèt, c¸i ®Ñp. X·

héi ph¶i cã c¸c c¬ chÕ ®iÒu chØnh c¸i thiÖn, c¸i ¸c b»ng luËt ph¸p, t«n gi¸o, v¨n hãa,

nghÖ thuËt vµ hµng lo¹t c¸c quy t¾c ®¹o ®øc kh¸c.

Quan ®iÓm thùc dông, v¨n hãa tiªu dïng ®ang gia t¨ng trong x· héi ta. Kinh

tÕ thÞ tr−êng xuÊt hiÖn th× c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng bÞ ®Ëp vì. T− t−ëng, t©m lý thùc

dông ra ®êi, nã kh«ng ph¶i lµ hoµn toµn xÊu. Nã cã hiÖu øng hai mÆt: mét mÆt, nã

thóc ®Èy kh¶ n¨ng s¸ng t¹o, kÝch thÝch s¶n xuÊt, tiªu dïng; mÆt kh¸c, nã ph¸ ho¹i

c¸c quan hÖ ®¹o ®øc truyÒn thèng vµ h×nh thµnh chñ nghÜa c¸ nh©n cùc ®oan. C¬ chÕ

thÞ tr−êng lµ thµnh qu¶ lín cña nh©n lo¹i. Nã t¹o ra c¸c luËt ch¬i vµ ®¹o ®øc kh¸c

h¼n luËt ch¬i vµ ®¹o ®øc truyÒn thèng. Chóng ta cÇn thiÕt ph¶i x¸c lËp c¸c hÖ chuÈn

míi cho c¬ chÕ nµy ®Ó t¹o ra mét lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i phï hîp.

Mçi chÕ ®é x· héi ®Òu cã c¸c c¬ chÕ ®iÒu chØnh hµnh vi, hoµn thiÖn lèi sèng.

C¸c c¬ chÕ Êy b¾t nguån tõ nÒn gi¸o dôc, tæ chøc x· héi, c¸c quan hÖ v¨n hãa. ViÖc

thê cóng «ng bµ, nhí ¬n bè mÑ, thµnh kÝnh nh÷ng ng−êi cã c«ng gi¸o dôc vµ gi¸o

d−ìng lµ mét c¬ chÕ ®iÒu chØnh hµnh vi b»ng v¨n hãa gia ®×nh rÊt s©u. X©y dùng

mét kiÓu sèng míi, cÇn thiÕt ph¶i sö dông c¬ chÕ x· héi mét c¸ch khoa häc vµ cã

v¨n hãa. B»ng mét chñ nghÜa nh©n v¨n míi, c¸c nh©n c¸ch h×nh thµnh, ho¹t ®éng vµ

ph¸t triÓn trong niÒm tin yªu vµ tù do gi÷a x· héi cña m×nh.

HÖ thèng chÝnh trÞ lµ c¬ chÕ ®iÒu chØnh bao trïm vµ quyÕt ®Þnh nhÊt mäi ®Þnh

h−íng x· héi cho lèi sèng. Nã cã thÓ ph¸t huy hay k×m h·m tÝnh tÝch cùc cña mäi

nguån tµi nguyªn con ng−êi trong x· héi. Nã cã thÓ ®iÒu chØnh c¸c yÕu tè lµm cho

hÖ thèng x· héi cã sù ph¸t triÓn −u tréi vÒ mét mÆt nµo ®ã. Mét hÖ thèng chÝnh trÞ

m¹nh, ®óng, tèt bao giê còng t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn lèi sèng ®Ñp.

Chóng ta ®ang x©y dùng mét hÖ thèng chÝnh trÞ trong ®ã mäi ng−êi d©n ®−îc

b×nh ®¼ng tr−íc ph¸p luËt, biÕt t«n träng vµ b¶o vÖ ph¸p luËt; c¸c tæ chøc chÝnh trÞ,

c¸c ®oµn thÓ nh©n d©n ®Òu cã môc tiªu tèi cao lµ ph¸t huy mäi tiÒm n¨ng s¸ng t¹o

cña con ng−êi, cña c¸c thÕ hÖ, c¸c giíi tÝnh, c¸c tÇng líp x· héi vµ c¸c h×nh thøc

nghÒ nghiÖp nh»m x©y dùng mét n−íc ViÖt Nam giµu m¹nh. §æi míi vÒ kinh tÕ

136

nhÊt ®Þnh dÉn ®Õn ®æi míi vÒ chÝnh trÞ, ®ã lµ quy luËt. Cïng víi ®æi míi m¹nh mÏ

vÒ kinh tÕ, chóng ta ®ang tõng b−íc ®æi míi hÖ thèng chÝnh trÞ mét c¸ch phï hîp

theo h−íng d©n chñ, hiÖn ®¹i, ®¸p øng ®Çy ®ñ nh÷ng nhiÖm vô æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn

®Êt n−íc, trong ®ã cã nhiÖm vô ®Þnh h−íng cho mét lèi sèng míi, v¨n minh, hiÖn

®¹i vµ x· héi chñ nghÜa.

ë vµo thêi ®iÓm cña chóng ta h«m nay, trong lèi sèng, c¸c yÕu tè vËt chÊt

cña nã ®ang cã sù ph¸t triÓn biÕn hãa, t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau mét c¸ch m¹nh mÏ,

vµ mèi quan hÖ gi÷a chóng víi mÆt tinh thÇn ch−a phong hãa, ®Þnh h×nh. Tuy nhiªn,

nh÷ng ®Þnh h−íng c¬ b¶n cho viÖc x©y dùng lèi sèng míi ®· ®−îc x¸c ®Þnh. C«ng

nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa, ®« thÞ hãa cã ¶nh h−ëng m¹nh mÏ ®Õn sù nghiÖp x©y dùng

lèi sèng theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa. Nã liªn quan ®Õn mäi ho¹t ®éng cña con

ng−êi, ®Õn nÒn khoa häc, nÒn d©n chñ; ®Õn hÖ gi¸ trÞ, hÖ ®iÒu chØnh, hÖ thèng chÝnh

trÞ, ®Õn v¨n hãa, ®¹o ®øc, thÓ thao, y tÕ, quan hÖ quèc tÕ; ®Õn nhu cÇu, thÞ hiÕu, vµ

h¬n c¶ lµ n¨ng suÊt lao ®éng, víi môc tiªu bao trïm võa trùc tiÕp võa l©u dµi lµ ph¸t

triÓn tµi nguyªn con ng−êi.

Chóng ta ®ang x©y dùng nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc. Lèi

sèng d©n téc - hiÖn ®¹i võa lµ hÖ qu¶ võa lµ ®éng lùc cña nÒn v¨n hãa ®ã. ViÖc gi÷

g×n b¶n s¾c d©n téc h−íng tíi c¸i phæ biÕn lµ nguyªn lý lín x©y dùng lèi sèng theo

®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa ë n−íc ta hiÖn nay.

X©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa kh«ng

hÒ t¸ch biÖt víi m«i tr−êng v¨n hãa chung cña nh©n lo¹i. Chóng ta x©y dùng m«i

tr−êng v¨n hãa theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, t¹o ®iÒu kiÖn cho nh÷ng lèi sèng

tèt ®Ñp ra ®êi. Chóng ta x©y dùng m«i tr−êng v¨n hãa theo ®Þnh h−íng x· héi chñ

nghÜa lµ nu«i d−ìng t©m hån, t×nh c¶m, c¸c gi¸ trÞ tèt ®Ñp nhÊt cña con ng−êi. M«i

tr−êng v¨n hãa theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa lµ bé phËn hîp thµnh cña lèi sèng

d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa. ë ®ã, lßng nh©n ¸i, khoan dung ®−îc duy tr×. ë

®ã, con ng−êi sèng víi con ng−êi lµ ®ång chÝ, lµ anh em. ë ®ã, cã cuéc sèng hßa

b×nh vµ t×nh h÷u nghÞ. Trong thÕ kû XXI nµy, nhÊt ®Þnh chóng ta sÏ x©y dùng thµnh

c«ng m«i tr−êng v¨n hãa x· héi chñ nghÜa - c¸i n«i nu«i d−ìng lèi sèng x· héi chñ

nghÜa tèt ®Ñp mµ nh©n d©n ta ®ang h−íng tíi.

137

¶nh h−ëng cña toµn cÇu ho¸ tíi viÖc x©y dùng

Ts. Mai ThÞ quý*

lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay

1. Thùc chÊt cña toµn cÇu ho¸

Theo chóng t«i, toµn cÇu ho¸ lµ mét kh¸i niÖm chØ qu¸ tr×nh vËn ®éng cña

lÞch sö x· héi loµi ng−êi tõ nh÷ng bé phËn, quèc gia riªng lÎ, t−¬ng ®èi ®éc lËp

vµ t¸ch biÖt ®Õn h×nh thµnh nh÷ng mèi liªn kÕt chÆt chÏ, t¸c ®éng qua l¹i vµ phô

thuéc lÉn nhau trªn tÊt c¶ c¸c mÆt ë ph¹m vi toµn cÇu cña ®êi sèng x· héi mµ nÒn

t¶ng lµ sù liªn kÕt kinh tÕ cïng víi sù h×nh thµnh c¸c tæ chøc, c¸c ®Þnh chÕ quèc

tÕ nh»m qu¶n lý vµ ®iÒu chØnh c¸c ho¹t ®éng mang tÝnh toµn cÇu ®ã. XuÊt ph¸t

®iÓm cña toµn cÇu ho¸ lµ toµn cÇu ho¸ trªn lÜnh vùc kinh tÕ, thÓ hiÖn ë c¸c mèi

liªn kÕt kinh tÕ ngµy cµng ®−îc më réng gi÷a c¶ c¸c quèc gia trªn thÕ giíi lµm

t¨ng sù phô thuéc, sù t¸c ®éng, sù ¶nh h−ëng lÉn nhau vÒ kinh tÕ gi÷a c¸c

n−íc. Tuy nhiªn, toµn cÇu ho¸ vÒ kinh tÕ tÊt yÕu sÏ dÉn ®Õn toµn cÇu ho¸ trªn

c¸c lÜnh vùc chÝnh trÞ, v¨n ho¸, x· héi hiÓu theo nghÜa lµ sù t¸c ®éng qua l¹i,

¶nh h−ëng, chi phèi vµ phô thuéc lÉn nhau vÒ c¸c lÜnh vùc nµy gi÷a tÊt c¶ c¸c

quèc gia trªn thÕ giíi.

Xu thÕ toµn cÇu ho¸ ®· h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn g¾n víi sù h×nh thµnh

vµ ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t− b¶n. Cho ®Õn nay, nã ®· vµ ®ang tr¶i qua nh÷ng

nh÷ng giai ®o¹n víi nh÷ng ®Æc tr−ng vµ møc ®é kh¸c nhau. Do chÞu sù t¸c ®éng

trùc tiÕp cña cuéc c¸ch m¹ng khoa häc - c«ng nghÖ hiÖn ®¹i ®ang ph¸t triÓn

m¹nh mÏ cïng nh÷ng biÕn ®æi lín vÒ côc diÖn chÝnh trÞ toµn cÇu, toµn cÇu ho¸

trong giai ®o¹n hiÖn nay mang mét sè ®Æc tr−ng c¬ b¶n sau ®©y:

Thø nhÊt, toµn cÇu ho¸ cã sù ph¸t triÓn v−ît bËc c¶ vÒ chiÒu réng lÉn chiÒu

* Gi¶ng viªn Khoa M¸c - Lªnin, Tr−êng §¹i häc Hång §øc, Thanh Ho¸.

s©u vµ diÔn ra víi tèc ®é nhanh h¬n, biÓu hiÖn ë nhiÒu tho¶ thuËn liªn kÕt kinh tÕ

138

toµn cÇu vµ khu vùc ®−îc ký kÕt, hµng lo¹t tæ chøc hîp t¸c kinh tÕ ®a ph−¬ng

®−îc h×nh thµnh vµ ngµy cµng cã nhiÒu n−íc tham gia. TÝnh chÊt “më” trë thµnh

mét khuynh h−íng chung trong quan hÖ kinh tÕ quèc tÕ. Nh÷ng “bøc t−êng”,

nh÷ng “rµo c¶n” ng¨n c¸ch c¸c quèc gia vÒ chÕ ®é chÝnh trÞ, vÒ ®Þa lý, vÒ v¨n

ho¸... ngµy dÇn ®−îc dì bá vµ thay vµo ®ã lµ “sîi d©y” liªn kÕt chÆt chÏ. H¬n

n÷a, toµn cÇu ho¸ hiÖn nay kh«ng chØ giíi h¹n trong lÜnh vùc kinh tÕ mµ cßn t¸c

®éng m¹nh mÏ ®Õn c¸c lÜnh vùc chÝnh trÞ, x· héi, v¨n ho¸... lµm cho ®êi sèng

mäi mÆt cña c¸c quèc gia trªn toµn thÕ giíi lu«n chÞu sù t¸c ®éng qua l¹i, ¶nh

h−ëng, chi phèi lÉn nhau ngµy cµng m¹nh mÏ.

Thø hai, toµn cÇu ho¸ trong giai ®o¹n hiÖn nay ®ang chÞu sù chi phèi cña

c¸c n−íc t− b¶n chñ nghÜa ph¸t triÓn ®øng ®Çu lµ Mü.

Sù ra ®êi cña toµn cÇu ho¸ g¾n liÒn víi sù ra ®êi cña chñ nghÜa t− b¶n vµ

do nhu cÇu ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t− b¶n. Còng chÝnh v× vËy mµ tõ khi xuÊt

hiÖn ®Õn nay, qu¸ tr×nh nµy lu«n bÞ ®Æt d−íi sù chi phèi cña c¸c n−íc t− b¶n chñ

nghÜa. §Æc biÖt, trong giai ®o¹n hiÖn nay, khi mµ c¸c n−íc x· héi chñ nghÜa ë

§«ng ¢u vµ Liªn X« sôp ®æ, th× vai trß “®éc t«n” cña chñ nghÜa t− b¶n l¹i cµng

trë nªn râ nÐt h¬n bao giê hÕt. “Toµn cÇu ho¸ g¾n liÒn víi chñ nghÜa t− b¶n vµ

hiÖn ®ang bÞ chñ nghÜa t− b¶n, nhÊt lµ c¸c n−íc t− b¶n ph¸t triÓn chi phèi, lîi

dông ®Ó phôc vô cho môc ®Ých cña hä” 1. Còng v× vËy mµ ®· cã kh«ng Ýt ng−êi

coi toµn cÇu ho¸ hiÖn nay lµ “toµn cÇu ho¸ t− b¶n chñ nghÜa” hay “Mü ho¸ toµn

cÇu”. MÆc dï trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, thÕ giíi ®· vµ ®ang chøng kiÕn sù v−¬n

lªn m¹nh mÏ cña mét sè quèc gia nh− Ên §é, Trung Quèc, c¸c n−íc NICs... lµm

cho t−¬ng quan lùc l−îng trªn thÕ giíi cã xu h−íng thay ®æi, nh−ng trong thêi

®iÓm hiÖn t¹i th× nh÷ng nhËn ®Þnh trªn vÉn cã c¬ së.

Víi hai ®Æc tr−ng c¬ b¶n trªn, toµn cÇu ho¸ trong giai ®o¹n hiÖn nay mang

tÝnh hai mÆt râ rÖt: võa tÝch cùc võa tiªu cùc; võa chøa ®ùng nhiÒu thêi c¬ võa ®Æt

1 Lª H÷u NghÜa, Lª Ngäc Tßng (®ång chñ biªn), Toµn cÇu ho¸ - nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn, Nxb. ChÝnh

trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2004, tr. 139.

ra nh÷ng th¸ch thøc kh«ng nhá cho tÊt c¶ c¸c n−íc. TÝnh hai mÆt cña toµn cÇu

139

ho¸ kh«ng chØ ®−îc béc lé trong lÜnh vùc kinh tÕ mµ cßn trong tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc

kh¸c cña ®êi sèng x· héi. Mét mÆt, toµn cÇu ho¸ ®em l¹i nhiÒu c¬ héi thóc

®Èy t¨ng tr−ëng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ cho tÊt c¶ c¸c n−íc (tÊt nhiªn, nh÷ng c¬ héi

nµy lµ kh«ng hoµn toµn nh− nhau ®èi víi c¸c n−íc cã tr×nh ®é ph¸t triÓn kh¸c

nhau); gãp phÇn duy tr× vµ cñng cè hoµ b×nh vµ an ninh thÕ giíi; t¹o nªn søc

m¹nh tæng hîp ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò toµn cÇu… MÆt kh¸c, toµn cÇu ho¸ còng

®Æt tÊt c¶ c¸c n−íc tr−íc nh÷ng th¸ch thøc kh«ng nhá, nhÊt lµ ®èi víi c¸c n−íc

®ang ph¸t triÓn do sù bÊt b×nh ®¼ng trong qu¸ tr×nh nµy g©y nªn. §ã lµ nguy c¬

tôt hËu ngµy cµng xa vÒ kinh tÕ, bÞ th«n tÝnh vÒ chÝnh trÞ vµ bÞ x©m l¨ng vÒ v¨n

ho¸ trong ®ã cã lèi sèng, bëi lèi sèng chÝnh lµ mét trong nh÷ng thµnh tè cèt lâi

cña v¨n ho¸.

2. ¶nh h−ëng cña toµn cÇu ho¸ ®Õn viÖc x©y dùng lèi sèng d©n téc -

hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay.

Lèi sèng lµ ph−¬ng thøc sèng, lµ toµn bé ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi

trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ x· héi nhÊt ®Þnh. C¸c d©n téc trªn thÕ giíi

sinh sèng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ x· héi kh«ng hoµn toµn gièng nhau,

thËm chÝ cßn tr¸i ng−îc nhau. Còng chÝnh v× vËy, ë mçi d©n téc sÏ h×nh thµnh

mét nÒn v¨n ho¸ víi nh÷ng phong tôc, tËp qu¸n, t©m lý, thãi quen, chuÈn mùc

®¹o ®øc, t− t−ëng, lèi sèng kh¸c nhau ph¶n ¸nh tån t¹i x· héi cña chÝnh d©n téc

®ã. Lèi sèng, mét mÆt lµ kÕt qu¶ cña sù ph¶n ¸nh nh÷ng ®iÒu kiÖn sèng cña

mét céng ®ång ng−êi, mÆt kh¸c, nã l¹i lµ mét trong nh÷ng yÕu tè ¶nh h−ëng

tíi sù ph¸t triÓn cña chÝnh céng ®ång ng−êi ®ã. Víi t− c¸ch lµ c¸i ph¶n ¸nh,

lèi sèng ®−îc h×nh thµnh mét c¸ch kh¸ch quan do nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh sèng

cña céng ®ång ng−êi quy ®Þnh. Do ®ã, mét c¸ nh©n, céng ®ång nµo ®ã kh«ng

thÓ tù lùa chän lèi sèng theo ý muèn chñ quan cña m×nh, nÕu cã th× chØ lµ sù

lùa chän “trong khu«n khæ cña sù ph¶n ¸nh” mµ th«i. Tuy nhiªn, víi t− c¸ch

lµ mét trong nh÷ng nh©n tè ¶nh h−ëng tíi sù ph¸t triÓn cña mét céng ®ång

ng−êi th× kh«ng nªn ®Ó cho lèi sèng h×nh thµnh mét c¸ch tù ph¸t mµ thiÕu ®i

sù ®Þnh h−íng, gi¸o dôc. Bªn c¹nh sù h×nh thµnh kh¸ch quan, trong mçi

giai ®o¹n lÞch sö kh¸c nhau, ë nh÷ng d©n téc kh¸c nhau, cÇn x©y dùng mét

140

hÖ thèng nh÷ng chuÈn mùc lèi sèng, chuÈn mùc gi¸ trÞ kh¸c nhau. HÖ thèng

chuÈn mùc ®ã ph¶i võa ®¶m b¶o phï hîp víi ®iÒu kiÖn lÞch sö cô thÓ, võa

ph¶n ¸nh ®óng ®iÒu kiÖn ®ã vµ quan träng nhÊt, nã ph¶i lµ ®éng lùc thóc ®Èy

sù ph¸t triÓn cña d©n téc trong nh÷ng giai ®o¹n tiÕp theo.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i mµ chóng ta ®ang x©y dùng lµ lèi sèng ®i tõ

truyÒn thèng ®Õn hiÖn ®¹i, bao chøa c¶ yÕu tè d©n téc vµ yÕu tè hiÖn ®¹i, tiªn

tiÕn. YÕu tè d©n téc chÝnh lµ nh÷ng nÐt b¶n s¾c ®éc ®¸o cña d©n téc, lµ nh÷ng

ho¹t ®éng sèng g¾n víi nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng ®−îc vun ®¾p qua hµng

ngh×n n¨m lÞch sö cña d©n téc. Cßn yÕu tè hiÖn ®¹i tr−íc hÕt thÓ hiÖn ë nÒn

t¶ng t− t−ëng cña lèi sèng ®ã lµ lý t−ëng ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi

theo chñ nghÜa M¸c-Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh; lµ lèi sèng ®¸p øng ®−îc

yªu cÇu cña cuéc c¸ch m¹ng khoa häc - c«ng nghÖ, héi tô nh÷ng gi¸ trÞ cao

c¶, v¨n minh, tiÕn bé cña loµi ng−êi. Hai yÕu tè d©n téc vµ hiÖn ®¹i kh«ng t¸ch

rêi nhau mµ hoµ quyÖn, thÈm thÊu vµo nhau, bæ sung cho nhau lµm nªn lèi

sèng d©n téc - hiÖn ®¹i. Trong giai ®o¹n hiÖn nay ë ViÖt Nam - giai ®o¹n ®Êt

n−íc ®æi míi, thùc hiÖn nhiÖm vô c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc

trong xu thÕ toµn cÇu ho¸- viÖc x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i lµ thËt sù

phï hîp vµ cÇn thiÕt, ph¶n ¸nh kh¸ch quan yªu cÇu cña thêi kú héi nhËp. Nã

kh«ng nh÷ng gióp chóng ta gi÷ g×n ®−îc nh÷ng nÐt b¶n s¾c riªng ®éc ®¸o ®Ó

“héi nhËp mµ kh«ng bÞ hoµ tan”, mµ cßn t¹o nªn søc m¹nh néi sinh gióp cho

mçi c¸ nh©n nãi riªng vµ c¶ d©n téc nãi chung b¾t nhÞp ®−îc cïng víi sù ph¸t

triÓn cña nh©n lo¹i. Toµn cÇu ho¸, mét mÆt ®Æt ra yªu cÇu cÊp thiÕt ph¶i x©y

dông mét lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i, mÆt kh¸c chÝnh nã l¹i cã nh÷ng t¸c ®éng

kh«ng nhá ®Õn qu¸ tr×nh nµy theo nh÷ng chiÒu h−íng kh¸c nhau.

Khi xu thÕ toµn cÇu ho¸ ch−a xuÊt hiÖn, c¸c d©n téc Ýt cã c¬ héi giao l−u

v¨n ho¸ víi nhau. Hä sèng, hä ho¹t ®éng theo nh÷ng c¸ch riªng cña m×nh, tøc lµ

theo nh÷ng lèi sèng ®Æc thï kh¸c nhau h×nh thµnh nªn nh÷ng phong tôc, nh÷ng

thãi quen, nh÷ng truyÒn thèng... cña chÝnh d©n téc hä víi tÊt c¶ nh÷ng g× mµ tæ

tiªn ®· ®Ó l¹i cho hä. Hä kh«ng cÇn biÕt vµ còng khã cã c¬ héi ®Ó biÕt ®Õn nÒn

v¨n ho¸ trong ®ã cã lèi sèng cña nh÷ng d©n téc kh¸c, hoÆc nÕu cã biÕt th× còng

141

chØ rÊt m¬ hå. Hä Ýt "cho" vµ còng Ýt "nhËn" mµ chØ sèng chñ yÕu b»ng nh÷ng g×

vèn cã (vÒ mÆt v¨n ho¸, lèi sèng) cña chÝnh hä. Cã thÓ nãi, trong ®iÒu kiÖn nh−

vËy, nÒn v¨n ho¸ cña mçi d©n téc cã thÓ ®−îc xem nh− mét thÕ giíi riªng vµ v×

vËy mµ lèi sèng cña c¸c d©n téc còng Ýt ¶nh h−ëng ®Õn nhau.

Nh−ng t×nh h×nh ®· thay ®æi khi toµn cÇu ho¸ xuÊt hiÖn, vµ nhÊt lµ toµn

cÇu ho¸ trong giai ®o¹n hiÖn nay. Nh− chóng t«i ®· nhËn xÐt, mÆc dï xuÊt ph¸t

®iÓm cña toµn cÇu ho¸ lµ toµn cÇu ho¸ kinh tÕ, nh−ng toµn cÇu ho¸ vÒ kinh tÕ sím

hay muén còng sÏ t¸c ®éng ®Õn c¸c lÜnh vùc kh¸c, trong ®ã cã v¨n ho¸, lèi sèng.

Bao giê còng vËy, c¸c lÜnh vùc chÝnh trÞ, v¨n ho¸, x· héi mét mÆt, chÞu sù quyÕt

®Þnh bëi kinh tÕ; mÆt kh¸c, l¹i cã tÝnh ®éc lËp t−¬ng ®èi vµ t¸c ®éng trë l¹i ®èi víi

kinh tÕ. V× vËy, trong toµn cÇu ho¸, v¨n ho¸ nãi chung vµ lèi sèng cña c¸c d©n téc

nãi riªng, cïng mét lóc chÞu sù t¸c ®éng trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp cña nhiÒu yÕu tè,

mµ tr−íc hÕt lµ kinh tÕ. Kinh tÕ cã thÓ trùc tiÕp hoÆc th«ng qua chÝnh trÞ mµ t¸c ®éng

®Õn lèi sèng. MÆt kh¸c, b¶n th©n v¨n ho¸ l¹i cã nh÷ng quy luËt vËn ®éng néi t¹i

riªng lµm cho lèi sèng cña tÊt c¶ c¸c d©n téc trªn thÕ giíi cã thÓ t¸c ®éng, ¶nh

h−ëng, x©m nhËp lÉn nhau th«ng qua giao l−u v¨n ho¸ chÝnh thøc vµ kh«ng chÝnh

thøc d−íi nhiÒu h×nh thøc vµ b»ng nhiÒu con ®−êng kh¸c nhau.

Do chÞu sù t¸c ®éng cña nhiÒu yÕu tè nh− vËy nªn trong qu¸ tr×nh toµn cÇu

ho¸, lèi sèng cña mçi d©n téc kh«ng tr¸nh khái sù biÕn ®éng. Sù biÕn ®éng nµy

diÔn ra kh¸ phøc t¹p theo hai chiÒu h−íng chñ yÕu, võa tÝch cùc võa tiªu cùc vµ

chÝnh v× vËy mµ võa t¹o thuËn lîi l¹i võa g©y nh÷ng khã kh¨n, c¶n trë nhÊt ®Þnh

®èi víi viÖc x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay.

2.1. ThuËn lîi

NÕu nh− tr−íc ®©y, lèi sèng cña c¸c d©n téc mang tÝnh biÖt lËp, bÞ c¸ch

biÖt bëi c¸c ®−êng biªn giíi r¹ch rßi vµ kh¸ kiªn cè, th× giê ®©y, trong xu thÕ toµn

cÇu ho¸, do nhu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ, c¸c quèc gia buéc ph¶i më cöa ®Ó héi

nhËp nÕu kh«ng muèn bÞ tôt hËu, thËm chÝ lµ bÞ huû diÖt. Vµ ®ã còng chÝnh lµ c¬

héi ®Ó lèi sèng cña nh÷ng d©n téc kh¸c nhau ®−îc gÆp gì, ®−îc giao thoa, ®−îc

tiÕp xóc víi nhau, t¹o thuËn lîi cho viÖc h×nh thµnh lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i.

142

Nh÷ng ho¹t ®éng kinh tÕ trong toµn cÇu ho¸ nh−: tù do th−¬ng m¹i vµ ®Çu

t−; sù ho¹t ®éng m¹nh mÏ cña c¸c c«ng ty xuyªn quèc gia; viÖc chuyÓn giao

khoa häc - c«ng nghÖ; xuÊt khÈu lao ®éng... ®· lµm cho sè l−îng ng−êi, sè l−îng

hµng ho¸, c¸c s¶n phÈm c«ng nghÖ... mang nh÷ng yÕu tè v¨n ho¸ ®−îc l−u

chuyÓn tõ n−íc nµy sang n−íc kh¸c ngµy cµng nhiÒu, th«ng qua ®ã mµ lèi sèng

cña c¸c d©n téc sÏ cã c¬ héi ®−îc tiÕp xóc víi nhau nhiÒu h¬n. Cã thÓ nãi, trong

xu thÕ toµn cÇu ho¸, sù giao l−u, tiÕp biÕn vÒ v¨n ho¸, vÒ lèi sèng gi÷a c¸c d©n

téc còng lµ mét vÊn ®Ò tÊt yÕu kh¸ch quan vµ còng lµ sù cÇn thiÕt ph¶i cã ®Ó mçi

d©n téc cã thÓ héi nhËp mét c¸ch cã hiÖu qu¶ cao nhÊt. §©y kh«ng chØ lµ mét

nhu cÇu tù th©n cña v¨n ho¸ hay lèi sèng, mµ cßn do sù ®ßi hái cña nÒn kinh tÕ

thÞ tr−êng mang tÝnh toµn cÇu hiÖn nay. Víi ®Æc tr−ng chñ yÕu lµ c¸c mèi quan

hÖ kinh tÕ v−ît ra ngoµi biªn giíi quèc gia, môc ®Ých cña s¶n xuÊt lµ phôc vô nhu

cÇu cña tÊt c¶ mäi ng−êi trªn hµnh tinh, cho nªn, muèn kinh doanh thµnh c«ng

th× c¸c d©n téc cÇn ph¶i thùc sù hiÓu biÕt vÒ nÒn v¨n ho¸ vµ lèi sèng truyÒn thèng

cña nhau, tõ ®ã mµ n¾m b¾t ®−îc nhu cÇu, thÞ hiÕu cña ng−êi tiªu dïng còng nh−

phong c¸ch, lèi sèng cña c¸c nhµ qu¶n lý, ng−êi lao ®éng nãi riªng vµ ng−êi d©n

c¸c n−íc së t¹i nãi chung ®Ó cã nh÷ng ®èi s¸ch phï hîp vµ cã hiÖu qu¶ cao nhÊt.

MÆt kh¸c, viÖc s¶n xuÊt vµ kinh doanh nh÷ng s¶n phÈm v¨n ho¸, du lÞch kh«ng

chØ v× môc ®Ých muèn giíi thiÖu, qu¶ng b¸ nÒn v¨n ho¸ mét d©n téc mµ xÐt ®Õn

cïng, ®ã lµ v× lîi nhuËn. V× vËy, lîi nhuËn, hay réng h¬n lµ nh÷ng lîi Ých kinh tÕ,

lu«n lµ yÕu tè quan träng thóc ®Èy sù giao l−u v¨n ho¸ trong ®ã cã lèi sèng.

MÆt kh¸c, b¶n th©n c¸c ho¹t ®éng gi¶i trÝ vµ du lÞch, giao l−u v¨n ho¸, v¨n

nghÖ, trao ®æi th«ng tin qua m¹ng... l¹i lµ con ®−êng ng¾n nhÊt ®−a lèi sèng cña

mét d©n téc nµy ®Õn víi c¸c d©n téc kh¸c trªn thÕ giíi. Víi sù ph¸t triÓn cña

khoa häc kü thuËt vµ c«ng nghÖ th«ng tin, ®Æc biÖt lµ víi sù xuÊt hiÖn cña m¹ng

th«ng tin toµn cÇu Internet, thÕ giíi d−êng nh− thu nhá l¹i, ranh giíi gi÷a c¸c

quèc gia còng trë nªn mê nh¹t vµ chØ mang tÝnh t−¬ng ®èi. Mäi th«ng tin ë tÊt c¶

c¸c ngãc ng¸ch, xã xØnh xa x«i nhÊt trªn thÕ giíi còng ®Òu ®−îc cËp nhËt mét

c¸ch tøc thêi. BÊt cø quèc gia nµo còng cã thÓ qu¶ng b¸ vÒ h×nh ¶nh ®Êt n−íc,

con ng−êi, nÒn v¨n ho¸ truyÒn thèng còng nh− nh÷ng tiÒm n¨ng cña m×nh.

143

Ng−îc l¹i, bÊt cø mét c¸ nh©n, mét d©n téc nµo còng cã thÓ t×m hiÓu vÒ nÒn v¨n

ho¸ víi nh÷ng lèi sèng mang b¶n s¾c riªng biÖt cña c¸c d©n téc kh¸c trªn thÕ giíi.

Nh− vËy, th«ng qua th−¬ng m¹i, ®Çu t−, kinh doanh, du lÞch, giao l−u v¨n

ho¸, v¨n nghÖ... sè l−îng ng−êi ®i l¹i ®Ó tham quan du lÞch, ®Ó t×m hiÓu thÞ

tr−êng ®Çu t−, ®Ó lao ®éng, ®Ó trao ®æi s¶n phÈm... gi÷a n−íc nµy víi n−íc kh¸c

ngµy cµng t¨ng. Vµ ®−¬ng nhiªn, hä sÏ kh«ng quªn mang theo m×nh lèi sèng ®Æc

tr−ng mang nh÷ng nÐt v¨n ho¸ riªng cña chÝnh d©n téc hä ®−îc thÓ hiÖn trong

con ng−êi, trong nh÷ng s¶n phÈm vµ (dï cè ý hay v« t×nh) gieo mÇm vµo nh÷ng

m¶nh ®Êt l¹ mµ hä ®· ®i qua hoÆc ®· ë l¹i.

Cã thÓ nãi, th«ng qua toµn cÇu ho¸, c¸c nÒn v¨n ho¸ cña c¸c d©n téc cã c¬

héi xÝch l¹i gÇn nhau, t¹o c¬ héi ®Ó c¸c d©n téc cã thÓ gÇn gòi, th«ng hiÓu nhau

h¬n. Th«ng qua ®ã, mäi d©n téc ®Òu cã thÓ "cho" vµ "nhËn", cã nghÜa lµ hä cã

thÓ häc tËp, tiÕp thu nh÷ng gi¸ trÞ tinh hoa cña nhau lµm phong phó thªm cho nÒn

v¨n ho¸ vµ lèi sèng cña chÝnh d©n téc m×nh. Kh«ng nh÷ng thÕ, th«ng qua giao

l−u v¨n ho¸ nh− vËy, mçi d©n téc cã thÓ nhËn thÊy nh÷ng yÕu tè, h¹n chÕ, lçi

thêi, l¹c hËu trong lèi sèng truyÒn thèng cña d©n téc so víi c¸c d©n téc kh¸c, tõ

®ã cÇn ph¶i m¹nh d¹n ph¸ bá, bæ sung hoÆc hiÖn ®¹i ho¸ lèi sèng ®ã ®Ó nã cã thÓ

phï hîp víi sù ph¸t triÓn trong xu thÕ míi - xu thÕ toµn cÇu ho¸. §©y còng chÝnh

lµ qu¸ tr×nh ®Êu tranh gi÷a lèi sèng truyÒn thèng cña c¸c d©n téc riªng biÖt ®Ó

h×nh thµnh nªn lèi sèng míi víi nh÷ng chuÈn mùc, gi¸ trÞ phæ biÕn phï hîp víi

yªu cÇu cña thêi ®¹i. §Õn l−ît m×nh, c¸c gi¸ trÞ míi ®−îc h×nh thµnh vµ ®−îc

chÊp nhËn, sÏ kÕt hîp víi lèi sèng truyÒn thèng, bæ sung vµ lµm phong phó thªm

cho nã, thËm chÝ, cßn c¶i t¹o c¶ nh÷ng yÕu tè kh«ng cßn phï hîp cña lèi sèng cò

lµm cho nã ph¸t triÓn theo h−íng tÝch cùc.

ViÖc giao l−u v¨n ho¸ gi÷a c¸c d©n téc dùa trªn c¬ së cña toµn cÇu ho¸ cã

mét ý nghÜa ®Æc biÖt quan träng. Nã kh«ng chØ lµm phong phó thªm nÒn v¨n ho¸

vµ lèi sèng cña mçi d©n téc, mµ trªn c¬ së ®ã, cßn lµ ®éng lùc thóc ®Èy sù ph¸t

triÓn kinh tÕ. ChÝnh v× vËy, nÕu nh©n danh b¶o vÖ, gi÷ g×n b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n

téc mµ ®ãng cöa, khÐp kÝn, kh¸ng cù l¹i mäi gi¸ trÞ tõ bªn ngoµi th× còng ®ång

nghÜa víi tôt hËu, thËm chÝ lµ tù s¸t. Xu thÕ toµn cÇu ho¸ ®· buéc c¸c nÒn kinh tÕ

144

ph¶i më cöa vµ h−íng ngo¹i. Trong ®iÒu kiÖn ®ã, c¸c gi¸ trÞ vËt chÊt vµ tinh thÇn

cña c¸c d©n téc kh¸c nhau cã thÓ th©m nhËp lÉn nhau t¹o nªn mét bøc tranh v¨n

ho¸ thÕ giíi víi nhiÒu mµu s¾c ®a d¹ng, phong phó ®an xen lÉn nhau. §©y còng

lµ mét c¬ héi ®Ó lèi sèng truyÒn thèng cña mçi d©n téc ®−îc cä x¸t, bæ sung, ®æi

míi vµ tiÕp cËn ®−îc víi nh÷ng gi¸ trÞ hiÖn ®¹i cña nh©n lo¹i. VÊn ®Ò ®Æt ra ë ®©y

lµ, mçi d©n téc cÇn ph¶i nhËn thøc ®óng vÒ nh÷ng gi¸ trÞ trong lèi sèng truyÒn

thèng cña m×nh, chñ ®éng giao l−u víi c¸c d©n téc kh¸c ®Ó t×m ra ®−îc nh÷ng

yÕu tè tiÕn bé, phï hîp trong lèi sèng cña hä tõ ®ã, chñ ®éng tiÕp thu, häc hái

lµm cho lèi sèng cña d©n téc m×nh ngµy cµng phong phó vµ tiÕp cËn ®−îc víi

nh÷ng gi¸ trÞ hiÖn ®¹i phï hîp víi yªu cÇu cña xu thÕ toµn cÇu ho¸.

2.2. Khã kh¨n

Giao l−u v¨n ho¸ lµ mét c¬ héi lµm phong phó thªm cho lèi sèng truyÒn

thèng cña mçi d©n téc. Tuy nhiªn, ®èi víi bÊt cø quèc gia nµo còng vËy, trong sè

nh÷ng s¶n phÈm v¨n ho¸ tõ n−íc ngoµi trµn vµo, cã nh÷ng s¶n phÈm phï hîp, cã

gi¸ trÞ cÇn tiÕp thu, nh−ng còng cã kh«ng Ýt nh÷ng s¶n phÈm kh«ng phï hîp,

thËm chÝ lµ ph¶n gi¸ trÞ vµ v× thÕ mµ kh«ng nªn tiÕp thu. NÕu cø tiÕp nhËn trµn

lan vµ kh«ng kiÓm so¸t tÊt c¶ nh÷ng c¸i “ngo¹i sinh” th× ¾t sÏ cã ngµy chóng sÏ

lÊn ¸t nh÷ng gi¸ trÞ “néi sinh” cña chÝnh d©n téc m×nh. Chóng ta ®Òu biÕt, lèi

sèng truyÒn thèng cña mçi d©n téc ph¶i ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së nh÷ng ®iÒu

kiÖn kinh tÕ, x· héi vµ lÞch sö cña chÝnh d©n téc ®ã. V× thÕ, viÖc tiÕp thu mét c¸ch

m¸y lèi sèng cña d©n téc kh¸c lµ kh«ng cã c¬ së vµ dÔ dÉn ®Õn sai lÇm. Cã mét

thùc tÕ khã phñ nhËn lµ, khi nÒn kinh tÕ më cöa ®Ó héi nhËp víi quèc tÕ th× nã

kh«ng chØ ®ãn nh÷ng lµn giã m¸t trong lµnh mµ nã cßn ph¶i ®−¬ng ®Çu víi

nh÷ng c¬n giã ®éc. Trong qu¸ tr×nh giao l−u v¨n ho¸, −u thÕ ®ang thuéc vÒ c¸c

n−íc ph¸t triÓn, bëi nÒn v¨n ho¸, lèi sèng cña c¸c n−íc nµy ®ang ®−îc hËu thuÉn

bëi mét søc m¹nh vËt chÊt to lín. ChÝnh v× vËy, lèi sèng truyÒn thèng cña c¸c

d©n téc chËm ph¸t triÓn rÊt dÔ bÞ lÊn ¸t bëi nh÷ng t¸c ®éng tõ bªn ngoµi dÔ bÞ mÊt

®i b¶n s¾c riªng.

Nh− chóng ta ®· biÕt, thang gi¸ trÞ vµ c¸c chuÈn mùc gi¸ trÞ ë c¸c thêi ®¹i

kh¸c nhau, cña c¸c d©n téc kh¸c nhau kh«ng hoµn toµn gièng nhau.Trong khi ®ã,

145

víi kh¶ n¨ng kh¸ chªnh lÖch trong lÜnh vùc th«ng tin ®¹i chóng nh− hiÖn nay th×

sù ¸p ®Æt vÒ th«ng tin, vÒ gi¸ trÞ, c¸c chuÈn mùc gi¸ trÞ vµ lèi sèng cña mét sè

n−íc nµy lªn mét sè n−íc kh¸c lµ mét thùc tÕ. H¬n n÷a, ®èi víi nh÷ng n−íc ®ang

ph¸t triÓn, do ®êi sèng cña nh©n d©n cßn nhiÒu khã kh¨n, tr×nh ®é nhËn thøc cßn

h¹n chÕ nªn hä cã thÓ gÆp khã kh¨n trong viÖc nhËn diÖn ®©u lµ gi¸ trÞ, ®©u lµ

ph¶n gi¸ trÞ, ®©u lµ lèi sèng phï hîp víi m×nh, ®©u lµ lèi sèng kh«ng phï hîp vµ

dÔ ®i ®Õn nhÇm lÉn. §ã chÝnh lµ m¶nh ®Êt tèt ®Ó cho nh÷ng lèi sèng kh¸c l¹ tõ

bªn ngoµi lÊn ¸t, thËm chÝ lµm xãi mßn, b¨ng ho¹i lèi sèng dùa trªn hÖ gi¸ trÞ

truyÒn thèng vèn cã tõ l©u ®êi cña d©n téc. §©y chÝnh lµ nguy c¬ ®ång nhÊt ho¸

lèi sèng vµ c¸c hÖ thèng gi¸ trÞ, lµm c¹n kiÖt kh¶ n¨ng s¸ng t¹o cña c¸c nÒn v¨n

ho¸, nh©n tè hÕt søc quan träng ®èi víi sù tån t¹i l©u dµi cña nh©n lo¹i.

Toµn cÇu ho¸ lµ c¬ héi ®Ó lèi sèng truyÒn thèng cña c¸c d©n téc kh¸c nhau

trªn thÕ giíi ®èi tho¹i, giao l−u víi nhau nh−ng vÊn ®Ò lµ ë chç, sù giao l−u nµy

kh«ng diÔn ra mét c¸ch ªm ®Òm, b×nh ®¼ng, mµ trong qu¸ tr×nh giao l−u ®ã, cã

kÎ m¹nh, kÎ yÕu vµ tÊt sÏ cã kÎ ®−îc, ng−êi thua hoÆc c¸i ®−îc, c¸i mÊt lµ kh«ng

ngang b»ng nhau gi÷a c¸c d©n téc. Kh«ng dõng l¹i ë sù thèng trÞ vÒ kinh tÕ, c¸c

n−íc ph¸t triÓn, ®Æc biÖt lµ Mü, cßn m−u toan dïng søc m¹nh kinh tÕ ®Ó më

toang c¸nh cöa v¨n ho¸ cña c¸c d©n téc vµ tµn ph¸ nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng -

cèt lâi cña nÒn v¨n ho¸ vµ lèi sèng truyÒn thèng d©n téc - cña c¸c d©n téc kh¸c,

tõ ®ã ¸p ®Æt mét nÒn v¨n ho¸, lèi sèng xa l¹ ®−îc nhµo nÆn theo h×nh ¶nh cña v¨n

ho¸, lèi sèng ph−¬ng T©y, v¨n ho¸ Mü. Nh÷ng s¶n phÈm tiªu dïng chÊt l−îng

cao, nh÷ng thµnh tùu c«ng nghÖ hiÖn ®¹i lµ kÕt qu¶ s¸ng t¹o cña c¶ nh©n lo¹i,

nh−ng trong giai ®o¹n hiÖn nay, chóng l¹i ®ang ®−îc c¸c thÕ lùc t− b¶n sö dông

nh− mét c«ng cô thèng trÞ thÕ giíi c¶ vÒ vËt chÊt lÉn tinh thÇn.

B»ng con ®−êng kinh tÕ, chñ nghÜa t− b¶n ®· vµ ®ang x©m nhËp vµo nh÷ng

vïng xa x«i hÎo l¸nh nhÊt, truyÒn b¸ mét hÖ t− t−ëng tiªu dïng ¶nh h−ëng tíi sù

cÊu thµnh chñ thÓ c¸ nh©n, ®−a mçi c¸ nh©n vµo trong thÕ giíi tiªu dïng cña hä.

Mét khi biÕn thµnh chñ thÓ tiªu dïng th× con ng−êi ta mét c¸ch v« ý thøc sÏ b−íc

vµo ph¹m trï hÖ t− t−ëng cña c«ng ty xuyªn quèc gia, sÏ tiÕp thu quan niÖm vµ ¶nh

h−ëng cña "chÕ ®é t− b¶n chñ nghÜa toµn cÇu", mÊt ®i th©n phËn v¨n ho¸ vèn cã.

146

C¸ch ®©y h¬n 150 n¨m, C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· tõng ®−a ra nh÷ng dù

b¸o quan träng: “Nhê c¶i tiÕn mau chãng c«ng cô s¶n xuÊt vµ lµm cho c¸c

ph−¬ng tiÖn giao th«ng trë nªn v« cïng tiÖn lîi, giai cÊp t− s¶n l«i cuèn ®Õn c¶

nh÷ng d©n téc d· man nhÊt vµo trµo l−u v¨n minh. Gi¸ rÎ cña nh÷ng s¶n phÈm

cña giai cÊp Êy lµ träng ph¸o b¾n thñng tÊt c¶ nh÷ng bøc v¹n lý tr−êng thµnh vµ

buéc nh÷ng ng−êi d· man bµi ngo¹i mét c¸ch ngoan c−êng nhÊt còng ph¶i hµng

phôc. Nã buéc tÊt c¶ c¸c d©n téc ph¶i thùc hµnh ph−¬ng thøc s¶n xuÊt t− s¶n, nÕu

kh«ng sÏ bÞ tiªu diÖt; nã buéc tÊt c¶ c¸c d©n téc ph¶i du nhËp c¸i gäi lµ v¨n minh,

nghÜa lµ ph¶i trë thµnh t− s¶n. Nãi tãm l¹i, nã t¹o ra cho nã mét thÕ giíi theo

h×nh d¹ng cña nã” 1.

Víi søc m¹nh vËt chÊt, mét sè n−íc t− b¶n ph¸t triÓn, ®Æc biÖt lµ Mü, ®·

sö dông chiªu bµi "mét mòi tªn tróng nhiÒu ®Ých", cô thÓ lµ hä võa thu ®−îc

nh÷ng kho¶n lîi nhuËn khæng lå tõ viÖc s¶n xuÊt, tiªu thô hµng ho¸, võa gieo r¾c

®−îc nh÷ng mÇm mèng vÒ t− t−ëng sïng b¸i ph−¬ng T©y, sïng b¸i Mü, hÊp thô

lèi sèng tiªu dïng vËt chÊt vµ thùc dông cña ph−¬ng T©y vµ Mü. §· cã nh÷ng

ng−êi kh«ng thÓ chèng ®ì næi nh÷ng "mòi tªn" nµy vµ ®· trë thµnh n« lÖ cho kÎ

kh¸c, n« lÖ cho c¶ nh÷ng tham väng vËt chÊt cña chÝnh m×nh. Vµ råi trong sè ®ã,

cã kÎ sau khi ®−îc "bè thÝ" mét vµi ®ång xu th× bÞ chÝnh nh÷ng kÎ bè thÝ khinh

rÎ, kh«ng cßn con ®−êng ®Ó quay trë l¹i, kh«ng cßn biÕt m×nh lµ ai, m×nh thuéc

vÒ n¬i nµo. ThËt ®¸ng buån cho nh÷ng hiÖn thùc ®ã.

Trong cuèn M−êi chiÕc ch×a kho¸ më vµo Mü La tinh, Frank Kanneber

®· kh«ng che ®Ëy ©m m−u b¸ chñ toµn cÇu vµ x©m l¨ng vÒ v¨n ho¸, tiªm nhiÔm

lèi sèng tiªu dïng, thùc dông cña Mü vµ coi ®ã lµ mét cuéc c¸ch m¹ng. ¤ng

kh¼ng ®Þnh: “Cuéc c¸ch m¹ng cña chóng ta lµ cuéc c¸ch m¹ng ®Çy tÝnh hÊp dÉn,

kh«ng hÒ ®au ®ín, rÊt thÝch thó vµ kh«ng ai cã thÓ c−ìng l¹i næi. Chóng ta kh¬i

dËy nh÷ng thÌm muèn cña quÇn chóng (c¸c n−íc bÞ Mü chi phèi) ®èi víi mäi

lo¹i hµng ho¸, chóng ta ®Ò nghÞ hä mua víi gi¸ rÎ, mua chÞu, tr¶ tiÒn dÇn, hoÆc

1 C. M¸c vµ Ph.¡ngghen. Toµn tËp. tËp 4, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia Hµ Néi, 1993, tr. 602.

cho dïng thö tr−íc khi mua. ChØ cã mét ®iÒu chóng ta kh«ng c«ng nhËn, ®ã lµ sù

147

tõ chèi. §iÒu mµ chóng ta ®Ò nghÞ ph¶i ®−îc chÊp nhËn, v× nã tèt ®èi víi quÇn

chóng. Nã lµm cho ®µn «ng c−êng tr¸ng, ®µn bµ xinh ®Ñp... Qu¶ thËt nã ®ang

biÕn ®æi bé mÆt thÕ giíi vµ thay ®æi nh÷ng tËp qu¸n, th¸i ®é, ý thÝch vµ tham

väng cña quÇn chóng. Cuéc ®æi thay vÜ ®¹i cña thêi ®¹i chóng ta lµ cuéc c¸ch

m¹ng cña giíi tiªu thô vµ do Hoa Kú khëi x−íng" 1.

Vµ qu¶ thËt lµ khã cã thÓ "c−ìng l¹i" næi søc m¹nh cña mét "cuéc c¸ch

m¹ng" cã chñ ®Ých nh− vËy. ChÝnh "cuéc c¸ch m¹ng" ®ã ®· dÉn ®Õn sù h×nh

thµnh mét x· héi tiªu thô lµm cho c¸i hiÖn ®¹i lÊn ¸t c¸i truyÒn thèng trong mét

nghÞch lý "c−êi ra n−íc m¾t", ®Æc biÖt lµ ë c¸c n−íc kÐm ph¸t triÓn. Hµng ho¸

tiªu dïng ®ñ c¸c chñng lo¹i tõ n−íc ngoµi trµn ngËp trªn thÞ tr−êng ®· lµm cho

hµng ho¸ truyÒn thèng khã cßn chç ®øng. Víi nh÷ng chiÕn dÞch qu¶ng c¸o b»ng

mäi biÖn ph¸p, vµ c¶ thñ ®o¹n, dÇn dÇn ®· biÕn tÊt c¶ nh÷ng hµng ho¸ vèn xa l¹

®ã thµnh nh÷ng nhu cÇu bøc b¸ch th«i thóc t©m trÝ con ng−êi. Vµ tiªu thô trë

thµnh mét sù ganh ®ua hay nãi ®óng h¬n, nh− mét "bÖnh dÞch" trong ®iÒu kiÖn

thu nhËp cña ng−êi d©n cßn thÊp. NhiÒu khi ng−êi ta ph¶i hy sinh c¶ nh÷ng nhu

cÇu thiÕt yÕu ®Ó ch¹y theo nh÷ng nhu cÇu phï phiÕm, xa hoa chØ ®Ó muèn kh¼ng

®Þnh r»ng m×nh lµ con ng−êi “hiÖn ®¹i”, “sµnh ®iÖu”. Vµ ®−¬ng nhiªn, khi tiªu

thô ®· trë thµnh mét "bÖnh dÞch" th× còng còng cã nghÜa lµ cuéc c¸ch m¹ng mµ

Frank Kanneber nãi ®Õn ®· thµnh c«ng vµ còng cã nghÜa lµ lèi sèng truyÒn thèng

cïng víi c¸c gi¸ trÞ tinh thÇn cña nhiÒu d©n téc ®· bÞ gôc ng· tr−íc sù tÊn c«ng r¸o

riÕt cña thÕ giíi vËt chÊt ®Õn tõ c¸c x· héi tiªu thô ph−¬ng T©y ®Æc biÖt lµ Mü.

Gi¸ trÞ bao giê còng mang tÝnh lÞch sö - cô thÓ, v× vËy, mét hiÖn t−îng nµo

®ã cã thÓ cã gi¸ trÞ ®èi víi céng ®ång ng−êi nµy nh−ng kh«ng cã gi¸ trÞ ®èi víi

céng ®ång ng−êi kh¸c. B¶n th©n viÖc tiªu thô nh÷ng hµng ho¸ chÊt l−îng cao hay

nhu cÇu ®−îc tiªu thô nh÷ng hµng ho¸ ®ã lµ hoµn toµn hîp lý, phï hîp víi sù

ph¸t triÓn cña x· héi cïng víi nhu cÇu ngµy cµng cao cña con ng−êi. Tuy nhiªn,

1 Theo Tr−êng L−u, Toµn cÇu ho¸ vµ vÊn ®Ò b¶o tån v¨n ho¸ d©n téc, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi

2003, tr. 36 -37.

kh«ng ph¶i lóc nµo vµ ë ®©u, t− t−ëng tiªu thô còng mang l¹i ý nghÜa tÝch cùc.

148

Víi nh÷ng quèc gia mµ ë ®ã, ng−êi d©n cã thu nhËp cao th× nhu cÇu tiªu thô võa

n©ng cao møc sèng cña ng−êi d©n võa lµ mét trong nh÷ng ®éng lùc quan träng

thóc ®Èy s¶n xuÊt ph¸t triÓn, vµ trong ®iÒu kiÖn ®ã, nã lµ mét gi¸ trÞ. Ng−îc l¹i,

®èi víi nh÷ng quèc gia cã thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi thÊp nh− c¸c n−íc ®ang

ph¸t triÓn vµ kÐm ph¸t triÓn hiÖn nay, viÖc h×nh thµnh mét x· héi tiªu thô l¹i ch−a

thùc sù phï hîp. SÏ cã kh«ng Ýt vÊn ®Ò tiªu cùc vÒ kinh tÕ, vÒ x· héi, vÒ t©m lý,

vÒ t− t−ëng... x¶y ra khi ng−êi d©n cã nhu cÇu tiªu dïng rÊt cao, thËm chÝ lµ qu¸

cao v−ît lªn gÊp nhiÒu lÇn kh¶ n¨ng thanh to¸n cña hä. Nh−ng bÊt chÊp ®iÒu ®ã,

c¸c gi¸ trÞ riªng cña "thÕ giíi ng−êi giµu" vÉn ®−îc ¸p ®Æt lªn "thÕ giíi ng−êi

nghÌo", buéc hä ph¶i chÊp nhËn mét c¸ch kh«ng tù gi¸c. MÆt kh¸c, kh«ng chØ cã

nh÷ng gi¸ trÞ kh«ng phï hîp mµ nguy hiÓm h¬n, nh÷ng ph¶n gi¸ trÞ tõ c¸c n−íc

t− b¶n còng ®ang x©m lÊn mét c¸ch m¹nh mÏ hÖ gi¸ trÞ cña c¸c d©n téc trªn toµn

cÇu lµm cho lèi sèng cña nhiÒu d©n téc ®ang cã nguy c¬ bÞ chao ®¶o, thËm chÝ

mÊt ph−¬ng h−íng..

Kh«ng chØ b»ng con ®−êng kinh tÕ, c¸c n−íc t− b¶n chñ nghÜa ph¸t triÓn,

nhÊt lµ Mü, cßn dïng chÝnh con ®−êng v¨n ho¸ ®Ó ¸p lèi sèng riªng cña m×nh lªn

toµn thÕ giíi. §iÒu nµy cµng trë nªn thuËn lîi nhê sù ph¸t triÓn cña c«ng nghÖ

th«ng tin. Trªn thùc tÕ, ngµnh c«ng nghiÖp th«ng tin nµy, cïng víi tÊt c¶ nh÷ng

g× lan truyÒn th«ng qua nã, l¹i bÞ chi phèi bëi c¸c ®Êu thñ lín - nh÷ng c«ng ty

khæng lå do c¸c n−íc ®· ph¸t triÓn së h÷u vµ lÏ ra thÕ giíi cã thÓ ®−îc loan

truyÒn nh÷ng th«ng tin kh¸ch quan nhÊt, chÝnh x¸c nhÊt, cã lîi nhÊt, cÇn thiÕt

nhÊt... thÕ nh−ng nh÷ng c«ng ty truyÒn th«ng l¹i cã thÓ cã quan ®iÓm kh¸c. Hä

®· dïng ®ñ mäi "ngãn nghÒ" ®Ó ®¸nh thøc vµ cæ vò cho nh÷ng nhu cÇu mang

tÝnh b¶n n¨ng cña con ng−êi, vµ råi chÝnh hä còng lµ ng−êi s½n sµng ®¸p øng

nh÷ng nhu cÇu "rÊt sinh häc" Êy. HiÖn nay, Internet lµ mét kªnh cung cÊp th«ng

tin v« cïng quan träng ®èi víi tÊt c¶ mäi ng−êi. Tuy nhiªn, bªn c¹nh nh÷ng

th«ng tin bæ Ých th× t×nh dôc vµ b¹o lùc còng lu«n s½n sµng cã mÆt trªn mµn h×nh.

C¸c nç lùc lµm gi¶m bít nh÷ng mãn ¨n ®éc h¹i nµy kh«ng mÊy thµnh c«ng. Sù

hÊp dÉn cña c¶m gi¸c m¹nh vµ t×nh dôc qu¸ lín vµ qu¸ hiÖu qu¶ khiÕn cho c¸c

c«ng ty ch¹y theo lîi nhuËn kh«ng thÓ ngõng tay ®−îc. Víi toµn cÇu ho¸ th× t¸c

®éng cña ngµn kªnh truyÒn h×nh ph¸t 24/24 sÏ chuÈn ho¸ nÒn v¨n ho¸ thÕ giíi

149

theo ý muèn cña c¸c tËp ®oµn truyÒn th«ng khæng lå. Nh÷ng tËp ®oµn nµy kh«ng

mÊy quan t©m ®Õn tr¸ch nhiÖm vµ hËu qu¶ tõ nh÷ng s¶n phÈm v¨n ho¸ cña hä,

c¸i duy nhÊt mµ hä quan t©m chØ lµ lîi nhuËn mµ th«i.

Trong qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸, c«ng nghiÖp v¨n ho¸ ®ang trë thµnh mét

ngµnh s¶n xuÊt v« cïng hÊp dÉn víi nh÷ng mãn lîi nhuËn thu ®−îc khæng lå.

Nh−ng kh«ng ph¶i quèc gia nµo còng cã thÓ s¶n xuÊt vµ xuÊt khÈu ®−îc thø hµng

ho¸ kh«ng träng l−îng ®ã. N¨m 1998, 5 n−íc xuÊt khÈu v¨n ho¸ lín nhÊt thÕ

giíi lµ NhËt B¶n, Mü, Anh, §øc vµ Trung Quèc ®· xuÊt khÈu 53% c¸c s¶n phÈm

v¨n ho¸. N¨m 2000, gÇn mét nöa nh÷ng ngµnh c«ng nghiÖp v¨n ho¸ ®−îc ®Æt c¬

së t¹i Mü, 30% ®−îc ®Æt t¹i ch©u ¢u; cã tíi 85% c¸c bé phim cã mÆt trªn thÕ

giíi ®−îc s¶n xuÊt ë Hollywood, trong khi ®ã ë ch©u Phi, mçi n¨m trung b×nh chØ

cã 42 bé phim ®−îc xuÊt x−ëng, cßn ë Chi- Lª vµ Costa Rica l¹i cã tíi 95% c¸c

bé phim ®−îc nhËp khÈu tõ Mü1. Vµ trªn thùc tÕ, c¸c chuyªn gia kinh tÕ cho

r»ng, ngµnh c«ng nghiÖp xuÊt khÈu lín nhÊt hiÖn nay cña Mü kh«ng ph¶i lµ m¸y

bay hay « t«, mµ lµ ngµnh vui ch¬i gi¶i trÝ - phim cña Hollywood. Ngµnh nµy cã

thu nhËp lªn tíi 30 tû USD n¨m 1997.

Thùc tÕ trªn cho thÊy, c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn kh«ng ®ñ søc c¹nh tranh

trong lÜnh vùc s¶n xuÊt nµy vµ v× vËy, v¨n ho¸ cña c¸c n−íc giµu ®−îc giíi thiÖu

nhiÒu vµ th©m nhËp s©u vµo c¸c n−íc nghÌo, c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, cßn v¨n

ho¸ cña c¸c n−íc nghÌo, c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn th× khã cã c¬ héi vµ kh¶ n¨ng

®−îc biÕt ®Õn ë c¸c n−íc giµu, c¸c n−íc ph¸t triÓn. §ã chÝnh lµ sù bÊt b×nh ®¼ng

trong giao l−u v¨n ho¸ trong xu thÕ toµn cÇu ho¸ hiÖn nay. Sù bÊt b×nh ®¼ng nµy

tr−íc tiªn ®em l¹i bÊt lîi vÒ kinh tÕ cho c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn v× kh«ng cã c¬

héi thu ®−îc nh÷ng kho¶n lîi nhuËn khæng lå, mµ quan träng h¬n, nã cã nguy c¬

®e do¹ vµ lµm mÊt b¶n s¾c v¨n ho¸ cña c¸c d©n téc.

Chóng ta thõa nhËn r»ng, mèi quan hÖ gi÷a nÒn v¨n ho¸ cña mçi d©n téc

1 . Ph¹m V¨n §øc, Toµn cÇu ho¸ vµ sù t¸c ®éng cña nã ®èi víi ViÖt Nam hiÖn nay, T¹p chÝ TriÕt häc sè 3

n¨m 2006.

víi v¨n ho¸ nh©n lo¹i lµ mèi quan hÖ gi÷a c¸i chung víi c¸i riªng. V× vËy, trong

150

nÒn v¨n ho¸ riªng cña mçi d©n téc vÉn cã nh÷ng yÕu tè mang tÝnh phæ qu¸t cña

c¶ nh©n lo¹i. Tuy nhiªn, c¸i lµm nªn b¶n s¾c v¨n ho¸ cña mçi d©n téc, c¸i "thÎ

c¨n c−íc" cña mçi d©n téc, nãi lªn d©n téc ®ã lµ ai ®ã chÝnh lµ "c¸i ®¬n nhÊt", c¸i

kh¸c biÖt, c¸i ®éc ®¸o chØ cã ë d©n téc nµy mµ kh«ng cã ë bÊt kú mét d©n téc nµo

kh¸c, nã kh«ng chØ lµ niÒm tù hµo mµ cßn lµ søc m¹nh néi sinh cña chÝnh d©n téc

®ã. Nh−ng toµn cÇu ho¸ ®ang ®em ®Õn nguy c¬ "xãa sæ" nh÷ng nÐt v¨n ho¸ ®éc

®¸o, riªng biÖt ®ã. Trong t¸c phÈm ChiÕc Lexus vµ c©y ¤liu, t¸c gi¶ L.Friedman

®· lÊy h×nh ¶nh c©y ¤liu t−îng tr−ng cho truyÒn thèng, b¶n s¾c riªng cña mçi

d©n téc, cßn chiÕc xe Lexus ®¹i diÖn cho nh÷ng yÕu tè hiÖn ®¹i trong hÖ thèng

toµn cÇu ho¸. Theo «ng, “hiÓm ho¹ lín nhÊt ®èi víi c©y ¤liu cña b¹n l¹i ®Õn tõ

chiÕc xe h¬i Lexus - tõ nh÷ng thÕ lùc thÞ tr−êng vµ c«ng nghÖ mang thuéc tÝnh

®ång ho¸, tiªu chuÈn ho¸ vµ v« danh, tÊt c¶ h×nh thµnh nªn hÖ thèng kinh tÕ toµn

cÇu ho¸ ngµy nay. Cã nh÷ng ®iÒu trong hÖ thèng nµy gióp cho chiÕc xe Lexus

trë nªn hïng m¹nh, chµ ®¹p tÊt c¶ c¸c hµng c©y ¤ liu trªn con ®−êng nã ®i

qua - ph¸ vì biªn giíi c¸c céng ®ång... vµ x« ®Èy dËp vïi c¸c gi¸ trÞ truyÒn

thèng. Nh÷ng ®iÒu ®ã lµm n¶y sinh ph¶n kh¸ng tõ c¸c hµng c©y ¤liu”1.

§iÒu mµ nhiÒu n−íc cho lµ trë ng¹i lín nhÊt trong tiÕn tr×nh toµn cÇu ho¸

hiÖn nay lµ chñ nghÜa b¸ quyÒn v¨n ho¸ Mü. Tõ chç thèng trÞ vÒ kinh tÕ ®Õn

thèng trÞ vÒ v¨n ho¸ ®Ó thùc hiÖn mét m−u ®å chÝnh trÞ lµ b¸ chñ thiªn h¹. N¾m

trong tay phÇn lín tiÒm lùc kinh tÕ vµ nh÷ng ph−¬ng tiÖn th«ng tin hiÖn ®¹i (c¸c

h·ng th«ng tin cña Mü hÇu nh− n»m quyÒn ph©n ph¸t ®Õn 3/4 l−îng th«ng tin thÕ

giíi), v× môc ®Ých lîi nhuËn vµ ©m m−u ®ång ho¸ c¸c d©n téc kh¸c, Mü ®· kh«ng

ngõng tung ra thÕ giíi nh÷ng s¶n phÈm nghe nh×n víi ®ñ néi dung kh¸c nhau,

®Æc biÖt lµ b¹o lùc vµ t×nh dôc, kh¬i dËy nh÷ng ham muèn mang tÝnh b¶n n¨ng

cña con ng−êi lµ chñ yÕu, mµ kh«ng thÌm ®Õm xØa ®Õn bÊt cø mét ®iÒu cÊm kþ

nµo vÒ ®¹o ®øc, vÒ t«n gi¸o, vÒ tËp qu¸n, lèi sèng... cña bÊt kú mét d©n téc nµo.

Nh÷ng s¶n phÈm v¨n ho¸ ®éc h¹i ®ã ®· theo ch©n m¹ng th«ng tin toµn cÇu

1 Thomas L.Friedman, ChiÕc Lexus vµ c©y ¤liu, Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 2005, tr. 85.

Internet vµ nhiÒu con ®−êng kh¸c mµ len lái ®Õn tÊt c¶ mäi xã xØnh xa x«i nhÊt

151

cña tr¸i ®Êt vµ ®Çu ®éc biÕt bao nhiªu thanh thiÕu niªn - nguån nh©n lùc chñ yÕu

trong hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai cña c¸c d©n téc, l«i cuèn, kÝch thÝch líp trÎ quay l−ng

l¹i víi gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n téc.

Chóng ta ®−¬ng nhiªn kh«ng tÈy chay hoµn toµn nÒn v¨n ho¸ Mü vµ còng

kh«ng thÓ phñ nhËn nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn cña mét nÒn kinh tÕ ®øng hµng ®Çu

trªn thÕ giíi mµ chóng ta cÇn ph¶i tiÕp thu, häc hái. Ch¼ng h¹n, viÖc coi träng lîi

Ých, vai trß vµ tù do c¸ nh©n còng nh− viÖc ®Ò cao tÝnh hiÖu qu¶ trong c«ng viÖc

theo quan ®iÓm "t«i kh«ng cÇn biÕt anh lµ ai, t«i chØ cÇn biÕt anh cã thÓ lµm ®−îc

g×"... lµ nh÷ng gi¸ trÞ ®−îc chó träng ë Mü, vµ ®ã còng lµ mét trong nh÷ng ®éng

lùc thóc ®Èy tÝnh n¨ng ®éng, tÝch cùc, s¸ng t¹o cña mçi c¸ nh©n. ChÝnh gi¸ trÞ ®Ò

cao c¸ nh©n ®ã thùc sù lµ nÒn t¶ng thóc ®Èy nÒn kinh tÕ Mü ph¸t triÓn. Nh−ng

chóng ta khã cã thÓ chÊp nhËn mÆt tr¸i trong nÒn v¨n ho¸ Mü nh−: chñ nghÜa thùc

dông cùc ®oan; chñ nghÜa c¸ nh©n cùc ®oan; b×nh ®¼ng vµ ®Ò cao nh©n quyÒn mét

c¸ch gi¶ t¹o; b¹o lùc, ®åi trôy; ph©n biÖt chñng téc... ®−îc toµn cÇu ho¸.

C¸c quèc gia cã nÒn v¨n ho¸ giµu b¶n s¾c còng ®· vµ ®ang cã nh÷ng gi¶i

ph¸p ®Ó ®èi phã víi nguy c¬ ®¸nh mÊt c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng d©n téc, tøc lµ

®¸nh mÊt b¶n s¾c d©n téc, ®¸nh mÊt chÝnh m×nh. Tr−íc ®©y, Mahatama G¨ng®i

®· kh¼ng ®Þnh: "T«i kh«ng muèn ng«i nhµ cña t«i bÞ bao quanh bèn phÝa vµ c¸c

cöa sæ bÞ ®ãng kÝn. T«i muèn lµn giã v¨n ho¸ cña tÊt c¶ c¸c xø së thæi quanh nhµ

t«i mét c¸ch tù do ®Õn møc cã thÓ. Song t«i kh«ng cho phÐp bÊt kú ®iÒu g× lµm

nghiªng ng¶ ®«i ch©n cña m×nh"1. Cßn giê ®©y, «ng Mahathir Mohamad th× nhËn

®Þnh: “Qu¶ ®óng lµ nÕu chóng ta më cöa sæ ®Ó ®ãn kh«ng khÝ trong lµnh th× sÏ cã

ruåi muçi bay vµo. Chóng ta vÉn nªn më cöa sæ. Nh−ng nÕu chóng ta më cöa sæ

mµ c¶ bÇy cäp gÊu ®i vµo th× cã lÏ chóng ta nªn më cöa ë tÇng trªn vµ ®ãng chÆt

cöa ë tÇng trÖt cho an toµn. Chóng ta nªn lµm nh− vËy, cho dï cã nh÷ng lêi trÊn

an ®Çy c¸m dç cña lò gÊu vµ cäp. Chóng ta nªn lµm nh− vËy ngay c¶ khi ph¶i

1 B¸o c¸o ph¸t triÓn con ng−êi 1999, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2000, tr. 5.

2 Mahathir Mohamad, Toµn cÇu ho¸ vµ nh÷ng hiÖn thùc míi, Nxb TrÎ TP Hå ChÝ Minh 2004, tr. 18.

®−¬ng ®Çu víi sù ph¶n ®èi d÷ déi nhÊt cña lò gÊu vµ cäp”2.

152

Nh− vËy, th¸ch thøc lín nhÊt vÒ v¨n ho¸, nhÊt lµ ®èi víi c¸c n−íc ®ang

ph¸t triÓn, trong qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸ ®ã lµ sù ®ång nhÊt, sù nghÌo nµn, sù pha

t¹p hçn ®én cña v¨n ho¸. B¶n s¾c v¨n ho¸ cïng víi hÖ gi¸ trÞ truyÒn thèng cña

mçi d©n téc cã thÓ bÞ hoµ tan, thËm chÝ bÞ nhÊn ch×m trong mét nÒn v¨n ho¸

chung chung nµo ®ã. Vµ trong c¸i "biÓn" v¨n ho¸ chung chung Êy, c¸c d©n téc sÏ

kh«ng cßn nhËn ra chÝnh m×nh, kh«ng cßn t×m thÊy nh÷ng nÐt ®éc ®¸o lµm nªn

b¶n s¾c v¨n ho¸ cña d©n téc m×nh vµ nh− vËy cã nghÜa lµ hä ®· bÞ ®ång ho¸, bÞ

x©m l¨ng vÒ v¨n ho¸. Còng chÝnh v× vËy, vÊn ®Ò b¶o vÖ c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng

vµ b¶n s¾c d©n téc trong lèi sèng ngµy cµng trë thµnh vÊn ®Ò nhøc nhèi trong qu¸

tr×nh héi nhËp vµ ®−îc coi lµ mét néi dung cña ®éc lËp d©n téc, cña an ninh quèc

gia. Qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸ cã nguy c¬ lµm cho nhiÒu gi¸ trÞ truyÒn thèng riªng

cña c¸c d©n téc bÞ xãi mßn vµ mÊt dÇn ¶nh h−ëng, nÒn v¨n ho¸ d©n téc cña mét

sè n−íc bÞ tÊn c«ng, gÆm nhÊm bëi c¸c nÒn v¨n ho¸ ngo¹i lai.

ViÖt Nam lµ mét ®Êt n−íc cã bÒ dµy truyÒn thèng l©u ®êi víi nh÷ng gi¸ trÞ

tinh thÇn ®éc ®¸o ®−îc hun ®óc nªn tõ chÝnh lÞch sö ®au th−¬ng mµ hµo hïng cña

d©n téc. Nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n téc ®−îc h×nh thµnh do sù t¸c ®éng

cña ®iÒu kiÖn tù nhiªn, ®iÒu kiÖn lÞch sö - x· héi mµ d©n téc ta ®· ph¶i tr¶i qua vµ

t¹o nªn nÐt ®Æc thï trong lèi sèng cña con ng−êi ViÖt Nam. Tuy vÉn cßn nh÷ng ý

kiÕn kh¸c nhau, nh−ng chóng ta còng cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng: d©n téc ViÖt Nam cã

mét di s¶n nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng v« cïng phong phó, trong ®ã ph¶i kÓ ®Õn

nh÷ng gi¸ trÞ ®iÓn h×nh nh−: tinh thÇn yªu n−íc; ý thøc coi träng gia ®×nh; ý chÝ

tù lùc, tù c−êng; tinh thÇn nh©n v¨n, nh©n ¸i; chñ nghÜa anh hïng c¸ch m¹ng;

tinh thÇn ®oµn kÕt céng ®ång, t−¬ng th©n, t−¬ng ¸i; ®øc tÝnh cÇn cï, tiÕt kiÖm;

kh¶ n¨ng s¸ng t¹o, linh ho¹t, thÝch øng nhanh, dÔ héi nhËp; tinh thÇn hiÕu häc,

ham häc hái, ham hiÓu biÕt... Trong ®ã, tinh thÇn yªu n−íc lµ mét gi¸ trÞ chñ ®¹o,

xuyªn suèt. ChÝnh nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng trong con ng−êi ViÖt Nam lµ kÕt

tinh vµ tiªu biÓu cho lèi sèng, b¶n lÜnh, b¶n s¾c vµ nh÷ng phÈm gi¸ cña c¶ d©n

téc. Kh«ng nh÷ng thÕ, nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng ®ã ®· t¹o ra ®−îc mét søc

m¹nh to lín cho d©n téc ViÖt Nam trong suèt chiÒu dµi lÞch sö, gióp d©n téc ViÖt

Nam v−ît qua biÕt bao khã kh¨n, thö th¸ch ®Ó tiÕp tôc tån t¹i vµ ph¸t triÓn. §ã lµ

153

nh÷ng di s¶n v¨n ho¸ tinh thÇn ®· ®−îc ®óc kÕt tõ t©m huyÕt vµ m¸u x−¬ng cña

bao thÕ hÖ ng−êi d©n ViÖt Nam - mét d©n téc lu«n tù hµo ngÈng cao ®Çu v× lý

t−ëng cao ®Ñp chø kh«ng bÞ cµo b»ng trong b¶ng gi¸ trÞ lîi nhuËn, bÊp chÊp

phÈm gi¸ con ng−êi vµ quyÒn lîi d©n téc.

Chóng ta kh«ng thÓ phñ nhËn r»ng, th«ng qua toµn cÇu ho¸, më cöa héi

nhËp víi c¸c quèc gia trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi, v¨n ho¸ ViÖt Nam ®· ®−îc

më réng vµ giao l−u víi nhiÒu nÒn v¨n ho¸ trªn thÕ giíi. Ng−êi d©n ViÖt Nam

còng ®· cã c¬ héi tiÕp nhËn nh÷ng gi¸ trÞ tinh hoa cña c¸c d©n téc kh¸c lµm

phong phó thªm cho nÒn v¨n ho¸ cña d©n téc m×nh, ®ång thêi nÒn v¨n ho¸ ViÖt

Nam víi nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng ®Æc s¾c còng ®· ®−îc thÕ giíi biÕt ®Õn vµ

chiÕm ®−îc kh«ng Ýt c¶m t×nh cña b¹n bÌ thÕ giíi. Kh«ng Ýt nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn

thèng cña d©n téc ta ®· ®−îc kÕ thõa vµ ph¸t huy cao ®é trë thµnh ®éng lùc thóc

®Èy nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn trong thêi kú ®æi míi. Tuy nhiªn, còng trong qu¸ tr×nh

toµn cÇu ho¸ hiÖn nay, nhiÒu gi¸ trÞ truyÒn thèng ®Æc s¾c cña d©n téc l¹i ®ang bÞ

®e do¹. Bªn c¹nh nh÷ng thµnh tùu to lín ®· ®¹t ®−îc trªn lÜnh vùc kinh tÕ, ViÖt

Nam l¹i ®ang ®øng tr−íc mét thùc tÕ ®¸ng lo ng¹i, ®ã lµ nguy c¬ c¸c gi¸ trÞ

truyÒn thèng cña d©n téc bÞ b¨ng ho¹i, lèi sèng mang s¾c th¸i riªng cña d©n téc

bÞ tÊn c«ng lµm cho b¶n s¾c v¨n ho¸ phong phó vµ l©u ®êi cña d©n téc còng cã

thÓ bÞ phai mê trong c¬n lèc cña héi nhËp.

Theo kÕt qu¶ ®iÒu tra cña ch−¬ng tr×nh Khoa häc c«ng nghÖ cÊp Nhµ n−íc

KX07- 02, trong khi ®a sè ng−êi d©n ViÖt Nam vÉn tù hµo vÒ nh÷ng gi¸ trÞ

truyÒn thèng cña d©n téc vµ muèn b¶o vÖ, ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng ®ã

th× còng cã mét sè ng−êi cho r»ng, nh÷ng truyÒn thèng ®ã lµ kh«ng cã g× ®¸ng tù

hµo c¶, thËm chÝ cã ng−êi cßn cho r»ng, nh÷ng truyÒn thèng ®ã lµ nguyªn nh©n

cña sù nghÌo nµn, l¹c hËu vµ hä kh«ng muèn b¶o vÖ nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng

®ã n÷a1. Còng tõ ®ã ®· xuÊt hiÖn t− t−ëng sïng b¸i hµng ngo¹i, v¨n ho¸ ngo¹i, lèi

sèng ngo¹i. Mét bé phËn häc sinh, sinh viªn thê ¬ víi truyÒn thèng, kh«ng hiÓu

1 T−¬ng Lai, HiÖn ®¹i ho¸ truyÒn thèng vµ truyÒn thèng ho¸ hiÖn ®¹i, T¹p chÝ Céng s¶n sè 16 n¨m

2001, tr. 50-57.

g× vÒ lÞch sö d©n téc, vÒ céi nguån, vÒ truyÒn thèng cña cha «ng m×nh. §iÒu trí

154

trªu lµ hä cã thÓ biÕt rÊt râ nh÷ng nh©n vËt nh− TÇn Thuû Hoµng, Tµo Th¸o, Vâ

T¾c Thiªn... nh−ng l¹i kh«ng biÕt g× nhiÒu vÒ TrÇn Quèc TuÊn, Lª Lîi, NguyÔn

Tr·i... KÕt qu¶ m«n thi LÞch sö trong kú thi tuyÓn sinh ®¹i häc n¨m 2005 vµ 2006

võa qua lµ mét minh chøng khiÕn cho chóng ta kh«ng khái kh«ng lo ng¹i vÒ søc

sèng cña truyÒn thèng d©n téc trong líp trÎ hiÖn nay.

NÕu nh− c¸ch ®©y h¬n 30 n¨m, nh÷ng líp thanh niªn sèng cã lý t−ëng, cã

−íc m¬, hoµi b·o muèn cèng hiÕn, muèn x¶ th©n v× ®Êt n−íc vµ s½n sµng chÊp

nhËn mäi khã kh¨n, gian khæ kÓ c¶ ph¶i hy sinh c¶ tÝnh m¹ng cña m×nh v× Tæ

quèc nh− liÖt sü NguyÔn V¨n Th¹c, liÖt sü §Æng Thuú Tr©m..., th× giê ®©y nh×n

vµo lèi sèng, c¸ch suy nghÜ cña mét bé phËn líp trÎ chóng ta kh«ng khái kh«ng

lo ng¹i cho t−¬ng lai cña d©n téc. Bªn c¹nh nh÷ng thanh niªn, sinh viªn lu«n cã ý

thøc phÊn ®Êu x©y dùng vµ b¶o vÖ quª h−¬ng, ®Êt n−íc, b¶o vÖ nh÷ng gi¸ trÞ

truyÒn thèng cña d©n téc còng cã mét sè thanh thiÕu niªn ®· hÊp thô lèi sèng

ph−¬ng T©y mét c¸ch th¸i qu¸. Kh«ng Ýt ng−êi trong sè hä sèng kh«ng cÇn biÕt

®Õn ngµy mai, coi sèng lµ ®Ó h−ëng thô, kh«ng muèn cèng hiÕn, l−êi lao ®éng vµ

häc tËp nh−ng l¹i lu«n ®ßi hái ph¶i cã thËt nhiÒu tiÒn ®Ó tiªu xµi phung phÝ, ®Ó

hót chÝch ma tuý, ®Ó quay cuång víi nh÷ng viªn thuèc l¾c nh− nh÷ng kÎ bÖnh

ho¹n, cuång ®iªn.

ThËt ®¸ng buån lµ gÇn ®©y, ®· cã rÊt nhiÒu tô ®iÓm tÖ n¹n x· héi bÞ ph¸t

hiÖn, nhiÒu kÎ bÞ b¾t gi÷ vµ ai trong sè chóng ta cã thÓ tr¶ lêi ®−îc r»ng, cßn cã

bao nhiªu nh÷ng tô ®iÓm nh− vËy ch−a ®−îc ph¸t hiÖn? Con sè nµy ch¾c ch¾n lµ

kh«ng nhá. Sù suy ®åi vÒ ®¹o ®øc, lèi sèng hiÖn nay ®ang lµ mét thùc tr¹ng nhøc

nhèi. §Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò nµy, §¶ng ta nhËn ®Þnh r»ng: “TÖ sïng b¸i n−íc ngoµi,

coi th−êng gi¸ trÞ v¨n ho¸ d©n téc, ch¹y theo lèi sèng thùc dông, c¸ nh©n, vÞ kû...

®ang cã ¶nh h−ëng xÊu ®Õn thuÇn phong, mü tôc cña d©n téc. Kh«ng Ýt tr−êng

hîp v× ®ång tiÒn hay v× danh dù c¸ nh©n mµ chµ ®¹p lªn t×nh nghÜa gia ®×nh, quan

hÖ thÇy trß, ®ång chÝ, ®ång nghiÖp. Bu«n lËu vµ ma tuý ph¸t triÓn, m¹i d©m vµ

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam (1996), V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VIII, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc

gia, Hµ Néi, tr. 46.

c¸c tÖ n¹n x· héi kh¸c ngµy cµng gia t¨ng”1.

155

Nguy hiÓm h¬n, t×nh tr¹ng suy tho¸i ®¹o ®øc kh«ng chØ x¶y ra ë nh÷ng

ng−êi d©n b×nh th−êng mµ cßn x¶y ra ë mét bé phËn kh«ng Ýt c¸n bé, ®¶ng viªn.

§¹i héi IX cña §¶ng ®¸nh gi¸: “t×nh tr¹ng tham nhòng, suy tho¸i vÒ t− t−ëng

chÝnh trÞ, ®¹o ®øc, lèi sèng ë mét bé phËn kh«ng nhá c¸n bé, ®¶ng viªn lµ rÊt

nghiªm träng. N¹n tham nhòng kÐo dµi trong bé m¸y cña hÖ thèng chÝnh trÞ vµ

trong nhiÒu tæ chøc kinh tÕ lµ mét nguy c¬ lín ®e do¹ sù sèng cßn cña chÕ ®é ta.

T×nh tr¹ng l·ng phÝ, quan liªu cßn kh¸ phæ biÕn”1. §Õn §¹i héi X, t×nh tr¹ng trªn

vÉn chËm ®−îc kh¾c phôc, thËm chÝ mét sè mÆt cßn tiÕp tôc gia t¨ng. §¹i héi nhËn

®Þnh: “BÖnh c¬ héi, chñ nghÜa c¸ nh©n trong mét bé phËn c¸n bé, ®¶ng viªn cã

chiÒu h−íng gia t¨ng; vÉn cßn t×nh tr¹ng “ch¹y chøc”, “ch¹y quyÒn”, “ch¹y téi”,

“ch¹y b»ng cÊp”. Tho¸i ho¸, biÕn chÊt vÒ chÝnh trÞ, t− t−ëng, vÒ ®¹o ®øc, lèi sèng;

tÖ quan liªu, tham nhòng, l·ng phÝ, s¸ch nhiÔu d©n trong mét bé phËn kh«ng nhá

c¸n bé, ®¶ng viªn diÔn ra nghiªm träng, kÐo dµi ch−a ®−îc ng¨n chÆn, ®Èy lïi”2.

§iÒu nhøc nhèi lµ mét bé phËn c¸n bé ®¶ng viªn gi¶m sót ý chÝ, phÈm

chÊt c¸ch m¹ng; tÖ tham nhòng, bu«n lËu, l·ng phÝ rÊt nghiªm träng; bÖnh quan

liªu, xa rêi cuéc sèng, xa d©n, ý thøc kû luËt kÐm, t×nh tr¹ng coi th−êng kû c−¬ng

phÐp n−íc cßn rÊt nÆng. “Mét bé phËn kh«ng nhá c¸n bé, ®¶ng viªn, kÓ c¶ mét

sè c¸n bé chñ chèt c¸c cÊp, yÕu kÐm c¶ vÒ phÈm chÊt vµ n¨ng lùc; thiÕu tÝnh

chiÕn ®Êu vµ tinh thÇn b¶o vÖ quan ®iÓm, ®−êng lèi cña §¶ng, chÝnh s¸ch, ph¸p

luËt cña Nhµ n−íc, gi¶m sót lßng tin, phai nh¹t lý t−ëng; mét sè Ýt cã biÓu hiÖn

bÊt m·n, mÊt lßng tin, nãi vµ lµm tr¸i víi quan ®iÓm, ®−êng lèi cña §¶ng, vi

ph¹m nguyªn t¾c tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña §¶ng, vi ph¹m ph¸p luËt cña Nhµ

n−íc”3. T− t−ëng côc bé ®Þa ph−¬ng, kÌn cùa ®Þa vÞ dÉn ®Õn mÊt ®oµn kÕt néi bé

kÐo dµi ë nhiÒu n¬i. Nh÷ng biÓu hiÖn ®ã ®ang g©y bÊt b×nh trong d− luËn, lµm

tæn h¹i ®Õn thanh danh, uy tÝn cña §¶ng, lµm gi¶m søc chiÕn ®Êu cña §¶ng vµ

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam (2001), V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IX, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc

lßng tin cña nh©n d©n. TÊt c¶ nh÷ng tÖ n¹n nãi trªn ®Òu b¾t nguån tõ lèi sèng tiªu

gia, Hµ Néi, tr. 76. Quèc gia, Hµ Néi, tr..263 - 264.

3 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam (2006), V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø X, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc

gia, Hµ Néi, tr..263.

2 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam (2006), V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø X, Nxb. ChÝnh trÞ

156

xµi, h−ëng thô, chñ nghÜa c¸ nh©n, thùc dông, t− t−ëng sÝnh ngo¹i... n¶y sinh tõ

mÆt tr¸i cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng vµ ®−îc du nhËp tõ bªn ngoµi vµo th«ng qua

toµn cÇu ho¸.

M¹ng th«ng tin toµn cÇu Internet ®· mang l¹i cho chóng ta mét l−îng

khæng lå nh÷ng th«ng tin cËp nhËt vÒ tÊt c¶ c¸c mÆt, lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó

n©ng cao tri thøc cña mçi ng−êi, nh−ng mÆt kh¸c, nã còng ®em ®Õn kh«ng Ýt

nh÷ng ®iÒu nguy h¹i. Hµng ngµy, trªn m«i tr−êng v¨n ho¸, c¸c m¹ng th«ng tin

toµn cÇu liªn tôc truyÒn c¸c h×nh ¶nh, tin tøc, Ên phÈm kh«ng phï hîp víi truyÒn

thèng v¨n ho¸ d©n téc. Lèi sèng b¹o lùc, thùc dông, tiªu xµi, h−ëng thô t×nh dôc

theo kiÓu ph−¬ng T©y t¹o ra nhiÒu ph¶n v¨n ho¸ trªn hÖ thèng gi¸ trÞ cña chóng

ta. NhiÒu thanh thiÕu niªn ®· vµo m¹ng kh«ng ph¶i ®Ó häc tËp mµ ®Ó xem nh÷ng

ch−¬ng tr×nh b¹o lùc, t×nh dôc vµ nhiÒu ch−¬ng tr×nh kh«ng phï hîp kh¸c. §©y

còng lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n dÉn ®Õn t×nh tr¹ng kh«ng Ýt trÎ vÞ thµnh

niªn ®· sa vµo cuéc sèng b¹o lùc, t×nh dôc bõa b·i, phi nh©n tÝnh tr¸i víi truyÒn

thèng ®¹o ®øc cña d©n téc ta vµ còng lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n quan

träng dÉn ®Õn tÝnh tr¹ng tû lÖ trÎ vÞ thµnh niªn vi ph¹m ph¸p luËt hiÖn nay ë n−íc

ta ®ang gia t¨ng ®ét biÕn. GÇn ®©y, lùc l−îng C«ng an ®· b¾t qu¶ tang nhiÒu cöa

hµng kinh doanh dÞch vô Intenet ®· truy cËp vµo nh÷ng trang Web cã néi dung

®åi truþ, vµ ®¸ng buån thay, ®a sè "kh¸ch hµng" l¹i lµ nh÷ng trÎ vÞ thµnh niªn

®ang ë løa tuæi c¾p s¸ch ®Õn tr−êng. Còng th«ng qua m¹ng th«ng tin toµn cÇu

nµy, nhiÒu bµi b¸o tõ n−íc ngoµi, kÓ c¶ nh÷ng phÇn tö chèng ph¸ c¸ch m¹ng ViÖt

Nam sèng l−u vong mét mÆt "b«i ®en", nãi xÊu, xuyªn t¹c, ®¶ kÝch vµ kªu gäi lËt

®æ chÕ ®é x· héi chñ nghÜa trªn ®Êt n−íc ta, mÆt kh¸c l¹i "t« hång" tÊt c¶ kÓ c¶

nh÷ng m¶ng ®en tèi nhÊt cña x· héi t− b¶n lµm mÐo mã sù thËt vµ ®· lõa phØnh

®−îc kh«ng Ýt ng−êi nhÑ d¹ c¶ tin hoÆc cã tr×nh ®é nhËn thøc h¹n chÕ. Lý t−ëng

®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi, chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ

Minh lµ nÒn t¶ng t− t−ëng ®Ó x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i còng bÞ c¸c

phÇn tö thï ®Þch lîi dông toµn cÇu ho¸ ®Ó chèng ph¸, xuyªn t¹c nh»m lµm mÊt

dÇn vai trß quan träng cña nã vµ thay vµo ®ã mét hÖ t− t−ëng kh¸c ®i ng−îc l¹i

lîi Ých cña ®¹i ®a sè ng−êi d©n ViÖt Nam. Qu¶ thËt lµ vÊn ®Ò "lµng toµn cÇu"

157

ch−a cã c¸c hiÖp −íc kiÓm so¸t nh− hiÖn nay lµ mét th¸ch thøc rÊt lín ®èi víi

viÖc g×n gi÷ c¸c b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc còng nh− x©y dùng lèi sèng d©n téc -

hiÖn ®¹i cña chóng ta.

§iÒu ®¸ng chó ý lµ hÖ thèng c¸c gi¸ trÞ ®ang cã xu h−íng biÕn ®æi m¹nh.

§· vµ ®ang cã sù mÊt c©n b»ng lín gi÷a gi¸ trÞ vËt chÊt vµ gi¸ trÞ tinh thÇn. §«i

khi cßn cã sù ®¸nh ®ång c¸c gi¸ trÞ nµy, coi nhÑ c¸c gi¸ trÞ tinh thÇn, c¸c gi¸ trÞ

chÝnh trÞ - x· héi ®Õn møc l·ng quªn, ®i ®Õn coi träng c¸c gi¸ trÞ vËt chÊt. MÉu

ng−êi c¸ nh©n ®ang dÇn dÇn thay thÕ cho mÉu ng−êi lý t−ëng tr−íc ®©y - con

ng−êi x· héi - tËp thÓ; lèi sèng thùc dông ®ang thÕ chç cho lèi sèng lý t−ëng;

viÖc coi träng ®ång tiÒn ®Õn sïng b¸i tiÒn lµ mét trµo l−u cã nguy c¬ lan trµn

trong x· héi; nÕu tr−íc ®©y ng−êi ta lªn ¸n ng−êi giµu th× nay ®· −u ¸i ng−êi giµu

®Õn møc t«n sïng ng−êi giµu vµ h×nh thµnh mét xu h−íng mong muèn lµm giµu

nhanh chãng b»ng mäi c¸ch kÓ c¶ b»ng con ®−êng bÊt chÝnh; lèi sèng khiªm tèn,

lµnh m¹nh, gi¶n dÞ ®· vµ ®ang bÞ coi nh− lçi thêi, “tôt hËu”, ®ang bÞ lèi sèng l·ng

phÝ, ph« tr−¬ng che lÊp; nh÷ng thãi quen coi träng gia ®×nh, tËp thÓ, céng ®ång dÇn

dÇn bÞ xem nhÑ ®i ®Õn coi träng tù do c¸ nh©n, phãng tóng, bu«ng th¶, coi th−êng

®¹o lý, coi th−êng d− luËn, l−¬ng t©m, chÊp nhËn lèi sèng vô lîi, thÊp hÌn.

Mét thùc tÕ kh«ng thÓ phñ nhËn lµ nhiÒu gi¸ trÞ v¨n ho¸ ®¹o ®øc bÞ coi

th−êng thËm chÝ bÞ chÕ diÔu, thuÇn phong mü tôc ®ang cã nguy c¬ bÞ chµ ®¹p,

®¹o ®øc cã nguy c¬ bÞ b¨ng ho¹i, tÖ n¹n x· héi ngµy mét gia t¨ng. Toµn cÇu ho¸,

vµ cïng víi nã lµ c¬ chÕ thÞ tr−êng, ®· kÐo theo nh÷ng tÖ n¹n, nh÷ng tiªu cùc

trong x· héi, lµm cho mçi c¸ nh©n cã thÓ ®¸nh mÊt b¶n chÊt tèt ®Ñp cña m×nh,

ch¹y theo dôc väng tÇm th−êng dÉn tíi sù ®¶o lén c¸c chuÈn mùc gi¸ trÞ, lµm tha

ho¸ ®¹o ®øc lèi sèng. “TÖ n¹n x· héi ®ang lµm quÌ quÆt c¶ thÓ chÊt vµ tinh thÇn

mét bé phËn thanh thiÕu niªn, lµm tha ho¸ kh«ng Ýt nh÷ng c¸n bé ®¶ng viªn,

trong ®ã cã c¶ nh÷ng ng−êi gi÷ c−¬ng vÞ l·nh ®¹o”1.

Gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i ®· béc lé mét sè xu h−íng tù ph¸t mang

1 NguyÔn ThÞ H»ng (1996), TÖ n¹n x· héi - Nçi lo kh«ng chØ riªng ai, T¹p chÝ Céng s¶n (3).

tÝnh cùc ®oan. ë thµnh thÞ vµ líp trÎ, ®· b¾t ®Çu trçi dËy mét xu h−íng quay l−ng

158

víi truyÒn thèng, coi th−êng di s¶n v¨n ho¸ vµ b¶n s¾c d©n téc, ®ua ®ßi theo lèi

sèng bªn ngoµi, ch¹y theo ®ång tiÒn vµ lîi nhuËn mét c¸ch v« ®iÒu kiÖn. Tõ ®ã,

xuÊt hiÖn t− t−ëng phñ nhËn vai trß cña c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng d©n téc mµ muèn

thay vµo ®ã mét hÖ gi¸ trÞ hoµn toµn míi. Hä cho r»ng, muèn x©y dùng c¸i míi

th× ph¶i ph¸ bá c¸i cò, truyÒn thèng g¾n víi chÕ ®é cò nªn kh«ng cã g× lµ tèt ®Ñp:

thê cóng lµ mª tÝn, lÔ nghi ch¼ng qua lµ trß phï phiÕm... TÊt c¶ ph¶i ®−îc ®Èy lïi

h¼n vµo qu¸ khø. TÖ h¹i h¬n n÷a vÒ mÆt ®¹o lý, cßn t¹o nªn t©m lý coi th−êng

ng−êi giµ c¶ - nh©n chøng vµ kho tµng sèng cña truyÒn thèng, coi ng−êi giµ c¶ lµ

biÓu t−îng cña sù l¹c hËu, cña c¸i lçi thêi, cña sù c¶n trë, cßn thÕ hÖ míi, bÊt kÓ

lµ cã häc hay v« häc, bao giê còng ®−îc coi lµ t©n tiÕn, lµ d¸m nghÜ d¸m lµm.

§¬n cö mét vÝ dô vÒ nhµ v¨n trÎ NguyÔn Hoµng DiÖu víi truyÖn ng¾n "Bãng ®Ì"

®· vµ ®ang g©y x«n xao d− luËn vÒ sù "bøt ph¸" khái c¸i truyÒn thèng mét c¸ch

"ngo¹n môc" khi c« cho nh©n vËt cña m×nh phØ nhæ vµo viÖc thê cóng «ng bµ tæ

tiªn - mét truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n téc ta - mét c¸ch th« thiÓn ®Õn møc lo¹n

lu©n. §iÒu ®¸ng buån lµ mét t¸c phÈm nh− vËy vÉn ®−îc chÊp nhËn vµ ®−îc

"l¨ng xª" mét c¸ch th¸i qu¸ cho thÊy xu h−íng muèn giÉm ®¹p lªn truyÒn thèng

d©n téc lµ mét thùc tÕ. Ng−îc l¹i, ë n«ng th«n vµ líp ng−êi lín tuæi trong khi

quay vÒ víi truyÒn thèng, ®Ò cao vai trß cña truyÒn thèng b»ng c¸ch kh«i phôc

c¸c lÔ héi, c¸c phong tôc tËp qu¸n cæ, c¸c lèi sèng cæ th× ®ång thêi qua ®ã l¹i

còng kh«i phôc c¶ mét sè hñ tôc, mét sè truyÒn thèng l¹c hËu kÓ c¶ n¹n mª tÝn,

cê b¹c, r−îu chÌ, ®×nh ®¸m...

Thùc tr¹ng trªn lµ mét th¸ch thøc rÊt lín ®èi víi viÖc x©y dùng lèi sèng

d©n téc - hiÖn ®¹i cña chóng ta. V× vËy, h¬n lóc nµo hÕt, chóng ta cÇn ph¶i ®Þnh

h−íng l¹i gi¸ trÞ cho mäi ng−êi d©n nh»m ng¨n chÆn nh÷ng xu h−íng sai lÇm,

x¸c lËp nh÷ng xu h−íng ®óng ®¾n, ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ tinh hoa cña d©n téc

kÕt hîp víi tiÕp thu nh÷ng gi¸ trÞ phæ qu¸t cña toµn thÓ nh©n lo¹i lµm nÒn t¶ng

v÷ng ch¾c cho viÖc x©y dùng lèi sèng míi - lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i phï hîp

víi yªu cÇu cña xu thÕ toµn cÇu ho¸ hiÖn nay.

159

3. KÕ thõa vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng kÕt hîp víi tiÕp

thu cã chän läc c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ nh©n lo¹i - mét trong nh÷ng gi¶i ph¸p nh»m

x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i.

§Ó x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i trong xu thÕ toµn cÇu ho¸ hiÖn

nay, tr−íc hÕt, chóng ta cÇn ph¶i kÕ thõa vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn

thèng cña d©n téc bëi chÝnh nh÷ng gi¸ trÞ Êy lµ cèt lâi, lµ nÒn t¶ng, lµ c¸i gèc lµm

nªn yÕu tè “d©n téc” trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i. KÕ thõa gi¸ trÞ truyÒn

thèng thùc chÊt lµ gi÷ l¹i, bæ sung, ph¸t triÓn nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n

téc trong mét giai ®o¹n lÞch sö míi. ViÖc kÕ thõa c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng cã vai

trß v« cïng quan träng ®èi víi tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña d©n téc nãi chung vµ ®èi

víi mçi thÕ hÖ ng−êi nãi riªng bëi lÞch sö cña d©n téc kh«ng ph¶i lµ mét sù l¾p

ghÐp rêi r¹c c¸c giai ®o¹n l¹i víi nhau mµ lµ mét qu¸ tr×nh liªn tôc ®−îc tiÕp nèi

tõ qu¸ khø ®Õn hiÖn t¹i.

Ngµy nay, xu thÕ toµn cÇu ho¸ cïng víi sù ph¸t triÓn nh− vò b·o cña cuéc

c¸ch m¹ng khoa häc vµ c«ng nghÖ hiÖn ®¹i ®· vµ ®ang n¶y sinh vÊn ®Ò xö lý nh−

thÕ nµo vÒ mèi quan hÖ gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i, ®ång thêi ®¸nh gi¸ mét

c¸ch thËt sù kh¸ch quan vÒ vai trß cña truyÒn thèng vµ gi¸ trÞ truyÒn thèng trong

giai ®o¹n hiÖn nay. So víi sù ph¸t triÓn cña lÞch sö x· héi loµi ng−êi th× toµn cÇu

ho¸ lµ mét hiÖn t−îng kh¸ míi mÎ. Tuy nhiªn, qu¸ tr×nh nµy l¹i chøa ®ùng nh÷ng

yÕu tè lµm cho sù ph¸t triÓn cña c¶ loµi ng−êi diÔn ra víi tèc ®é nhanh ch−a tõng

cã trong lÞch sö. Vµ còng chÝnh v× vËy, toµn cÇu ho¸ ®· vµ ®ang t¹o nªn mét thÕ

giíi míi víi diÖn m¹o kh¸c rÊt xa so víi nh÷ng giai ®o¹n tr−íc ®©y. Trong thêi

®¹i toµn cÇu ho¸, cã nh÷ng viÖc tr−íc ®©y ng−êi ta ch−a hÒ lµm, cã nh÷ng mèi

quan hÖ tr−íc ®©y ch−a hÒ cã, cã nh÷ng ph−¬ng tiÖn tr−íc ®©y ng−êi ta ch−a hÒ

®−îc biÕt ®Õn, cã nh÷ng yªu cÇu tr−íc ®©y ng−êi ta ch−a bao giê ph¶i thùc hiÖn...

vµ nãi chung lµ cã qu¸ nhiÒu ®iÒu míi mÎ. Trong ®iÒu kiÖn nh− vËy, liÖu nh÷ng

gi¸ trÞ truyÒn thèng cã cßn gióp Ých g× cho chóng ta hay tÊt c¶ ®· trë nªn lçi thêi?

C©u tr¶ lêi, theo chóng t«i lµ, trong bèi c¶nh toµn cÇu ho¸, chóng ta cµng ph¶i

®Æc biÖt quan t©m ®Õn viÖc kÕ thõa c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng nh»m h−íng tíi x©y

dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i bëi mét sè lý do c¬ b¶n sau ®©y:

160

Thø nhÊt, toµn cÇu ho¸, mét mÆt, t¹o c¬ héi lµm phong phó thªm hÖ gi¸ trÞ

cña mçt d©n téc, mÆt kh¸c, còng ®em ®Õn nguy c¬ ®ång nhÊt c¸c gi¸ trÞ theo

h−íng gi¸ trÞ truyÒn thèng cña nh÷ng n−íc nghÌo vµ chËm ph¸t triÓn dÔ bÞ lÊn ¸t,

bÞ xãi mßn dÉn ®Õn mÊt ®i b¶n s¾c riªng bëi nh÷ng yÕu tè v¨n ho¸ tõ c¸c n−íc

giµu, c¸c n−íc ph¸t triÓn. Do ®ã, viÖc kÕ thõa c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng d©n téc lµ

thùc sù cÇn thiÕt ®Ó b¶o vÖ b¶n s¾c v¨n ho¸ cña mçi d©n téc trong xu thÕ toµn cÇu ho¸.

Thø hai, kh«ng chØ dõng l¹i ë ®ã, viÖc kÕ thõa c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng d©n

téc cßn gióp chóng ta khai th¸c ®−îc søc m¹nh néi sinh cña chÝnh d©n téc m×nh.

Toµn cÇu ho¸ ®Æt ra nh÷ng yªu cÇu rÊt kh¾t khe mµ chóng ta cÇn ph¶i thùc hiÖn

nÕu muèn tån t¹i vµ ph¸t triÓn. V× vËy, chóng ta cÇn ph¶i biÕt khai th¸c søc m¹nh

cña nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng - søc m¹nh ®· lµm nªn nh÷ng thµnh tùu vÜ ®¹i

trong qu¸ khø, t×m nh÷ng bµi häc, nh÷ng gîi ý tõ phÝa c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng ®Ó

v÷ng b−íc vµo t−¬ng lai.

Thø ba, kÕ thõa c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng kh«ng nh÷ng b¶o ®¶m cho ho¹t

®éng cña con ng−êi cã hiÖu qu¶ trong viÖc duy tr× tÝnh liªn tôc cña x· héi, mµ

cßn cã chøc n¨ng ®Þnh h−íng, ®iÒu chØnh ho¹t ®éng cña con ng−êi nh»m ®¹t ý

nghÜa v¨n ho¸ s©u s¾c. Còng chÝnh c¸i nÒn t¶ng tinh thÇn ®ã sÏ t¹o nªn c¸i b¶n

lÜnh d©n téc khi tiÕp xóc víi c¸c nÒn v¨n ho¸ ngo¹i lai, t¹o nªn ë mçi ng−êi ViÖt

Nam mét bé läc, ®ñ søc chän lùa, tiÕp thu c¸c nh©n tè tiÕn bé, thÝch hîp vµ biÕt

®µo th¶i c¸c nh©n tè ®éc h¹i, nh÷ng nh©n tè kh«ng thÝch hîp víi “bé gien di

truyÒn” cña v¨n ho¸ d©n téc.

Nh− vËy, chóng ta cÇn kÕ thõa vµ ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng tõ

ngµn ®êi cña d©n téc ViÖt Nam, bëi v×, ®ã kh«ng chØ lµ b¶n s¾c, lµ céi nguån, lµ

cèt c¸ch cña con ng−êi ViÖt Nam mµ cßn lµ nguån søc m¹nh to lín ®ñ søc n©ng

d©n téc ta lªn tÇm cao mµ t¹i ®ã chóng ta cã thÓ khai th¸c tèt nh÷ng c¬ héi do

toµn cÇu ho¸ ®−a l¹i. V× vËy, nÕu chóng ta l·ng quªn gi¸ trÞ truyÒn thèng th×

kh«ng nh÷ng chóng ta ®· ®¸nh mÊt ®i b¶n s¾c cña d©n téc, mµ cßn ®¸nh mÊt ®i

søc m¹nh néi sinh cña chÝnh d©n téc m×nh. MÊt b¶n s¾c, mÊt søc m¹nh th× cã

nghÜa lµ chóng ta sÏ cã thÓ ®¸nh mÊt chÝnh m×nh trong c¬n lèc cña toµn cÇu ho¸.

161

Tuy nhiªn, kÕ thõa kh«ng ph¶i lµ bª nguyªn xi tÊt c¶ nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn

thèng ®· cã ®Ó ®Æt vµo mét hoµn c¶nh hoµn toµn míi, mµ kÕ thõa ph¶i lu«n g¾n

liÒn víi läc bá, ®æi míi vµ ph¸t triÓn. Trong khi khai th¸c c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng

cÇn ph¶i ®−a chóng lªn mét tÇm cao míi phï hîp víi nh÷ng ®ßi hái míi cña thêi

®¹i, ®ång thêi ph¶i ®Æt chóng trong mét tæng thÓ ®Ó t¹o nªn søc m¹nh céng

h−ëng tõ nh÷ng truyÒn thèng ®ã. MÆt kh¸c, cÇn ph¶i l−u ý r»ng, truyÒn thèng

kh«ng chØ cã t¸c ®éng tÝch cùc mµ cßn cã t¸c ®éng tiªu cùc nÕu xÐt trªn quan

®iÓm lÞch sö - cô thÓ. H¬n n÷a, cã nh÷ng truyÒn thèng ë ®iÒu kiÖn nµy th× cã gi¸

trÞ nh−ng ë ®iÒu kiÖn kh¸c th× kh«ng cßn gi¸ trÞ n÷a. V× vËy cÇn chèng l¹i hai

khuynh h−íng:

Khuynh h−íng thø nhÊt, tuyÖt ®èi ho¸ vai trß cña gi¸ trÞ truyÒn thèng,

kh«ng thÊy ®−îc tÝnh kh¶ biÕn cña chóng, kh«ng biÕt biÕn ®æi chóng cho phï

hîp víi yªu cÇu míi cña lÞch sö, thËm chÝ cßn l−u truyÒn thiÕu phª ph¸n, t¸n

d−¬ng qu¸ ®¸ng nh÷ng truyÒn thèng Ýt gi¸ trÞ hay kh«ng cßn gi¸ trÞ, cã h¹i hoÆc

c¶n trë sù ph¸t triÓn. MÆt kh¸c, khuynh h−íng nµy còng kh«ng chÊp nhËn chñ

®éng tiÕp thu nh÷ng gi¸ trÞ tinh hoa cña nh©n lo¹i ®Ó lµm giµu thªm cho truyÒn

thèng cña d©n téc m×nh.

Khuynh h−íng thø hai, tõ bá tÊt c¶ nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n téc,

tøc lµ phñ ®Þnh s¹ch tr¬n mäi truyÒn thèng vµ gi¸ trÞ truyÒn thèng, cho r»ng

nh÷ng g× ®· gäi lµ truyÒn thèng th× kh«ng cßn gióp Ých g× cho hiÖn t¹i, vµ v× vËy,

ph¶i thay ®æi hoµn toµn hÖ thèng gi¸ trÞ cña d©n téc. §©y chÝnh lµ mÇm mèng

cña nh÷ng t− t−ëng coi th−êng c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n téc, kh«ng thÊy

®−îc søc m¹nh to lín cña chóng, tõ ®ã sïng b¸i vµ muèn b¾t ch−íc nh÷ng gi¸ trÞ

ngo¹i lai mét c¸ch mï qu¸ng mµ kh«ng cÇn biÕt r»ng nh÷ng gi¸ trÞ ®ã cã phï

hîp víi ®iÒu kiÖn cña d©n téc m×nh hay kh«ng.

ChÝnh v× vËy, theo chóng t«i, kÕ thõa c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng trong bèi

c¶nh toµn cÇu ho¸ hiÖn nay nh»m h−íng tíi x©y dùng lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i

cÇn ph¶i tu©n thñ mét sè yªu cÇu c¬ b¶n sau ®©y:

Mét lµ, cÇn gi÷ g×n, b¶o vÖ vµ ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n

téc, coi ®ã lµ mét ®ßi hái cÊp thiÕt ®èi víi sù tån vong cña quèc gia d©n téc.

162

Trong bèi c¶nh toµn cÇu ho¸ hiÖn nay, tÊt c¶ nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n

téc nh−: tinh thÇn yªu n−íc; ý thøc coi träng giai ®×nh; ý chÝ tù lùc, tù c−êng; tinh

thÇn nh©n v¨n, nh©n ¸i; chñ nghÜa anh hïng c¸ch m¹ng; tinh thÇn ®oµn kÕt céng

®ång; ®øc tÝnh cÇn cï, tiÕt kiÖm; kh¶ n¨ng s¸ng t¹o, linh ho¹t, thÝch øng nhanh,

dÔ héi nhËp; tinh thÇn hiÕu häc, ham hiÓu biÕt... ®Òu cÇn ®−îc kÕ thõa vµ ph¸t

huy cao ®é. Tuy nhiªn, kh«ng ®−îc nh©n danh b¶o vÖ c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng

d©n téc mµ r¬i vµo tr¹ng th¸i b¶o thñ, cùc ®oan, "dÞ øng" víi tÊt c¶ c¸c gi¸ trÞ

truyÒn thèng cña c¸c d©n téc kh¸c, ®ång thêi còng kh«ng chÞu thay ®æi, bæ sung,

ph¸t triÓn nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n téc cho phï hîp víi yªu cÇu cña

thêi ®¹i. Gi÷ g×n vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng ®ång thêi víi ®æi míi chóng

lµ chuÈn bÞ søc m¹nh cho v¨n ho¸, lèi sèng truyÒn thèng b−íc vµo héi nhËp mét

c¸ch v÷ng vµng trong vßng xo¸y cña toµn cÇu ho¸.

Hai lµ, g¹t bá nh÷ng truyÒn thèng ®· trë nªn lçi thêi, l¹c hËu hoÆc nh÷ng

mÆt h¹n chÕ, tiªu cùc vµ b¶o thñ d−íi bãng d¸ng truyÒn thèng. Ch¼ng h¹n nh÷ng

ph¶n gi¸ trÞ trong lèi sèng truyÒn thèng ®−îc h×nh thµnh tõ mét nÒn v¨n minh

n«ng nghiÖp (mµ l¹i lµ tiÓu n«ng) nh−: tÝnh côc bé, ®Þa ph−¬ng; t©m lý b×nh qu©n

chñ nghÜa, −a cµo b»ng, ghen ghÐt, ®è kþ; th¸i ®é cÇu may; t¸c phong tuú tiÖn,

qu¸ thiªn vÒ t×nh c¶m, thiÕu ý thøc tæ chøc kû luËt; lèi lµm ¨n nhá, manh món,

kh«ng biÕt lo xa vµ h¹ch to¸n kinh tÕ; thiÕu t«n träng con ng−êi c¸ nh©n... Tuy

nhiªn, kh«ng v× vËy mµ r¬i vµo t×nh tr¹ng phñ nhËn hoµn toµn vai trß cña truyÒn

thèng nãi chung vµ gi¸ trÞ truyÒn thèng nãi riªng. CÇn cã ®ñ tri thøc, b¶n lÜnh vµ

sù kiªn tr× ®Ó ph¸t hiÖn vµ läc bá nh÷ng nh©n tè l¹c hËu, lçi thêi cña truyÒn thèng

®ang c¶n trë sù ph¸t triÓn cña x· héi hiÖn ®¹i.

Ba lµ, cïng víi viÖc gi÷ g×n vµ ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng, cÇn

ph¶i më réng giao l−u, tiÕp nhËn nh÷ng gi¸ trÞ tinh hoa cña c¸c d©n téc kh¸c

nãi riªng vµ cña c¶ nh©n lo¹i nãi chung lµm phong phó thªm cho nÒn v¨n ho¸,

lèi sèng cña d©n téc m×nh. Nh÷ng gi¸ trÞ mµ chóng ta cÇn chñ ®éng tiÕp thu

chÝnh lµ nh÷ng gi¸ trÞ cÇn thiÕt bæ sung vµo hÖ gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n téc

nh»m ®¸p øng yªu cÇu cña qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸. Trong ®ã, ph¶i kÓ ®Õn c¸c

gi¸ trÞ nh−: d©n chñ, b×nh ®¼ng, t«n träng ph¸p luËt, d¸m nghÜ, d¸m lµm, t¸c

163

phong c«ng nghiÖp, t«n träng tù do vµ lîi Ých c¸ nh©n, duy lý, cã t− duy kinh

tÕ, biÕt tÝnh to¸n hiÖu qu¶... ë ®©y cã mét mèi quan hÖ biÖn chøng, ®ã lµ, c¸c

gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n téc cµng ®−îc ph¸t huy cao ®é bao nhiªu th× nã

cµng t¹o ra mét nguån søc m¹nh néi lùc lín bÊy nhiªu, trªn c¬ së ®ã, viÖc tiÕp

thu c¸c gi¸ trÞ tõ bªn ngoµi míi mang tÝnh chñ ®éng vµ thùc sù cã hiÖu qu¶.

TiÕp thu c¸c gi¸ trÞ bªn ngoµi mµ kh«ng ®Ó bÞ c¸c gi¸ trÞ ®ã lÊn ¸t c¸c gi¸ trÞ

truyÒn thèng cña d©n téc vµ míi cã thÓ ng¨n chÆn ®−îc nh÷ng ph¶n gi¸ trÞ "theo

ch©n" nh÷ng gi¸ trÞ bªn ngoµi trµn vµo lµm b¨ng ho¹i c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng.

Trong giao l−u, héi nhËp, cÇn ph¶i lu«n c¶nh gi¸c vµ tÝch cùc chèng ©m m−u

®ång ho¸, xo¸ nhoµ nÒn v¨n ho¸ truyÒn thèng nãi chung vµ lµm thui chét, ®¸nh

mÊt nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng nãi riªng cña d©n téc.

Nh− chóng t«i ®· kh¼ng ®Þnh ë trªn, tÊt c¶ c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n

téc ®Òu cÇn ®−îc kÕ thõa vµ ph¸t huy cao ®é trong bèi c¶nh toµn cÇu ho¸ hiÖn

nay. Tuy nhiªn, trong khu«n khæ bµi viÕt nµy, chóng t«i chØ ®Ò cËp ®Õn néi dung

cô thÓ cña viÖc kÕ thõa mét sè gi¸ trÞ truyÒn thèng tiªu biÓu nhÊt, cã vai trß to lín

trong lÞch sö ph¸t triÓn cña d©n téc vµ còng lµ nh÷ng gi¸ trÞ rÊt cÇn thiÕt trong lèi

sèng lµm nªn søc m¹nh cña d©n téc trong xu thÕ toµn cÇu ho¸ hiÖn nay. §ã lµ:

yªu n−íc; coi träng gia ®×nh; nh©n v¨n; ®oµn kÕt; hiÕu häc; cÇn cï, tiÕt kiÖm.

KÕ thõa gi¸ trÞ truyÒn thèng yªu n−íc trong bèi c¶nh toµn cÇu ho¸ hiÖn

nay tr−íc hÕt lµ kÕ thõa nh÷ng yÕu tè cèt lâi cña nã, nh÷ng yÕu tè bÊt biÕn qua

c¸c giai ®o¹n lÞch sö. §ã chÝnh lµ t− t−ëng, t×nh c¶m thÓ hiÖn lßng trung thµnh vµ

sù yªu th−¬ng, g¾n bã cña con ng−êi ®èi víi Tæ quèc, lµ ý chÝ vµ hµnh ®éng

quyÕt t©m b¶o vÖ nÒn ®éc lËp, tù do cho ®Êt n−íc vµ h¹nh phóc cña nh©n d©n,

®em l¹i nh÷ng ®iÒu tèt ®Ñp nhÊt cho ®Êt n−íc, ®Æt quyÒn lîi cña quèc gia lªn trªn

lîi Ých cña c¸ nh©n m×nh. Bªn c¹nh ®ã, cÇn h¹n chÕ dÇn dÇn ®i ®Õn lo¹i bá nh÷ng

biÓu hiÖn kh«ng cßn phï hîp hoÆc mÆt tr¸i cña chÝnh gi¸ trÞ nµy. Ch¼ng h¹n nh−

chñ nghÜa d©n téc hÑp hßi; th¸i ®é thï h»n, kh«ng hîp t¸c ®èi víi nh÷ng quèc gia

tr−íc ®©y lµ kÎ thï cña d©n téc m×nh; th¸i ®é b¶o thñ khi cho r»ng tÊt c¶ nh÷ng g×

thuéc vÒ d©n téc m×nh ®Òu tèt ®Ñp cßn nh÷ng g× thuéc vÒ c¸c d©n téc kh¸c ®Òu

thÊp kÐm tõ ®ã kh«ng chÞu tiÕp nhËn bÊt cø gi¸ trÞ nµo tõ bªn ngoµi...

164

Néi dung c¬ b¶n nhÊt cña yªu n−íc trong giai ®o¹n hiÖn nay lµ tÊt c¶ mäi

ng−êi d©n ph¶i ®em hÕt tµi n¨ng, søc lùc, trÝ tuÖ vµ lßng nhiÖt huyÕt cña m×nh ®Ó

gãp phÇn thóc ®Èy t¨ng tr−ëng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ, lµm cho ®Êt n−íc "v−¬n

m×nh ®øng dËy", c¶i thiÖn vµ n©ng cao ®êi sèng nh©n d©n ®ång thêi kh¼ng ®Þnh

vÞ thÕ cña ViÖt Nam trªn tr−êng quèc tÕ. Nãi c¸ch kh¸c, trung thµnh víi môc tiªu

d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh chÝnh lµ sù thÓ hiÖn

tinh thÇn yªu n−íc cao c¶ nhÊt trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay.

KÕ thõa truyÒn thèng coi träng gia ®×nh cña d©n téc tr−íc hÕt lµ t«n träng,

gi÷ g×n vµ ph¸t huy c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc tèt ®Ñp, lèi sèng lµnh m¹nh, c¸ch c−

xö mang ®Ëm tÝnh nh©n v¨n gi÷a c¸c thµnh viªn. §ã lµ t×nh nghÜa thuû chung

gi÷a vî víi chång; t×nh th−¬ng vµ tr¸ch nhiÖm víi con c¸i, lßng hiÕu th¶o ®èi víi

«ng, bµ, cha, mÑ; lßng biÕt ¬n vµ t«n kÝnh tæ tiªn vµ trªn hÕt lµ sù bÒn v÷ng cña

gia ®×nh. §ång thêi, còng cÇn lo¹i bá khái gia ®×nh nh÷ng quan niÖm l¹c hËu l¹c

hËu ®· tõng tån t¹i trong mét thêi kú dµi ë n−íc ta. Ch¼ng h¹n nh−: tÝnh gia

tr−ëng, träng nam khinh n÷; lèi ¸p ®Æt mét chiÒu tõ phÝa cha mÑ ®èi víi con c¸i;

coi nhÑ lîi Ých vµ nhu cÇu riªng t− cña mçi thµnh viªn... MÆt kh¸c, còng cÇn tiÕp

thu nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ gia ®×nh hiÖn ®¹i nh− t«n träng quyÒn con ng−êi nhÊt lµ

®èi víi phô n÷ vµ trÎ em; t«n träng lîi Ých c¸ nh©n; tinh thÇn b×nh ®¼ng, d©n chñ

gi÷a c¸c thµnh viªn; t«n träng ph¸p luËt...

KÕ thõa gi¸ trÞ truyÒn thèng nh©n v¨n cña d©n téc trong bèi c¶nh toµn cÇu

ho¸ hiÖn nay, tr−íc hÕt lµ tr©n träng t×nh yªu th−¬ng ®ång bµo, ®ång lo¹i; sù

khoan dung, ®é l−îng víi mäi ng−êi; ý thøc ®Ò cao vai trß cña con ng−êi trong

cuéc sèng; ph¶n ®èi vµ chèng l¹i nh÷ng hµnh vi b¹o ng−îc, phi nghÜa, bÊt nh©n...

h−íng tíi thùc hiÖn nh÷ng hiÖn nh÷ng quyÒn tù do thiªng liªng vµ cao c¶ nhÊt

cña con ng−êi. Bªn c¹nh ®ã, cÇn ph¶i lo¹i bá nh÷ng biÓu hiÖn mang tÝnh cùc

®oan vµ kh«ng cßn phï hîp víi ®iÒu kiÖn hiÖn nay nh− th¸i ®é nÓ nang, v× t×nh

c¶m, v× th−¬ng h¹i ng−êi kh¸c mµ cã thÓ vi ph¹m ph¸p luËt hoÆc ®Ó t×nh c¶m lÊn

¸t lý trÝ trong nhiÒu ho¹t ®éng mµ chóng ta vÉn th−êng gÆp hiÖn nay.

KÕ thõa gi¸ trÞ truyÒn thèng ®oµn tr−íc hÕt cÇn ph¸t huy yÕu tè cèt lâi cña

nã ®ã lµ sù ®ång t©m, hîp søc cña tÊt c¶ mäi ng−êi d©n ViÖt Nam v× lîi Ých

165

chung cña d©n téc, v× ®éc lËp d©n téc, d©n chñ vµ tiÕn bé x· héi. Bªn c¹nh ®ã,

cÇn lo¹i bá t− t−ëng bÌ ph¸i, côc bé ®Þa ph−¬ng nóp d−íi danh nghÜa ®oµn kÕt

cña mét hay mét sè nhãm ng−êi nµo ®ã nh»m ph¸ rèi t×nh h×nh trËt tù trÞ an trong

n−íc. NÕu nh− trong chiÕn tranh, tinh thÇn ®oµn kÕt thÓ hiÖn ë sù g¾n bã, hîp søc

cña mäi tÇng líp nh©n d©n t¹o nªn søc m¹nh tæng hîp ®¸nh th¾ng nh÷ng vò khÝ

tèi t©n, hiÖn ®¹i nhÊt cña kÎ thï th× ngµy nay, cÇn ph¸t huy søc m¹nh ®ã ®Ó ®−a

®Êt n−íc tho¸t khái nghÌo nµn, l¹c hËu. NÕu nh− tr−íc ®©y, nãi ®Õn ®oµn kÕt chñ

yÕu lµ nãi ®Õn sù chung søc cña ®ång bµo c¸c d©n téc trong n−íc, th× ngµy nay

cÇn më réng khèi ®oµn kÕt d©n téc ®èi víi tÊt c¶ nh÷ng ng−êi ViÖt Nam ®ang

sinh sèng ë n−íc ngoµi thuéc mäi løa tuæi, mäi nghÒ nghiÖp, mäi chÝnh kiÕn.

KÕ thõa gi¸ trÞ truyÒn thèng hiÕu häc trong bèi c¶nh toµn cÇu ho¸ hiÖn nay

chÝnh lµ ph¸t huy tinh thÇn ham häc, thÝch ®−îc häc, tù nguyÖn vµ kh¸t khao

v−¬n tíi tri thøc, v−ît qua mäi khã kh¨n ®Ó n©ng cao hiÓu biÕt, kh¸m ph¸ thÕ giíi

tù nhiªn vµ x· héi cña c¸c thÕ hÖ ng−êi ViÖt Nam tõ tr−íc ®Õn nay. §ång thêi,

còng cÇn lo¹i bá nh÷ng hiÖn t−îng kh«ng phï hîp nh− sÝnh b»ng cÊp, th−¬ng

m¹i ho¸ tri thøc, gian lËn trong thi cö, thùc dông trong häc tËp, bÖnh thµnh tÝch

trong gi¸o dôc... CÇn cã quan niÖm míi, tiÕn bé vÒ häc tËp. NÕu nh− tr−íc ®©y,

viÖc häc chØ chñ yÕu giíi h¹n trong s¸ch vë, tr−êng líp vµ ng−êi häc gi÷ vai trß

thô ®éng trong viÖc thu nhËn tri thøc th× giê ®©y, nªn hiÓu r»ng, häc lµ mét qu¸

tr×nh trong ®ã chñ thÓ tù biÕn ®æi m×nh, tù lµm phong phó m×nh b»ng c¸ch thu

l−îm vµ xö lý th«ng tin, tõ m«i tr−êng sèng xung quanh m×nh. Kh«ng nªn bã

hÑp viÖc häc ë nhµ tr−êng mµ häc tËp nªn ®−îc xem nh− lµ mäi ho¹t ®éng lµm

gia t¨ng gi¸ trÞ cho con ng−êi, võa th«ng qua hÖ thèng tr−êng líp, võa th«ng qua

c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng, qua m¹ng Internet vµ b»ng mäi biÖn ph¸p

kh¸c, nh− tù häc, tù thÓ nghiÖm, tù rót kinh nghiÖm... trong c«ng t¸c, trong cuéc

sèng, cïng tËp thÓ, ®ång ®éi ®ång nghiÖp bµn b¹c, häc tËp lÉn nhau ®Ó hoµn

thµnh nhiÖm vô. VÒ môc ®Ých häc tËp, còng cÇn ph¶i nhËn thøc ®−îc r»ng, häc

kh«ng chØ dõng l¹i ë viÖc tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu hiÓu biÕt cña riªng c¸ nh©n

hay ®Ó m−u sinh mµ cao h¬n, häc lµ ®Ó hoµn thiÖn m×nh, häc lµ ®Ó ®¸p øng

nh÷ng ®ßi hái kh¾t khe cña qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸, häc lµ ®Ó héi nhËp tèt h¬n,

166

häc lµ ®Ó tr¸nh bÞ tôt hËu xa h¬n n÷a vÒ mäi mÆt... so víi c¸c c¸ nh©n kh¸c, c¸c

d©n téc kh¸c trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi.

KÕ thõa gi¸ trÞ truyÒn thèng cÇn cï lµ ph¸t huy tinh thÇn nhiÖt t×nh, kiªn

nhÉn, chÞu khã trong lao ®éng; lßng say mª, yªu lao ®éng, yªu c«ng viÖc, yªu

nghÒ nghiÖp; tinh thÇn tr¸ch nhiÖm cao nh»m ®¹t ®−îc kÕt qu¶ lao ®éng tèt nhÊt

mµ cha «ng chóng ta ®· tõng ph¸t huy vµ ®· mang l¹i nh÷ng thµnh qu¶ lao ®éng

®¸ng tr©n träng ngay c¶ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn v« cïng kh¾c nghiÖt cña chiÕn

tranh. Bªn c¹nh ®ã, chóng ta còng cÇn kh¾c phôc dÇn nh÷ng t− t−ëng kh«ng cßn

phï hîp víi ®iÒu kiÖn hiÖn nay. Ch¼ng h¹n, quan ®iÓm cho r»ng, chØ cÇn cï lµ sÏ

“bï” ®−îc kh¶ n¨ng; chØ cÇn “n¨ng nhÆt” lµ cã thÓ “chÆt bÞ” hay lµm viÖc quÇn

quËt mµ kh«ng nghØ ng¬i hîp lý... bëi chÝnh nh÷ng quan ®iÓm ®ã sÏ cã nguy c¬

lµm gi¶m ®i tÝnh s¸ng t¹o trong lao ®éng.

Trong truyÒn thèng cña d©n téc ViÖt Nam ta, cÇn cï lu«n g¾n víi tiÕt

kiÖm. CÇn ®éng viªn, tuyªn truyÒn, gi¶i thÝch ®Ó mäi ng−êi d©n tù gi¸c thùc hµnh

tiÕt kiÖm trong tiªu dïng, ph¸t huy lèi sèng gi¶n dÞ, biÕt tiªu dïng ®óng møc, h¹n

chÕ chi tiªu cho nh÷ng nhu cÇu kh«ng hoÆc ch−a cÇn thiÕt, biÕt dµnh dôm cho

t−¬ng lai... nh− «ng cha ta ®· tõng lµm. CÇn nhËn thøc r»ng, mÆc dï nh÷ng n¨m

gÇn ®©y, nÒn kinh tÕ n−íc ta ®· thu ®−îc nh÷ng thµnh tùu ®¸ng kÓ nh−ng n−íc ta

vÉn cßn lµ mét n−íc nghÌo, thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi cßn thÊp so víi c¸c

n−íc trong khu vùc vµ trªn thÕ giíi, ®Æc biÖt lµ ë c¸c vïng d©n téc thiÓu sè, vïng

s©u, vïng xa. V× vËy, chóng ta kh«ng thÓ b¾t ch−íc lèi sèng tiªu xµi phung phÝ

khi ®iÒu kiÖn ch−a cho phÐp.

Ngoµi nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng nªu trªn, ®Ó x©y dùng lèi sèng d©n téc –

hiÖn ®¹i trong bèi c¶nh toµn cÇu ho¸ hiÖn nay còng cßn nhiÒu gi¸ trÞ truyÒn thèng

kh¸c cña d©n téc cÇn ®−îc kÕ thõa vµ ph¸t huy. H¬n n÷a, c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng

®ã cÇn ®−îc khai th¸c trong tæng thÓ ®Ó chóng cã thÓ bæ sung, hç trî cho nhau vµ

lµ ®iÒu kiÖn tån t¹i cña nhau, cïng nhau ph¸t triÓn theo mét môc tiªu nhÊt ®Þnh.

Nh− vËy, héi nhËp lµ con ®−êng tÊt yÕu kh«ng thÓ tr¸nh khái ®èi víi tÊt c¶ c¸c

quèc gia nãi chung vµ ®èi víi ViÖt Nam nãi riªng v× môc tiªu ph¸t triÓn. §Ó

167

v÷ng vµng b−íc vµo héi nhËp mµ kh«ng bÞ hoµ tan, chóng ta cÇn ph¶i kÕ thõa

vµ ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n téc ®ång thêi chñ ®éng tiÕp

thu cã chän läc nh÷ng gi¸ trÞ tinh hoa cña nh©n lo¹i ®Ó x©y dùng mét lèi sèng

d©n téc -hiÖn ®¹i - nh©n lâi cña nÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn, ®Ëm b¶n s¾c d©n téc

ViÖt Nam.

168

trong c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x∙ héi chñ nghÜa

TS. NguyÔn Nam Th¾ng*

Sù ®an xen gi÷a lèi sèng míi vµ lèi sèng cò

Cïng víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ

nghÜa, ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ vµ më réng quan hÖ hîp t¸c

quèc tÕ, lèi sèng cña nh©n d©n ta ®ang cã nh÷ng biÕn ®æi ®¸ng kÓ. Møc sèng

cña nh©n d©n ®−îc c¶i thiÖn ®· t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn c¸c nhu cÇu s¸ng

t¹o vµ h−ëng thô v¨n ho¸ cña c¸ nh©n còng nh− cña céng ®ång. Nh÷ng thµnh

tùu to lín trong sù nghiÖp ®æi míi ®· vµ ®ang còng cè lßng tin cña nh©n d©n

vµo con ®−êng ®i lªn chñ nghÜa x· héi d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n

ViÖt Nam. Hµng lo¹t c¸c gi¸ trÞ míi ®−îc h×nh thµnh, gãp phÇn lµm ®a d¹ng,

phong phó lèi sèng cña c¸c tÇng líp nh©n d©n. Sù chuyÓn ®æi tõ mét x· héi cæ

truyÒn: n«ng nghiÖp - n«ng th«n - n«ng d©n lªn mét x· héi hiÖn ®¹i: c«ng

nghiÖp - hiÖn ®¹i ho¸ - ®« thÞ ho¸; tõ mét nÒn v¨n ho¸ cña thêi kú chiÕn tranh

giµnh vµ gi÷ ®éc lËp d©n téc sang mét nÒn v¨n ho¸ cña thêi kú hoµ b×nh x©y

dùng ®Êt n−íc; tõ c¬ chÕ kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung, quan liªu bao cÊp

sang c¬ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng, víi nhiÒu thµnh phÇn kinh tÕ, ph©n phèi theo

lao ®éng, tµi n¨ng vµ ®ãng gãp vèn; viÖc ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i

ho¸ vµ thµnh qu¶ ®¸ng mõng cña ®æi míi ®· vµ ®ang lµm cho c¸c c¸ nh©n, c¸c

nhãm x· héi trë nªn n¨ng ®éng, cëi më vµ giµu kh¶ n¨ng thÝch nghi víi biÕn

®æi cña m«i tr−êng trong n−íc vµ quèc tÕ. Giao l−u quèc tÕ ngµy cµng më

réng còng t¹o ®iÒu kiÖn cho nh©n d©n tiÕp thu c¸c gi¸ trÞ tèt ®Ñp trong lèi sèng

cña c¸c d©n téc kh¸c ®Ó bæ sung cho m×nh. Nh÷ng h¹n chÕ cña lèi sèng n«ng

th«n, tiÓu n«ng ®ang tõng b−íc ®−îc kh¾c phôc, thay ®æi cho phï hîp víi x·

* Gi¶ng viªn Khoa TriÕt häc, Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Khu vùc I, Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh

chÝnh Quèc gia Hå ChÝ Minh.

héi ®ang trªn ®−êng c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸.

169

Trªn con ®−êng ®ã, hiÖn thùc lèi sèng cña ng−êi d©n ViÖt Nam ®ang

chøa ®ùng mét sù ®an xen gi÷a cò vµ míi, truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i, gi÷a tÝch

cùc vµ tiªu cùc, cã nh÷ng nh©n tè cña chñ nghÜa x· héi, ®ång thêi còng cã

biÓu hiÖn thùc dông, tham nhòng, l·ng phÝ, xa hoa, phi nh©n tÝnh… Thùc tÕ ®ã

t¹o nªn mét bøc tranh vÒ lèi sèng sinh ®éng, nhiÒu mµu s¾c, thËm chÝ dÉn ®Õn

gi»ng co, m©u thuÉn, xung ®ét gi÷a lèi sèng tèt ®Ñp víi lèi sèng thùc dông,

th¸c lo¹n, phi nh©n tÝnh.

Con ng−êi lu«n lu«n ph¶i tån t¹i trong mét céng ®ång ng−êi, thuéc mét

quèc gia, mét khu vùc nhÊt ®Þnh. Trong cuéc sèng chung nh− thÕ, ng−êi ta

buéc ph¶i tu©n thñ nh÷ng quy t¾c nhÊt ®Þnh, thµnh v¨n hoÆc kh«ng thµnh v¨n.

Nh÷ng quy t¾c nµy bao trïm tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc, kinh tÕ, v¨n ho¸, ®¹o ®øc, tÝn

ng−ìng, phong tôc, tËp qu¸n, v¨n häc, nghÖ thuËt, thÈm mü… Trong ®ã cã

nh÷ng quy t¾c dÇn dÇn ®−îc c¸ nh©n thõa nhËn vµ trë thµnh thãi quen. §ã lµ

lèi sèng c¸ nh©n. Cã nh÷ng quy t¾c ®−îc thõa nhËn trong néi bé mét céng

®ång nµo ®ã. Chóng ®−îc ng−êi ta tu©n thñ gÇn nh− v« ®iÒu kiÖn, gÇn nh− mét

lÏ ®−¬ng nhiªn. §ã lµ lèi sèng céng ®ång, d©n téc.

Lèi sèng, v¨n ho¸ võa lµ kÕt qu¶ cña sù ph¶n ¸nh ®êi sèng x· héi, võa

lµ nh©n tè cã vai trß to lín chi phèi ®êi sèng x· héi. Do ®ã, viÖc nhËn diÖn lèi

sèng cña mét d©n téc lµ mét viÖc khã, ®ßi hái chñ thÓ ph¶i cã mét th¸i ®é

kh¸ch quan vµ mét ph−¬ng ph¸p khoa häc trong nghiªn cøu. NhËn diÖn lèi

sèng ®· ®Þnh h×nh cña mét d©n téc ®· khã, viÖc nhËn diÖn thùc tr¹ng lèi sèng

cña d©n téc ®ang diÔn ra nh− thÕ nµo l¹i khã kh¨n h¬n nhiÒu lÇn. Bëi v×, lèi

sèng ®ã ®ang trong qu¸ tr×nh vËn ®éng, biÕn ®æi vµ tiÕp biÕn víi nhiÒu nh©n tè

t¸c ®éng ®Õn nã vµ b¶n th©n nã còng biÓu hiÖn ra theo nhiÒu chiÒu h−íng.

H¬n n÷a, nã võa lµ kÕt qu¶ cña sù ph¶n ¸nh ®êi sèng kinh tÕ - x· héi, võa lµ

nh©n tè cã vai trß to lín chi phèi ®êi sèng kinh tÕ - x· héi.

NÒn kinh tÕ n−íc ta ph¸t triÓn ngµy cµng s©u s¾c, ®a d¹ng, phong phó,

n¨ng ®éng vµ cã hiÖu qu¶ h¬n tr−íc. Møc sèng cña ng−êi d©n ®−îc n©ng cao

râ rÖt. Qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸, héi nhËp quèc tÕ ®ang mang ®Õn cho ng−êi d©n

nhiÒu c¸i míi, c¸i hiÖn ®¹i tõ thÕ giíi bªn ngoµi. Nh−ng còng chÝnh qu¸ tr×nh

170

ph¸t triÓn nµy ®· t¹o nªn nh÷ng biÕn ®æi, thËm chÝ th¸i qu¸ trong nhËn thøc vÒ

c¸c gi¸ trÞ, chuÈn mùc, ®¹o ®øc, lèi sèng c¸ nh©n vµ céng ®ång. Trong x· héi

®ang cã sù ®an xen cña nhiÒu c¸ch sèng, lèi sèng, mµ vÒ c¬ b¶n cã thÓ kh¸i

qu¸t thµnh hai khuynh h−íng chñ ®¹o. Mét bªn lµ sèng cã lý t−ëng, lµnh

m¹nh, trung thùc, sèng b»ng lao ®éng cña m×nh, cã ý thøc t«n träng vµ b¶o vÖ

cña c«ng, ch¨m lo lîi Ých tËp thÓ vµ ®Êt n−íc, kÕ thõa ®−îc truyÒn thèng v¨n

ho¸ d©n téc. Bªn kia lµ sèng thùc dông, dèi tr¸, Ých kû, ¨n b¸m, ch¹y theo

®ång tiÒn bÊt chÊp ®¹o lý vµ ph¸p luËt, thËm chÝ th¸c lo¹n vµ mÊt nh©n tÝnh.

Sèng cã lý t−ëng, lµnh m¹nh, trung thùc, gi¶n dÞ, sèng b»ng lao ®éng

cña m×nh, cã ý thøc t«n träng vµ b¶o vÖ cña c«ng, ch¨m lo lîi Ých tËp thÓ vµ

®Êt n−íc, ph¸t huy chñ nghÜa yªu n−íc, tinh thÇn ®oµn kÕt, ý thøc g¾n kÕt

céng ®ång, cÇn cï s¸ng t¹o trong lao ®éng, nhanh nh¹y, n¨ng ®éng trong s¶n

xuÊt, kinh doanh, tinh tÕ trong øng xö lµ lèi sèng tÝch cùc - nh©n tè h×nh thµnh

nªn lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i, lµ lèi sèng míi, lèi sèng tèt ®Ñp. Sèng thùc

dông, dèi tr¸, Ých kû, ¨n b¸m, ch¹y theo ®ång tiÒn bÊt chÊp ®¹o lý vµ ph¸p

luËt, thËm chÝ th¸c lo¹n vµ mÊt nh©n tÝnh lµ lèi sèng tiªu cùc, ph¶n gi¸ trÞ, lµ

lèi sèng cò. Lèi sèng míi cÇn ®−îc nu«i d−ìng vµ ph¸t huy. Lèi sèng cò cÇn

ph¶i ®Êu tranh lo¹i bá.

Lèi sèng truyÒn thèng ViÖt Nam

Lèi sèng, v¨n ho¸ truyÒn thèng cña d©n téc ViÖt Nam ®−îc h×nh thµnh

trong suèt chiÒu dµi lÞch sö dùng n−íc vµ gi÷ n−íc. Lèi sèng thÓ hiÖn b¶n s¾c

ViÖt Nam ®−îc h×nh thµnh vµ thÓ hiÖn qua lao ®éng s¶n xuÊt, chiÕn ®Êu, häc

tËp vµ x©y dùng, øng xö vµ giao tiÕp… vµ ®−îc t¸i hiÖn tËp trung trong nÒn

v¨n ho¸ ViÖt Nam. Héi nghÞ Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng lÇn thø n¨m kho¸

VIII ®· chØ ra nh÷ng gi¸ trÞ bÒn v÷ng, nh÷ng tinh hoa cña céng ®ång c¸c d©n

téc ViÖt Nam, t¹o nªn truyÒn thèng v¨n ho¸, ®¹o ®øc, lèi sèng ViÖt Nam. “§ã

lµ lßng yªu n−íc nång nµn, ý chÝ tù c−êng d©n téc, tinh thÇn ®oµn kÕt, ý thøc

céng ®ång g¾n kÕt c¸ nh©n - gia ®×nh - lµng x· - Tæ quèc, lßng nh©n ¸i khoan

171

dung, träng nghÜa t×nh ®¹o lý, ®øc tÝnh cÇn cï s¸ng t¹o trong lao ®éng, sù tinh

tÕ trong øng xö, tÝnh gi¶n dÞ trong lèi sèng”1.

Trong lÞch sö, d©n téc ViÖt Nam lu«n lu«n ®−¬ng ®Çu víi kÎ thï hïng

m¹nh ®Ó gi÷ g×n quª cha, ®Êt tæ, toµn vÑn l·nh thæ quèc gia. Hµng ngh×n n¨m

chèng sù x©m l−îc vµ ®ång ho¸ v¨n ho¸ cña kÎ thï ®Õn tõ ph−¬ng B¾c, tr¶i

qua nh÷ng cuéc kh¸ng chiÕn chèng l¹i ®Õ quèc lín, nh− Ph¸p, Mü… trªn d¶i

®Êt ViÖt Nam ®· liªn tôc xuÊt hiÖn hÕt cuéc kh¸ng chiÕn nµy ®Õn cuéc kh¸ng

chiÕn kh¸c. §Ó b¶o vÖ sù sèng cßn, d©n téc ViÖt Nam ®· anh hïng, bÊt khuÊt

®−¬ng ®Çu víi kÎ thï b»ng mäi gi¸, chèng tr¶ quyÕt liÖt, giµnh chiÕn th¾ng ®Ó

tån t¹i, ph¸t triÓn. HiÖn thùc lÞch sö ®ã ®· rÌn luyÖn con ng−êi ViÖt Nam trong

thö th¸ch ¸c liÖt nhÊt, t¹o ra nh÷ng phÈm chÊt cao quý vµ ®éc ®¸o, nh− chñ

nghÜa yªu n−íc, ®øc hy sinh, tinh thÇn bÊt khuÊt, lßng qu¶ c¶m, sù g¾n bã

®oµn kÕt, tinh thÇn ®éc lËp, tù c−êng… Chñ nghÜa yªu n−íc lµ mét trong

nh÷ng gi¸ trÞ cao ®Ñp nhÊt cña ng−êi ViÖt Nam. Nã ®· thÊm s©u vµo m¸u thÞt

cña nh©n d©n ta. Chñ nghÜa yªu n−íc, ý chÝ tù c−êng d©n téc ®· trë thµnh yÕu

tè quan träng ®Æc biÖt, ®−îc biÓu hiÖn rÊt sinh ®éng vµ cô thÓ trong lèi sèng

cña d©n téc. §ã lµ t×nh yªu quª h−¬ng, yªu xãm lµng, yªu th−¬ng con ng−êi

vµ ®−îc kÕt tinh ë t×nh c¶m ®¹o ®øc trung víi n−íc, hiÕu víi d©n, tÊt c¶ v× ®éc

lËp, tù do cña Tæ quèc, thµ hy sinh chø kh«ng chÞu lµm n« lÖ. Chñ tÞch Hå ChÝ

Minh ®· tõng kh¼ng ®Þnh: “Tõ x−a ®Õn nay, mçi khi Tæ quèc bÞ x©m l¨ng th×

tinh thÇn (yªu n−íc) Êy l¹i s«i næi, nã kÕt thµnh mét lµn sãng v« cïng m¹nh

mÏ, to lín, nã l−ít qua mäi sù nguy hiÓm, khã kh¨n, nã nhÊn ch×m tÊt c¶ lò

b¸n n−íc vµ lò c−íp n−íc”1.

Khi ®Êt n−íc ®−îc thèng nhÊt, truyÒn thèng yªu n−íc, ý chÝ tù c−êng

®−îc d©n téc ta kÕ thõa vµ ph¸t huy nh»m môc ®Ých x©y dùng vµ b¶o vÖ ®Êt

n−íc, b¶o vÖ chñ quyÒn quèc gia d©n téc, ®em hÕt tµi n¨ng phôc vô sù nghiÖp

c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc, ®−a ®Êt n−íc tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi,

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn Héi nghÞ Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng lÇn thø n¨m kho¸ VIII,

Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi 1998, tr.56.

v× mét n−íc ViÖt Nam d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n

172

minh. Héi nghÞ lÇn thø n¨m, Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng kho¸ VIII ®·

kh¼n ®Þnh: “ý thøc phÊn ®Êu cho ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi, tinh thÇn

tr¸ch nhiÖm vµ n¨ng lùc tæ chøc thùc tiÔn cña c¸n bé ®−îc n©ng lªn mét b−íc,

nhiÒu nÐt míi trong gi¸ trÞ v¨n ho¸ vµ chuÈn mùc ®¹o ®øc ®−îc h×nh thµnh”2.

Khi Liªn X« vµ c¸c n−íc §«ng ¢u sôp ®æ, n−íc ta r¬i vµo thÕ bÞ ®éng

vµ v« cïng khã kh¨n. ThÕ nh−ng, mét lÇn n÷a, nh©n d©n ta ®· thÓ hiÖn b¶n

lÜnh cña m×nh, kÕ thõa vµ ph¸t huy truyÒn thèng yªu n−íc trong hoµn c¶nh

míi, quyÕt t©m gi÷ v÷ng ®éc lËp, kiªn ®Þnh lËp tr−êng x· héi chñ nghÜa, d¸m

nghÜ, d¸m lµm, ph¸t huy søc m¹nh néi lùc, tranh thñ ngo¹i lùc, tõng b−íc v−ît

qua khã kh¨n thö th¸ch, ®−a ®Êt n−íc tho¸t khái khñng ho¶ng.

Trong ®iÒu kiÖn tù nhiªn kh¾c nghiÖt, thiªn tai, lò lôt, h¹n h¸n, ng−êi

d©n ViÖt Nam võa lao ®éng võa chèng giÆc ngo¹i x©m, s¶n xuÊt ë tr×nh ®é

thÊp, c«ng cô lao ®éng th« s¬ ®· h×nh thµnh nªn ë hä ®−íc tÝnh cÇn cï, tinh

thÇn m¹nh mÏ ®Êu tranh vµ tÝch cùc c¶i t¹o thiªn nhiªn bÒn bØ, liªn tôc. ChÝnh

nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn cña sù sèng nh− vËy ®· lµm n¶y sinh c¸c phÈm chÊt

cã gi¸ trÞ truyÒn thèng nh− cÇn cï, kiªn nhÉn, th«ng minh, s¸ng t¹o, nh÷ng gi¸

trÞ ®ã ®· h×nh thµnh nªn lèi sèng cã b¶n s¾c cña ng−êi ViÖt Nam h«m nay.

Thùc tiÔn chiÕn ®Êu vµ sinh tån ®ã th«i thóc con ng−êi ViÖt Nam tù

v−¬n lªn trong häc tËp vµ s¸ng t¹o. D©n téc ViÖt Nam lµ mét d©n téc hiÕu häc.

Tinh thÇn hiÕu häc ®ã cã c¬ së bÒn v÷ng tõ trong mçi gia ®×nh cña ng−êi ViÖt

Nam. Nh÷ng tÊm g−¬ng vÒ häc trß thi ®ç, hoÆc kiªn tr× häc tËp lu«n ®−îc

nh¾c ®Õn trong d©n gian vµ sö s¸ch, nh− Mai Thóc Loan, NguyÔn HiÒn, M¹c

§Ünh Chi, Lª Quý §«n,… Ngay khi ®Êt n−íc ®−îc ®éc lËp víi ph−¬ng B¾c,

thêi Lý ®· x©y dùng tr−êng ®¹i häc ®Çu tiªn cña m×nh lµ Quèc Tö Gi¸m. “Gi¸

trÞ hiÕu häc, coi träng häc vÊn vµ t«n s− träng ®¹o lµ truyÒn thèng l©u bÒn vµ

1 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, T.6, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ N«i, 1995, tr. 171. 2 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: Héi nghÞ lÇn thø n¨m, Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng kho¸ VIII, Nxb.

ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1998, tr. 42.

3 Huúnh Kh¸i Vinh, NguyÔn Thanh TuÊn, Bµn vÒ khoan dung v¨n ho¸, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ

Néi, 1997, tr.316.

lµ mét hµm nghÜa cña v¨n hiÕn ViÖt Nam”3. Ng−êi ViÖt Nam th−êng hay nãi

173

“®øc tµi”, “hiÒn tµi”. Hai phÈm chÊt nµy lu«n ®−îc ®Ò cËp g¾n bã víi nhau, thÓ

hiÖn truyÒn thèng coi träng viÖc häc g¾n liÒn víi ®¹o ®øc. Nã trë thµnh mét

tiªu chuÈn, thµnh lÏ sèng cña ng−êi ViÖt Nam. Sau nµy, trong chiÕn tranh ¸c

liÖt, c¸c tr−êng ®¹i häc vÉn më cöa ®ãn nh©n tµi. Ngµy nay kh«ng Ýt nh−ng tµi

n¨ng cña ViÖt Nam ®· ®−îc thÕ giíi c«ng nhËn, hä cã mÆt trong tÊt c¶ c¸c lÜnh

vùc, kinh tÕ, khoa häc kü thuËt, khoa häc tù nhiªn, khoa häc x· héi, v¨n häc

nghÖ thuËt. Th«ng minh, s¸ng t¹o, hiÕu häc chÝnh lµ nh÷ng phÈm chÊt ®¸ng

quý, gãp phÇn h×nh thµnh lèi sèng cña ng−êi ViÖt Nam.

Hoµn c¶nh nghÌo khæ, ®au th−¬ng ®· h×nh thµnh ë ng−êi ViÖt Nam mét

lèi sèng gi¶n dÞ, th−¬ng ng−êi, ®Ò cao lßng nh©n ¸i, ®øc khiªm nh−êng. Nh×n

l¹i qu¸ khø, chóng ta thÊy, lÞch sö ViÖt Nam g¾n lion víi viÖc ®¾p ®ª chèng lò,

chèng giÆc ngo¹i x©m. ChÝnh trong ®iÒu kiÖn ®ã, nh©n d©n ta ®oµn kÕt g¾n bã

víi nhau vµ yªu th−¬ng céng ®ång, ®Êt n−íc. Hoµn c¶nh kinh tÕ x· héi ViÖt

Nam ®· s¶n sinh ra mét “s¶n phÈm ®Æc thï” ®¸ng quý ®ã lµ tÝnh céng ®ång.

TÝnh céng ®ång lµ sù liªn kÕt c¸c thµnh viªn trong lµng l¹i víi nhau, mçi

ng−êi ®Òu h−íng tíi ng−êi kh¸c, nhê ®ã, nã trë thµnh ®iÒu kiÖn sèng cßn vµ

lµ søc m¹nh tr−êng tån cña ViÖt Nam tr−íc mäi thö th¸ch. Ng−êi ViÖt Nam

s½n sµng ®oµn kÕt, t−¬ng trî lÉn nhau, coi mäi ng−êi trong céng ®ång nh− anh

em mét nhµ; “tay ®øt ruét xãt”, “chÞ ng· em n©ng”, “mét con ngùa ®au, c¶ tµu

bá cá”, “l¸ lµnh ®ïm l¸ r¸ch”. TÝnh céng ®ång ®· gãp phÇn h×nh thµnh nÕp

sèng ®Æt lîi Ých tËp thÓ trªn lîi Ých c¸ nh©n, lîi Ých cña lµng - n−íc (Tæ quèc)

lªn trªn lîi Ých cña gia ®×nh. Ng−êi ViÖt Nam thÝch sèng, ho¹t ®éng vµ c«ng

hiÕn trong céng ®ång vµ ®Æt m×nh trong quan hÖ víi gia ®×nh - lµng x· - Tæ

quèc. D©n téc ta còng cã truyÒn thèng tÕ nhÞ, kÝn ®¸o trong giao tiÕp, øng xö

cëi më, mÕn kh¸ch, t×nh th−¬ng yªu ®Ëm ®µ, ãc hµi h−íc s©u s¾c… ®· trë

thµnh nh÷ng phÈm chÊt vµ gi¸ trÞ truyÒn thèng v¨n ho¸ ViÖt Nam. NÒn v¨n

ho¸ ViÖt Nam thèng nhÊt mµ ®a d¹ng trong céng ®ång c¸c d©n téc ViÖt Nam

®· cã søc v−¬n lªn m¹nh mÏ, lµm cho ©m m−u “®ång ho¸” cña c¸c thÕ lùc thï

®Þch trong suèt mÊy ngµn n¨m ®Òu bÞ thÊt b¹i. NÒn v¨n ho¸ nµy ®· t¹o ra mét

d©n téc ViÖt Nam cã t©m hån, cèt c¸ch riªng ®−îc biÓu hiÖn sinh ®éng trong

nÕp sèng, lèi sèng cña ng−êi d©n ViÖt Nam h«m nay.

174

Trong suèt qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ lÞch sö ph¸t triÓn cña m×nh, nh÷ng gi¸

trÞ tinh thÇn vµ vËt chÊt trªn ®©y cña d©n téc ViÖt Nam ®· g¾n kÕt víi nhau vµ

trë thµnh nh÷ng phÈm chÊt, nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n t¹o nªn lèi sèng truyÒn thèng

tèt ®Ñp cña d©n téc ViÖt Nam. Song, tõ thùc tiÔn lÞch sö cña d©n téc ViÖt Nam,

bªn c¹nh nh÷ng gi¸ trÞ, phÈm chÊt tèt ®Ñp trong lèi sèng còng ®ång thêi xuÊt

hiÖn nh÷ng yÕu tè tiªu cùc, ph¶n gi¸ trÞ. Víi mét nÒn s¶n xuÊt nhá, l¹c hËu,

con ng−êi bÞ h¹n chÕ bëi tÇm nh×n, t©m lý cña ng−êi tiÓu n«ng chi phèi kh¸

m¹nh mÏ lèi sèng vµ nÕp sèng cña ng−êi ViÖt Nam trong qu¸ khø vµ hiÖn t¹i.

TiÓu n«ng th× thiÕu ®Çu ãc cña ng−êi lµm khoa häc, s¶n xuÊt lín, tuú thêi, tuú

viÖc mµ øng xö, Ýt xuÊt ph¸t tõ nh÷ng ch©n lý khoa häc kh¸ch quan, nh−ng l¹i

th−êng dùa vµo kinh nghiÖm d©n d·, dÔ b»ng lßng, tuú tiÖn, t©m lý lµm võa ®ñ

¨n… T− t−ëng b×nh qu©n chñ nghÜa t¸c ®éng rÊt m¹nh trong t©m lý ng−êi ViÖt

Nam. Sù ®è kþ ghen ghÐt, kh«ng muèn ai h¬n m×nh ®· lµm n¶y sinh vµ nu«i

d−ìng c¸ch sèng tÇm th−êng, nhá män. Sù ¶nh h−ëng nÆng nÒ cña lÔ gi¸o

phong kiÕn lµm t¸c ®éng xÊu ®Õn truyÒn thèng d©n chñ, sù b×nh ®¼ng gi÷a

nam vµ n÷, ®ång thêi ®Î ra thãi ®¹o ®øc gi¶, dÉn ®Õn x¶o tr¸. KhÈu hiÖu

“trung hiÕu tiÕt nghÜa” lµ ®Ó cho ng−êi kh¸c chø khong ph¶i cho chÝnh b¶n

th©n m×nh. C¸ch sèng ®ã lµm sãi mßn, ¶nh h−ëng tiªu cùc ®Õn lèi sèng cña

ng−êi ViÖt Nam. Khi c¸c cuéc chiÕn tranh x©m l−îc diÔn ra, viÖc giao l−u víi

thÕ giíi bªn ngoµi ®−îc më réng th× nh÷ng yÕu tè tiªu cùc ph¶n gi¸ trÞ cña chñ

nghÜa thùc d©n cò vµ míi, chñ nghÜa c¸ nh©n cùc ®oan, t− t−ëng tù do t− s¶n,

chñ nghÜa thùc dông Mü, v¨n ho¸ tiªu dïng hiÖn ®¹i còng ®· gia nhËp vµo

n−íc ta, th©m nhËp vµ t¸c ®éng chi phèi mét bé phËn nh©n d©n. C¸ch sèng

nµy lµm ¶nh h−ëng ®Õn lèi sèng tèt ®Ñp cña d©n téc ViÖt Nam, lµm tæn h¹i

®Õn truyÒn thèng tèt ®Ñp vµ viÖc x©y dùng nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn

®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc.

Sù ®an xen lèi sèng míi - cò trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x·

héi chñ nghÜa

Sau th¾ng lîi n¨m 1975, hoµn thµnh sù nghiÖp ®Êu tranh giµnh ®éc lËp

d©n téc vµ thèng nhÊt ®Êt n−íc, d©n téc ta b−íc vµo mét thêi kú míi, x©y dùng

175

chñ nghÜa x· héi vµ b¶o vÖ Tæ quèc ViÖt Nam x· héi chñ nghÜa. Trong 10 n¨m

(1975 - 1985), chóng ta x©y dùng vµ c¶i t¹o x· héi theo m« h×nh cò, ®Êt n−íc

r¬i vµo t×nh tr¹ng khñng ho¶ng kinh tÕ - x· héi. Tõ §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc

cña §¶ng lÇn thø VI (n¨m 1986) ®Õn nay, víi ®−êng lèi ®æi míi toµn diÖn cña

§¶ng, nh÷ng nh©n tè míi ®· xuÊt hiÖn vµ t¸c ®éng ®Õn toµn bé ®êi sèng kinh

tÕ - x· héi, v¨n ho¸, t− t−ëng, quan niÖm sèng, c¸ch sèng, lèi sèng cña mäi

tÇng líp nh©n d©n ViÖt Nam.

§¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc cña §¶ng lÇn thø VII (n¨m 1991) ®· th«ng

qua C−¬ng lÜnh x©y dùng ®Êt n−íc trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi ë

n−íc ta víi néi dung c¬ b¶n lµ x©y dùng ®Êt n−íc vµ nÒn v¨n ho¸ míi v× môc

tiªu d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh. §−êng lèi

®æi míi, ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ lµ nhiÖm vô xuyªn suèt thêi

kú qu¸ ®é ë n−íc ta. §©y lµ mét cuéc c¶i biÕn x· héi s©u s¾c c¶ vÒ kinh tÕ,

chÝnh trÞ, x· héi, tinh thÇn, ®¹o ®øc, lèi sèng cña mçi con ng−êi ViÖt Nam.

§ång thêi nã ®ßi hái ph¶i xo¸ bá nh÷ng tµn d− cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ - x·

héi cò ë n−íc ta vµ c¶ chÕ ®é t− b¶n ®· b−íc ®Çu xuÊt hiÖn ë mét nöa phÝa

Nam cña ®Êt n−íc tr−íc n¨m 1975. Trong qu¸ tr×nh ®ã n−íc ta võa ®ång thêi

ph¶i xo¸ bá tµn d− b¶o thñ, l¹c hËu cña c¸c x· héi cò, võa ph¶i kh¾c phôc hËu

qu¶ cña chiÕn tranh ®Ó l¹i, võa ph¶i v−ît qua nh÷ng sai lÇm, khuyÕt ®iÓm cña

c¬ chÕ cò ®Ó tiÕn lªn c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc. NhiÖm vô nµy

®ßi hái ph¶i ph¸t huy cao ®é trÝ tuÖ, tinh thÇn, ®¹o ®øc vµ ý chÝ cña con ng−êi

ViÖt Nam, v¨n ho¸ ViÖt Nam. NhiÖm vô nµy còng lµm thay ®æi nhiÒu mÆt cña

v¨n ho¸ ViÖt Nam, trong ®ã cã lèi sèng cña d©n téc. Bëi v×, t− t−ëng, ®¹o ®øc,

lèi sèng lµ lÜnh vùc then chèt cña v¨n ho¸1.

Nh÷ng néi dung vµ gi¶i ph¸p ®æi míi kinh tÕ - x· héi cña §¶ng vµ nhµ

n−íc trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi, ®Æc biÖt lµ nh÷ng gi¶i ph¸p

x©y dùng kinh tÕ - x· héi trong nh÷ng n¨m ®æi míi ®· ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn Héi nghÞ Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng lÇn thø n¨m kho¸ VIII,

Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi 1998, tr. 42.

®èi víi viÖc gi¶i quyÕt thµnh c«ng cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ - x· héi trÇm

176

träng ë n−íc ta trong nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kû tr−íc. Thµnh qu¶ ®æi míi ®·

®−a nÒn kinh tÕ n−íc ta ra khái t×nh tr¹ng tr× trÖ, chËm ph¸t triÓn, gãp phÇn

quan träng vµo viÖc gi÷ v÷ng æn ®Þnh, n©ng cao møc sèng d©n c−, t¹o ®−îc

tiÒn ®Ò cho ph¸t triÓn. Sau khi ®· ra khái khñng ho¶ng vÒ c¨n b¶n, nÒ kinh tÕ

n−íc ta ®· b−íc vµo thêi kú cÊt c¸nh, ®· ®i vµo giai ®o¹n b−íc ngoÆt míi cña

ph¸t triÓn - ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸, t¹o ra nÒn t¶ng vËt chÊt,

kinh tÕ cho ph¸t triÓn v¨n ho¸, ®¹o ®øc, lèi sèng, tinh thÇn cña nh©n d©n.

NÒn kinh tÕ thÞ tr−êng dùa trªn s¶n xuÊt hµng ho¸, quy luËt gi¸ trÞ vµ

quan hÖ thÞ tr−êng ®· t¹o ra c¬ së kinh tÕ ®Ó ph¸t triÓn vµ thóc ®Èy nhu cÇu

cña tõng c¸ nh©n còng nh− cña x· héi. Do ®ã, d−íi t¸c ®éng cña kinh tÕ thÞ

tr−êng, sù h×nh thµnh ý thøc vµ n¨ng lùc d©n chñ cña mçi ng−êi cã ®iÒu kiÖn

®Ó thùc hiÖn nhiÒu h¬n vµ râ rÖt h¬n so víi tr−íc ®æi míi. Kinh tÕ thÞ tr−êng

lµm cho quan hÖ ®¹o ®øc gi÷a con ng−êi víi nhau cã tÝnh chÊt d©n chñ vµ b×nh

®¼ng h¬n, kh¾c phôc ®−îc nh−îc ®iÓm cña quan liªu, ®¼ng cÊp, gia tr−ëng.

Trong m«i tr−êng kinh tÕ thÞ tr−êng vµ m«i tr−êng x· héi d©n chñ ho¸, con

ng−êi ®−îc béc lé nh÷ng suy nghÜ vµ ®¸nh gi¸ thùc, ph¶n ¸nh nhu cÇu thùc,

gi¶i phãng c¸c tiÒm n¨ng x· héi, c¸c tiÒm lùc cña c¸ nh©n, gi¶i phãng ý thøc,

t− t−ëng vµ tinh thÇn. D©n chñ võa lµ m«i tr−êng, võa lµ ®iÒu kiÖn ®Ó h×nh

thµnh nh©n c¸ch, nh©n c¸ch thùc sù cña m×nh chø kh«ng ph¶i mét nh©n c¸ch

vay m−în, che lÊp c¸ tÝnh, b¶n s¾c riªng. Mét c¸ch tù nhiªn, kinh tÕ thÞ tr−êng

kh«ng chØ hèi thóc con ng−êi ph¶i chó träng tíi tr¸ch nhiÖm, c¶ tr¸ch nhiÖm

ph¸p lý vµ tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc trong c«ng viÖc, trong ho¹t ®éng, hµnh vi, lèi

sèng cña m×nh. ViÖc gi÷ ch÷ tÝn trong s¶n xuÊt, kinh doanh, trong c«ng viÖc

vµ c¸c quan hÖ øng xö cña con ng−êi trë thµnh mét ®ßi hái, h¬n n÷a cßn lµ

v¨n ho¸. Kinh tÕ thÞ tr−êng thóc ®Èy sù ra ®êi cña v¨n ho¸ kinh doanh, trong

®ã c¸i cèt lâi lµ ®¹o ®øc, lµ sù l−¬ng thiÖn. Song, thùc tÕ x©y dùng nÒn kinh tÕ

thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa ë n−íc ta ®ang ®Æt ra nhiÒu vÊn ®Ò liªn

quan ®Õn ®êi sèng tinh thÇn, ®¹o ®øc, lèi sèng cña ng−êi d©n. NhiÒu nghÞch lý

®ang diÔn ra trong ®êi sèng kinh tÕ cña ®Êt n−íc: tÝnh d· man, hoang d· cña

kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn nay, sù thua lç cña c¸c doanh nghiÖp ViÖt Nam trªn thÞ

tr−êng trong n−íc vµ quèc tÕ, n¹n tham nhòng, l·ng phÝ, thÊt tho¸t trong ®Çu

177

t− ph¸t triÓn kinh tÕ… Sù ph¸t triÓn vµ lµm ¨n cã hiÖu qu¶ cña c¸c doanh

nghiÖp t− nh©n, doanh nghiÖp cã vèn ®Çu t− cña n−íc ngoµi cao h¬n c¸c

doanh nghiÖp nhµ n−íc… ®ang t¸c ®éng m¹nh mÏ vµo t− t−ëng, t×nh c¶m,

quan ®iÓm, lèi sèng cña nh©n d©n, ®Õn ®êi sèng tinh thÇn cña x· héi.

Kinh tÕ thÞ tr−êng t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc ph¸t huy tµi n¨ng vµ trÝ tuÖ cña

con ng−êi. Mäi ng−êi b×nh ®¼ng víi nhau, vµ b×nh ®¼ng tr−íc ph¸p luËt, t¹o

®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t huy nÒn d©n chñ. H×nh thµnh ý thøc tr¸ch nhiÖm c«ng d©n ë

mçi ng−êi lao ®éng. G¾n liÒn quyÒn víi nghÜa vô, lîi Ých víi tr¸ch nhiÖm x©y

dùng mèi quan hÖ rµng buéc gi÷a c«ng d©n víi nhµ n−íc, gi÷a d©n chñ víi

ph¸p luËt, kû luËt, kû c−¬ng vµ ®¹o ®øc. B»ng c¸ch ®ã, d©n chñ kh«ng chØ

®−îc nhÊn m¹nh tõ ph−¬ng diÖn ph¸p lý mµ cßn ®−îc ®¶m b¶o bëi ®¹o ®øc vµ

chÊt l−îng nh©n v¨n. D©n chñ ®· gãp phÇn h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ý thøc

còng nh− hµnh vi ®¹o ®øc míi, ®ã lµ trung thùc vµ tr¸ch nhiÖm. Nh÷ng ®øc

tÝnh nµy rÊt cÇn thiÕt ®èi víi ®¹o ®øc c«ng d©n, gãp phÇn h×nh thµnh lèi sèng

míi tèt ®Ñp cña ng−êi lao ®éng trong x· héi míi. Mçi ng−êi tõ c«ng d©n b×nh

th−êng kh«ng gi÷ chøc vô ®Õn nh÷ng nhµ l·nh ®¹o, qu¶n lý ®−îc d©n uû

quyÒn ®Òu ph¶i trung thùc vµ tr¸ch nhiÖm trong c«ng viÖc vµ lèi sèng hµng

ngµy. Song, thùc tÕ ®êi sèng chÝnh trÞ cña n−íc ta cßn nhiÒu hiÖn t−îng tiªu

cùc thiÕu d©n chñ diÔn ra ë nhiÒu n¬i, nhiÒu cÊp, tr×nh ®é d©n chñ, ý thøc d©n

chñ ch−a cao dÉn ®Õn nh÷ng hµnh vi chèng ®èi chÝnh quyÒn, quÊy rèi trËt tù

x· héi, lµm ¶nh h−ëng kh«ng tèt ®Õn bÇu kh«ng khÝ chÝnh trÞ, tinh thÇn, ®¹o

®øc, lèi sèng.

Kinh tÕ thÞ tr−êng ho¹t ®éng theo quy luËt gi¸ trÞ vµ v× môc tiªu lîi

nhuËn ®· h×nh thµnh m«i tr−êng kinh tÕ - x· héi ®Ó biÕn ®æi t©m lý, ý thøc ®¹o

®øc, lèi sèng cña con ng−êi ViÖt Nam h«m nay theo nh÷ng tiªu chÝ míi. §ã lµ

tÝnh thiÕt thùc, hiÖu qu¶, tÝnh n¨ng ®éng vµ th¸o v¸t trong ho¹t ®éng; chó

träng lîi Ých, nhÊt lµ lîi Ých kinh tÕ th−êng nhËt, ý thøc vÒ n¨ng lùc, tr×nh ®é

häc vÊn, chuyªn m«n, nghiÖp vô ®−îc ®Ò cao, ®i liÒn víi nã lµ ý thøc chñ

®éng, tù chñ, tù chÞu tr¸ch nhiÖm c¸ nh©n ®−îc coi träng. Tr−íc ®æi míi con

ng−êi cã t©m lý ®Ò cao chç lµm trong c¬ quan nhµ n−íc hay trong hîp t¸c x·,

178

®−îc nhµ n−íc tr¶ l−¬ng hoÆc hîp t¸c x· tr¶ c«ng. ChØ cã nh− vËy míi ®−îc

coi lµ cã vÞ thÕ x· héi, míi ®−îc xem lµ lao ®éng ch©n chÝnh, nh− thÕ míi cã

®¹o ®øc. Hä xem nhÑ hiÖu qu¶, chÊt l−îng, gi¸ trÞ thùc tÕ cña lao ®éng mµ chØ

chó ý ®Õn h×nh thøc. Tõ ®ã dÉn ®Õn nh÷ng hµnh vi, ®¸nh gi¸ tiªu cùc, lÖch l¹c

®èi víi lao ®éng c¸ thÓ, t− nh©n vµ víi rÊt nhiÒu ngµnh nghÒ kh¸c vèn cÇn

thiÕt vµ cã Ých cho ®êi sèng x· héi. C¬ chÕ míi ®· dÉn ®Õn ®æi míi t− duy, ®æi

míi ý thøc ®¹o ®øc ®èi víi nghÒ nghiÖp vµ chç lµm. BÊt cø lao ®éng nµo, lµm

viÖc g×, nghÒ g×, b»ng søc lao ®éng cña m×nh, ®em l¹i hiÖu qu¶ thùc tÕ, ®¶m

b¶o ®−îc ®êi sèng cña m×nh vµ cã ®ãng gãp cho x· héi, kh«ng tr¸i víi ph¸p

luËt ®Òu ®−îc thõa nhËn, ®Òu cã gi¸ trÞ. Sù thay ®æi nµy ®· khuyÕn khÝch ph¸t

huy ®øc tÝnh cÇn cï, th«ng minh, s¸ng t¹o cña con ng−êi ViÖt Nam truyÒn

thèng. Con ng−êi ®· chñ ®éng gi¶i quyÕt nh÷ng nhu cÇu cuéc sèng cña m×nh,

kh«ng û l¹i chê ®îi. Hä thÝch nghi víi nh÷ng biÕn ®æi. Tõ viÖc lùa chän c¸ch

sèng, chän nghÒ, chän tr−êng, chän chç lµm viÖc… ®−îc ng−êi d©n ®iÒu

chØnh ®Ó thÝch nghi víi nhu cÇu x· héi khi hä cã kh¶ n¨ng ®¸p øng, kh«ng cßn

gi¸o ®iÒu, s¬ cøng. Sù biÕn ®æi ®ã ®· gãp phÇn t¹o nªn lèi sèng n¨ng ®éng,

thÝch nghi c¸i míi kh«ng ph¶i chØ ë líp ng−êi trÎ tuæi, mµ cßn ®èi víi sè ®«ng

c¸c ®èi t−îng, giai tÇng x· héi. §ã lµ mét b−íc tiÕn v× ®· h×nh thµnh trong x·

héi mét lèi sèng h−íng tíi hµnh ®éng, h−íng vµo hiÖu qu¶ c«ng viÖc, h−íng

vµo sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸ nh©n. C¸ nh©n ®ã lµ mét chñ thÓ mang nh©n

c¸ch kh¼ng ®Þnh c¸ nh©n, c¸ tÝnh vµ ý thøc vÒ vai trß chñ thÓ. H×nh thµnh lèi

sèng thiÕt thùc, khÈn tr−¬ng, s¸ng t¹o, tù chÞu tr¸ch nhiÖm, cã tr¸ch nhiÖm víi

b¶n th©n vµ x· héi, lèi sèng h−íng tíi ph¸t triÓn c¸ nh©n vµ ph¸t triÓn x· héi.

Quy luËt gi¸ trÞ, quy luËt c¹nh tranh vµ sù ph©n ho¸ trong ph¸t triÓn

kinh tÕ - x· héi ®ßi hái con ng−êi ph¶i kh«ng ngõng hoµn thiÖn m×nh vÒ n¨ng

lùc. Trong s¶n xuÊt - kinh doanh, con ng−êi ph¶i cã ®Çu ãc nh¹y bÐn víi c¸i

míi, cã ý thøc râ rÖt vÒ ®æi míi vµ s½n sµng mét t©m thÕ ®æi míi ®Ó xö lý c¸c

t×nh huèng x¶y ra trong ®êi sèng th−¬ng tr−êng. N¨ng lùc s¸ng t¹o ®−îc ph¸t

huy, nh−ng ®ång thêi nã còng ®ßi hái con ng−êi ph¶i cã hiÓu biÕt, cã tri thøc

vµ häc vÊn, cã chuyªn m«n vµ nghiÖp vô, cã ph−¬ng ph¸p vµ kinh nghiÖm, cã

kh¶ n¨ng thùc hµnh nh÷ng kiÕn thøc mµ m×nh cã ®−îc mét c¸ch nhuÇn

179

nhuyÔn, thuÇn thôc. NghÜa lµ, hä ph¶i cã mét n¨ng lùc tæng hîp, võa chuyªn

m«n ho¸ võa ®a d¹ng ho¸, cã tÝnh c¬ ®éng, gióp hä ph¶n øng linh ho¹t tr−íc

nh÷ng biÕn ®æi mau lÑ cña ®êi sèng. Ph¸t huy truyÒn thèng “nhÊt nghÖ tinh

nhÊt th©n vinh”, con ng−êi ngµy nay cßn ph¶i ch¾c ch¾n r»ng, “giái mét nghÒ

®ång thêi biÕt nhiÒu nghÒ” ®Ó kÞp thêi ®¸p øng nhu cÇu cuéc sèng khi cÇn thiÕt.

H×nh thµnh nªn lèi sèng n¨ng ®éng, th¸o v¸t, tù ®æi míi ®Ó chñ ®éng thÝch øng

vµ theo kÞp cuéc sèng th−¬ng tr−êng. §Ó ph¸t huy tinh thÇn yªu n−íc, con

ng−êi ngµy nay ph¶i lµ ng−êi cã n¨ng lùc lao ®éng tù gi¸c, lµm viÖc hÕt m×nh v×

tr¸ch nhiÖm víi m×nh vµ x· héi. §ã lµ ng−êi tho¸t ra khái t×nh tr¹ng thô ®éng,

tr× trÖ, l−êi biÕng, û l¹i vµ sèng ký sinh vµo bao cÊp cña nhµ n−íc. Hä lµ ng−êi

lao ®éng vµ lµm viÖc víi tÊt c¶ lßng tù träng b¶n th©n ®Ó t«n träng ng−êi kh¸c

vµ x· héi. Hä nhÊt quyÕt kh«ng ph¶i lµ ng−êi võa v« tr¸ch nhiÖm víi céng ®ång

x· héi, võa thiÕu lßng tù träng ®èi víi chÝnh b¶n th©n m×nh, rÊt tiÕc ®Õn h«m

nay trong chóng ta vÉn cßn kh«ng Ýt ng−êi cã lèi sèng nh− thÕ.

Cïng víi nhÞp ®é ph¸t triÓn cña c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x· héi,

trªn ®Êt n−íc ta c¸c khu d©n c− ®«ng ®óc ®−îc h×nh thµnh, c¸c ®« thÞ ngµy

cµng më réng, nhu cÇu vËt chÊt vµ tinh thÇn cña nh©n d©n ®ßi hái ®−îc ®¸p

øng ngµy cµng cao h¬n. Ph¹m vi cña ®êi sèng c«ng céng trë nªn cÇn thiÕt vµ

cÊp b¸ch. NÕp sèng c«ng céng, trËt tù c«ng céng cµng më réng trë thµnh nhu

cÇu, ph¶n ¸nh bé mÆt v¨n minh, lèi sèng, ®¹o ®øc vµ kû c−¬ng cña x· héi.

Thùc tÕ ®· chøng minh r»ng, kh«ng thÓ ®îi ®Õn khi giµu cã, ®Êt n−íc cã mét

nÒn ®¹i c«ng nghiÖp, c¬ së vËt chÊt kü thuËt ®Çy ®ñ vµ dåi dµo th× míi cã ®−îc

trËt tù c«ng céng.

Toµn cÇu ho¸ hiÖn nay ®em l¹i nh÷ng thêi c¬ lín vµ th¸ch thøc lín cho

sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña c¸c quèc gia d©n téc. §Êt n−íc më cöa chóng ta cã

®iÒu kiÖn tiÕp thu nh÷ng mÆt tèt ®Ñp cña lèi sèng hiÖn ®¹i trªn thÕ giíi, song

nh÷ng yÕu tè xÊu, phi v¨n ho¸ tõ bªn ngoµi còng ®· nhËp vµo huû ho¹i lèi

sèng truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n téc. Trong hoµn c¶nh nµy c¸c yÕu tè hò b¹i,

tiªu cùc trong n−íc còng ®−îc dÞp, cã c¬ héi n¶y në, ph¸t sinh xen lÉn nh÷ng

yÕu tè tèt ®Ñp.

180

§Êt n−íc ®æi míi, c¬ chÕ kinh tÕ míi vµ bèi c¶nh x· héi míi ®· ®em l¹i

cho x· héi ViÖt Nam nhiÒu thµnh qu¶ ®¸ng mõng, trong ®ã cã sù ®ãng gãp

cña hµng chôc triÖu ng−êi ViÖt Nam b×nh th−êng, gi¶n dÞ, lµm nh÷ng c«ng

viÖc b×nh th−êng nh−ng h÷u Ých cho cuéc sèng, hä kh«ng û l¹i vµ ¨n b¸m vµo

x· héi mµ ng−îc l¹i ®ãng gãp cho x· héi mét c¸ch tËn t©m, tËn lùc. Nh÷ng

con ng−êi nµy ®· h×nh thµnh nªn lèi sèng ViÖt Nam h«m nay. Hä ®· sèng

l−¬ng thiÖn, tö tÕ, lµm ®iÒu thiÖn, ®Êu tranh cho c¸i thiÖn, vµ b»ng hµnh ®éng,

lèi sèng cña m×nh mµ tham gia vµo cuéc ®Êu tranh v× sù kh¼ng ®Þnh vµ chiÕn

th¾ng cña c¸i thiÖn trong cuéc sèng, ®èi lËp víi c¸i xÊu, c¸i ¸c vµ v−ît qua nã

nh− v−ît qua c¸i ph¶n ®¹o ®øc. Hä lµ nh÷ng ng−êi n«ng d©n cÇn mÉn, tù chñ

trªn m¶nh ruéng kho¸n cña m×nh víi hµng triÖu hé vµ hµng chôc triÖu ng−êi.

Hä lµ nh÷ng ®iÓn h×nh n«ng d©n tiªn tiÕn, nh÷ng chñ hé s¶n xuÊt - kinh

doanh, chñ trang tr¹i, nh÷ng triÖu phó, tû phó biÕt lµm giµu cho m×nh b»ng lao

®éng chÝnh ®¸ng, ®ång thêi gióp cho nhiÒu ng−êi cã viÖc lµm, cã thu nhËp æn

®Þnh, v−ît qua ng−ìng ®ãi nghÌo. Hä lµ nh÷ng c«ng nh©n, nh÷ng ng−êi thî

trong tÊt c¶ c¸c thµnh phÇn kinh tÕ ®· t¹o ra s¶n phÈm cho x· héi, thóc ®Èy

phån vinh cho Tæ quèc. Kh«ng chØ cã thÕ, hä cßn nãi lªn tiÕng nãi trung thùc,

dòng c¶m ®Êu tranh cho c«ng b»ng, d©n chñ, v¹ch trÇn c¸c tÖ n¹n, tiªu cùc x·

héi, ®Êu tranh cho lÏ ph¶i vµ ®¹o lý mµ x· héi cÇn ph¶i cã. Hä lµ nh÷ng trÝ

thøc ho¹t ®éng trong nhiÒu lÜnh vùc ®a d¹ng cña ®êi sèng kinh tÕ - x· héi,

b»ng n¨ng lùc thùc tÕ cña m×nh ®· gãp phÇn n©ng cao d©n trÝ, ®µo t¹o nh©n lùc

vµ båi d−ìng nh©n tµi cho ®Êt n−íc.

Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, gi¸ trÞ ý thøc céng ®ång g¾n kÕt c¸ nh©n - gia ®×nh

- lµng x· - quèc gia ®−îc nh©n d©n ta tiÕp tôc kÕ thõa vµ ph¸t huy trong x©y

dùng lèi sèng míi, trong x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸ c¬ së. B−íc vµo ph¸t

triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, héi nhËp quèc tÕ, chóng

ta c¶m thÊy yªn t©m h¬n khi thÊy tinh thÇn v× céng ®ång, hy sinh v× n−íc,

th−¬ng yªu ®ïm bäc lÉn nhau trong lóc khã kh¨n ho¹n n¹n ®−îc nh©n d©n ta

quan t©m thùc hiÖn. §¹i ®a sè c¸c tÇng líp nh©n d©n vÉn v× lîi Ých chung, ®Æt

lîi Ých céng ®ång lªn trªn lîi Ých c¸ nh©n. Hµng lo¹t c¸c cuéc vËn ®éng, c¸c

phong trµo thi ®ua yªu n−íc, c¸c ho¹t ®éng tõ thiÖn, nh−: “l¸ lµnh ®ïm l¸

181

r¸ch”, “gióp ng−êi gÆp lò lôt, thiªn tai”, “hiÕn m¸u nh©n ®¹o”, “vßng tay nh©n

¸i”, “¸nh s¸ng v¨n ho¸ hÌ”, “mang ¸nh s¸ng cho ng−êi mï”… ®· ®−îc nh©n

d©n mäi miÒn Tæ quèc tÝch cùc h−ëng øng... Th«ng qua c¸c ho¹t ®éng nµy,

chóng ta thÊy ®· xuÊt hiÖn nhiÒu tÊm g−¬ng cña con ng−êi míi, lèi sèng míi

®¸ng tr©n träng. Trong thiªn tai, ho¹n n¹n, dÞch bÖnh,… nh©n d©n truyÒn nhau

c©u nãi: “l¸ r¸ch Ýt ®ïm l¸ r¸ch nhiÒu”, “mét miÕng khi ®ãi b»ng mét gãi khi

no”,… ®éng viªn nhau cïng v−ît qua khã kh¨n. TÝnh céng ®ång, t×nh lµng,

nghÜa xãm, khu phè vÉn duy tr× bÒn chÆt. Ng−êi ta chia sÎ nhau nh÷ng niÒm

vui trong lÔ héi, c−íi hái, sinh nhËt, t©n gia, mõng thä; ng−êi ta còng chia sÎ

nhau nh÷ng nçi buån hay bÊt h¹nh trong cuéc ®êi: ma tang, ho¶ ho¹n, bÖnh

tËt… C¶ n−íc cïng lªn tiÕng ®Êu tranh ®ßi quyÒn lîi cho nh÷ng ng−êi bÞ

nhiÔm chÊt ®éc mµu da cam. Hµng triÖu ch÷ ký ®ßi Mü ph¶i båi th−êng cho

nh÷ng thiÖt h¹i, mÊt m¸t cña cuéc ®êi nh÷ng n¹n nh©n; nhiÒu tØ ®ång cña nh©n

d©n c¶ n−íc ®ãng gãp gióp ®ì nh÷ng n¹n nh©n nµy ®· gãp phÇn nµo xoa dÞu

nçi ®au khã cã thÓ bï ®¾p.

Tuy vËy, chóng ta cã thÓ nhËn ra kh¸ râ lµ, hiÖn t¹i mèi quan hÖ c¸ nh©n

- céng ®ång - lµng x· - quèc gia cã phÇn láng ra, kh«ng g¾n chÆt nh− tr−íc

®©y. ë nhiÒu n¬i, ngay c¶ n«ng th«n, n¬i mµ céng ®ång lµng x· ®−îc tæ chøc

bÒn chÆt nhÊt, tõng lµ “bøc rµo ch¾n” v÷ng vµng nhÊt ®èi víi mäi thø x©m

l−îc v¨n ho¸, n¬i mµ t×nh lµng, nghÜa xãm s©u ®Ëm nhÊt, còng kh«ng cßn gÇn

gòi, th¾t chÆt nh− x−a. HiÖn t−îng “®Ìn nhµ ai nhµ nÊy s¸ng”, “ai chÕt mÆc ai”

cã chiÒu h−íng gia t¨ng. GS,TS. §ç Huy nhËn ®Þnh: “HÖ gi¸ trÞ lµng x· ViÖt

Nam víi mét c¬ cÊu céng ®ång bÒn chÆt ®ang chÞu thö th¸ch m¹nh mÏ tr−íc

lµn sãng ®Çu t− trong qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸. C¸c l·nh tô tinh thÇn lµng x·,

mèi quan hÖ nhµ - lµng - n−íc trong hÖ gi¸ trÞ lµng x· hiÖn ®an thay ®æi nhiÒu

trong lµn sãng ®Çu t−. C¸c quan hÖ gia ®×nh ®ang láng lÎo dÇn.”1.

Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, khi nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ë n−íc ta ph¸t triÓn

1 §ç Huy: Gi¸ trÞ truyÒn thèng ViÖt Nam tr−íc th¸ch thøc cña toµn cÇu ho¸, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia,

Hµ Néi, 2002. tr. 105.

m¹nh mÏ h¬n, giao l−u hîp t¸c, héi nhËp quèc tÕ më réng, c¸c thµnh phÇn

182

kinh tÕ, ®Æc biÖt lµ kinh tÕ t− nh©n ®−îc chó ý, quan t©m vµ trªn thùc tÕ thµnh

phÇn kinh tÕ nµy ®· ph¸t huy ®−îc vai trß cña m×nh, th× lèi sèng v× lîi Ých côc

bé, c¸ nh©n Ých kû còng t¨ng lªn, lîi Ých tËp thÓ cã khi bÞ lÊn ¸t, thËm chÝ bÞ

l·ng quªn. Ng−êi ta Ýt quan t©m ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò chung, ®Õn viÖc chung.

Kinh tÕ thÞ tr−êng ®· thÓ hiÖn tÝnh n¨ng ®éng, −u viÖt cña m×nh so víi

sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ vËn hµnh theo c¬ chÕ tËp trung, quan liªu, bao

cÊp. §iÒu ®¸ng mõng lµ, gi¸ trÞ nh©n ¸i, khoan dung vÉn tiÕp tôc ®−îc nh©n

d©n ta kÕ thõa, ph¸t huy vµ n©ng lªn mét tÇm cao míi trong lèi sèng, c¸ch

sèng cña m×nh. TruyÒn thèng th−¬ng ng−êi, cëi më, khoan dung thÊm nhuÇn

tinh thÇn l¹c quan, tin t−ëng vµo chiÕn th¾ng cña c¸i chÝnh nghÜa, c¸i ®Ñp

tr−íc c¸i phi nghÜa, c¸i xÊu, s½n sµng c−u mang nh÷ng ai gÆp ho¹n n¹n khã

kh¨n, bÊt h¹nh ®· ®−îc c¸c tÇng líp nh©n d©n ph¸t huy trong thêi kú ®æi míi.

Mäi tÇng líp nh©n d©n, tõ thiÕu nhi ®Õn cô giµ, tõ häc sinh tiÓu häc ®Õn sinh

viªn, tõ nh©n viªn b×nh th−êng ®Õn c¸n bé cao cÊp, c«ng nh©n, n«ng d©n, trÝ

thøc ®Òu biÕt chia sÎ vµ bao dung, ®é l−îng víi nhau. TÊt c¶ ®Òu h¨ng h¸i gãp

søc m×nh vµo c¸c phong trµo cã ý nghÜa s©u s¾c: Uèng n−íc nhí nguån; X©y

mé t×nh th−¬ng; X©y nhµ t×nh th−¬ng, t×nh nghÜa; ¸o lôa tÆng bµ; TÊm ch¨n

nghÜa t×nh Êm lßng mÑ; Phông d−ìng c¸c bµ mÑ ViÖt Nam Anh hïng; G©y quü

v× ng−êi nghÌo; HiÕn m¸u nh©n ®¹o; Vßng tay nh©n ¸i; Nèi vßng tay lín; V×

n¹n nh©n ¶nh h−ëng chÊt ®éc mµu da cam; Thanh niªn t×nh nguyÖn ph¸t triÓn

n«ng th«n… C¸c phong trµo nµy ®· ®¹t ®−îc nhiÒu kÕt qu¶ ®¸ng mõng. §Õn

nay 100% Bµ mÑ ViÖt Nam Anh hïng ®−îc c¸c ®¬n vÞ, tæ chøc nhËn phông

d−ìng ®Õn cuèi ®êi; hµng chôc v¹n th©n nh©n cña liÖt sÜ ®−îc ®ì ®Çu. Toµn

d©n gãp nhiÒu tØ ®ång, cña c¶i, c«ng søc cøu trî ®ång bµo c¸c vïng bÞ thiªn tai

lín, gióp ®ì ng−êi giµ kh«ng n¬i n−¬ng tùa, trÎ em gÆp hoµn c¶nh ®Æc biÖt

khã kh¨n… Lßng nh©n ¸i cña d©n téc ta ngµy nay kh«ng chØ bã hÑp trong

ph¹m vi quèc gia, mµ ®· v−¬n ®Õn khu vùc vµ quèc tÕ. Chóng ta ®· cã nhiÒu

chuyÕn hµng gióp ®ì nh÷ng n−íc b¹n gÆp khã kh¨n, khi hä gÆp thiªn tai, nh−

®éng ®Êt, sãng thÇn, b·o tè, lò lôt...

183

Tuy vËy, còng cÇn nhËn ra r»ng, chÝnh lßng nh©n ¸i, khoan dung trong

giai ®o¹n hiÖn nay cã biÓu hiÖn suy gi¶m, biÕn d¹ng trong lèi sèng cña kh«ng

Ýt c¸ nh©n. DÔ thÊy nhÊt cã lÏ lµ lèi sèng ngo¹i lai Ých kû, hÑp hßi, phi nh©n

tÝnh ®ang cã chiÒu h−íng lÊn ¸t lèi sèng giµu t×nh nghÜa truyÒn thèng. Kinh tÕ

thÞ tr−êng ngµy cµng ph¸t triÓn, giao l−u, héi nhËp quèc tÕ ®−îc më réng,

nhiÒu c¸ nh©n cã ®−îc c¬ héi lµm ¨n, thu nhËp t¨ng lªn, nh−ng ®¸ng tiÕc,

trong x· héi l¹i xuÊt hiÖn nh÷ng hµnh vi mÊt tÝnh nh©n ¸i. T×nh lµng, nghÜa

xãm, quan hÖ ng−êi víi ng−êi, lßng bao dung bÞ mê nh¹t dÇn ®i. Sù ®ïm bäc

c−u mang, gióp ®ì ng−êi khã kh¨n Ýt ®−îc diÔn ra tõ t×nh c¶m ch©n thËt tù ®¸y

lßng. GS,TS NguyÔn V¨n Huyªn nhËn ®Þnh: “Quan hÖ mËt thiÕt cña truyÒn

thèng x· héi n«ng nghiÖp x−a kia kh«ng cßn ®Ëm nÐt. Cã thÓ nãi, nÕp sèng

c«ng nghiÖp vµ hiÖn ®¹i ®· lµm x¬ cøng lèi sèng t×nh c¶m, mÊt ®i nh÷ng c¶nh

sinh ho¹t thanh b×nh cña lµng quª, t×nh c¶m g¾n con ng−êi víi thiªn nhiªn.

ThÕ giíi tinh thÇn, t×nh c¶m kh«ng nh÷ng Ýt ®−îc quan t©m mµ ngµy cµng bÞ

nghÌo ®i, thËm chÝ cßn bÞ quÌ quÆt. §©y lµ sù mÊt m¸t to lín ®èi víi lèi sèng

cña ng−êi ViÖt Nam hiÖn nay”1.

Cïng víi gi¸ trÞ lßng nh©n ¸i, khoan dung lµ tinh thÇn v× nghÜa, v× c¸i

chung cña nh©n d©n ta. §Æt c¸i chung lªn tr−íc, nÕu cÇn ng−êi d©n ViÖt Nam

s½n sµng hy sinh lîi Ých riªng ®Ó hµnh ®éng v× chÝnh nghÜa, v× lÏ ph¶i, thËm chÝ

cßn hy sinh c¶ lîi Ých tr−íc m¾t ®Ó cã chÝnh nghÜa, ®éc lËp tù do l©u dµi. Ph¶i

nãi r»ng, ch−a bao giê cuéc sèng cã nh÷ng biÕn ®éng lín nh− ngµy nay. Sù

biÕn ®éng nµy lµm cho con ng−êi cã thiªn h−íng ®i vÒ phÝa lîi Ých riªng. C¸i

chung, c¸i v× lÏ ph¶i, v× chÝnh nghÜa cã xu h−íng Ýt ®−îc quan t©m, chó ý. Tuy

vËy, trong nh÷ng n¨m qua, phÈm chÊt v× nghÜa vÉn ®−îc nh©n d©n ta coi träng,

kÕ thõa vµ ph¸t huy trong x©y dùng lèi sèng cña m×nh. S©u s¾c vµ ®¸ng tr©n

träng nhÊt lµ, mçi khi §¶ng vµ Nhµ n−íc ta cÇn g×, lµm g×, ë ®©u mµ v× nghÜa

th× ®Òu ®−îc ®«ng ®¶o tÇng líp nh©n d©n tham gia tÝch cùc. Tr−íc ®©y, hµnh

1 NguyÔn V¨n Huyªn: Lèi sèng ng−êi ViÖt Nam d−íi t¸c ®éng cña toµn cÇu ho¸, T¹p chÝ TriÕt häc, Sè

12-151, 2003, tr. 33-34.

®éng cøu n−íc lµ ®¹i nghÜa, th× ngµy nay b¶o vÖ ®Êt n−íc tr−íc ©m m−u kÎ thï

184

x©m l−îc ®ang t×m mäi c¸ch chèng ph¸ sù nghiÖp c¸ch m¹ng n−íc ta vµ x©y

dùng ®Êt n−íc ngµy cµng v÷ng m¹nh lµ ®¹i nghÜa. ThËt vËy, líp líp thanh niªn

®· lªn ®−êng, ngµy ®ªm b¶o vÖ biªn c−¬ng, biÕt bao chµng trai c« g¸i s½n sµng

xa quª, tõ bá cuéc sèng ®« thÞ, ra tËn h¶i ®¶o xa x«i canh gi÷ bÇu trêi b×nh yªn

cho Tæ quèc; nh÷ng c« g¸i, chµng trai kho¸c lªn m×nh chiÕc ¸o xanh t×nh

nguyÖn, lªn rõng, xuèng biÓn ®Ó khai ph¸ ®Êt hoang, gióp d©n nghÌo x©y dùng

cuéc sèng Êm no h¹nh phóc, gióp thanh niªn lËp nghiÖp, lËp th©n; nhiÒu phong

trµo ®ãng gãp sæ tiÕt kiÖm t×nh nghÜa tÆng gia ®×nh chÝnh s¸ch, x©y dùng nghÜa

trang liÖt sÜ, t−îng ®µi c¸c anh hïng; nhiÒu tÊm g−¬ng chiÕn sÜ c«ng an, qu©n

®éi nh©n d©n ®· hiÕn cuéc sèng cña m×nh ®Ó b¶o vÖ sù nghiÖp x©y dùng Tæ

quèc; nhiÒu tÊm g−¬ng trong x· héi ®· dÊn th©n chèng tiªu cùc x· héi v×

nghÜa lín cña ®Êt n−íc. NhiÒu ng−êi d©n tù nguyÖn hiÕn ®Êt, c«ng søc vµ tiÒn

cña x©y dùng tr−êng häc. Bªn c¹nh ®ã, tinh thÇn v× nghÜa cßn ®−îc ph¸t huy

trong c¸c phong trµo ®ãng gãp v× b¹n bÌ quèc tÕ gÆp khã kh¨n, gÆp thiªn tai,

lò lôt. ViÖc nh©n d©n vµ Nhµ n−íc ta tù gi¸c quyªn gãp ñng hé n¹n nh©n ë c¸c

n−íc gÆp thiªn thiªn tai kh«ng chØ lµ lßng nh©n ¸i, mµ cßn lµ mét nghÜa cö v×

nghÜa - v× céng ®ång, cña nh©n lo¹i. TÊt c¶ viÖc lµm ®ã ®· cã t¸c dông gi¸o

dôc, kh¬i dËy tinh thÇn v× nghÜa trong x· héi.

Tuy nhiªn, tr−íc sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng vµ héi nhËp

quèc tÕ, xu h−íng ch¹y theo lèi sèng h−ëng thô, chØ lo tho¶ m·n nhu cÇu c¸

nh©n, kh«ng nghÜ ®Õn lîi Ých chung cã chiÒu h−íng ngµy cµng gia t¨ng. Lèi

sèng thùc dông, v× tiÒn ngµy cµng phæ biÕn trong x· héi chóng ta. Do sù chi

phèi cña ®ång tiÒn ngµy cµng m¹nh mÏ ®· xuÊt hiÖn quan niÖm sïng b¸i ®ång

tiÒn. “TiÒn lµ tiªn lµ phËt, lµ nô c−êi cña tuæi trÎ, lµ søc khoÎ cña tuæi giµ”,

quan niÖm ®ã dÉn ®Õn lèi sèng l¹nh lïng kiÓu “tiÒn trao, ch¸o móc”, “sèng

chÕt mÆc bay, tiÒn thÇy bá tói”. NhiÒu ng−êi trong x· héi ta hiÖn nay, trong ®ã

cã c¶ c¸n bé, ®¶ng viªn ®· l¹m dông chøc quyÒn, v× lîi Ých riªng, t×m mäi

c¸ch vun vÐn cho b¶n th©n m×nh. Tinh thÇn v× c¸i chung cña d©n téc, cña ®Êt

n−íc ë c¸c c¸n bé, ®¶ng viªn ®ang bÞ suy gi¶m, ®¸ng lo ng¹i. §iÒu nµy cßn

biÓu hiÖn ë c¸c kiÓu ch¹y v× lîi Ých b¶n th©n, riªng t−, côc bé: ch¹y chøc tr−íc

khi bÇu cö, ch¹y quyÒn tr−íc khi bæ nhiÖm; ch¶y “chç” tr−íc khi ph©n c«ng

185

c«ng t¸c; T×m chç “ngon”, chç kiÕm ®−îc nhiÒu lîi; ch¹y “lîi” khi phaan chia

ng©n s¸ch, xÐt duyÖt dù ¸n… Héi nghÞ lÇn thø m−êi Ban ChÊp hµnh Trung

−¬ng §¶ng kho¸ IX ®· nhËn ®Þnh: “ViÖc gi¸o dôc lý t−ëng, lÏ sèng cho thanh

niªn ch−a th−êng xuyªn, hiÖu qu¶ cßn h¹n chÕ, xu h−íng thùc dông ch¹y theo

lèi sèng h−ëng thô cã chiÒu h−íng gia t¨ng”1.

Trong lao ®éng s¶n xuÊt kinh doanh, ng−êi ng−êi thi ®ua, nhµ nhµ thi

®ua lµm ¨n, kh«ng ng¹i khã kh¨n, nh»m t¨ng thªm thu nhËp, tÝch luü tiÒn cña,

x©y dùng cuéc sèng æn ®Þnh. Ngay c¶ nh÷ng c¸n bé c«ng nh©n viªn chøc nhµ

n−íc, ngoµi giê lµm viÖc ë c¬ quan, hä tranh thñ lµm thªm kinh tÕ phô, më

thªm dÞch vô ®Ó t¨ng thu nhËp cho b¶n th©n vµ gia ®×nh, ngoµi luång l−¬ng

chÝnh. Trong häc tËp hay lao ®éng trÝ ãc nãi chung còng cã kh«ng Ýt ng−êi

miÖt mµi nghiªn cøu, lµm viÖc tËn tuþ, häc hµnh nghiªm tóc, cÇu tiÕn nh»m

tÝch luü kiÕn thøc ®¶m ®−¬ng ®−îc c«ng viÖc trong thêi ®¹i míi. Nh×n vµo

tr−êng häc ë c¸c thµnh phè lín, c¸c tØnh, ®©u ®©u ta còng thÊy tinh thÇn häc

tËp h¨ng say, cÇn mÉn. Cã sinh viªn tranh thñ häc hai, ba b»ng ®¹i häc cïng

lóc. Kh«ng chØ sinh viªn, häc sinh mµ c¶ c¸n bé, c«ng nh©n viªn còng ®Òu ý

thøc ®−îc viÖc häc tËp ®Ó n©ng cao tr×nh ®é chuyªn m«n cña m×nh. NhiÒu

ng−êi kh«ng b»ng lßng víi kiÕn thøc, b»ng cÊp m×nh ®· cã, tiÕp tôc nghiªn

cøu häc lªn cao h¬n lÊy b»ng th¹c sÜ, tiÕn sÜ, tiÕn sÜ khoa häc. NhiÒu c¸n bé,

c¶ nam vµ n÷ còng ®· cè g¾ng v−¬n lªn ®¹t tr×nh ®é chuyªn m«n thuéc ®¼ng

cÊp quèc tÕ. §ªm ®ªm, ë c¸c trung t©m ngo¹i ng÷, tin häc cã ®«ng ®¶o häc

viªn ®Õn häc. Hä ý thøc ®−îc r»ng, trong qu¸ tr×nh héi nhËp toµn cÇu ngµy

nay, viÖc n©ng cao kiÕn thøc ngo¹i ng÷ vµ tin häc lµ rÊt quan träng. Häc sinh,

sinh viªn ®i häc n−íc ngoµi b»ng con ®−êng häc bæng vµ tù tóc t¨ng lªn víi sè

l−îng lín. ë n−íc ngoµi, ng−êi ViÖt Nam rÊt ch¨m chØ, siªng n¨ng, cÇn cï

trong häc tËp. NhiÒu c¸ nh©n ®¹t kÕt qu¶ cao trong tÊt c¶ c¸c bËc häc, ®−îc

c¸c n−íc trªn thÕ giíi ®¸nh gi¸ rÊt cao. §· cã nhiÒu ng−êi ViÖt Nam trë thµnh

1 Ban T− t−ëng - V¨n ho¸ Trung −¬ng: Tµi liÖu nghiªn cøuKÕt luËn Héi nghÞ lÇn thø X, Ban ChÊp hµnh

Trung −¬ng §¶ng kho¸ IX, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2004, tr. 14.

nhµ khoa häc tÇm cì thÕ giíi, nhiÒu b¹n trÎ ®ç ®Çu trong c¸c kú thi hoÆc xÕp

186

lo¹i häc tËp xuÊt s¾c. Ngoµi c«ng viÖc häc tËp, ®a sè c¸c du häc sinh ViÖt

Nam ®Òu biÕt tranh thñ thêi gian ®Ó lµm thªm kiÕm tiÒn chi phÝ cho viÖc häc,

cho sinh ho¹t hµng ngµy cña cuéc sèng vµ tÝch luü mét Ýt vèn, kiÕn thøc, kinh

nghiÖm ®Ó vÒ n−íc æn ®Þnh cuéc sèng ban ®Çu. Trong cuéc sèng ®êi th−êng,

nhiÒu ng−êi ý thøc ®−îc gi¸ trÞ cña ®ång tiÒn. Hä chi tiªu tiÕt kiÖm, kh«ng

l·ng phÝ ®Ó gãp phÇn ®¶m b¶o cuéc sèng. §iÒu nµy ®−îc biÓu hiÖn trong lèi

sèng gi¶n dÞ vµ tiÕt kiÖm cña hä. Trong x©y dùng vµ b¶o vÖ Tæ quèc, nhiÒu

thanh niªn ý thøc ®−îc tr¸ch nhiÖm cña m×nh, võa lao ®éng s¶n xuÊt, võa ra

søc luyÖn tËp chuyªn m«n, canh gi÷ ®Êt trêi n¬i biªn c−¬ng, h¶i ®¶o x· x«i

cña Tæ quèc ®−îc b×nh yªn.

Khi ®Êt n−íc chuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, tÝnh n¨ng ®éng cña

ng−êi d©n dÇn dÇn ®−îc ph¸t huy, thu nhËp cña hä t¨ng lªn, nh−ng nhiÒu c¸

nh©n vµ c¶ c¸c c¬ quan nhµ n−íc b¾t ®Çu tËp nhiÔm lèi sèng xa hoa, ch¹y theo

lèi sèng thùc dông, ®ua ®ßi vËt chÊt, tiªu xµi phung phÝ. §iÒu nµy lµ tr¸i víi ®øc

tÝnh truyÒn thèng cña d©n téc ta. Nh÷ng hiÖn t−îng tiªu cùc nµy lµ biÓu hiÖn suy

tho¸i vÒ ®¹o ®øc, lèi sèng, ®Æc biÖt lµ ë bé phËn kh«ng nhá c¸n bé, ®¶ng viªn,

c¸n bé cã chøc, cã quyÒn. N¹n tham nhòng, dïng tiÒn cña Nhµ n−íc tiªu xµi

phung phÝ, ¨n ch¬i sa ®äa ®ang lµ nçi lo cña d©n téc. Héi nghÞ lÇn thø chÝn Ban

ChÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng kho¸ IX ®· chØ ra mét sè mÆt yÕu kÐm, khuyÕt

®iÓm nh− sau: “§iÒu lµm cho nh©n d©n bÊt b×nh lo l¾ng, bøc xóc nhÊt hiÖn nay lµ

t×nh tr¹ng quan liªu, tham nhòng, l·ng phÝ, suy tho¸i vÒ t− t−ëng, chÝnh trÞ, phÈm

chÊt, ®¹o ®øc, lèi sèng cña mét sè c¸n bé, ®¶ng viªn vÉn cßn nghiªm träng; kû

c−¬ng phÐp n−íc trong nhiÒu viÖc, nhiÒu lóc ch−a nghiªm”1.

Tãm l¹i, cho dï cã sù ®an xen gi÷a lèi sèng míi, tÝch cùc vµ xu h−íng

ng−îc l¹i víi nã lµ lèi sèng cò, tiªu cùc trong x· héi, th× sù kÕ thõa vµ ph¸t

huy nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc tÝch cùc, b¶n s¾c d©n téc vµ tiÕp thu tinh hoa cña thÕ

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IX, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia,

Hµ N«i, 2001, tr. 78 - 79.

giíi trong th¸i ®é sèng, lèi sèng lao ®éng, häc tËp, tù hoµn thiÖn nh©n c¸ch

187

qua m«i tr−êng lao ®éng kinh tÕ thÞ tr−êng vµ d©n chñ ho¸ x· héi vÉn lµ xu

h−íng chñ ®¹o cña lèi sèng ViÖt Nam h«m nay.

Trong c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, con ng−êi sèng

thùc tÕ h¬n, n¨ng ®éng h¬n, d©n chñ h¬n, s¶n xuÊt hoÆc lµm g× còng lÊy hiÖu

qu¶ lµm môc tiªu. Kinh tÕ thÞ tr−êng thóc ®Èy trÝ tuÖ vµ n¨ng lùc s¸ng t¹o c¸

nh©n, t¹o ®iÒu kiÖn cho tµi n¨ng ph¸t triÓn, nu«i d−ìng ý chÝ vµ b¶n ng· con

ng−êi. Mét lèi sèng c«ng nghiÖp khoa häc ®ang dÇn dÇn h×nh thµnh. Con

ng−êi kh¸t khao v−¬n tíi sù hoµn thiÖn vµ nhu cÇu h−ëng thô v¨n ho¸ lín.

§óng nh− ®Þnh h−íng cña §¶ng, thùc hiÖn kinh tÕ thÞ tr−êng th× “NhiÒu nÐt

míi trong gi¸ trÞ v¨n ho¸ vµ chuÈn mùc ®¹o ®øc ®−îc h×nh thµnh. TÝnh n¨ng

®éng vµ tÝch cùc c«ng d©n ®−îc ph¸t huy, së tr−êng vµ n¨ng lùc c¸ nh©n ®−îc

khuyÕn khÝch. Kh«ng khÝ d©n chñ trong x· héi ®−îc t¨ng lªn. ThÕ hÖ trÎ tiÕp

thu nhanh nh÷ng kiÕn thøc míi vµ cã ý chÝ v−¬ng lªn lËp th©n, lËp nghiÖp, x©y

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: Héi nghÞ lÇn thø n¨m, Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng kho¸ VIII, Nxb.

ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1998, tr. 42.

dùng vµ b¶o vÖ Tæ quèc”1.

188

Sù biÕn ®æi cña c¸c chuÈn mùc sèng vµ

lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i Trong c¬ chÕ thÞ

tr−êng ®Þnh h−íng x∙ héi chñ nghÜa ë viÖt

ThS. Ng« ThÞ Thu Ngµ

nam hiÖn nay

Chóng ta ®ang tiÕn hµnh c«ng cuéc ®æi míi toµn diÖn, thùc hiÖn c«ng

nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt níc víi môc tiªu cao ®Ñp lµ x©y dùng ViÖt Nam

trë thµnh mét quèc gia “d©n giµu, níc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n

minh”. Cïng víi nh÷ng môc tiªu to lín vÒ kinh tÕ, sù nghiÖp nµy lµ c¶ mét

qu¸ tr×nh c¶i biÕn s©u s¾c vÒ v¨n ho¸ - x· héi nh»m x©y dùng mét “nÒn v¨n

ho¸ tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc”1 cña nh÷ng con ngêi míi x· héi chñ

nghÜa víi lèi sèng míi - lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i.

Trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi nÒn kinh tÕ tõ tËp trung bao cÊp sang c¬ chÕ

thÞ trêng theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, c¸c yÕu tè nÒn t¶ng vÒ vËt chÊt lÉn

tinh thÇn cña x· héi, tõ lùc l−îng s¶n xuÊt, quan hÖ s¶n xuÊt ®Õn c¸c quan hÖ

chÝnh trÞ, x· héi vµ c¸c quan hÖ tinh thÇn kh¸c… ®Òu cã sù biÕn ®æi s©u s¾c.

Trong ®iÒu kiÖn Êy, c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc, lèi sèng cña con ng−êi kh«ng thÓ

kh«ng cã nh÷ng biÕn ®æi s©u s¾c, phøc t¹p theo nhiÒu chiÒu h−íng kh¸c nhau.

Khi bµn vÒ t¸c ®éng cña kinh tÕ thÞ tr−êng víi lèi sèng, ®êi sèng ®¹o

®øc x· héi, cã nhiÒu ý kiÕn kh¸c nhau, thËm chÝ ®èi lËp nhau.

Xu híng thø nhÊt cho r»ng: kinh tÕ thÞ tr−êng vÒ b¶n chÊt lµ ®èi lËp hoµn

toµn vµ bµi xÝch ®¹o ®øc; gi÷a kinh tÕ vµ ®¹o ®øc lµ kh«ng thÓ dung hßa,

kh«ng cã mçi quan hÖ bªn trong, kh«ng quy ®Þnh lÉn nhau vµ nh− vËy lµ

kh«ng thÓ “chung sèng hoµ b×nh” víi nhau. NÕu kinh tÕ thÞ tr−êng ph¸t triÓn,

mÆt vËt chÊt cña ®êi sèng ®−îc n©ng cao th× tÊt yÕu ph¶i bÞ tr¶ gi¸ b»ng sù

“tr−îc dèc”, suy ®åi vÒ mÆt ®¹o ®øc. Theo quan niÖm nµy, muèn lµm giµu

189

trong c¬ chÕ thÞ tr−êng th× kh«ng thÓ nãi ®Õn chuyÖn ®¹o ®øc, t×nh nghÜa; víi

nh÷ng ng−êi giµu cã, “tiÒn” lµ tÊt c¶ nh÷ng g× hä cÇn vµ nh÷ng g× hä cã;

ng−îc l¹i, nh÷ng ng−êi cã ®¹o ®øc, sèng “vÞ t×nh” th× kh«ng thÓ lµm giµu ®îc.

Nh− vËy, nh÷ng ng−êi theo xu h−íng nµy th−êng cho r»ng, trong c¬ chÕ thÞ

tr−êng, tiÒn b¹c vµ lu©n lý ®¹o ®øc lµ ®iÒu kh«ng thÓ cïng cã ë mét con

ng−êi. Tõ ®ã hä cho r»ng, chuyÓn sang c¬ chÕ thÞ tr−êng lµ c¸ch hîp lý vÒ lÞch

sö nh−ng kh«ng x¸c ®¸ng vÒ mÆt ®¹o ®øc.

Xu h−íng thø hai, hoµn toµn tr¸i ngîc víi xu h−íng thø nhÊt cho r»ng:

C¬ chÕ thÞ tr−êng cã t¸c ®éng tÝch cùc víi ®¹o ®øc; ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ

tr−êng sÏ t¹o ra kh¶ n¨ng thóc ®Èy m¹nh vµ n©ng cao tr×nh ®é lu©n lý x· héi;

sù giµu cã, ®Çy ®ñ vÒ kinh tÕ sÏ lµ ®iÒu kiÖn tèt nhÊt ®Ó ng−êi ta n¶y sinh

nh÷ng ®øc tÝnh tèt vµ s½n lßng th−¬ng yªu gióp ®ì ng−êi kh¸c; cßn nh÷ng

hiÖn t−ëng ph¶n ®¹o ®øc chØ lµ thø yÕu, kh«ng cã mèi liªn hÖ tÊt yÕu víi kinh

tÕ thÞ tr−êng vµ sÏ mÊt ®i cïng víi sù hoµn thiÖn dÇn cña kinh tÕ thÞ tr−êng.

Xu h−íng thø ba cho r»ng: C¬ chÕ thÞ tr−êng cã t¸c ®éng hai mÆt (tÝch

cùc vµ tiªu cùc) tíi x· héi nãi chung vµ ®¹o ®øc nãi riªng.

Chóng ta cã thÓ dÔ dµng nhËn thÊy tÝnh cùc ®oan trong quan niÖm cña xu

h−íng thø nhÊt vµ xu h−íng thø hai, ®ång thêi, ®ång t×nh víi quan niÖm thø

ba bëi sù biÖn chøng vµ hîp lý trong quan niÖm nµy.

Kh«ng thÓ phñ nhËn t¸c ®éng tÝch cùc cña kinh tÕ thÞ tr−êng ®èi víi lèi

sèng, ®êi sèng ®¹o ®øc x· héi ta hiÖn nay. §iÒu ®ã ®−îc thÓ hiÖn ë mét sè mÆt

sau ®©y:

Mét lµ: Víi sù vËn ®éng cña c¸c qui luËt kinh tÕ kinh tÕ kh¸ch quan, c¬

chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa ®· t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn tèi −u cho

viÖc gi¶i phãng søc s¶n xuÊt cña x· héi, t¨ng n¨ng xuÊt lao ®éng, ®em l¹i

l−îng cña c¶i dåi dµo ®¸p øng ngµy cµng tèt h¬n nhu cÇu vËt chÊt cña con

1 V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban chÊp hµnh Trung ¬ng kho¸ VIII, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia, Hn –

1998, tr.55

ng−êi. Mäi c¸ nh©n, mäi thµnh phÇn kinh tÕ ®Òu ®−îc ®èi xö b×nh ®¼ng tr−íc

190

ph¸p luËt vµ t¹o ®iÒu kiÖn tèt nhÊt cho s¶n xuÊt, kinh doanh, b¶o ®¶m cho sù

ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña doanh nghiÖp. Cã thÓ nãi, sau h¬n 20 n¨m ®æi míi,

mäi mÆt cña ®êi sèng x· héi thay ®æi vÒ c¬ b¶n theo híng tÝch cùc, ®êi sèng

nh©n d©n ®−îc n©ng cao râ rÖt.

Hai lµ: kinh tÕ thÞ tr−êng t¸c ®éng vµ lµm thay ®æi thãi quen, nÕp nghÜ,

phong c¸ch ho¹t ®éng cña ng−êi lao ®éng. C¬ chÕ thÞ tr−êng víi nh÷ng qui

luËt kinh tÕ kh¸ch quan cña nã ®ßi hái mçi c¸ nh©n ph¶i tÝch cùc, tù gi¸c trong

ho¹t ®éng, lao ®éng, thóc ®Èy ý thøc tù lùc, tù c−êng, s¸ng t¹o, d¸m nghÜ, d¸m

lµm, d¸m chÞu tr¸ch nhiÖm tr−íc hµnh ®éng cña b¶n th©n, biÕt lµm giµu chÝnh

®¸ng, h¹n chÕ tèi ®a t− t−ëng û l¹i, tr«ng chê, thô ®éng vèn lµ thãi quen cña

ng−êi lao ®éng trong c¬ chÕ cò; mÆt kh¸c, mçi c¸ nh©n ®Òu cã ®iÒu kiÖn ®Ó

ph¸t huy søc lùc, trÝ tuÖ vµ tiÒm n¨ng s¸ng t¹o cña m×nh nh»m thùc hiÖn tèt

nhÊt nghÜa vô cña m×nh víi x· héi, ®ång thêi t¹o dùng cuéc sèng h¹nh phóc

cho chÝnh b¶n th©n m×nh. Kinh tÕ thÞ tr−êng ®ßi hái con ng−êi ph¶i g¾n ho¹t

®éng víi hiÖu qu¶, cã −íc m¬, tham väng, d¸m v−¬n lªn nh−ng tr¸nh chñ

quan, viÓn v«ng, ¶o t−ëng.

Ba lµ: trong sù vËn ®éng cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, héi nhËp trë thµnh

mét xu thÕ tÊt yÕu. NÒn kinh tÕ thÞ tr−êng lµ nÒn kinh tÕ “më”, do ®ã, nã ®·

cho chóng ta kh¶ n¨ng tiÕp cËn víi c¸c nÒn v¨n minh nh©n lo¹i. §©y chÝnh lµ

c¬ héi ®Ó chóng ta cã thÓ tiÕp thu nh÷ng thµnh tùu tiªn tiÕn nhÊt cña thÕ giíi,

®Æc biÖt lµ vÒ khoa häc, c«ng nghÖ. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, hîp t¸c quèc tÕ

®· ®em l¹i cho chóng ta sù ph¸t triÓn kh¸ m¹nh mÏ, nhÊt lµ mét sè ngµnh c«ng

nghÖ cao nh−: c«ng nghÖ th«ng tin, c«ng nghÖ sinh häc, y häc… Do tr×nh ®é

s¶n xuÊt ph¸t triÓn, t¹o ra sù ph©n c«ng l¹i lao ®éng trong x· héi, tÝnh chuyªn

m«n ho¸ trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt trë nªn rÊt cao, nhiÒu c«ng nghÖ hiÖn ®¹i

®−îc ¸p dông…lµm cho ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi ph¸t triÓn víi tèc ®é

nhanh…TÊt c¶ nh÷ng yÕu tè Êy lµm thay ®æi t− duy, t¸c phong cña con ngêi,

lµm cho con ngêi n¨ng ®éng h¬n, nh¹y c¶m h¬n, t¨ng kh¶ n¨ng nhËn thøc vµ

c¶i t¹o thÕ giíi vµ do ®ã lµm thay ®æi nhiÒu quan niÖm sèng cña hä. Cuéc

c¸ch m¹ng khoa häc vµ c«ng nghÖ hiÖn ®¹i lµm cho c¸c lÜnh vùc cña cuéc

191

sèng trë nªn hÕt søc n¨ng ®éng, c¸c ®iÒu kiÖn vµ yªu cÇu cña cuéc sèng lu«n

lu«n thay ®æi. §Æc biÖt lµ nh÷ng thµnh tùu cña cuéc c¸ch m¹ng tin häc lµm

cho c¸c luång t− t−ëng, c¸c s¶n phÈm v¨n ho¸ ®−îc truyÒn b¸ nhanh chãng vµ

réng kh¾p, ¶nh h−ëng ®Õn c¸c quan hÖ truyÒn thèng vµ c¸c chuÈn mùc x· héi

vèn t−¬ng ®èi æn ®Þnh, t¹o nªn nh÷ng mçi quan hÖ x· héi míi.

Trong xu thÕ quèc tÕ ho¸, dï muèn hay kh«ng, c¸c quèc gia còng ph¶i

më cöa hoµ nhËp chung víi thÕ giíi hiÖn ®¹i. ChÝnh nh÷ng nh©n tè míi cña

thêi ®¹i ®· t¹o nªn nh÷ng mçi quan hÖ míi cã ¶nh h−ëng s©u s¾c ®Õn c¸c quan

hÖ truyÒn thèng.

Víi xu thÕ toµn cÇu ho¸ hiÖn nay, nhiÒu quèc gia ®· biÕt ®i t¾t ®ãn ®Çu,

biÕt kÕt hîp gi÷a tuÇn tù vµ nh¶y vät, nhanh chãng biÕn c«ng nghÖ nhËp thµnh

c«ng nghÖ cña chÝnh m×nh, hiÖn ®¹i ho¸ c¸c c«ng nghÖ truyÒn thèng. C¸c

quèc gia nµy ®· rÊt thµnh c«ng trong viÖc héi nhËp mµ gi÷ ®−îc b¶n s¾c riªng

cña d©n téc m×nh.

ë níc ta, tr−íc t¸c ®éng, m¹nh mÏ cña c¸c yÕu tè thêi ®¹i, vÒ c¬ b¶n

nh÷ng yÕu tè nµy gãp phÇn tÝch cùc vµo viÖc h×nh thµnh nh÷ng con ng−êi

n¨ng ®éng, cã tri thøc tæng hîp, cã kh¶ n¨ng thÝch øng cao víi m«i tr−êng vµ

n¨ng lùc lµm chñ tù nhiªn, lµm chñ x· héi, lµm chñ b¶n th©n t¨ng lªn râ rÖt,

t¹o tiÒn ®Ò cho viÖc h×nh thµnh lèi sèng míi lµnh m¹nh víi nh÷ng phÈm chÊt

®¹o ®øc míi cña con ng−êi ViÖt Nam hiÖn ®¹i.

Nh− vËy, kinh tÕ thÞ tr−êng t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn mäi mÆt cña ®êi sèng

x· héi, ®Æc biÖt lµ ¶nh h−ëng s©u s¾c ®Õn lèi sèng, ®¹o ®øc x· héi, cã nh÷ng

t¸c ®éng lµm thay ®æi nh÷ng gi¸ trÞ, chuÈn mùc sèng theo h−íng tÝch cùc,

Nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc cña nã ®ang ®em l¹i mét nÒn t¶ng vËt chÊt ph¸t triÓn

cao, c¬ së x· héi lµm n¶y sinh nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc tÝch cùc, h×nh thµnh lèi

sèng lµnh m¹nh.

Sau ®©y lµ mét vµi sè liÖu tham kh¶o gióp chóng ta thÊy râ h¬n sù

chuyÓn ®æi c¬ chÕ kinh tÕ ë n−íc ta lµ phï hîp qui luËt vµ cã nhiÒu t¸c dông

tÝch cùc.

192

BiÓu 1: KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ t¸c ®éng cña chÝnh s¸ch më cöa ®èi víi mét sè

mÆt cña ®êi sèng con ng−êi ViÖt Nam

Ch−a

Stt

C¸c mÆt kh¶o s¸t

Tèt lªn

KÐm ®i

thay ®æi

(% tèng sè ng−êi tr¶ lêi)1

1 Møc sèng tiªu dïng 12,6 86,5 0,7

2 Møc h−ëng thô v¨n ho¸ tinh thÇn 16,2 80,2 2,8

3 Thu thËp 16,8 79,2 3,3

4 Häc tËp, ph¸t triÓn tµi n¨ng 18,5 77,3 3,2

5 Tù do c¸ nh©n 23,0 74,6 1,3

6 Quan hÖ gia ®×nh 29,8 60,5 8,4

7 Quan hÖ b¹n bÌ 28,8 60,0 10,5

8 §¹o ®øc, lèi sèng 31,0 53,5 15,0

9 TrËt tù, an ninh, an toµn 27,6 43,7 28,4

KÕt qu¶ trªn cho thÊy, nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc cña c¬ chÕ thÞ tr−êng ë

n−íc ta.

Song bªn c¹nh nh÷ng yÕu tè tÝch cùc nªu trªn, kinh tÕ thÞ tr−êng còng cã

nhiÒu h¹n chÕ vµ ®ang cã nhiÒu t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn lèi sèng, ®êi sèng ®¹o

®øc x· héi mµ biÓu hiÖn râ nÐt nhÊt cña nã lµ xu h−íng coi th−êng c¸c gi¸ trÞ

®¹o ®øc, v¨n ho¸ truyÒn thèng, ®Ò cao lèi sèng vÞ kû, thùc dông, c¸ nh©n chñ

nghÜa, sïng ngo¹i, thËm chÝ bÊt chÊp ®¹o lý, nghÜa t×nh... Héi nghÞ lÇn thø

n¨m, Ban chÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng kho¸ VIII ®· nhËn ®Þnh vÒ thùc tr¹ng

®¹o ®øc, lèi sèng ë níc ta nh− sau: “TÖ sïng b¸i n−íc ngoµi, coi th−êng

nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ d©n téc, ch¹y theo lèi sèng thùc dông, c¸ nh©n, vÞ kû

®ang g©y h¹i ®Õn thuÇn phong mü tôc cña d©n téc”2. Theo mét nghiªn cøu,

1 Ch−¬ng tr×nh KHCN cÊp nhµ n−íc “Con ngêi ViÖt Nam - môc tiªu vµ ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi” (KX.07), Nghiªn cøu con ng−êi, gi¸o dôc, ph¸t triÓn vµ thÕ kû XXI, Kû yÕu Héi nghÞ Khoa häc quèc tÕ tõ 27-29/7/1994 t¹i Hµ Néi, 1995, tr. 85

2 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam (1998), Héi nghÞ lÇn thø n¨m, Ban chÊp hµnh Trung −¬ng kho¸ VIII, Nxb.

ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi, tr. 46.

kh¶o s¸t cña Uû ban thanh niªn thµnh phè Hå ChÝ Minh tiÕn hµnh trªn 1.800

193

thanh niªn cña 9 tr−êng ®¹i häc, 6 tr−êng phæ th«ng trung häc vµ häc nghÒ, 2

xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp, 16 ph−êng x· cña 6 quËn ë thµnh phè Hå ChÝ Minh tõ

th¸ng 9/1994 ®Õn th¸ng 4/1995, cho thÊy: 40,75% hoµn toµn kh«ng biÕt lÞch

sö sù kiÖn hoÆc lai lÞch nh©n vËt lÞch sö mµ ®−êng phè m×nh ®ang sèng hoÆc

tr−êng m×nh ®· (®ang) theo häc mang tªn; 43% cho r»ng ViÖt Nam lµ quèc

gia cã h¬n 100 d©n téc kh¸c nhau; 23% kÓ sai hoÆc kh«ng kÓ ®−îc tªn mét

danh nh©n v¨n ho¸ hoÆc danh t−íng trong lÞch sö d©n téc; 60% kÓ sai hoÆc

kh«ng kÓ tªn ®−îc mét di tÝch lÞch sö v¨n ho¸ hoÆc mét di tÝch lÞch sö c¸ch

m¹ng trªn ®Þa bµn thµnh phè Hå ChÝ Minh.1

LÊy lîi Ých lµm ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn, kinh tÕ thÞ tr−êng kÝch thÝch

m¹nh mÏ viÖc t×m kiÕn lîi nhuËn tèi ®a. §iÒu nµy dÔ dÉn ®Õn viÖc ®Ò cao qu¸

møc lîi Ých c¸ nh©n, chØ nhÊn m¹nh lîi Ých kinh tÕ mµ hËu qu¶ lµ r¬i vµo chñ

nghÜa c¸ nh©n, lèi sèng thùc dông, v« ®¹o ®øc. ë ®ã con ng−êi dÔ bÞ biÕn

thµnh n« lÖ cña ®ång tiÒn. V× tiÒn, ng−êi ta cã thÓ bÊt chÊp ®¹o lý, ph¸p luËt,

quyÕt t©m lµm giµu b»ng mäi gi¸, mäi c¸ch, kÓ c¶ ph¶i chµ ®¹p lªn lîi Ých

chÝnh ®¸ng cña ng−êi kh¸c hä còng ch¼ng tõ. Tõ ®©y, c¸c tÖ n¹n x· héi nh−

tham nhòng, lµm gi¶, bu«n lËu, lõa ®¶o…ph¸t sinh vµ hoµnh hµnh trong x·

héi. Ch−¬ng tr×nh Thêi sù ph¸t lóc 19h ngµy 09 th¸ng 12 n¨m 2007 cho biÕt:

n¨m 2007, ph¸t hiÖn gÇn 500 vô tham nhòng, trong ®ã 406 vô bÞ khëi tè.

Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nhiÒu vô tham nhòng lín ®· bÞ phanh phui mµ “qui

m«” vµ “tÇm cì” cña chóng kh«ng khái khiÕn chóng ta ph¶i giËt m×nh, ch¼ng

h¹n: vô ¸n “ch¹y” h¹n ng¹ch hµng dÖt may t¹i Bé Th−¬ng m¹i, nhiÒu c¸n bé

cao cÊp cña Bé nµy còng “nhóng chµm”, trong ®ã cã c¶ Nguyªn Thø tr−ëng

Mai V¨n D©u víi sè tiÒn nhËn hèi lé lªn ®Õn nhiÒu ngµn USD… Vô ¸n t¹i

PMU18 víi nh÷ng téi danh: lîi dông chøc vô g©y hËu qu¶ nghiªm träng, ®¸nh

b¹c, hèi lé… cña nh÷ng “«ng” Tæng Gi¸m ®èc, Gi¸m ®èc tõng lµm d− luËn

x«n xao, bëi v×, trong khi nhiÒu ng−êi d©n cßn c¬ hµn, gian khã th× vÞ Tæng

1 NguyÔn Minh Hoµ, B¶o tån vµ ph¸t triÓn v¨n ho¸ truyÒn thèng trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸, ®«

thÞ ho¸ ë thµnh phè Hå ChÝ Minh, T¹p chÝ Th«ng tin lý luËn sè 10-1995, tr..22.

Gi¸m ®èc nä l¹i cã biÖt danh lµ “con b¹c triÖu ®«” khi cã thÓ ®¸nh b¹c hµng

194

triÖu USD mçi ngµy. liÖu «ng ta cã thÓ lÊy ®©u ra nhiÒu tiÒn nh− vËy ®Ó bµi

b¹c, nÕu kh«ng ph¶i lµ tõ lîi dông chøc vô, tham nhòng?... Khi ®ång tiÒn trë

nªn cã søc m¹nh “v« biªn” cã thÓ biÕn tÊt c¶ thµnh hµng ho¸, thµnh c¸i cã thÓ

®æi ch¸c, mua b¸n th× tiÒn kh«ng ®¬n thuÇn lµ vËt ngang gi¸ chung trong l−u

th«ng mµ nã ®· trë thµnh thø ®éc tè bµo mßn nh©n tÝnh, biÕn con ng−êi thµnh

nh÷ng tªn téi ph¹m ghª tëm nhÊt.

Do tÝnh chÊt khèc liÖt cña nã, kinh tÕ thÞ tr−êng võa lµ nguyªn nh©n, võa

lµ ®iÒu kiÖn dÉn ®Õn sù ph©n ho¸ giµu nghÌo mét c¸ch nhanh chãng. Qu¸ tr×nh

c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Èy m¹nh qu¸ tr×nh ®« thÞ ho¸, kÐo theo sù

ph©n tÇng x· héi nhanh chãng, ®Èy kho¶ng c¸ch gi÷a thµnh thÞ nhÊt lµ c¸c ®«

thÞ lín víi n«ng th«n, vïng s©u, vïng xa ngµy cµng réng. §Õn thêi ®iÓm hiÖn

t¹i, trong khi ë c¸c ®« thÞ lín nh− Hµ Néi, thµnh phè Hå ChÝ Minh, ng−êi ta

l−¬ng th¸ng 7-10 triÖu ®ång kh«ng ph¶i lµ chuyÖn hiÕm, th× ë nhiÒu khu vùc

vïng s©u, vïng xa, mçi lao ®éng chÝnh cã thÓ chØ kiÕm ®−îc 10.000 - 15.000

®ång/1ngµy, thËm chÝ Ýt h¬n hoÆc kh«ng thÓ lµm g× ra tiÒn... NÕu t×nh tr¹ng

nµy kÐo dµi sÏ dÉn ®Õn sù ph©n ho¸ giai cÊp míi lµm bÊt æn vÒ chÝnh trÞ, chÖch

h−íng x· héi chñ nghÜa.

Bªn c¹nh nh÷ng mÆt tÝch cùc, t¸c ®éng theo chiÒu híng ng−îc l¹i cña xu

thÕ toµn cÇu ho¸ trong c¬ chÕ thÞ tr−êng ®èi víi c¸c gi¸ trÞ x· héi, ®èi víi con

ng−êi kh«ng ph¶i lµ Ýt. Sù tiÕp cËn víi thÕ giíi mét c¸ch nhanh chãng, dÔ

dµng, ®a chiÒu, ®a diÖn còng lµ ®iÒu kiÖn ®Ó lèi sèng xa l¹, thËm chÝ c¸c ph¶n

gi¸ trÞ tõ bªn ngoµi tÊn c«ng vµo vµ tÊt nhiªn, kh«ng thÓ kh«ng cã nh÷ng

ng−êi bÞ chóng h¹ gôc… C¸ch m¹ng khoa häc vµ c«ng nghÖ lµm cho trÝ tuÖ

con ng−êi ph¸t triÓn ch−a tõng thÊy nh−ng nã còng lµm cho t− duy cña con

ng−êi h×nh nh− trë nªn kh« khan, c«ng thøc h¬n, xóc c¶m ®¹o ®øc cña con

ng−êi trë nªn nh¹t nhÏo h¬n, l¹nh lïng, sßng ph¼ng h¬n…

Ngoµi ra, trong qu¸ tr×nh héi nhËp, kh«ng ph¶i bao giê c¸c n−íc ph¸t

triÓn còng v« t−, thiÖn chÝ chuyÓn giao c«ng nghÖ hiÖn ®¹i mµ hä th−êng t×m

c¸ch biÕn c¸c n−íc ph¸t triÓn thµnh “b·i r¸c” cña c«ng nghÖ l¹c hËu, hoÆc

chuyÓn giao c«ng nghÖ kÌm víi nh÷ng ®iÒu kiÖn chÝnh trÞ x· héi nµo ®ã. §i

195

liÒn víi t×nh tr¹ng trªn cßn lµ sù du nhËp cña c¸c quan ®iÓm, c¸c häc thuyÕt l¹,

tr¸i ng−îc víi truyÒn thèng ®¹o ®øc tèt ®Ñp cña d©n téc, t¹o thµnh nh÷ng thang

gi¸ trÞ ph¶n v¨n ho¸, ph¶n ®¹o ®øc, kÝch thÝch con ng−êi ham muèn h−ëng l¹c,

t¹o ra thø quan niÖm sèng cho phÐp lµm mäi chuyÖn, tiÒn b¹c lµ c¸i quyÕt ®Þnh

mäi vÊn ®Ò, lßng nh©n ¸i, cã sau nh−êng chç cho chñ nghÜa c¸ nh©n, vÞ kû, thÊp

hÌn…Quan ®iÓm sèng nh− vËy lµ thï ®Þch víi lu©n lý, gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn

thèng cña d©n téc.

Sù biÕn ®æi nhanh chãng cña c¸c chuÈn mùc hµnh vi øng xö, nh÷ng gi¸ trÞ

x· héi dÉn ®Õn t×nh tr¹ng ng−êi lín tuæi ngµy cµng suy gi¶m kh¶ n¨ng thÝch

nghi víi c¸i hiÖn ®¹i trong khi ®ã thÕ hÖ trÎ vèn n¨ng ®éng, nh¹y c¶m víi c¸i

míi, cã kh¼ n¨ng tiÕp thu nhanh chãng nh÷ng quan niÖm míi, lèi sèng míi, tõ

®ã dÔ t¹o ra xung ®ét gi÷a c¸c thÕ hÖ.

Trong xu thÕ toµn cÇu ho¸, më cöa ®Ó tiÕp nhËn c¸i hiÖn ®¹i lµ mét tÊt

yÕu. Tuy nhiªn, nh− thÕ kh«ng cã nghÜa lµ ph¶i chÊp nhËn mét c¸ch v« ®iÒu

kiÖn mäi yÕu tè ngo¹i lai. Häc hái c¸i míi, c¸i hay, ¸p dông c¸i hiÖn ®¹i mét

c¸ch hîp lý lµ rÊt cÇn thiÕt cho sù ph¸t triÓn cña ®Êt n−íc, cña d©n téc, nh−ng

ph¶i cã ý thøc gi÷ g×n c¸i cèt lâi tèt ®Ñp cña truyÒn thèng d©n téc, cã nh− vËy,

chóng ta míi x©y dùng ®−îc lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cña con ng−êi míi x·

héi chñ nghÜa.

Sù ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng ë n−íc ta trong nh÷ng n¨m qua còng ®·

dÉn ®Õn nh÷ng biÕn ®æi nhÊt ®Þnh trong lèi sèng, chuÈn mùc sèng, thang gi¸ trÞ

®¹o ®øc. §iÒu nµy cã thÓ nhËn thÊy th«ng qua c¸c tµi liÖu tham kh¶o sau ®©y:

196

BiÓu 2: KÕt qu¶ ®iÒu tra ®Æc ®iÓm nh©n c¸ch tr−íc thêi më cöa

STT

C¸c ®iÓm

tÝnh theo % tæng sè ng−êi tr¶ lêi1

%

ChÞu ®ùng gian khæ 66,6 1

H−íng vµo nh÷ng gi¸ trÞ tËp thÓ - x· héi lµ chÝnh 65,4 2

61,4 3 Ýt biÕt tÝnh to¸n hiÖu qu¶ kinh tÕ

61,1 4 KÐm n¨ng ®éng trong s¶n xuÊt vµ øng xö

Trung b×nh chñ nghÜa trong häc tËp, c«ng t¸c 53,2 5

Sèng nÆng vÒ t×nh nghÜa 49,2 6

ThÝch b×nh qu©n cµo b»ng 47,9 7

CÇu an, sî phiªu l−u, m¹o hiÓm 43,6 8

BiÓu 3: KÕt qu¶ ®iÒu tra ®Æc ®iÓm nh©n c¸ch sau thêi më cöa

C¸c ®iÓm

STT

(tõ 1986 l¹i ®©y)2

%

BiÕt tÝnh to¸n hiÖu qu¶ kinh tÕ 85,0 1

§ßi hái møc tiªu dïng ngµy cµng cao 81,1 2

ChÊp nhËn ganh ®ua, c¹nh tranh 80,1 3

H¨ng say thi ®ua häc tËp thay cho trung b×nh chñ nghÜa 64,5 4

H−íng vµo nh÷ng lîi Ých c¸ nh©n lµ chÝnh 62,2 5

D¸m chÊp nhËn phiªu lu m¹o hiÓm 61,3 6

ChÊp nhËn ph©n ho¸ giµu nghÌo 59,0 7

Tõ c¸c sè liÖu cña biÓu 2 vµ biÓu 3, ta cã thÓ thÊy xu h−íng biÕn ®æi cña

c¸c gi¸ trÞ nh©n c¸ch con ng−êi ViÖt Nam tr−íc vµ sau ®æi míi nh− sau:

- Tõ con ng−êi Ýt biÕt tÝnh to¸n ®Õn biÕt tÝnh to¸n hiÖu qu¶ kinh tÕ.

1 S®d, tr.90 2 S®d, tr.90

- Tõ chÞu ®ùng gian khæ ®Õn ®ßi hái møc tiªu dïng hµng ngµy cµng cao.

197

- Tõ kÐm n¨ng ®éng ®Õn chÊp nhËn c¹nh tranh.

- Tõ t− t−ëng b×nh qu©n chñ nghÜa ®Õn h¨ng say lao ®éng, häc tËp.

- Tõ h−íng vµo lîi Ých tËp thÓ - x· héi lµ chÝnh ®Õn h−íng vµo lîi Ých c¸

nh©n lµ chÝnh.

- Tõ cÇu an ®Õn chÊp nhËn m¹o hiÓm.

- Tõ sèng nÆng vÒ t×nh nghÜa ®Õn chç coi träng lîi Ých vËt chÊt, lîi Ých kinh tÕ.

Theo kÕt qu¶ ®iÒu tra x· héi trong ®Ò tµi KX 07 - 04 “Gi¸ trÞ - ®Þnh

h−íng gi¸ trÞ nh©n c¸ch vµ gi¸o dôc gi¸ trÞ” do c¸c nhµ khoa häc: NguyÔn

Quang UÈn, NguyÔn Th¹c, M¹c V¨n Trang tiÕn hµnh th× cã 10 ®iÓm nh©n

c¸ch ®−îc cho lµ quan träng nhÊt, trong ®ã, 6 ®iÓm cã tû lÖ % sè ng−êi ®−îc

hái ®¸nh gi¸ cao nhÊt lµ:

1. Cã tr×nh ®é häc vÊn réng : 75,7%

2. Sèng cã t×nh nghÜa : 52,7%

3. Cã kh¶ n¨ng tæ chøc qu¶n lý : 51,9%

4. Lµm viÖc tËn t©m, cã tr¸ch nhiÖm : 51,3%

5. S¸ng t¹o trong lao ®éng, häc tËp : 50,3%

6. BiÕt nhiÒu nghÒ, t¹o mét nghÒ : 50,2%.

§©y lµ nh÷ng ®Æc ®iÓm nh©n c¸ch hÕt søc c¬ b¶n cña con ng−êi, phï hîp

víi yªu cÇu cña thùc tiÔn ®æi míi. Nh÷ng gi¸ trÞ nµy biÓu hiÖn sù kÕt hîp gi÷a

truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i.

Tuy nhiªn, ë kÕt qu¶ ®iÒu nµy còng cho thÊy mét sù thËt cÇn c¶nh b¸o

qua nh÷ng chØ sè thÊp vÒ c¸c vÊn ®Ò sau:

1. Cã niÒm tin vµo §¶ng vµ Nhµ n−íc : 38,3%

2. Cã lèi sèng lµnh m¹nh : 36,9%

3. Cã ý thøc vµ hµnh vi s½n sµng b¶o vÖ ®éc lËp chñ quyÒn quèc gia:

35,2%

4. BiÕt gi÷ g×n vµ ph¸t huy tinh hoa v¨n ho¸ d©n téc : 32,2%

5. Cã ý thøc ®Þnh h−íng XHCN trong mäi ho¹t ®éng : 12,0%

198

B¶n th©n c¸c con sè trªn kh«ng thÓ lµ toµn bé c¨n cø ®Ó kh¼ng ®Þnh,

nh−ng vÒ ®¹i thÓ chóng còng gióp chóng ta hiÓu ®−îc mét c¸ch kh¸ c¬ b¶n sù

biÕn ®éng cña c¸c chuÈn mùc sèng, lèi sèng trong thêi kú ®æi míi víi nÒn

kinh tÕ thÞ tr−êng.

Qua c¸c sè liÖu tham kh¶o, tõ thùc tÕ cuéc sèng hiÖn nay, cho phÐp

chóng ta cã mét nhËn ®Þnh sau ®©y:

- Sù chuyÓn ®æi sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®· cã t¸c ®éng s©u s¾c tíi

mäi mÆt cña ®êi sèng x· héi, ®Æc biÖt lµ t¹o ra sù biÕn ®æi cña c¸c chuÈn mùc

sèng, lèi sèng. §ã lµ mét qu¸ tr×nh biÕn ®æi hîp qui luËt. Sù biÕn ®æi cña

chuÈn mùc sèng, thang gi¸ trÞ ®¹o ®øc lµ hÕt søc phøc t¹p theo nhiÒu chiÒu

h−íng: tÝch cùc, tiªu cùc, th¸i qu¸, thËm chÝ cã c¶ sù ®¶o lén.

- Nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc, lèi sèng ®îc lùa chän, c¬ b¶n lµ phï hîp víi

truyÒn thèng ®¹o ®øc cña d©n téc, víi lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i vµ phï hîp víi

c«ng cuéc ®æi míi. Bëi lÏ, chóng cã sù kÕt hîp gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i,

d©n téc vµ nh©n lo¹i; ®ång thêi còng chøng tá r»ng ®a sè nh©n d©n ta vÉn coi

träng, gi÷ g×n vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n téc, nh−ng còng s½n

sµng h−íng tíi tiÕp thu nh÷ng gi¸ trÞ tÝch cùc cña thêi ®¹i, cña nh©n lo¹i.

- Bªn c¹nh ®ã cßn cã mét sè biÓu hiÖn ®¸ng lo ng¹i: “Tõ chç coi träng

c¸c gi¸ trÞ chÝnh trÞ - x· héi ch¹y sang cùc c¸c gi¸ trÞ kinh tÕ, vËt chÊt, tõ chç

lÊy con ng−êi x· héi - tËp thÓ lµm mÉu mùc sang chç qu¸ nÆng nÒ con ng−êi

c¸ nh©n, thËm chÝ c¸ nh©n chñ nghÜa. Trong quan hÖ vÒ nh©n c¸ch bao gåm

®øc vµ tµi, tõ chç lÊy ®øc lµm gèc chuyÓn sang coi nhÑ ®¹o ®øc, tõ chç lªn ¸n

ng−êi giµu, ®Õn chç qu¸ u ¸i ng−êi giµu, tõ chç sèng v× lý −tëng ®Õn chç qu¸

thùc dông…NhiÒu gi¸ trÞ truyÒn thèng bÞ coi th−êng, mét sè thuÇn phong mü

tôc bÞ x©m ph¹m…”1

- Cã nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng ®· lçi thêi, bÞ g¹t bá nh−ng còng

cã nh÷ng gi¸ trÞ míi ®−îc kh¼ng ®Þnh vµ ®Ò cao nh−: coi träng nh÷ng gi¸ trÞ c¸

nh©n, n¨ng ®éng, d¸m nghÜ, d¸m lµm…

199

- §èi víi c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng, cã hai xu h−íng tù ph¸t, ®ã lµ: xu

h−íng tuyÖt ®èi ho¸ c¸i hiÖn ®¹i, quay l−ng víi truyÒn thèng, ch¹y theo ®ång

tiÒn, ®ua ®ßi lèi sèng bªn ngoµi. Ngîc l¹i cã xu h−íng tuyÖt ®èi ho¸ truyÒn

thèng, coi nhÑ c¸i hiÖn ®¹i, tõ ®ã quay vÒ víi truyÒn thèng, víi c¸c tËp tôc cæ

truyÒn, víi lèi sèng cò vµ qua ®ã, kh«i phôc c¶ nh÷ng truyÒn thèng l¹c hËu,

nh÷ng hñ tôc…

Nh− thÕ, cã thÓ nãi, mÆc dï víi sù t¸c ®éng m¹nh mÏ cña kinh tÕ thÞ

tr−êng, c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc, lèi sèng, chuÈn mùc sèng cã nh÷ng biÕn ®æi kh¸

s©u s¾c theo nhiÒu chiÒu h−íng, trong ®ã cã c¶ nh÷ng biÕn dæi theo xu h−íng

tiªu cùc, nh−ng nh×n chung, nh÷ng gi¸ trÞ, chuÈn mùc ®¹o ®øc phï hîp víi lèi

sèng d©n téc - hiÖn ®¹i vÉn ®−îc ®a sè nh©n d©n thõa nhËn, g×n gi÷ vµ ph¸t

huy. C¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng vÉn cã ¶nh h−ëng s©u s¾c trong ®êi sèng

®¹o ®øc x· héi, ®ång thêi, con ng−êi ViÖt Nam hiÖn ®¹i còng kh«ng “®ãng

cöa, khÐp kÝn” víi thÕ giíi mµ ®· cã ý thøc v−¬n ra tiÕp cËn vµ tiÕp thu nh÷ng

gi¸ trÞ tiÕn bé cña nh©n lo¹i, gãp phÇn lµm phong phó thªm b¶n s¾c v¨n ho¸

ViÖt Nam, tiÕp tôc tõng b−íc h×nh thµnh vµ hoµn thiÖn lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i.

VÊn ®Ò cÇn kh¼ng ®Þnh ë ®©y lµ, dï cã sù xuÊt hiÖn cña nh÷ng quan niÖm

míi vÒ lèi sèng, chuÈn mùc sèng nh−ng kh«ng ai cã thÓ phñ nhËn ®−îc vai trß

nÒn t¶ng cña c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng trong ®êi sèng ®¹o ®øc tinh thÇn

x· héi, trong qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i. Mét hÖ thèng ®¹o

®øc x· héi sÏ kh«ng thÓ ph¸t triÓn nÕu g¹t bá ®¹o døc truyÒn thèng vµ kh«ng h-

−íng tíi môc tiªu ngµy cµng ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn con ng−êi. Ph¸t triÓn mµ

xa rêi céi nguån d©n téc nhÊt ®Þnh sÏ bÞ tha ho¸. Nhµ th¬ Gamdatèp (Liªn x«

cò) ®· nãi mét c¸ch rÊt h×nh ¶nh: NÕu x©y dùng nÒn v¨n ho¸ míi, ®¹o ®øc míi

mµ xa rêi nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng sÏ lµm mÊt ®i b¶n s¾c d©n téc,

®¸nh mÊt m×nh, “trë thµnh bãng mê, hoÆc b¶n sao chÐp cña ng−êi kh¸c”…

Tuy nhiªn gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng kh«ng bao giê t¸i hiÖn mét c¸ch

nguyªn xi, nã cã thÓ tån t¹i d−íi h×nh thøc cò nhng néi dung ®· ®−îc c¶i biÕn.

1 NghÞ quyÕt cña Bé ChÝnh trÞ vÒ mét sè ®Þnh h−íng trong c«ng t¸c t− t−ëng hiÖn nay, 1993, Hµ Néi, tr. 43 - 44. 200

Cã nh− thÕ, truyÒn thèng míi trë thµnh c¸i tr−êng tån cïng lÞch sö. T×m hiÓu

t− t−ëng ®¹o ®øc Hå ChÝ Minh, chóng ta thÊy Ng−êi lµ mét mÉu mùc trong

viÖc kÕ thõa vµ ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n téc. §èi víi

Ng−êi, viÖc kÕ thõa c¸c truyÒn thèng nãi chung vµ gi¸ trÞ ®¹o døc truyÒn

thèng nãi riªng cÇn ph¶i thùc hiÖn theo ph−¬ng thøc:

“§êi sèng míi kh«ng ph¶i c¸i g× còng bá hÕt, kh«ng ph¶i c¸i g× còng lµm míi.

C¸i g× mµ xÊu th× ph¶i bá…

C¸i g× cò mµ kh«ng xÊu nh−ng phiÒn phøc th× ph¶i söa ®æi l¹i cho hîp lý.

C¸i g× cò mµ tèt th× ph¶i ph¸t triÓn thªm…

Trong t− t−ëng ®¹o ®øc Hå ChÝ Minh, nguyªn t¾c kÕ thõa ®−îc vËn dông

mét c¸ch thuÇn nhuyÔn vµ trë thµnh mét nguyªn t¾c cã tÝnh chÊt chØ ®¹o trong

sù tiÕp thu c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng vµ nh©n lo¹i ®Ó x©y dùng lèi sèng

míi - lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i.

Qu¸ khø hiÖn t¹i, t−¬ng lai lµ mét dßng ch¶y liªn tôc. Kh«ng cã c¸i míi

ch©n chÝnh nµo ra ®êi bªn ngoµi nÒn mãng cña truyÒn thèng. Ngµy nay, trong

qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i, cÇn ph¶i t«n träng vµ ph¸t huy

cao ®é nh÷ng g× tèt ®Ñp trong qu¸ khø vinh quang cña d©n téc. Gi¸ trÞ ®¹o ®øc

truyÒn thèng kh«ng ph¶i lµ c¸i cÇn phñ ®Þnh, lo¹i bá trong qu¸ tr×nh x©y dùng

lèi sèng míi, mµ nã lµ c¸i cÇn ph¶i ®−îc kh«i phôc vµ ph¸t triÓn gi¸ trÞ ®Ých

thùc cña nã trªn lËp tr−êng, cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ phôc vô cho yªu

cÇu cña sù nghiÖp c¸ch m¹ng cña §¶ng vµ nh©n d©n ta.

Víi môc tiªu x©y dùng ®Êt n−íc giµu m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ,

v¨n minh, theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, tÊt yÕu chóng ta ph¶i x©y dùng

mét nÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc, lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i.

Tuy nhiªn trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng n¨ng ®éng hiÖn nay víi tÊt c¶ nh÷ng

mÆt tÝch cùc vµ tiªu cùc cña nã, ®Ó thùc hiÖn ®−îc nh÷ng nhiÖm vô to lín ®ã,

®ßi hái chóng ta ph¶i hÕt søc nç lùc, tÝch cùc, chñ ®éng trong viÖc ph¸t huy

nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng, ®ång thêi, tiÕp thu cã chän läc tinh hoa v¨n ho¸

nh©n lo¹i.

Chñ nghÜa c¸ nh©n, lèi sèng thùc dông 201

TS. NguyÔn Nam Th¾ng*

vµ sù suy tho¸i nh©n tÝnh ë n−íc ta hiÖn nay

Trong nh÷ng n¨m qua, nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng n−íc ta ph¸t triÓn ®a d¹ng

phong phó vµ ngµy cµng n¨ng ®éng h¬n. Møc sèng cña ng−êi d©n ®−îc n©ng

cao râ rÖt. Qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸, héi nhËp quèc tÕ ®ang mang ®Õn cho ng−êi

d©n nhiÒu c¸i míi, c¸i hiÖn ®¹i tõ thÕ giíi bªn ngoµi. Nh−ng còng chÝnh qu¸

tr×nh ph¸t triÓn nµy ®· t¹o nªn nh÷ng biÕn ®æi, thËm chÝ th¸i qu¸ trong nhËn

thøc vÒ c¸c gi¸ trÞ, chuÈn mùc, ®¹o ®øc, lèi sèng c¸ nh©n vµ céng ®ång.

Trong x· héi ta, vÒ c¬ b¶n, ®ang diÔn ra cuéc ®Êu tranh gi÷a hai lèi

sèng. Mét bªn lµ lèi sèng cã lý t−ëng, lµnh m¹nh, trung thùc, sèng b»ng lao

®éng cña m×nh, cã ý thøc t«n träng vµ b¶o vÖ cña c«ng, ch¨m lo lîi Ých tËp thÓ

vµ ®Êt n−íc, ®ã lµ lèi sèng tèt ®Ñp. Bªn kia lµ chñ nghÜa c¸ nh©n, lèi sèng thùc

dông, dèi tr¸, Ých kû, ¨n b¸m, ch¹y theo ®ång tiÒn, bÊt chÊp ®¹o lý vµ ph¸p

luËt, th¸c lo¹n vµ mÊt nh©n tÝnh. Lèi sèng tèt ®Ñp ®· ®−îc nãi ®Õn ë phÇn trªn,

ë ®©y chóng t«i tËp trung lµm s¸ng tá nh÷ng biÓu hiÖn tiªu cùc cña chñ nghÜa

c¸ nh©n, thùc dông, th¸c lo¹n, mÊt nh©n tÝnh ®ang hiÖn diÖn trong x· héi ta.

§Ó kh¼ng ®Þnh ®êi sèng hiÖn thùc vµ vÞ thÕ cña tõng c¸ thÓ trong x· héi

th× viÖc quan t©m ®Õn lîi Ých, tr−íc hÕt lµ lîi Ých vËt chÊt vµ ý thøc vÒ c¸ nh©n

víi nh÷ng nhu cÇu riªng, c¸ tÝnh riªng lµ viÖc lµm hîp quy luËt. Trong nÒn

kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, viÖc ®Ò cao c¸i t«i cña chñ thÓ

mang nh©n c¸ch lµ ®iÒu hîp lý, tù nhiªn. §ã còng lµ yªu cÇu cña sù ph¸t triÓn

con ng−êi, x· héi, nh−ng mét khi nh÷ng vÊn ®Ò cña c¸ nh©n bÞ ®Èy tíi th¸i

qu¸, tuyÖt ®èi ho¸ nã, t¸ch rêi nã khái nh÷ng rµng buéc, chÕ −íc cña céng

®ång, dÉn ®Õn nh÷ng xung ®ét gi÷a lîi Ých riªng víi lîi Ých chung, gi÷a c¸

nh©n vµ x· héi, lµm xuÊt hiÖn nh÷ng lÖch l¹c trong c¸ch nghÜ vµ c¸ch sèng,

* Gi¶ng viªn Khoa TriÕt häc Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Khu vùc I, Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh

chÝnh Quèc gia Hå ChÝ Minh.

trong lµm viÖc vµ øng xö cña c¸ nh©n, thµnh chñ nghÜa c¸ nh©n, vÞ kû.

202

Chñ nghÜa c¸ nh©n n¶y sinh t©m lý sèng thùc dông, ®Ò cao mét chiÒu gi¸

trÞ vËt chÊt, c¸c ph−¬ng tiÖn vËt chÊt trong tiªu dïng, h−ëng thô. Thãi vô lîi, vÞ

kû, Ých kû chØ nh×n thÊy m×nh mµ “kh«ng nh×n thÊy ng−êi bªn c¹nh”, t×m mäi

c¸ch kiÕm lîi cho riªng m×nh, kh«ng cÇn mét th¸i ®é hµnh ®éng ph¶n t−, tù

nhËn thøc víi tinh thÇn tù phª ph¸n xem, quan ®iÓm, hµnh ®éng cña m×nh cã

g©y tæn h¹i cho ng−êi kh¸c kh«ng, cã lµm tæn h¹i cho x· héi kh«ng? Hµnh vi

t×m mäi c¸ch ®Ó vun vÐn cho riªng m×nh cã v« t×nh hay cè ý “dÉm ®¹p” lªn

“ng−êi bªn c¹nh” kh«ng? T¸ng tËn h¬n, kÎ c¸ nh©n chñ nghÜa th−êng döng

d−ng víi ng−êi kh¸c, bon chen, vïi dËp ng−êi kh¸c, tù ®¸nh mÊt lßng vÞ tha,

nh©n ¸i, bao dung ®èi víi con ng−êi. Víi chñ nghÜa c¸ nh©n, c¸i triÕt lý sèng

tiªu cùc, tr¸i ®¹o ®øc, thiÕu nh©n tÝnh ®· ®i vµo trong t− t−ëng vµ lèi sèng cña

hä: ai lo phËn nÊy, b»ng mäi gi¸ giµnh lÊy phÇn lîi, lµm giµu nhanh chãng, bÊt

chÊp ®¹o lý vµ ph¸p luËt, nguy h¹i cho ai còng kh«ng quan t©m, miÔn lµ m×nh

®−îc lîi. HiÖn nay quan niÖm vµ lèi sèng nh− thÕ ®· xuÊt hiÖn ë “mét bé phËn

kh«ng nhá” c¸n bé, ®¶ng viªn, c«ng chøc ë n−íc ta, nã lµm suy yÕu nh©n tÝnh,

biÕn d¹ng nh©n c¸ch, suy tho¸i ®¹o ®øc, thuÇn phong, mü tôc cña d©n téc.

BiÓu hiÖn vµ hËu qu¶ cña chñ nghÜa c¸ nh©n g©y ra trong x· héi ta hiÖn

nay cã nhiÒu møc ®é, tõ nhá tíi lín, tõ h¹i Ýt ®Õn h¹i nhiÒu, tõ tÇm th−êng ®Õn

®ª tiÖn, bØ æi… B¸o chÝ, th«ng tin ®¹i chung ®· ®−a nhiÒu tin, bµi vÒ ngé ®éc

thøc ¨n. Ng−êi n«ng d©n v× tham lîi nhá vµ thiÓn cËn ®a gi÷ l¹i cho gia ®×nh

m×nh luèng rau s¹ch ®Ó ¨n, cßn ®em ra chî nh÷ng rau, qu¶ cã nhiÔm ho¸ chÊt

do phun thuèc s©u vµ c¸c chÊt kÝch thÝch kh¸c cã h¹i cho søc khoÎ con ng−êi.

Ng−êi lµm bón phë vµ chÕ biÕn giß ch¶ còng vËy. Tham lîi nhá, tr−íc m¾t cho

m×nh mµ g©y h¹i cho ng−êi kh¸c nh−ng ng−êi ta vÉn th¶n nhiªn nh− kh«ng cã

chuyÖn g× x¶y ra. Bu«n b¸n chÊt hªr«in vµ c¸c thuèc l¾c, g©y nghiÖn vµ kÝch

thÝch c¶m gi¸c m¹nh trong c¸c vò tr−êng, sµn nh¶y còng lµ nh÷ng vÝ dô g©y

nhøc nhèi lßng ng−êi. TÖ nghiÖn hót ma tuý vµ m¹i d©m ®ang huû ho¹i nh©n

phÈm. N¹n ¨n bít vµ lÊy c¾p nguyªn vËt liÖu trong x©y dùng lµm lón, sôp nhµ

ë, c«ng tr×nh ®· x¶y ra ë nhiÒu n¬i. T×nh tr¹ng gian dèi, lµm hµng gi¶, bu«n

203

b¸n hµng lËu, tµng tr÷ hµng cÊm, truyÒn b¸ c¸c Ên phÈm ®åi truþ, ph¶n v¨n

ho¸, ®Çu ®éc t©m hån trÎ th¬ vµ ng−êi lín ®ang lan trµn trong cuéc sèng ®«

thÞ. C¸c m¸nh líi, thñ ®o¹n lõa ®¶o trªn th−¬ng tr−êng, n¹n cê b¹c, c¸ ®é,

thËm chÝ tæ chøc nh÷ng sßng b¹c lín, cã b¶o kª, cã vÖ sÜ, cã ®©m thuª chÐm

m−ín ®ßi nî, b¾t nî, c−íp ®o¹t vµ thanh to¸n lÉn nhau víi c¸c b¨ng nhãm x·

héi kiÓu giang hå vµ luËt rõng ®· xuÊt hiÖn ë c¸c thµnh phè. Nh÷ng vô gµi

chÊt næ g©y s¸t th−¬ng trong c¸c quµ tÆng b−u thiÕp, b−u phÈm còng ®· ®−îc

sö dông. XuÊt hiÖn nh÷ng hµnh vi b¹o lùc, ®e däa tèng tiÒn, b¾t cãc, thuª bän

c«n ®å, du thñ, du thùc ®Ó giÕt ng−êi, c−íp cña, dïng vò khÝ ®Ó tÊn c«ng c¸c

chñ hé kinh doanh giµu cã, nhÊt lµ c¸c tiÖm vµng. §©m chÐm nhau trong c¸c

tiÖm ¨n, c¸c nhµ hµng kh¸ch s¹n v× nh÷ng m©u thuÉn xung ®ét, c·i lén ®ang lµ

nh÷ng b»ng chøng cho thÊy sù léng hµnh cña c¸i ¸c, sù trçi dËy cña nh÷ng

b¶n n¨ng thó tÝnh. V× ®Êt ®ai, nhµ cöa tµi s¶n mµ con c¸i cã thÓ ®Èy bè mÑ vµo

sù c« ®¬n, ®au khæ, bÊt h¹nh, cã thÓ tranh giµnh, kiÖn tông nhau gi÷a nh÷ng

ng−êi ruét thÞt tr−íc toµn ¸n, cã thÓ h·m h¹i, s¸t h¹i tr¶ thï nhau. §óng nh−

Héi nghÞ Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng kho¸ VIII cña §¶ng ®· nhËn ®Þnh: “Lèi

sèng thùc dông, c¸ nh©n vÞ kû ®ang g©y h¹i ®Õn thuÇn phong mü tôc cña d©n

téc. Kh«ng Ýt tr−êng hîp v× ®ång tiÒn vµ danh vÞ mµ chµ ®¹p lªn t×nh nghÜa gia

®×nh, quan hÖ thÇy trß, ®ång chÝ, ®ång nghiÖp. Bu«n lËu vµ tham nhòng ph¸t

triÓn. Ma tuý, m·i d©m vµ c¸c tÖ n¹n x· héi kh¸c gia t¨ng. N¹n mª tÝn dÞ ®oan

kh¸ phæ biÕn. NhiÒu hñ tôc cò vµ míi lan trµn, nhÊt lµ trong viÖc c−íi, viÖc

tang, lÔ héi”1.

Sù tha ho¸ ®¹o ®øc nh− trªn ®· dÉn ®Õn hµng lo¹t c¸c vô ph¹m téi vµ

c¸c téi ph¹m tõ ng−êi lín ®Õn trÎ vÞ thµnh niªn, tõ mét bé phËn kh«ng nhá c¸n

bé, ®¶ng viªn ®Õn ng−êi d©n. §ã lµ hËu qu¶ cña chñ nghÜa c¸ nh©n, vÞ kû, vô

lîi vµ sù tha ho¸ mÊt nh©n tÝnh g¾n liÒn víi lèi sèng h−ëng l¹c, suy ®åi, sù

l−êi biÕng, phi lao ®éng, bu«ng th¶, lµm giµu bÊt chÝnh víi nh÷ng ®ång tiÒn

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn Héi nghÞ Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng lÇn thø n¨m kho¸ VIII,

Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi 1998, tr. 47.

nh¬ bÈn, téi lçi. Thãi vÞ kû, vô lîi lµ nguyªn nh©n cña hµnh vi øng xö bÊt chÊp

204

c¶ ®¹o lý, t×nh nghÜa, sù lÊn ¸t cña ®ång tiÒn cã søc vïi dËp, bãp chÕt c¶ nh÷ng

g× thuéc vÒ tinh thÇn, ®¹o ®øc con ng−êi. Tõ §¹i héi lÇn thø VII, §¶ng ta ®·

ph¸t hiÖn “mét bé phËn kh«ng Ýt c¸n bé, ®¶ng viªn cã chøc cã quyÒn, trong ®ã

cã c¶ nh÷ng ng−êi ®ãng gãp ®¸ng kÓ cho c¸c m¹ng còng bÞ sa ng· tho¸i

ho¸”1. §Õn Héi nghÞ Trung −¬ng n¨m kho¸ VIII, vÊn ®Ò vÉn ch−a ®−îc gi¶i

quyÕt mµ trë nªn “nghiªm träng h¬n”2. V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc

lÇn thø X cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam thõa nhËn: “Mét bé phËn kh«ng nhá

c¸n bé, ®¶ng viªn, kÓ c¶ mét sè c¸n bé chñ chèt c¸c cÊp, yÕu kÐm c¶ vÒ phÈm

chÊt vµ n¨ng lùc; thiÕu tÝnh chiÕn ®Êu vµ tinh thÇn b¶o vÖ quan ®iÓm ®−êng lèi

cña §¶ng, chÝnh s¸ch, ph¸p luËt cña Nhµ n−íc, gi¶m sót lßng tin, phai nh¹t lý

t−ëng; mét sè Ýt cã biÓu hiÖn bÊt m·n, mÊt lßng tin, nãi vµ lµm tr¸i víi quan

®iÓm cña §¶ng, vi ph¹m ph¸p luËt cña Nhµ n−íc. BÖnh c¬ héi, chñ nghÜa c¸

nh©n trong mét bé phËn c¸n bé, ®¶ng viªn cã chiÒu h−íng gia t¨ng; vÉn cßn

t×nh tr¹ng “ch¹y chøc”, “ch¹y quyÒn”, “ch¹y téi”, “ch¹y b»ng cÊp”. Tho¸i

ho¸, biÕn chÊt vÒ chÝnh trÞ, t− t−ëng, vÒ ®¹o ®øc, lèi sèng; tÖ quan liªu, tham

nhòng, s¸ch nhiÔu d©n trong mét bé phËn kh«ng nhá c¸n bé, ®¶ng viªn diÔn ra

nghiªm träng, kÐo dµi ch−a ®−îc ng¨n chÆn, ®Èy lïi, nhÊt lµ trong c¸c c¬ quan

c«ng quyÒn, c¸c lÜnh vùc x©y dùng c¬ b¶n, qu¶n lý ®Êt ®ai, qu¶n lý doanh

nghiÖp nhµ n−íc vµ qu¶n lý tµi chÝnh, lµm gi¶m lßng tin cña nh©n d©n ®èi víi

§¶ng. §ã lµ mét nguy c¬ lín liªn quan ®Õn sù sèng cßn cña §¶ng, uy tÝn cña

chÕ ®é”3. Nh÷ng ®iÒu trªn lµm chóng ta nhí ®Õn lêi c¶nh b¸o cña Chñ tÞch Hå

ChÝ Minh: “Mét d©n téc, mét §¶ng, mçi con ng−êi, ngµy h«m qua lµ vÜ ®¹i,

cã søc hÊp dÉn lín, kh«ng nhÊt ®Þnh h«m nay vµ ngµy mai vÉn ®−îc mäi

ng−êi yªu mÕn, ca ngîi, nÕu lßng d¹ kh«ng trong s¸ng n÷a, nÕu sa vµo chñ

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VII, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia,

Hµ Néi, 1991, tr.137-138.

2 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn Héi nghÞ Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng lÇn thø n¨m kho¸ VIII,

Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1998, tr. 46.

3 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø X, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia,

Hµ Néi, 2006, tr..263 - 264.

4 Hồ ChÝ Minh: Toµn tËp, tËp 12, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1996, tr.557-558.

nghÜa c¸ nh©n”4.

205

Sù tha ho¸ ®¹o ®øc, lèi sèng sa ®o¹ ë ng−êi lín, nh÷ng c¸ch sèng vµ

øng xö kh«ng g−¬ng mÉu, vÞ kû, c¸ nh©n chñ nghÜa ®· t¹o nªn nh÷ng h×nh ¶nh

ph¶n diÖn trong x· héi, lµm ¶nh h−ëng, tËp nhiÔm vµo c¸c tÇng líp nh©n d©n,

®Æc biÖt lµ giíi trÎ. Kh«ng bËc cha mÑ nµo l¹i mong muèn con em m×nh h−

háng vµ m¾c vµo vßng téi lçi. Kh«ng cã ng−êi lín nµo l¹i muèn trÎ em mang

tÝnh xÊu vµ ®i theo c¸i ¸c. Nh−ng ai d¸m ch¾c ch¾n r»ng nh÷ng hµnh vi, lèi

sèng thùc dông, suy ®åi, tham nhòng, dïng tiÒn cña Nhµ n−íc, ¨n ch¬i sa ®o¹

cña nh÷ng ng−êi cã vÞ thÕ x· héi, “cña mét bé phËn kh«ng nhá c¸n bé ®¶ng

viªn” kia kh«ng lµm « nhiÔm m«i tr−êng x· héi - nh©n v¨n, kh«ng g©y nªn

hËu qu¶ tiªu cùc nguy hiÓm tíi ®¹o ®øc nh©n c¸ch, lèi sèng cña thÕ hÖ trÎ.

Theo b¸o Thanh niªn online ngµy 30/11/20051, Ban Néi chÝnh Trung

−¬ng §¶ng ®· tæ chøc héi nghÞ c«ng bè dù th¶o b¸o c¸o kÕt qu¶ kh¶o s¸t, ®iÒu

tra vÒ n¹n tham nhòng do Ban qu¶n lý dù ¸n nghiªn cøu ®Êu tranh chèng tham

nhòng thùc hiÖn. ¤ng NguyÔn V¨n QuyÒn, Phã tr−ëng ban Néi chÝnh Trung

−¬ng kh¼ng ®Þnh víi giíi b¸o chÝ: "KÕt qu¶ cña cuéc kh¶o s¸t lµ trung thùc!".

Cuéc kh¶o s¸t víi quy m« ch−a tõng cã nµy ®−îc tiÕn hµnh trong gÇn 1

n¨m qua vµ ®· cã 5.407 ng−êi thuéc 3 nhãm ®èi t−îng: c¸n bé c«ng chøc, c¸n

bé doanh nghiÖp, ng−êi d©n tham gia tr¶ lêi pháng vÊn. Trong sè 17 hµnh vi

tham nhòng ®−îc kh¶o s¸t, nh− nhËn tiÒn, quµ ®Ó gi¶i quyÕt c«ng viÖc cã lîi

cho ng−êi ®−a tiÒn; cè t×nh g©y khã kh¨n ®Ó buéc ng−êi cÇn gi¶i quyÕt ph¶i

chi tiÒn (quµ); bao che, b¶o l·nh cho ng−êi sai ph¹m ®Ó vô lîi; rót tiÒn c«ng

quü c¬ quan chia nhau..., nhãm ®iÒu tra, kh¶o s¸t ®· chia thµnh 4 nhãm.

Nhãm 1 lµ nh÷ng hµnh vi trùc tiÕp nhËn hèi lé vµ sö dông ph−¬ng tiÖn

c¬ quan phôc vô nhu cÇu c¸ nh©n, gia ®×nh. Theo TiÕn sÜ NguyÔn §×nh Cö,

Tr−ëng nhãm ®iÒu tra, kh¶o s¸t: "§©y lµ nhãm hµnh vi tham nhòng phæ biÕn

nhÊt hiÖn nay do cã trªn 1/3 c¸n bé, c«ng chøc ®−îc hái cho biÕt ®· gÆp hµnh

1 http://www1.thanhnien.com.vn/Xahoi/2005/11/30/130791.tno

vi thuéc nhãm nµy trong 1 n¨m qua".

206

Nhãm thø 2 lµ hµnh vi tham nhòng "mang l¹i (kh«ng chÝnh ®¸ng) lîi

Ých cho ng−êi thø 2" ®Ó nhËn lîi Ých t−¬ng lai, nh− mêi ng−êi cã chøc quyÒn

®i du lÞch, ¨n uèng, vui ch¬i ®Ó vô lîi; bè trÝ, ®Ò b¹t, tuyÓn dông ng−êi kh«ng

®ñ tiªu chuÈn ®Ó vô lîi; quan chøc gäi ®iÖn, viÕt th− tay can thiÖp nh»m m−u

cÇu lîi Ých cho ng−êi quen hay cho m×nh. Cã ®Õn 20 - 30% sè c¸n bé, c«ng

chøc ®−îc hái tr¶ lêi "®· gÆp hµnh vi nµy" trong 1 n¨m qua.

Nhãm hµnh vi tham nhòng thø 3 ®−îc ngôy trang b»ng c¸c h×nh thøc cã

vÎ hîp ph¸p, nh− hîp ®ång, mua - b¸n sßng ph¼ng nh−ng ®· ®−îc n©ng gi¸

hoÆc h¹ gi¸ nh− tháa thuËn t¨ng gi¸ trÞ hîp ®ång ®Ó nhËn tiÒn trÝch % cña bªn

B; cè t×nh t¹o ra lý do ®Ó cÊp d−íi ph¶i tÆng tiÒn (quµ).

Nhãm hµnh vi cßn l¹i gåm c¸c hµnh vi "tr¾ng trîn vµ liÒu lÜnh", nh− gi¶

m¹o giÊy tê, ra chÝnh s¸ch sai ®Ó chñ ®éng t− lîi... còng ®−îc nhiÒu ®èi t−îng

kh¶o s¸t cho biÕt ®· chøng kiÕn trong thêi gian qua.

ViÖc th¶o luËn nhãm, pháng vÊn s©u... còng ®−a l¹i nhiÒu kÕt qu¶ ®¸ng

ng¹c nhiªn: cã tíi 38% c«ng chøc hoµn toµn ®ång ý r»ng "do bÌ c¸nh, nÕu ai

kh«ng tham nhòng sÏ bÞ lo¹i ra"; vµ nÕu tÝnh c¶ ng−êi "®ång ý mét phÇn" th×

tû lÖ nµy lµ 69,1%. Khi ®−îc hái "nÕu cã ng−êi ®−a hèi lé, «ng (bµ) xö lý ra

sao ?", cã tíi 32,6% sè ng−êi tr¶ lêi lµ "cã thÓ nhËn hèi lé"; 42% tr¶ lêi lµ "tõ

chèi khÐo"...

§iÒu ®¸ng l−u ý nhÊt, theo kÕt qu¶ kh¶o s¸t, trong sè 17 vÊn ®Ò kinh tÕ -

x· héi bøc xóc cña x· héi hiÖn nay mµ nhãm nghiªn cøu nªu ra (c¸c vÊn ®Ò vÒ

giao th«ng, tÖ n¹n x· héi, thiÕu viÖc lµm, l·ng phÝ, gi¸ x¨ng, gi¸ ®iÖn t¨ng) th×

cã tíi 92,8% c«ng chøc, 83,7% ng−êi d©n vµ 92,1% c¸n bé doanh nghiÖp

®−îc hái ®Òu kh¼ng ®Þnh: "Tham nhòng hiÖn lµ vÊn ®Ò nghiªm träng nhÊt cña

®Êt n−íc". Tham nhòng ®· ¨n s©u vµo nhiÒu tÇng líp, ë mäi cÊp (56,6% c¸n

bé, c«ng chøc cho lµ cÊp trªn trùc tiÕp cña m×nh tham nhòng ë c¸c møc ®é

kh¸c nhau), ë mäi lÜnh vùc, thËm chÝ cßn ®ang diÔn ra ë c¶ c¸c ho¹t ®éng cøu

trî ®ång bµo bÞ n¹n, xãa ®ãi, gi¶m nghÌo.

207

Theo tr×nh bµy cña tiÕn sÜ NguyÔn §×nh Cö t¹i héi th¶o th× hËu qu¶ vÒ

kinh tÕ, x· héi cña t×nh tr¹ng tham nhòng víi ®Êt n−íc, víi ng−êi d©n, doanh

nghiÖp cã thÓ tÝnh theo cÊp sè nh©n. LÊy vÝ dô ë cÊp x·: mét c¸n bé x· ¢u L¹c,

huyÖn ChÝ Linh, H¶i D−¬ng lîi dông danh nghÜa hîp t¸c x· th−¬ng m¹i ®· thu

lîi bÊt chÝnh 1 tØ ®ång cña c¸c l¸i xe. ë cÊp huyÖn, cÊp tØnh, sè thiÖt h¹i lªn tíi

hµng chôc tØ ®ång. VÝ dô, UBND tØnh NghÖ An b¸o c¸o thiÖt h¹i do tham nhòng

t¹i tØnh nµy n¨m 2004 vÒ tiÒn lµ 17,4 tØ ®ång vµ 100.000 USD. T¹i tØnh S¬n La,

thiÖt h¹i lªn tíi 15 tØ ®ång vµ 24.940m2 ®Êt. T¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh, theo

®¸nh gi¸ cña mét c¸n bé thµnh phè: "NhËn ®−îc dù ¸n lµm nhµ ë sÏ ®−îc

h−ëng siªu lîi nhuËn tõ chªnh lÖch gi¸, mçi dù ¸n tõ hµng tØ ®Õn hµng chôc tØ

®ång". TÝnh trªn ph¹m vi c¶ n−íc, mét con sè thèng kª s¬ bé t¹i 46 tØnh, thµnh

vµ 20 bé cho thÊy, tõ n¨m 2000 - 2004, thiÖt h¹i do tham nhòng g©y ra kho¶ng

2.266 tØ ®ång, 6,9 triÖu USD, 5.142 chØ vµng, 4.900 ha ®Êt... Cßn theo kÕt qu¶

tæng kÕt 5 n¨m thi hµnh Ph¸p lÖnh thùc hµnh tiÕt kiÖm vµ chèng l·ng phÝ, thÊt

tho¸t tµi s¶n, tiÒn cña Nhµ n−íc lµ kho¶ng 500 tØ ®ång/n¨m.

Còng theo tiÕn sÜ NguyÔn §×nh Cö, kÕt qu¶ ®ît kh¶o s¸t trong h¬n 1

n¨m qua còng cho thÊy, tham nhòng ®· lµm cho "ng−êi d©n bÞ gi¶m c¬ héi

xãa ®ãi, gi¶m nghÌo vµ v−¬n lªn kh¸ gi¶". Tham nhòng ®· lµm ng−êi nghÌo

khã tiÕp cËn víi c¸c kho¶n vèn vay, lµm kh« c¹n nh÷ng nguån lùc trùc tiÕp hç

trî dµnh cho hä, lµm hao mßn nh÷ng nguån lùc ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi

kh¸c vµ nh− vËy, gi¸n tiÕp t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn sù nghiÖp xãa ®ãi gi¶m

nghÌo. §¸nh gi¸ nµy còng phï hîp víi nhËn xÐt cña bµ Anna Lindstedt, §¹i

sø Thôy §iÓn t¹i ViÖt Nam (c¬ quan tµi trî cho dù ¸n): "Tham nhòng lµ hiÖn

t−îng kh«ng c«ng b»ng khiÕn ng−êi d©n nghÌo l¹i nghÌo thªm vµ ¶nh h−ëng

®Õn t¨ng tr−ëng vµ ph¸t triÓn cña ViÖt Nam".

Khi ®−îc hái vÒ t¸c h¹i cña tham nhòng, 56,4% doanh nghiÖp cho r»ng

n¹n tham nhòng ®· "g©y c¶n trë, lµm mÊt c¬ héi gi¶i quyÕt c«ng viÖc", 67%

cho r»ng tham nhòng lµm gi¸ thµnh s¶n phÈm bÞ ®éi lªn..., 8% doanh nghiÖp

cho r»ng nh÷ng kho¶n "chi phÝ kh«ng chÝnh thøc" chiÕm 10% tæng chi phÝ cña

hä (riªng Thµnh phè Hå ChÝ Minh lªn ®Õn 13%). Nh−ng còng cã tíi 74% c¸n

208

bé doanh nghiÖp "kh«ng x¸c ®Þnh ®−îc c©u tr¶ lêi". §iÒu nµy, theo nhãm

kh¶o s¸t, chøng tá "hÇu hÕt c¸n bé doanh nghiÖp biÕt doanh nghiÖp cña m×nh

h»ng n¨m vÉn cã kho¶n chi phÝ kh«ng chÝnh thøc, bÊt hîp ph¸p nh−ng kh«ng

biÕt râ chÝnh x¸c lµ bao nhiªu".

Nguyªn nh©n cña t×nh tr¹ng tham nhòng cßn rÊt nghiªm träng nµy, theo

®¸nh gi¸ rót ra tõ cuéc kh¶o s¸t, còng kh«ng ph¶i lµ míi so víi nh÷ng ®¸nh

gi¸ tr−íc ®©y: do tån t¹i c¬ chÕ xin - cho; do t×nh tr¹ng v¨n b¶n, chÝnh s¸ch

thiÕu minh b¹ch ®ång bé, do ®éi ngò c¸n bé, c«ng chøc h− háng, chÕ ®é tiÒn

l−¬ng thÊp. C¸c gi¶i ph¸p chèng tham nhòng ®−îc cho lµ ch−a hiÖu qu¶. §a sè

c¸c nhãm ®èi t−îng ®Òu cho r»ng viÖc xö lý tham nhòng "cßn nhÑ", "ch−a

tháa ®¸ng" trong khi ng−êi d©n chØ cã mét tû lÖ rÊt thÊp (12,9%) ®−îc tham

gia vµo c¸c ho¹t ®éng thanh tra, kiÓm tra. §©y thùc sù lµ nh÷ng vÊn ®Ò mµ

ChÝnh phñ, Ban ChØ ®¹o quèc gia vÒ chèng tham nhòng ph¶i l−u t©m.

KÕt qu¶ cuéc kh¶o s¸t trªn ®©y còng chØ ra 10 c¬ quan, ngµnh ®−îc xem

lµ cã t×nh tr¹ng tham nhòng phæ biÕn nhÊt. §ã lµ: 1.C¬ quan ®Þa chÝnh, nhµ

®Êt; 2. H¶i quan/qu¶n lý xuÊt nhËp khÈu; 3. C«ng an giao th«ng; 4. C¬ quan,

c¸n bé tµi chÝnh, c¸n bé thuÕ; 5. C¬ quan qu¶n lý/ c¸c ®¬n vÞ trong ngµnh x©y

dùng; 6. C¬ quan cÊp phÐp x©y dùng; 7. Y tÕ; 8. C¬ quan kÕ ho¹ch vµ ®Çu t−;

9. C¬ quan qu¶n lý/ c¸c ®¬n vÞ trong ngµnh giao th«ng; 10. C«ng an kinh tÕ.

ThiÖt h¹i do tham nhòng g©y ra kh«ng chØ lµ c¹n kiÖt dÇn sinh khÝ vµ tµi

lùc quèc gia, nã cßn lµm lÖch h−íng ph¸t triÓn, kh«ng thÓ chØ tÝnh b»ng gi¸ trÞ

vËt chÊt mµ quan träng h¬n, tham nhòng ®· lµm b¨ng ho¹i nÒn t¶ng ®¹o ®øc

x· héi.

Theo Vnexpress, sè ra ngµy 20/4/20061, Phã chñ nhiÖm ñy ban kiÓm tra

Trung −¬ng Vò Quèc Hïng nhÊn m¹nh trong b¶n tham luËn cña «ng tr−íc §¹i

héi §¶ng X r»ng “Sù suy tho¸i vÒ ®¹o ®øc, lèi sèng dÉn ®Õn tÖ quan liªu, tham

nhòng, l·ng phÝ, nhòng nhiÔu d©n cña mét bé phËn kh«ng nhá c¸n bé §¶ng

1 http://vnexpress.net/Vietnam/Xa-hoi/2006/04/3B9E8F96/

viªn vÉn diÔn ra rÊt nghiªm träng”.

209

Còng theo «ng Hïng, cã 5 suy tho¸i vÒ ®¹o ®øc, lèi sèng cña ®¶ng viªn.

Thø nhÊt, suy tho¸i vÒ ®¹o ®øc, lèi sèng trong c¸n bé, §¶ng viªn cã xu

h−íng t¨ng c¶ vÒ sè l−îng vµ ph¹m vi. Khi b−íc vµo thêi kú ®æi míi, míi chØ

lµ mét lêi c¶nh b¸o t¹i §¹i héi VI: “Trong x· héi ta ®ang diÔn ra cuéc ®Êu

tranh gi÷a hai lèi sèng: lèi sèng cã lý t−ëng, lµnh m¹nh, trung thùc, sèng b»ng

lao ®éng cña m×nh, cã ý thøc t«n träng vµ b¶o vÖ cña c«ng, ch¨m lo lîi Ých

cña tËp thÓ, cña nhµ n−íc, víi lèi sèng thùc dông, dèi tr¸, Ých kû, ¨n b¸m, ch¹y

theo ®ång tiÒn". §Õn nay, t×nh tr¹ng ®ã ®·, ®ang diÔn ra ngay trong §¶ng. Tõ

chç chØ cã ë “mét bé phËn” th× nay ®· diÔn ra ë “mét bé phËn kh«ng nhá”.

Trong ®ã cã c¶ c¸n bé §¶ng viªn cã chøc, cã quyÒn.

Suy tho¸i vÒ ®¹o ®øc, lèi sèng lµm n¶y sinh l·ng phÝ, tham nhòng,

nhòng nhiÒu d©n, tr−íc kia diÔn ra ë mét sè c¸n bé, §¶ng viªn ho¹t ®éng

trong lÜnh vùc kinh tÕ, th× nay x¶y ra tÊt c¶ c¸c ngµnh, c¸c lÜnh vùc: y tÕ, gi¸o

dôc, v¨n hãa, thùc hiÖn chÝnh s¸ch x· héi, tæ chøc c¸n bé, c«ng t¸c tham m−u,

ho¹ch ®Þch chÝnh s¸ch cô thÓ… Møc ®é nµy ngµy cµng t¨ng, nÕu tr−íc kia chñ

yÕu lµ “¨n c¾p vÆt”, “bít xÐn” mang tÝnh chÊt c¸ nh©n ®¬n lÎ th× nay chÆt chÏ,

mãc nèi ch»ng chÞt trªn d−íi, trong ngoµi ®Ó trôc lîi nh−: th«ng ®ång, chia

ch¸c gi÷a c¸c bªn trong ®Çu t− x©y dùng c¬ b¶n, gi¶i phãng mÆt b»ng, mua

s¾m vËt t−, ®Êu thÇu vµ chØ ®Þnh thÇu, ph©n phèi dù ¸n, hoµn thuÕ gi¸ trÞ gia

t¨ng, trong cÊp ph¸t vèn, nhËn hèi lé, trong ®iÒu tra truy tè xÐt xö; “ra gi¸”

trong viÖc cung cÊp th«ng tin bÝ mËt…

Thø hai, bÖnh c¬ héi, chñ nghÜa c¸ nh©n cã chiÒu h−íng gia t¨ng. ViÖc

nµy kh«ng chØ cã ë §¶ng viªn trÎ mµ cßn biÓu hiÖn c¶ trong mét bé phËn c¸n

bé, §¶ng viªn nãi chung, nhÊt lµ nh÷ng c¸n bé n¾m quyÒn, tiÒn, vµ tµi s¶n

c«ng. Lèi sèng nµy tr¸i víi ®¹o ®øc, phÈm chÊt cña ng−êi céng s¶n “cÇn kiÖm

liªn chÝnh, chÝ c«ng v« t−” nh− sinh thêi B¸c Hå ®· d¹y.

B¸o c¸o cña Bé ChÝnh trÞ tr×nh Héi nghÞ trung −¬ng VI (lÇn 2) khãa

VIII ®· ®Ò cËp ®Õn 5 kiÓu “ch¹y”. §ã lµ “ch¹y chøc”, tr−íc khi bÇu cö; “ch¹y

quyÒn” tr−íc khi bæ nhiÖm, thuyªn chuyÓn c«ng t¸c c¸n bé; “ch¹y chç”, t×m

“chç th¬m”, “chç ngon”, chç kiÕm ®−îc nhiÒu lîi (ch¼ng nh÷ng cho b¶n th©n

210

mµ cßn cho c¶ ng−êi th©n, ng−êi nhµ); “ch¹y lîi” khi ph©n chia ng©n s¸ch, xÐt

duyÖt dù ¸n ®Çu t−, giao thÇu, tÝnh thuÕ, xÐt duyÖt ®Ò tµi nghiªn cøu….; “ch¹y

téi” cho b¶n th©n cho ng−êi th©n, cã tr−êng hîp cho c¶ nh÷ng tªn téi ph¹m.

Trong b¸o c¸o x©y dùng §¶ng t¹i ®¹i héi lÇn nµy, trung −¬ng còng nhËn

®Þnh, n¬i nµy n¬i kh¸c vÉn cßn t×nh tr¹ng “ch¹y chøc”, “ch¹y quyÒn”, “ch¹y

téi”, “ch¹y b»ng cÊp”. Trong x· héi cßn cã d− luËn “ch¹y tuæi” ®Ó ®−îc ®Ò

b¹t, ®−îc vµo cÊp ñy, kÐo dµi thêi gian c«ng t¸c ®Ó h−ëng bæng léc.

Thø ba, nãi nhiÒu lµm Ýt; nãi nh−ng kh«ng lµm. T×nh tr¹ng nµy cßn x¶y

ra ë kh«ng Ýt c¸n bé, §¶ng viªn, tr¸i víi lêi d¹y cña B¸c Hå lµ “nãi ph¶i ®i ®«i

víi lµm”, “dï khã kh¨n ®Õn mÊy còng kiªn quyÕt lµm ®óng chÝnh s¸ch vµ nghÞ

quyÕt cña §¶ng” ®óng nh− b¸o c¸o chÝnh trÞ tr×nh ®¹i héi ®· nªu: “T×nh tr¹ng

nãi nhiÒu, lµm Ýt, lµm kh«ng ®Õn n¬i ®Õn chèn hoÆc kh«ng lµm cßn diÔn ra ë

nhiÒu n¬i”.

Thø t−, quan liªu, xa d©n, thÝch nghe thµnh tÝch, ng¹i nghe sù thËt.

Trong §¶ng ta hiÖn nay cßn kh«ng Ýt cÊp ñy, ng−êi l·nh ®¹o… cßn xa d©n,

kh«ng s¸t c¬ së, kh«ng hiÓu thùc tiÔn, Ýt l¾ng nghe ý kiÕn cÊp d−íi, kh«ng

n¾m ®−îc ho¹t ®éng, lèi sèng cña c¸n bé d−íi quyÒn, nªn cã tr−êng hîp ®Ò ra

chñ tr−¬ng chÝnh s¸ch kh«ng phï hîp víi thùc tÕ, ng−êi d©n kh«ng ®ång t×nh.

ViÖc nhËn xÐt c¸n bé chung chung, thËm chÝ sai lÖch víi møc “v« tr¸ch

nhiÖm”. Vô tham nhòng vµ tha hãa ®¹o ®øc, lèi sèng cña mét sè c¸n bé §¶ng

viªn ë PMU18 nghiªm träng vËy mµ Phã bÝ th− §¶ng ñy c¬ quan Bé vÉn

kh¼ng ®Þnh: “Tr−íc khi bÞ khëi tè, hä ®Òu lµ §¶ng viªn tèt”. Kh¼ng ®Þnh nh−

vËy th× “thËt lµ quan liªu, v« chÝnh trÞ, v« tr¸ch nhiÖm, cã thÓ nãi lµ v« c¶m,

kh«ng thÓ chÊp nhËn ®−îc”.

Thø n¨m, tham nhòng, nhòng nhiÔu d©n g©y hËu qu¶ nÆng nÒ trªn nhiÒu

mÆt, lµm thÊt tho¸t tµi s¶n, tiÒn vèn cña nhµ n−íc, cña nh©n d©n vµ sù h− háng

cña mét bé phËn kh«ng nhá c¸n bé, §¶ng viªn.

T×nh tr¹ng “nhòng nhiÔu”, “vßi vÜnh” d©n ë nhiÒu c¸n bé, §¶ng viªn,

c«ng chøc khi thùc thi c«ng vô, ch−a tíi møc ph¶i truy tè tr−íc ph¸p luËt diÔn

211

ra ngµy cµng nghiªm träng trong nhiÒu ngµnh, nhiÒu cÊp, nhiÒu lÜnh vùc, g©y

bøc xóc trong x· héi, ¶nh h−ëng ®Õn m«i tr−êng ®Çu t−, lµm nhiÒu c¸n bé

§¶ng viªn vµ nh©n d©n b¨n kho¨n, ch−a thËt sù tin t−ëng ®èi víi cuéc ®Êu

tranh phßng chèng tÖ quan liªu, tham nhòng, l·ng phÝ, nhòng nhiÔu d©n.

Cã thÓ nãi t×nh tr¹ng suy tho¸i vÒ t− t−ëng chÝnh trÞ, vÒ phÈm chÊt ®¹o

®øc, lèi sèng dÉn ®Õn tÖ quan liªu, tham nhòng, l·ng phÝ, s¸ch nhiÔu cña mét

bé phËn kh«ng nhá c¸n bé, c«ng chøc, §¶ng viªn diÔn ra nghiªm träng lµm

cho nh©n d©n bÊt b×nh, lo l¾ng, gi¶m lßng tin ®èi víi §¶ng, nhµ n−íc, lµ nh©n

tè k×m h·m b−íc tiÕn cña c«ng cuéc ®æi míi vµ vÉn lµ nguy c¬, hiÓm häa lín

®e däa sù tån vong cña §¶ng, chÕ ®é ta.

Sù h− háng c¸n bé ®· dÉn ®Õn 40.000 §¶ng viªn bÞ kû luËt trong mét

nhiÖm kú ®¹i héi, trong ®ã sè c¸n bé do Ban chÊp hµnh trung −¬ng, Bé ChÝnh

trÞ, Ban bÝ th− ®· kû luËt lµ 114, cã 12 ñy viªn trung −¬ng §¶ng. ChØ riªng vô

¸n N¨m Cam ®· cã 17 §¶ng viªn bÞ ph¹t tï, trong ®ã cã ng−êi tõng gi÷ nh÷ng

c−¬ng vÞ quan träng trong bé m¸y c«ng quyÒn. Vô x¶y ra ë PMU 18 dÉn ®Õn

Bé tr−ëng ph¶i tõ chøc vµ thø tr−ëng bÞ khëi tè ®iÒu tra1.

HiÖn nay, trong nhiÒu nçi lo ®¹o ®øc, chóng ta ngµy cµng thÊy lo l¾ng

h¬n khi nh©n t×nh thª th¸i trong x· héi ®ang cã xu h−íng tr−ît dèc bëi ch÷

t©m, ch÷ ®øc, lßng nh©n ¸i, t×nh th−¬ng, tÊm lßng bao dung, nh©n hËu ®ang cã

chiÒu h−íng yÕu ®i tr−íc søc m¹nh cña ®ång tiÒn, cña tÝnh tham lam vÞ kû,

cña chñ nghÜa c¸ nh©n. Th¸i ®é döng d−ng tr−íc con ng−êi, nh÷ng c¶nh ®êi

®au khæ, sù thiÕu v¾ng niÒm c¶m th«ng chia sÎ, sù quan t©m gióp ®ì con

ng−êi… lµ th¸i ®é v« t×nh, nhÉn t©m, do thãi Ých kû cùc ®oan g©y nªn. §ã lµ

bÖnh l·nh c¶m x· héi, nã ®Èy tíi mét x· héi sèng mÆc kÖ, bÊt chÊp, võa phi

®¹o ®øc võa phi chÝnh trÞ, dÉn ®Õn nh÷ng hµnh vi th¸c lo¹n, v« nh©n tÝnh.

Víi tõ kho¸ “th¸c lo¹n” chØ cÇn 0,14 gi©y trang ®iÖn tö

www.google.com.vn sÏ t×m ra 213.000 kÕt qu¶, t¹i ®©y chóng ta cã rÊt nhiÒu

1 http://vnexpress.net/Vietnam/Xa-hoi/2006/04/3B9E8F96/

bµi b¸o kh¸c nhau, ®Õn tõ c¸c trang www.dantri.com.vn; www.vietnamnet.vn;

212

www.vnexpress.net; www.ngoisao.net; www.vnn.vn;... víi ®ñ c¸c lo¹i th¸c

lo¹n, mµ mét ng−êi b×nh th−êng sÏ kh«ng thÓ nµo h×nh dung ra ®−îc.

Sù gi¸c ngé lý t−ëng ®¹o ®øc trong thanh niªn hiÖn nay cã sù gi¶m sót

®¸ng kÓ. Theo kÕt qu¶ kh¶o s¸t 9.284 sinh viªn häc sinh ë thµnh phè Hå ChÝ

Minh th× gi¸ trÞ x· héi quan träng nhÊt ®−îc hä ®¸nh gi¸ lµ: sèng cã lý t−ëng

chØ cã 23,6%. Nh−ng còng theo kÕt qu¶ cuéc ®iÒu tra nµy ®−îc c«ng bè trªn

http://www2.tuoitre.com.vn/Tianyon/Index.aspx?ArticleID=68599&ChannelI

D=7 th× mét nöa sinh viªn, häc sinh thÝch nghe nh¹c trÎ. TØ lÖ thÝch nghe nh¹c

c¸ch m¹ng, nh¹c tiÒn chiÕn t−¬ng ®−¬ng nhau lµ 19%. B¸o Tuæi TrÎ ®−îc

sinh viªn, häc sinh ®äc nhiÒu nhÊt (43%), B¸o Phô N÷ lµ 23%, An Ninh ThÕ

Giíi lµ15,6%…

Tõ 10.000 phiÕu ph¸t ra ®· thu vÒ ®−îc 9.284 phiÕu cña sinh viªn, häc

sinh ®ang häc tõ n¨m 1 - 5 cña 34 tr−êng (25 tr−êng ®¹i häc, 5 tr−êng cao

®¼ng, 4 tr−êng trung häc chuyªn nghiÖp) víi c¬ cÊu, nhãm ngµnh kü thuËt

35,9%, kinh tÕ 24,8%, cßn l¹i lµ c¸c ngµnh kh¸c. Sinh viªn, häc sinh tr−êng

c«ng lËp 69,8%, d©n lËp. Cuéc kh¶o s¸t t×nh h×nh t− t−ëng, ®êi sèng v¨n hãa

tinh thÇn cña sinh viªn, häc sinh nµy, do Thµnh ®oµn Thµnh phè Hå ChÝ Minh

tæ chøc víi tªn gäi "DiÖn m¹o cña sinh viªn, häc sinh chuyªn nghiÖp thµnh

phè Hå ChÝ Minh trong thËp niªn ®Çu thÕ kû 21”, ®−îc c«ng bè kÕt qu¶ cho

thÊy nhiÒu ®iÒu ®¸ng l−u t©m...

47,2% sinh viªn, häc sinh cho biÕt m×nh ®· tham gia ho¹t ®éng t×nh

nguyÖn. 38,1% cho r»ng ®i t×nh nguyÖn lµ m«i tr−êng rÌn luyÖn tèt cho sinh

viªn, häc sinh. Sè 8% cßn l¹i cho r»ng m×nh ®i t×nh nguyÖn cho... vui.

TØ lÖ 49,4% sinh viªn, häc sinh kh«ng tham gia phong trµo t×nh nguyÖn

lµ vÊn ®Ò khiÕn §oµn - Héi ph¶i suy nghÜ.

Cã ®Õn 64,7% sè b¹n tham gia cã nguyÖn väng ®−îc kÕt n¹p vµo §¶ng

Céng s¶n VN. VÒ lý do kh«ng cã nguyÖn väng vµo §¶ng, 41,8% cho r»ng tiªu

chuÈn vµo §¶ng qu¸ cao; 47,8% lo häc hµnh... Kh¶o s¸t viÖc sinh ho¹t §oµn -

Héi, 71,8% cho biÕt c¸c b¹n cã tham gia. Sè kh«ng tham gia, kh«ng thÝch lµ

22,2%; 37,6% lo häc hµnh; cßn l¹i “lo kiÕm tiÒn” vµ c¸c lý do kh¸c…

213

§Æt ra nhiÒu tiªu chuÈn kh¸c nhau vÒ gi¸ trÞ x· héi, 2.190 sinh viªn, häc

sinh (23,6%) nhËn thøc r»ng sèng cã lý t−ëng lµ gi¸ trÞ quan träng nhÊt. TiÕp

®ã lµ giµu tri thøc (15,2%), hßa b×nh (11,8%), c«ng b»ng (10,4%), sèng cã Ých

cho x· héi (8,5%)... ChØ 3,5% cho giµu cã lµ gi¸ trÞ x· héi quan träng nhÊt,

quyÒn lùc 2%, næi tiÕng 0,4%.

Tr¶ lêi vÒ nh÷ng khã kh¨n trong ®êi sèng häc tËp, lý do “ch−a cã m«i

tr−êng rÌn luyÖn thÝch hîp” chiÕm tØ lÖ cao nhÊt (32%) . 25,3% cho r»ng m×nh

thiÕu ph−¬ng ph¸p häc tËp; 19,3% kh«ng hiÓu bµi; 20,4% cho biÕt hä thiÕu tµi

liÖu, dông cô häc tËp.

Tõ nh÷ng khã kh¨n trong häc tËp, sinh ho¹t, sinh viªn, häc sinh ®· ®Æt

ra nhiÒu yªu cÇu víi Trung t©m Hç trî sinh viªn thµnh phè Hå ChÝ Minh: giíi

thiÖu viÖc lµm (36,4%), giíi thiÖu thùc tËp tèt nghiÖp (27,4%), cho vay tiÒn

®ãng häc phÝ (5,6%), chç trä (1,5%)...

VÒ yªu cÇu ®−îc hç trî tõ tr−êng vµ c¸c tæ chøc kh¸c, 41,4% cho r»ng

cÇn cã m«i tr−êng häc tËp phï hîp cho sinh viªn, häc sinh. VÒ cuéc sèng tinh

thÇn ngoµi giê häc tËp, 40% thÝch ®äc s¸ch, nghe nh¹c, gi¶i trÝ...; 31% tù häc

ngoµi giê; 11% ®i häc thªm c¸c m«n kh¸c.

Víi c©u hái ra tr−êng b¹n lµm g×? ®i ®©u? §a sè sinh viªn mong muèn khi

ra tr−êng t×m ®−îc viÖc lµm phï hîp víi chuyªn m«n (44,9%). 19,8% muèn

kiÕm viÖc lµm l−¬ng cao dï kh«ng hîp chuyªn m«n. Sè sinh viªn muèn vÒ quª

lµm viÖc chØ 14,6%; chÊp nhËn c«ng t¸c ë vïng s©u vïng xa cßn thÊp: 5,3%...

§iÒu ®¸ng suy nghÜ ë ®©y lµ sè sinh viªn häc sinh cã nguyÖn väng vµo

§¶ng chiÕm 64,7% nh−ngchØ cã 5,3% chÊp nhËn ®i c«ng t¸c vïng s©u, vïng

xa. Ph¶i ch¨ng ë hä vµo §¶ng lµ mang tÝnh thùc dông chø kh«ng ph¶i tù

nguyÖn cèng hiÕn?

ThÕ hÖ trÎ hiÖn nay cã nhiÒu ng−êi kiÕn thøc vÒ khoa häc, c«ng nghÖ

th«ng tin tÊt phong phó, hä biÕt nhiÒu vÒ lÞch sö, v¨n ho¸ n−íc ngoµi nh−ng

kiÕn thøc vÒ ®Êt n−íc, vÒ d©n téc m×nh l¹i rÊt kÐm, hä cho¸ng ngîp tr−íc gi¸

trÞ cña ng−êi kh¸c, cã kÎ ®· b¸ng bæ c¶ cha anh.

214

T×nh h×nh vi ph¹m ®¹o ®øc x· héi trong thanh niªn ngµy cµng phøc t¹p

vµ cã nguy c¬ t¨ng cao: tû lÖ thanh niªn ph¹m téi cao, téi ph¹m ngµy cµng

®−îc trÎ ho¸, téi ph¹m diÔn ra kh«ng chØ ë thµnh phè mµ trµn vÒ n«ng th«n,

vïng s©u vïng xa. C¬ cÊu téi danh cµng ngµy cµng ®a d¹ng: trém c¾p, c−íp

giËt, lõa ®¶o chiÕm ®o¹t tµi s¶n c«ng d©n, nhµ n−íc, ®ua xe tr¸i phÐp, g©y rèi

trËt tù n¬i c«ng céng, ®ua ®ßi nhËu nhÑt. TÝnh chÊt téi ph¹m do thanh niªn

thùc hiÖn rÊt nghiªm träng vµ nguy hiÓm, thÓ hiÖn tÝnh c«n ®å, tr¾ng trîn, liÒu

lÜnh nh− c−íp cña giÕt ng−êi tµn b¹o, d· man, hung h·n, hiÕp d©m trÎ em, liÒu

m¹ng vµ m¹o hiÓm, ®iªn cuång…

HiÖn t−îng häc sinh l−êi häc, ch¸n häc, bá häc, nghiÖn hót, cê b¹c,

c−íp giËt, hµnh hung, l©y nhiÔm c¸c tÖ n¹n x· héi diÔn ra ë nhiÒu tr−êng häc,

ë nhiÒu n¬i. ThËm chÝ cã tr−êng hîp häc trß giÕt thÇy gi¸o, c« gi¸o kh«ng chØ

ë bËc ®¹i häc mµ cßn ë bËc häc phæ th«ng. Mét bé phËn sinh viªn nhËn thøc

vÒ x· héi kÐm, kh«ng chÞu phÊn ®Êu rÌn luyÖn, lËp tr−êng sèng kh«ng v÷ng

vµng, mê nh¹t lý t−ëng, lèi sèng bu«ng th¶ ch¹y theo ®ång tiÒn vµ nh÷ng thÞ

hiÕu tÇm th−êng. Nh÷ng sinh viªn nµy cã lèi sèng c¸ nh©n thùc dông. Sù suy

gi¶m vÒ ®¹o ®øc, lÖch l¹c vÒ lèi sèng ë hä biÓu hiÖn ë khuynh h−íng vËt chÊt

ho¸ c¸c quan hÖ øng xö, coi nhÑ c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng, tiÕp thu mét

c¸ch m¸y mãc lèi sèng ®−îc coi lµ “hiÖn ®¹i”, kÐo theo kiÓu “v¨n minh tiªu

thô”. XuÊt hiÖn xu h−íng h−íng ngo¹i, sïng b¸i ®ång tiÒn, ®ua ®ßi ¨n diÖn,

®ßi h−ëng thô v−ît qu¸ møc thu nhËp c¸ nh©n vµ gia ®×nh cho phÐp, kh«ng

phï hîp víi mÆt b»ng chung. Tõ ®ã hä cã nh÷ng hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt,

r¬i vµo nh÷ng tÖ n¹n x· héi nh− nghiÖn hót, uèng r−îu, m¹i d©m, ®ua xe, trém

c¾p, vi ph¹m néi quy, quy chÕ ®µo t¹o. Qu¸ tr×nh ®æi míi vµ më cöa ®· vµ

®ang lµm thay ®æi quan niÖm cña sinh viªn vÒ lèi sèng. Sö dông ®ång tiÒn lµm

th−íc ®o, lµm tiªu chÝ lùa chän ngµnh nghÒ, tr−êng häc, ®éng c¬ häc tËp, th¸i

®é vµ quan hÖ gi÷a sinh viªn vµ gi¸o viªn theo h−íng thùc dông. Coi träng lîi

Ých c¸ nh©n h¬n lîi Ých tËp thÓ, coi träng gi¸ trÞ vËt chÊt h¬n gi¸ trÞ tinh thÇn,

quan t©m ®Õn lîi Ých tr−íc m¾t h¬n lµ lîi Ých l©u dµi, lÊy lîi Ých kinh tÕ ®Æt lªn

trªn gi¸ trÞ ®¹o ®øc, nh©n c¸ch.

215

C«ng b»ng mµ nãi, sù xuèng cÊp vÒ ®¹o ®øc cña häc sinh còng cã

nguyªn nh©n tõ phÝa nhµ tr−êng, tõ phÝa ng−êi lín. Søc Ðp cña chñ nghÜa thµnh

tÝch, th−¬ng m¹i ho¸ gi¸o dôc tù ph¸t vµ sù suy gi¶m ®¹o ®øc ngoµi x· héi l©y

lan vµo tr−êng häc, nhiÒu thÇy c« v× søc Ðp cuéc sèng ®· s½n sµng ®¸nh gi¸

kh«ng ®óng chÊt l−îng häc sinh, dÔ d·i vµ thËm chÝ sai ph¹m trong thi cö ®Ó

cã ®−îc chót Ýt lîi Ých vËt chÊt tõ häc sinh hoÆc gia ®×nh häc sinh. NhiÒu thµy

c« ®· kh«ng gi÷ ®−îc phÈm chÊt, cèt c¸ch nhµ gi¸o, thiÕu g−¬ng mÉu hoÆc

kÐm phÈm chÊt, ch¹y theo lîi Ých vËt chÊt ®· hµnh xö theo lèi thùc dông, v«

tr¸ch nhiÖm vµ vô lîi. D¹y ë tr−êng th× qua quýt, s¬ l−îc cho xong bµi, cßn

kiÕn thøc cÇn ph¶i truyÒn thô trªn líp th× thÇy, c« “dô dç” häc sinh ®Õn líp

häc thªm. Tõ ®ã dÉn ®Õn häc sinh l−êi häc, û vµo viÖc cã tiÒn lµ cã ®iÓm nh−

®· nãi ë trªn.

Nh÷ng biÓu hiÖn l−êi häc, thiÕu trung thùc trong häc tËp, gian lËn trong

thi cö, th−¬ng m¹i ho¸ c¸c mèi quan hÖ, ®Æc biÖt trong nh÷ng quan hÖ vèn

®−îc coi lµ thiªng liªng nh− thÇy trß, t×nh yªu, gia ®×nh, b¹n bÌ còng tõ ®Êy

mµ ra. Mét sè sinh viªn ®i thuª lµm kho¸ luËn, ®å ¸n tèt nghiÖp, hoÆc tæ chøc

thi hé vµo ®¹i häc. HiÖn t−îng mua b»ng, mua ®iÓm kh«ng cßn lµ chuyÖn

hiÕm thÊy. Tù do, phãng tóng, häc ®ßi theo lèi sèng tù do c¸ nh©n cña ph−¬ng

T©y, hä chÊp nhËn quan hÖ t×nh dôc tr−íc h«n nh©n, l¹m dông c¸c mèi quan

hÖ t×nh c¶m nh− lµ mét c¸ch sèng “hiÖn ®¹i”. VÊn ®Ò “sèng thö”, “yªu thö”

cña hä ®· ®Ó l¹i nhiÒu hËu qu¶ nghiÖm träng. ThÞ hiÕu v¨n ho¸, thÈm mü bÞ

tÇm th−êng ho¸ víi nh÷ng bµi ca rªn rØ, nØ non, ®a sÇu, ®a c¶m, uû mÞ yÕu

®uèi, ®¾m ch×m trong c¸i t«i c¸ nh©n, yªu ®−¬ng bi luþ. ThËm chÝ cã hiÖn

t−îng lÖch chuÈn trong trong quan niÖm vÒ c¸i ®Ñp. Tõ ®ã bé phËn sinh viªn

nµy m¬ hå vÒ lý t−ëng, thê ¬ víi céng ®ång, thiÕu ý chÝ phÊn ®Êu v× d©n téc,

bÞ cuèn theo nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc, vµ lèi sèng bu«ng th¶, bÞ lÖch chuÈn

nh©n v¨n, nh©n b¶n, bµng quan víi ng−êi xung quanh.

Trong quan hÖ h«n nh©n vµ gia ®×nh, xu h−íng thùc dông ®ang t¨ng lªn

víi nh÷ng tÝnh to¸n vô lîi, vÞ kû, Ých kû c¸ nh©n lµm ¶nh h−ëng xÊu tíi quan

hÖ t×nh nghÜa yªu th−¬ng. T×nh tr¹ng v× tiÒn, v× tr¶ nî, v× lîi léc riªng mµ s½n

216

sµng lõa g¹t, bãc lét, g¸n vî, b¸n con ®−îc b¸o chÝ nh¾c ®Õn th−êng ngµy. Khi

kh«ng cã lîi léc th× s½n sµng bá r¬i hoÆc ng−îc ®·i con c¸i hoÆc cha mÑ m×nh.

Tr−íc sù thao thóng cña tiÒn b¹c vµ lèi sèng tù do, bu«ng th¶ cña chñ nghÜa c¸

nh©n quan hÖ gia ®×nh chung thuû, hiÕu, nghÜa ®· bÞ r¹n nøt vµ tan vì, kh«ng

Ýt gia ®×nh cã sù ly th©n, ly h«n. Xu h−íng thùc dông, vô lîi ®ang næi lªn vµ

gia t¨ng, nã lµm ¸t c¶ t×nh c¶m yªu th−¬ng, sèng cã tr¸ch nhiÖm, nghÜa vô víi

nhau trong ®êi sèng gia ®×nh.

Thùc tÕ cho thÊy, nhiÒu cuéc h«n nh©n kh«ng xuÊt ph¸t tõ t×nh yªu, mµ

tõ nh÷ng tÝnh to¸n lîi Ých vËt chÊt. Xu h−íng con g¸i ViÖt Nam lÊy chång

n−íc ngoµi th«ng qua m«i giíi ngµy mét gia t¨ng. NhiÒu gia ®×nh cßn khuyÕn

khÝch con c¸i lÊy chång n−íc ngoµi. Còng cã nh÷ng tr−êng hîp bè mÑ ®Èy

con c¸i vµo ho¹t ®éng m¹i d©m. NhiÒu gia ®×nh, ng−êi lín m¶i mª lµm giµu,

con trÎ kh«ng ®−îc d¹y dç, gi¸o dôc chu ®¸o ®· trë nªn h− háng, sa ®o¹.

NhiÒu biÓu hiÖn kh«ng g−¬ng mÉu trong hµnh vi, lèi sèng cña bè mÑ ®· lµm

tæn th−¬ng tíi t×nh c¶m ®¹o ®øc vµ nh©n c¸ch cña trÎ.

Tãm l¹i, thùc tr¹ng lèi sèng cña chóng ta h«m nay ®ang cã nh÷ng biÕn

®éng võa tÝch cùc võa tiªu cùc. MÆt tèt ®Ñp biÓu hiÖn ë nhiÒu nÐt míi trong

c¸c gi¸ trÞ, chuÈn mùc ®¹o ®øc xuÊt hiÖn phï hîp víi tinh thÇn nh©n v¨n, nh©n

b¶n, víi truyÒn thèng ®¹o ®øc cña d©n téc víi yªu cÇu cña thêi ®¹i ®· h×nh

thµnh. NhiÒu tÊm g−¬ng ®¹o ®øc cña c¸ nh©n vµ tËp thÓ víi lèi sèng tèt ®Ñp

cña nÒn t¶ng ®¹o ®øc x· héi vÉn ®−îc gi÷ v÷ng trong ®¹i bé phËn quÇn chóng

nh©n d©n vµ mét bé phËn c¸n bé, ®¶ng viªn c¸c cÊp. Tuy nhiªn, mÆt tiªu cùc

biÓu hiÖn ë sù biÕn ®éng th¸i qu¸ cña c¸c gi¸ trÞ chuÈn mùc ®¹o ®øc, ¶nh

h−ëng cña chñ nghÜa c¸ nh©n, thùc dông, nghiªng vÒ c¸i xÊu, c¸i ¸c, dÉn ®Õn

nh÷ng rèi lo¹n, m©u thuÉn, xung ®ét víi lèi sèng tèt ®Ñp ®ang lµ mét hiÖn

thùc nhøc nhèi trong x· héi ta. §iÒu ®¸ng b¸o ®éng lµ sù suy tho¸i ®¹o ®øc,

lèi sèng ë “mét bé phËn kh«ng nhá” c¸n bé ®¶ng viªn vµ mét bé phËn nhá

quÇn chóng nh©n d©n ®ang cã nh÷ng biÓu hiÖn nghiªm träng h¬n.

217

Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cña c¸c giai cÊp,

TS. TrÇn ThÞ Minh Ngäc *

c¸c tÇng líp vµ c¸c nhãm x∙ héi c¬ b¶n

Lèi sèng lµ yÕu tè c¬ b¶n, g¾n liÒn víi mäi mÆt cña ®êi sèng vËt chÊt

vµ tinh thÇn cña toµn x· héi. Trong tõng quèc gia, ë mçi giai ®o¹n lÞch sö lu«n

cã lèi sèng, chuÈn mùc gi¸ trÞ quy ®Þnh c¸c khu«n mÉu øng xö, quan hÖ x· héi

cña céng ®ång.

ë mçi thêi kú kh¸c nhau, ®Ó c«ng cuéc chÊn h−ng vµ ®æi míi ®Êt n−íc

th¾ng lîi, §¶ng ta lu«n chó ý ®Õn t¹o dùng c¸c quan hÖ x· héi tèt ®Ñp, lèi

sèng lµnh m¹nh, h×nh thµnh hÖ gi¸ trÞ vµ chuÈn mùc x· héi phï hîp víi truyÒn

thèng, b¶n s¾c d©n téc vµ yªu cÇu thêi ®¹i. Trong thêi kú ®æi míi lèi sèng

®ãng vai trß quan träng trong viÖc h×nh thµnh con ng−êi míi, lµ ®éng lùc thóc

®Èy x· héi ph¸t triÓn. Ngµy nay, thÕ giíi ®ang cã nhiÒu biÕn ®éng, m«i tr−êng

kinh tÕ, x· héi, chÝnh trÞ n−íc ta ®ang cã nhiÒu biÕn ®æi, viÖc ph¸t triÓn lèi

sèng d©n téc – hiÖn ®¹i ë n−íc ta diÔn ra kh¸ phøc t¹p, ®an xen gi÷a gi¸ trÞ

míi vµ gi¸ trÞ cò, gi÷a yÕu tè tÝch cùc vµ tiªu cùc, gi÷a lèi sèng n«ng nghiÖp

l¹c hËu vµ lèi sèng v¨n minh c«ng nghiÖp, gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i, gi÷a

lèi sèng cao ®Ñp vµ lèi sèng thùc dông. T×nh tr¹ng suy tho¸i, lÖch l¹c, xuèng

cÊp vÒ ®¹o ®øc, lèi sèng cña mét bé phËn x· héi ®¸ng lo ng¹i, tÖ coi th−êng

nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña d©n téc ®· g©y ra nh÷ng ¶nh h−ëng phøc t¹p trong

lèi sèng. Nãi vÒ ®iÒu nµy b¸o c¸o chÝnh trÞ cña Ban chÊp hµnh Trung −¬ng

§¶ng toµn quèc lÇn thø X nªu râ: “ViÖc x©y dùng nÕp sèng v¨n ho¸ ch−a ®−îc

coi träng ®óng møc. T×nh tr¹ng suy tho¸i ho¸ xuèng cÊp vÒ ®¹o ®øc, lèi sèng,

sù gia t¨ng tÖ n¹n vµ téi ph¹m ®¸ng lo ng¹i, nhÊt lµ trong líp trÎ. Qu¶n lý nhµ

* Gi¶ng viªn chÝnh, Phã Tr−ëng Khoa X· héi häc - T©m lý l·nh ®¹o qu¶n lý, Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh

chÝnh Khu vùc I, Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Quèc gia Hå ChÝ Minh.

n−íc vÒ v¨n ho¸ cßn nhiÒu s¬ hë, yÕu kÕm”.

218

VÊn ®Ò ®Æt ra lµ trong c«ng cuéc CNH- H§H ®Êt n−íc cÇn nghiªn cøu,

®¸nh gi¸ nghiªm tóc thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i c¸c giai cÊp, c¸c

tÇng líp, c¸c nhãm x· héi, nh»m t×m kiÕm gi¶i ph¸p nh»m c¶i biÕn lèi

sèng cò, x©y dùng lèi sèng míi ®¸p øng víi nhu cÇu thêi ®¹i, lèi sèng d©n

téc- hiÖn ®¹i - nh©n v¨n.

Lèi sèng lµ kh¸i niÖm cßn nhiÒu ý kiÕn tranh luËn. Mçi quan niÖm vÒ

lèi sèng ®Òu cã nh÷ng h¹t nh©n hîp lý cña nã. Trong bµi viÕt nµy chóng t«i sö

dông quan niÖm cho r»ng: Lèi sèng g¾n liÒn víi ho¹t ®éng cña con ng−êi vµ

mét h×nh th¸i kinh tÕ-x· héi. Lèi sèng lµ mét ph¹m trï kh¸i qu¸t toµn bé ho¹t

®éng sèng cña c¸c d©n téc, c¸c giai cÊp, c¸c tËp ®oµn x· héi, c¸c nhãm x· héi,

c¸c c¸ nh©n trong nh÷ng h×nh th¸i kinh tÕ x· héi nhÊt ®Þnh, vµ biÓu hiÖn trong

lao ®éng vµ h−ëng thô, trong quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi, trong sinh ho¹t tinh

thÇn vµ v¨n ho¸.

Cã thÓ ph©n lo¹i lèi sèng thµnh mét sè d¹ng c¬ b¶n, cã ®Æc tr−ng riªng

vÒ néi dung vµ h×nh thøc biÓu hiÖn dùa vµo c¸c dÊu hiÖu nh−: h×nh th¸i kinh tÕ

x· héi, giai cÊp, nghÒ nghiÖp, d©n téc, l·nh thæ, tuæi…Ngoµi ra còng cã thÓ

chia lèi sèng theo ba cÊp ®é: Lèi sèng cña d©n téc (hay quèc gia), lèi sèng cña

giai cÊp (hay nhãm x· héi), lèi sèng cña c¸ nh©n.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i - nh©n v¨n mµ ViÖt Nam h−íng tíi lµ lèi

sèng chuÈn mùc ®¹o ®øc, cã lý t−ëng cao ®Ñp, cã sù kÕt hîp hµi hoµ gi÷a

truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n téc víi tinh hoa v¨n ho¸ nh©n lo¹i dùa trªn møc

sèng æn ®Þnh vµ ngµy cµng ph¸t triÓn. Lèi sèng míi lµ lèi sèng ph¸t triÓn cao

vÒ thÓ lùc, trÝ tuÖ vµ t×nh c¶m, cã ý thøc c«ng d©n, sèng vµ lµm viÖc theo ph¸p

luËt, n¨ng ®éng, linh ho¹t, thÝch nghi vµ s¸ng t¹o.

Trong ph¹m vi nghiªn cøu nµy chóng t«i kh«ng cã ®iÒu kiÖn nhËn diÖn

hÕt c¸c lo¹i lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay, mµ chØ xin ®Ò cËp

kh¸i l−îc lèi sèng cña mét sè giai cÊp, tÇng líp vµ nhãm x· héi c¬ b¶n ë n−íc

ta dùa vµo mét sè ®Æc tr−ng c¬ b¶n sau:

219

- Møc sèng vµ ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi. TÝnh c¬ ®éng nghÒ nghiÖp -

x· héi vµ kh«ng gian x· héi

- Sù phô thuéc cña c¸c ho¹t ®éng trong ®êi sèng hµng ngµy vµo c¸c

dÞch vô c«ng céng. Ph¹m vi giao tiÕp, nhu cÇu v¨n ho¸ - gi¸o dôc ®a d¹ng vµ

ngµy cµng phong phó. ViÖc sö dông thêi gian rçi

- TÝnh tÝch cùc x· héi, ý thøc c«ng d©n vµ c¸c ho¹t ®éng x· héi.

- Sù chuyÓn ®æi ®Þnh h−íng gi¸ trÞ trong ®iÒu kiÖn CNH-H§H, ph¸t

triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN.

1. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cña c¸c giai cÊp c«ng nh©n, n«ng

d©n.

C¨n cø vµo dÊu hiÖu vÒ giai cÊp c¸c nhµ nghiªn cøu cã thÓ ph©n chia lèi

sèng ra nh÷ng lo¹i h×nh kh¸c nhau: lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i cña giai cÊp c«ng

nh©n, n«ng d©n…

1.1. Lèi sèng cña giai cÊp c«ng nh©n ë n−íc ta hiÖn nay

Lèi sèng ph¶n ¸nh tån t¹i x· héi, lµ toµn bé ho¹t ®éng sèng cña con

ng−êi, lµ kÕt qu¶ cña c¸ch thøc s¶n xuÊt, v× vËy, nã còng ®ãng vai trß tÝch cùc

®iÒu tiÕt c¸ch thøc s¶n xuÊt, thóc ®Èy hay k×m h·m ®èi víi tån t¹i x· héi.

Trong c¬ chÕ qu¶n lý kinh tÕ t©p trung quan liªu bao cÊp phÇn lín c«ng nh©n

lµm viÖc trong c¸c khu vùc kinh tÕ quèc doanh. §a sè c«ng nh©n cã lèi sèng

lµnh m¹nh, m×nh v× mäi ng−êi, yªu n−íc, tù t«n d©n téc, ý thøc tËp thÓ, ý thøc

tæ chøc kû luËt cao, giµu ®øc hy sinh vµ vÞ tha. Nh−ng thêi kú bao cÊp còng

kÐo theo nhiÒu h¹n chÕ trong lèi sèng, ®ã lµ tÝnh tr× trÖ, cam chÞu, cµo b»ng.

ChuyÓn sang nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn, lèi sèng cña giai cÊp

c«ng nh©n cã sù biÕn ®æi tÝch cùc tõ sù thay ®æi nghÒ nghiÖp, n¬i ë vµ th¨ng

tiÕn x· héi cho ®Õn sù thay ®æi ®êi sèng ®¹o ®øc vµ v¨n ho¸ tinh thÇn. Kinh tÕ

thÞ tr−êng ho¹t ®éng theo quy luËt gi¸ trÞ vµ môc tiªu lîi nhuËn ®· h×nh thµnh

m«i tr−êng kinh tÕ x· héi ®Ó biÕn ®æi lèi sèng ng−êi c«ng nh©n theo nh÷ng

tiªu chÝ míi. §ã lµ tÝnh thiÕt thùc, hiÖu qu¶, tÝnh n¨ng ®éng, ý thøc vÒ n¨ng

lùc, tr×nh ®é häc vÊn, tay nghÒ, chuyªn m«n nghiÖp vô ®−îc ®Ò cao g¾n víi nã

220

lµ tÝnh tù chñ, ®éc lËp. Giai cÊp c«ng nh©n n−íc ta trong nÒn kinh tÕ th gi÷

v÷ng vÞ thÕ x· héi cña m×nh, lµ c¬ së chÝnh trÞ - x· héi cña §¶ng, chç dùa

v÷ng ch¾c cña §¶ng vµ nhµ n−íc, lµ giai cÊp tiªn phong, lùc l−îng nßng cèt

trong khèi liªn minh c«ng nh©n, n«ng d©n, tri thøc, nÒn t¶ng cña khèi ®¹i ®oµn

kÕt d©n téc. Tuy nhiªn, sù thay ®æi trong cÊu tróc nghÒ nghiÖp, tÝnh c¬ ®éng

nghÒ nghiÖp vµ kh«ng gian x· héi cña c«ng nh©n cña c«ng nh©n ®· lµm biÕn

®æi møc sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn, khu«n mÉu hµnh vi øng xö vµ lèi sèng cña

hä trªn c¶ hai mÆt tÝch cùc vµ tiªu cùc.

Nh÷ng biÕn ®æi tÝch cùc trong lèi sèng cña giai cÊp c«ng nh©n dÔ nhËn

thÊy ®ã lµ: Kinh tÕ thÞ tr−êng ®· t¹o ®iÒu kiÖn vµ c¬ héi ®Ó c«ng nh©n n©ng

cao vÞ thÕ x· héi, c¬ cÊu nghÒ nghiÖp, n¨ng lùc, tr×nh ®é chuyªn m«n vµ tay

nghÒ, cã th¸i ®é tÝch cùc ®èi víi lao ®éng, ®èi víi gia ®×nh, céng ®ång vµ x·

héi. Giai cÊp c«ng nh©n quan t©m ®Õn ®æi míi, nhËp cuéc ®æi míi, ñnh hé ®æi míi.

Giai cÊp c«ng nh©n mÆc dï chiÕm tû lÖ nhá trong c¬ cÊu d©n sè vµ lao

®éng x· héi, nh−ng ®ang n¾m gi÷ c¬ së vËt chÊt vµ c¸c ph−¬ng tiÖn s¶n xuÊt

hiÖn ®¹i nhÊt, quyÕt ®Þnh ph−¬ng h−íng ph¸t triÓn chñ yÕu cña nÒn kinh tÕ,

mçi n¨m t¹o ra khèi l−îng s¶n phÈm c«ng nghiÖp chiÕm 40% tæng s¶n phÈm

x· héi b¶o ®¶m trªn 60% ng©n s¸ch nhµ n−íc. §æi míi kinh tÕ, x· héi vµ më

cöa ®· lµm thay ®æi diÖn m¹o cña giai cÊp c«ng nh©n. §éi ngò giai cÊp c«ng

nh©n ViÖt Nam ®ang cã nh÷ng chuyÓn ho¸ m¹nh mÏ, toµn diÖn.

- KÕt cÊu ngµnh nghÒ ®a d¹ng, kh«ng thuÇn nhÊt. Giai cÊp c«ng nh©n

hiÖn nay kh«ng chØ cã nh÷ng ng−êi lµm viÖc lµm viÖc ë c¸c xÝ nghiÖp quèc

doanh hoÆc c¸c xÝ nghiÖp quèc doanh cæ phÇn ho¸, mµ cßn lµm viÖc ë c¸c xÝ

nghiÖp t− doanh, c¸c c¬ së liªn doanh víi n−íc ngoµi hoÆc do n−íc ngoµi ®Çu

t− 100% vèn.

Trong thêi kú ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc, giai

cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam cã b−íc ph¸t triÓn míi. Giai cÊp c«ng nh©n ®ang

t¨ng nhanh vÒ sè l−îng, ®a d¹ng vµ phøc t¹p h¬n vÒ c¬ cÊu. HiÖn nay giai cÊp

c«ng nh©n ViÖt Nam hiÖn chiÕm 10% d©n sè, chiÕm 11,86% lao ®éng c¶

n−íc. §é tuæi giai cÊp c«ng nh©n t−¬ng ®èi trÎ, ®a sè c«ng nh©n ë ®é tuæi 17

221

®Õn 35, kho¶ng 37% c«ng nh©n cã ®é tuæi d−íi 30. Trong qu¸ tr×nh ®æi míi

c¬ cÊu kinh tÕ, giai cÊp c«ng nh©n cã sù chuyÓn ®æi c¬ cÊu theo h−íng t¨ng sè

l−îng c«ng nh©n trong s¶n xuÊt c«ng nghiÖp lµ 57%, trong th−¬ng nghiÖp,

dÞch vô 20%, trong x©y dùng, giao th«ng vËn t¶i, b−u ®iÖn lµ 17%, trong c¸c

ngµnh n«ng, l©m, thuû s¶n lµ 6%.1

Theo sè liÖu cña Tæng côc Thèng kª, c«ng nh©n khu vùc kinh tÕ cã vèn

®Çu t− n−íc ngoµi gåm kho¶ng 600 ngh×n lao ®éng lµm viÖc trong h¬n 2 ngh×n

doanh nghiÖp (cã 466 ngh×n c«ng nh©n lµm viÖc trong 1.337 doanh nghiÖp

100% vèn n−íc ngoµi). C«ng nh©n ViÖt Nam lao ®éng ë n−íc ngoµi tÝnh ®Õn

nay cã kho¶ng 450 ngh×n ng−êi. §Õn n¨m 2002, cã xÊp xØ 50 ngh×n doanh

nghiÖp ngoµi nhµ n−íc víi 1,4 triÖu c«ng nh©n. Tuy nhiªn, c¸c doanh nghiÖp

ngoµi nhµ n−íc chñ yÕu lµ doanh nghiÖp nhá, chØ cã mét sè rÊt Ýt cã quy m«

sö dông lao ®éng tõ 500 ®Õn l.000 c«ng nh©n.

- KiÕn thøc, tr×nh ®é vµ tÝnh chÊt nghÒ nghiÖp cña c«ng nh©n cao h¬n

tr−íc. C«ng nghiÖp ho¸- HiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc ®ßi hái giai cÊp c«ng nh©n cã

tr×nh ®é v¨n ho¸ cao h¬n tr−íc, hä ®−îc ®µo t¹o vµ huÊn luyÖn, cã tay nghÒ vµ

n¨ng lùc ®ñ søc ®¸p øng yªu cÇu thay ®æi vÒ c«ng nghÖ vµ s¶n xuÊt vµ qu¶n

lý. Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng c«ng nh©n kh«ng ngõng ph¶i häc tËp vµ cã

kh¶ n¨ng tù häc. V× vËy, c«ng nh©n cã tri thøc, cã trÝ tuÖ cao ngµy cµng t¨ng,

c«ng nh©n lµm viÖc trùc tiÕp trong c¸c d©y chuyÒn c«ng nghÖ gi¶m. Sù g¾n bã

gi÷a nh÷ng c«ng nh©n cã trÝ tuÖ víi tÇng líp tri thøc cµng chÆt chÏ. NÕu nh−

n¨m 1985 chØ cã 42,50% c«ng nh©n cã tr×nh ®é v¨n ho¸ phæ th«ng trung häc,

th× ®Õn nay tû lÖ nµy t¨ng lªn lµ 62,3%. VÉn cßn trªn 30% tèt nghiÖp trung

häc c¬ së vµ 0.4% mï ch÷. KÕt qu¶ kh¶o s¸t ë Hµ Néi cho thÊy tr×nh ®é häc

vÊn cña c«ng nh©n Hµ Néi t−¬ng ®èi cao, nhÊt lµ c«ng nh©n trÎ. Hµ Néi cã

74,8% c«ng nh©n tèt nghiÖp phæ th«ng trung häc, chØ cã 2% c«ng nh©n ch−a

tèt nghiÖp líp Phæ th«ng c¬ së. Trong sè c«ng nh©n trÎ d−íi 30 tuæi cã 89, 5%

1 §ç Nguyªn Ph−¬ng, C¬ cÊu x· héi vµ mét sè vÊn ®Ò x· héi bøc xóc trong qu¸ t×nh ®æi míi, Hµ Néi

2004, tr.15.

tèt nghiÖp phæ th«ng trung häc, c«ng nh©n trong c¸c doanh nghiÖp nhµ n−íc

222

cã tr×nh ®é häc vÊn phæ th«ng trung häc cao h¬n khu vùc ngoµi quèc doanh

(81,3% so víi 72,6%).

VÒ kiÕn thøc kü thuËt vµ tr×nh ®é tay nghÒ. Do nghÒ nghiÖp cã sù biÕn

®éng th−êng xuyªn nªn sè c«ng nh©n cã tr×nh ®é kü thuËt tay nghÒ cao ( kü

s−, trung cÊp kü thuËt) cã t¨ng lªn so víi tr−íc, sè c«ng nh©n qua ®µo t¹o nghÒ

lµ kho¶ng 1,6 triÖu, sè ng−êi cã b»ng trung cÊp chuyªn nghiÖp lµ 1,4 triÖu,

b»ng cao ®¼ng, ®¹i häc trªn 1 triÖu, trªn ®¹i häc kho¶ng 17 ngµn ng−êi.1 TÝnh

®Õn n¨m 2006 Hµ Néi cã 850.926 c«ng nh©n, trong ®ã tr×nh ®é häc vÊn tiÓu

häc chiÕm 2%, THCS 17%, THPT 81%; tr×nh ®é chuyªn m«n nghiÖp vô ch−a

qua ®µo t¹o chiÕm 28%, s¬ cÊp 25%, trung cÊp 22%, ®¹i häc 23%...

Theo kÕt qu¶ kh¶o s¸t cña Liªn ®oµn lao ®éng Thµnh phè Hå ChÝ Minh

n¨m 2001: ChØ cã 7,6% c«ng nh©n kü thuËt bËc 6-7; 30% thî bËc 1-3, 25%

ch−a qua ®µo t¹o nghÒ nghiÖp, 20% c«ng nh©n ®ang trùc tiÕp lµm viÖc víi

c«ng nghÖ vµ kü thuËt hiÖn ®¹i. §a sè lao ®éng phæ th«ng ®· tiÕp cËn vµ hoµ

nhËp ®−îc víi t¸c phong lao ®éng c«ng nghiÖp. Giai cÊp c«ng nh©n n−íc ta ®·

h×nh thµnh c«ng nh©n ¸o xanh, ¸o tr¾ng vµ ¸o n©u, trong ®ã tû träng c«ng

nh©n ¸o tr¾ng ngµy cµng t¨ng.

Qu¸ tr×nh ®æi míi kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi ®em l¹i nh÷ng biÕn ®æi tÝch

cùc vÒ ý thøc tr¸ch nhiÖm c«ng d©n, ý thøc chÝnh trÞ cña giai cÊp c«ng nh©n.

Nh÷ng biÕn ®æi vÒ chÝnh trÞ vµ d©n chñ ho¸ ®· t¹o ra sù chuyÓn ®éng tÝch cùc:

t¨ng tÝnh tÝch cùc chÝnh trÞ cña giai cÊp c«ng nh©n, thóc ®Èy th¸i ®é tÝch cùc

chÝnh trÞ, t¨ng sù gi¸c ngé giai cÊp, tin t−ëng tuyÖt ®èi vµo sù l·nh ®¹o cña

§¶ng, quan t©m ®Õn ho¹t ®éng cña tæ chøc §¶ng. Mong muèn ®øng vµo hµng

ngò cña §¶ng. KÕt qu¶ ®iÒu tra ®Ò tµi KHXH- 03- 07 cho thÊy cã 40,7% c«ng

nh©n trong c¸c doanh nghiÖp nhµ n−íc muèn vµo §¶ng, 43,25% c«ng nh©n

1 Xu h−íng biÕn ®æi giai cÊp c«ng nh©n ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XXI, Nxb. Lao ®éng, Hµ Néi,

2001, tr. 278.

c¸c doanh nghiÖp ngoµi quèc doanh cã nguyÖn väng vµo §¶ng.

223

C«ng nh©n lµ lùc l−îng kiªn quyÕt ñng hé vµ ®i ®Çu trong c«ng cuéc ®æi

míi, lùc l−îng tÝch cùc, ®i tiªn phong trong mÆt trËn ®Êu tranh chèng tham

nhòng, ®Æc quyÒn, ®Æc lîi vµ c¸c hiÖn t−îng tiªu cùc kh¸c trong ®êi sèng kinh

tÕ x· héi vµ nç lùc v−¬n lªn trong s¶n xuÊt, c«ng t¸c, häc tËp vµ nghiªn cøu

øng dông khoa häc c«ng nghÖ, gi÷ v÷ng vai trß quyÕt ®Þnh thóc ®Èy kinh tÕ x·

héi ph¸t triÓn, gãp phÇn gi÷ v÷ng æn ®Þnh an ninh vµ quèc phßng. KÕt qu¶

®iÒu tra viÖn Chñ nghÜa x· héi khoa häc, Häc viÖn ChÝnh trÞ quèc gia Hå ChÝ

minh n¨m 2001 cho thÊy th¸i ®é cña c«ng nh©n c¸c doanh nghiÖp nhµ n−íc ë

®Þa bµn Hµ Néi vÒ nh÷ng biÓu hiÖn tiªu cùc nh− n¹n quan liªu, tham nhòng:

74,4% ®Êu tranh, phª ph¸n; 12,8% bÊt b×nh kh«ng phª ph¸n; 3,1 % chÊp nhËn

c¸c hiÖn t−îng ®ã; 9,7% khã tr¶ lêi.

KÕt qu¶ kh¶o s¸t cña ®Ò tµi KHXH 04-05 cho thÊy 84,87% ng−êi ®−îc

hái cho r»ng ®æi míi lµm cho møc sèng ®−îc c¶i thiÖn. Thu nhËp cña ®a sè

c«ng nh©n cã tay nghÒ v÷ng ®−îc n©ng lªn râ rÖt, ®êi sèng æn ®Þnh vµ ®−îc

c¶i thiÖn, nhÊt lµ ë c¸c doanh nghiÖp lµm ¨n cã hiÖu qu¶, hoÆc liªn doanh víi

n−íc ngoµi. Mét bé phËn c«ng nh©n bËc cao, cã tay nghÒ giái n¨ng ®éng, tù

lËp, c¬ ®éng x· héi tèt h¬n. Hä chuyÓn ®æi tõ doanh nghiÖp nhµ n−íc sang

lµm viÖc c¸c doanh nghiÖp t− nh©n, doanh nghiÖp liªn doanh, hoÆc doanh

nghiÖp cã 100% vèn n−íc ngoµi. Mức sống cña bộ phận c«ng nh©n lao động

®¸p øng ®−îc yªu cÇu cña thÞ tr−êng lao ®éng ®· kh¸ h¬n tr−íc ®©y rÊt nhiÒu.

Tư tưởng, t©m trạng của hä ổn định, phÇn lín nhãm c«ng nh©n nµy rÊt cã ý

thức tr¸ch nhiệm trong việc khắc phục khã khăn để hoàn thành tốt nhiệm vụ,

hä lu«n ủng hộ và thực hiện nghiªm tóc c¸c chủ trương và đường lối của

Đảng, chinh s¸ch của Nhà nước.

C«ng cuéc ®æi míi hai m−¬i n¨m qua ®· c¶i thiÖn c¬ b¶n møc sèng cña

c«ng nh©n, kh¾c phôc c¸c khñng ho¶ng niÒm tin vµ lÏ sèng. KÕt qu¶ ®· lµm

cho x· héi æn ®Þnh vµ khëi s¾c, ®ång thêi t¹o c¬ héi cho mäi c«ng nh©n cã

kh¼ n¨ng lùa chän møc sèng kh¸c nhau, cã lèi sèng phï hîp víi thu nhËp, víi

®iÒu kiªn c¸ nh©n vµ céng ®ång. Trong mäi hoàn cảnh ®éi ngò c«ng nh©n ®·

ra søc học tập, rÌn luyện, cã ý thức tÝnh tổ chức, kỷ luật. Hä ®· chøng tá tÝnh

224

tÝch cùc n¨ng ®éng, d¸m nghÞ, d¸m lµm, kÓ c¶ bung ra tù cøu m×nh. Giai cÊp

c«ng nh©n ®· thÝch øng nhanh víi c¬ chÕ míi, n©ng cao gi¸c ngé vµ b¶n lÜnh

chÝnh trÞ, v−¬n lªn n¾m lÊy ®Ønh cao cña khoa häc, kü thuËt, c«ng nghÖ, n©ng

cao n¨ng lùc øng dông vµ s¸ng t¹o c«ng nhÖ míi, tiÕp cËn nhanh víi c«ng

nghÖ khoa häc hiÖn ®¹i, cã nhiÒu ph¸t minh s¸ng kiÕn cã gi¸ trÞ khoa häc vµ

kinh tÕ, ®−îc ¸p dông vµo s¶n xuÊt vµ ®êi sèng x· héi ®¹t n¨ng suÊt chÊt l−îng

vµ hiÖu qu¶ ngµy cµng cao, xøng ®¸ng lµ lùc l−îng ®i ®Çu trong sù nghiÖp

c«ng nghiÖp ho¸- hiÖn ®¹i ho¸ vµ vai trß l·nh ®aä c¸ch m¹ng trong sù nghiÖp

®æi míi.

Bªn c¹nh nh÷ng biÕn ®æi tÝch cùc vÒ lèi sèng, trong x· héi ta tõ nhiÒu

n¨m nay còng diÔn ra nhiÒu biÓu biÖn tiªu cùc, suy tho¸i trong lèi sèng cña

giai cÊp c«ng nh©n. Tr−íc nh÷ng thêi c¬ vµ th¸ch thøc míi giai cÊp c«ng nh©n

ViÖt Nam vÉn cßn tån t¹i bÊt cËp, sè l−îng c«ng nh©n cßn chiÕm tû lÖ nhá

trong c¬ cÊu d©n sè - lao ®éng vµ mÊt c©n ®èi nghiªm träng trong c¬ cÊu lao

®éng kü thuËt gi÷a c¸c bé phËn c«ng nh©n. Tr×nh ®é häc vÊn, chuyªn m«n

nghÒ nghiÖp cßn thÊp so víi yªu cÇu; mÊt c©n ®èi nghiªm träng trong c¬ cÊu

lao §éNG kü thuËt. HiÖn nay, tû lÖ lao ®éng cã tr×nh ®é cao hiÖn cßn ch−a

®¸p øng ®−îc yªu cÇu cña qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc.

Sè ®«ng c«ng nh©n lµ lao ®éng phæ th«ng qua ®µo t¹o ng¾n h¹n nªn thiÕu tÝnh

tæ chøc vµ kû luËt, ý thøc häc tËp trau dåi tr×nh ®é chuyªn m«n nghiÖp vô nh×n

chung kh«ng cao. Giai cÊp c«ng nh©n hiÖn nay so víi thÕ hÖ tr−íc cã sù thay

®æi m« h×nh øng xö, quan niÖm, ®Þnh h−íng gi¸ trÞ, thay ®æi lý t−ëng.

- Quan hÖ gi÷a c¸c tÇng líp c«ng nh©n vµ néi bé giai cÊp c«ng nh©n ®·

biÕn ®æi s©u s¾c. C«ng nh©n n−íc ta do lµm viÖc trong c¸c thµnh phÇn kinh tÕ

kh¸c nhau nªn phÇn lín lîi Ých cña hä, quan hÖ cña c¸c tÇng líp c«ng nh©n

kh«ng ®¬n thuÇn nh− tr−íc ®©y, mét phÇn do hä lµm viÖc trong c¸c thµnh

phÇn kinh tÕ kh¸c nhau, h¬n n÷a lîi Ých cña hä. Do chç ®øng vµ lîi Ých kh¸c

nhau l¹i chÞu sù t¸c ®éng cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng nªn cïng víi sù c¶i thiÖn

møc sèng, m«i tr−êng sèng còng n¶y sinh lèi sèng thµnh thÞ, lèi sèng tù do,

chñ nghÜa c¸ nh©n, quan hÖ sßng ph¼ng, dÉn ®Õn th¸i ®é bµng quang “ai no

225

phËn nÊy”. C«ng nh©n ë c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c nhau chØ lo viÖc lµm vµ

thu nhËp, lîi Ých riªng cña m×nh, hä Ýt tá th¸i ®é ph¶n ®èi hay ®Êu tranh ng¨n

chÆn nh÷ng hµnh vi sai ph¹m lîi Ých chung.

Sù kh¸c biÖt vÒ thu nhËp, tiÒn l−¬ng ngay trong tõng doanh nghiÖp,

ngµnh nghÒ ®· vµ ®ang lµm cho quan hÖ giai cÊp cña néi bé giai cÊp c«ng

nh©n bÒn chÆt nh− tr−íc. Trong mét cuéc to¹ ®µm víi ®¹i biÓu c«ng nh©n t¹i

H¶i Phßng do Ban lÞch sö thµnh phè tæ chøc, ®¹i biÓu c«ng nh©n nhµ m¸y C¬

khÝ Duyªn H¶i cho r»ng tr−íc ®©y ®i lµm c«ng nh©n lµ ®i x©y dùng nhµ m¸y,

theo tiÕng gäi cña §¶ng, ®i bÊt cø n¬i nµo, lµm bÊt cø viÖc g×. HiÖn nay c«ng

nh©n tuæi ®êi trÎ, tr×nh ®é häc vÊn cao h¬n, sèng thùc tÕ h¬n thÕ hÖ tr−íc, môc

®Ých ®i lµm ®Ó kiÕm sèng, ®Ó kiÕm tiÒn m−u sinh, hä s½n sµng lµm bÊt cø c«ng

viÖc g× miÔn lµ thu nhËp cao. Tr¸ch nhiÖm g¸nh v¸c khã kh¨n víi doanh

nghiÖp, g¾n bã doanh nghiÖp ch−a cao. §a phÇn doanh nghiÖp nµo tr¶ l−¬ng

cao lµ thu hót ®−îc lùc l−îng c«ng nh©n trÎ cã tay nghÒ chuyªn m«n.

§iÒu ®¸ng lo ng¹i mét bé phËn c«ng nh©n ch−a quen víi t¸c phong c«ng

nghiÖp, cã biÓu hiÖn phai nh¹t ý thøc giai cÊp, ch−a chó ý tíi nh÷ng lîi Ých l©u

dµi, ý thøc tæ chøc kû luËt kÐm, ®êi sèng, ®iÒu kiÖn lao ®éng cßn nhiÒu khã

kh¨n; viÖc thi hµnh ph¸p luËt cßn nhiÒu thiÕu sãt, nhÊt lµ khu vùc kinh tÕ t−

nh©n vµ liªn doanh víi n−íc ngoµi. Theo ®iÒu tra cña Ban chØ ®¹o tæng kÕt

NghÞ quyÕt Trung −¬ng 8B n¨m 1995, th× chØ cã 10% c«ng nh©n ®−îc hái

nhËn m×nh lµ giai cÊp l·nh ®¹o. Kh¶o s¸t cña Tæng liªn ®oµn lao ®éng ViÖt

Nam n¨m 2000 cã 12, 54% c«ng nh©n trong c¸c doanh nghiÖp nhµ n−íc

kh«ng muèn vµo §¶ng, cã tíi 33,42% kh«ng tr¶ lêi, trong c¸c doanh nghiÖp

ngoµi quèc doanh cã 14,98% kh«ng muèn vµo §¶ng vµ 37% kh«ng tr¶ lêi.

Nguyªn nh©n cña t×nh tr¹ng trªn lµ do mét sè cÊp ñy, së, ngµnh, ®Þa ph−¬ng

triÓn khai NghÞ quyÕt x©y dùng ®éi ngò c«ng nh©n ch−a kÞp thêi, ®ång bé, cã

n¬i thùc hiÖn cßn h×nh thøc, ch−a th−êng xuyªn; c«ng t¸c x©y dùng §¶ng

trong c¸c doanh nghiÖp ngoµi quèc doanh cßn lóng tóng. C«ng t¸c gi¸o dôc,

båi d−ìng chÝnh trÞ, t− t−ëng cho c«ng nh©n lao ®éng khu vùc kinh tÕ ngoµi

quèc doanh cßn gÆp khã kh¨n.

226

Do tr×nh độ kiến thức, tay nghề, tr×nh ®é c«ng nghÖ cña giai cÊp c«ng

nh©n kh«ng ®ång ®Òu lµm cho ph©n ho¸ giàu nghÌo của c«ng nh©n trong cña

doanh nghiÖp, của c¸c ngành kinh tế ngày càng bộc lộ râ và phức tạp, ®iÒu ®ã

t¸c ®éng rÊt lín ®Õn t©m lý, t×nh c¶m, lèi sèng cña c«ng nh©n.

Sù kh¸c biÖt vÒ viÖc lµm, thu nhËp, vµ ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi trong sinh

ho¹t, trong s¶n xuÊt kinh doanh lµ nh÷ng nh©n tè t¸c ®éng ®Þnh h−íng gi¸ trÞ,

lµm t¨ng sù kh¸c biÖt vÒ lèi sèng gi÷a c¸c nhãm giai cÊp c«ng nh©n, t¹o ra sù

phøc t¹p cho viÖc x©y dùng lèi sèng v¨n minh cña hä. Qu¸ tr×nh cæ phÇn ho¸

doanh nghiÖp nhµ n−íc ®· vµ sÏ lµm t¨ng sè l−îng ng−êi lao ®éng cæ phÇn, cæ

phiÕu. Sù gia t¨ng m¹nh mÏ c¸c luång ®Çu t− n−íc ngoµi trªn c¸c lÜnh vùc

c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp, dÞch vô tµi chÝnh, ng©n hµng…sÏ thóc ®Èy tËp

trung tÝch tô s¶n xuÊt, mµ hÖ qu¶ lµ lµm s©u s¾c h¬n sù ph©n ho¸ x· héi thµnh

nh÷ng tÇng líp kh¸c nhau vÒ thu nhËp, møc sèng, lèi sèng.

§ời sống vật chất và tinh thần cña c«ng nh©n làm việc trong c¸c doanh

nghiệp cổ phần ho¸ và tư nh©n theo chế độ hợp đồng nh×n chung kÐm hơn so

với c«ng nh©n làm việc trong c¸c doanh nghiệp quốc doanh theo chế độ biªn

chế. 81% c«ng nh©n ë c¸c doanh nghiệp nhà nước cã viÖc làm thường xuyªn.

Trong khi ®ã ë c¸c doanh nghiệp liªn doanh vµ doanh nghiệp d©n doanh tû lÖ

c«ng nh©n cã việc làm ổn định lµ 71% so víi 60% . Nh− vËy, vẫn cßn 19%

c«ng nh©n lao động trong c¸c doanh nghiệp nhà nước vµ h¬n 30% c«ng nh©n

ë c¸c doanh nghiÖp liªn doanh vµ t− nh©n cã việc làm kh«ng ổn định. Nguyªn

nh©n hä kh«ng cã việc làm chủ yếu là do lao động kh«ng cã chuyªn m«n, tay

nghề không ®¸p ứng được yêu cầu sản xuất, kinh doanh. Kết quả ®iều tra t¹i

52 doanh nghiÖp thuộc c¸c thành phần kinh tế năm 2004 cho thấy, học viªn

tốt nghiệp nghề được chủ sử dụng lao ®éng đ¸nh gi¸ về kỹ năng nghề đạt loại

kh¸ và giỏi là 30,4%; trung b×nh 58,7%; về ý thức kỷ luật và t¸c phong c«ng

nghiệp th× loại tốt đạt 51%, loại trung b×nh là 34%. Giai cÊp c«ng nh©n n−íc

ta ch−a ý thøc ®−îc ®Çy ®ñ yªu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng trong xu thÕ

toµn cÇu ho¸, ch−a chñ ®éng chuÈn bÞ ®¸p øng c¸c yªu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ

tri thøc vµ yªu cÇu c¹nh tranh quèc tÕ.

227

H¬n n÷a, vÉn cßn mét bé phËn c«ng nh©n, lßng say mª nghÒ nghiÖp, ý

thøc tæ chøc kû luËt lao ®éng, t¸c phong c«ng nghiÖp cßn yÕu kÐm. Cã một

thực tế kh¸c cũng ®¸ng phải quan t©m, đã là số c«ng nh©n trong khu vực kinh

tế tư nh©n là đảng viªn rất Ýt. Nhiều cơ sở, nhiều xÝ nghiệp hoàn toàn kh«ng cã

đảng viªn, thậm chÝ cũng kh«ng cã cả cơ sở đoàn thanh niªn. §iÒu tra x· héi

häc vÒ thùc tr¹ng giai cÊp c«ng nh©n ë 15 tØnh thµnh khi ®−îc hái 3558 c«ng

nh©n t¹i sao chän nghÒ lµm c«ng nh©n? Cã 41 % ng−êi ®−îc hái tr¶ lêi kh«ng

cã nghÒ nµo kh¸c vµ kh«ng thÝch lµm n«ng d©n. Nh− vËy, ®æi míi më ra cho

thanh niªn nhiÒu c¬ héi lËp nghiÖp, lµm giµu, ph¸t huy tµi n¨ng cña hä: chñ

trang tr¹i, chñ cöa hµng, doanh nghiÖp võa vµ nhá… , chø kh«ng ph¶i chØ cã

mét con ®−êng trë thµnh c«ng nh©n, phÇn lín nh÷ng lùc l−îng bæ sung vµo

c«ng nh©n lµ thanh niªn n«ng d©n kh«ng thÝch sèng ë n«ng th«n vµ kh«ng cã

nghÒ nµo kh¸c. Cã 58,4% c«ng nh©n b»ng lßng víi vÞ trÝ hiÖn nay, 23,5% rÊt

tù hµo lµm c«ng nh©n. VÉn cßn 4,5% sè c«ng nh©n ®−îc hái c¶m thÊy nghÒ

c«ng nh©n bÞ coi rÎ, 9 % kh«ng thÝch thó g×. PhÇn lín sè nµy lµ c«ng nh©n lao

®éng gi¶n ®¬n xuất thân từ nông dân, tay nghề thấp, chưa được đào tạo cơ

bản, chưa được giác ngộ chính trị, hoÆc tay nghÒ thÊp cã thu nhËp kh«ng æn

®Þnh, nhÊt lµ c«ng nh©n trong c¸c doanh nghiệp t− nh©n, cho nªn lßng say mª

nghÒ nghiÖp gi¶m sót.

Mét bé phËn c«ng nh©n điều kiện sèng vµ sinh ho¹t cßn ch−a ®−îc c¶i

thiÖn, lµm cho hä kh«ng yªn t©m vµ g¾n bã víi nghÒ. Cả nước hiện cã 131 khu

c«ng nghiệp, khu chế xuất với 900 ngh×n c«ng nh©n, hầu hết c¸c khu c«ng

nghiệp tập trung ®iÒu kiÖn nhµ ë vµ sinh ho¹t kh«ng ®¶m b¶o, chưa x©y dựng

nhà ở lưu tró cho c«ng nh©n, chỉ cã 2% số c«ng nh©n được thuª nhà ở do doanh

nghiệp x©y dựng. Theo các số liệu công bố gần đ©y của TP.HCM, 70% lao

động ở các khu công nghiệp thành phố là người ngoại tỉnh cã nhu cầu nhà ở.

Theo kết quả điều tra xã hội học của Trường đại học Khoa học xã hội và Nhân

văn TP.HCM n¨m 2006, đa số lao động là những người trẻ nhập cư, nên gặp

nhiều khó khăn trong ổn định cuộc sống, nhất là về nhà ở. 65,8% công nhân tại

các khu công nghiệp, khu chế xuất TP.HCM có nhu cầu nhà ở, song các doanh

228

nghiệp chỉ mới đáp ứng được từ 4 đến 15%. Còn Bình Dương cũng mới đảm

bảo nhà cho 15% số lao động (đáp ứng cho khoảng 11.000 lao động), tỉnh

Đồng Nai ®¶m b¶o ®−îc 6,5% lao ®éng (®¸p øng ®−îc gần 9.000 lao động).

Thu nhập thấp, ®ồng lương rẻ mạt, làm việc qu¸ sức, kh«ng cã thời gian

nghỉ ngơi và tiếp xóc với văn ho¸ đ· dẫn đến sự khñng ho¶ng vÒ lèi sèng cña

mét bé phËn c«ng nh©n. Theo khảo s¸t, 89,3% c«ng nh©n ở c¸c khu c«ng

nghiệp cho rằng kh«ng cã điều kiện tham gia c¸c hoạt động văn ho¸ - văn

nghệ, thể dục - thể thao diễn ra tại địa bàn cư tró. Hầu hết lao động ở c¸c khu

công nghiệp và khu chế xuất rơi vào t×nh trạng “mï văn ho¸ tinh thần”

Do viÖc t− nh©n ho¸, cæ phÇn ho¸ c¸c c«ng ty, xÝ nghiÖp, c¸c doanh

nghiÖp… lµm cho đời sống, việc làm của mét bé phËn c«ng nh©n kh«ng ®¶m

b¶o. ThËm chÝ, việc tập trung giải quyết các vấn đề bức xúc trong công nhân

lao động còn chưa kịp thời, triệt để, một số doanh nghiệp chạy theo lợi nhuận,

chưa quan t©m đến đời sống và điều kiện làm việc cho c«ng nh©n lao động, vi

phạm Bộ luật Lao động, Luật Công đoàn, chế độ bảo hiểm x· hội g©y nªn

nh÷ng có sèc vÒ t©m lý, lèi sèng, những biÕn ®æi x· héi nh− đ×nh c«ng, b·i

c«ng, g©y rèi trËt tù c«ng céng, chèng ng−êi thi hµnh c«ng vô... Đến nay, cả

nước đã xảy ra trên 1.370 vụ đ×nh c«ng. Theo thống kª chưa đầy đủ, tÝnh đến

31/12/2005, cả nước xảy ra 147 cuộc đ×nh c«ng và tập trung nhiều ở doanh

nghiÖp cã vốn ®Çu t− n−íc ngoµi, nhất là doanh nghiÖp cã vốn đầu tư của Hàn

Quốc (40 cuộc) và Đài Loan (31 cuộc). Địa bàn xảy ra đ×nh c«ng nhiều là TP

Hồ ChÝ Minh (52 cuộc), Đồng Nai (36 cuộc). Riªng năm 2006, xảy ra 390 vụ

và từ đầu năm 2007 đến nay là gần 70 vụ.

Tõ thùc tr¹ng lèi sèng cña c«ng nh©n cho thÊy, muèn x©y dựng lèi sèng

d©n téc- hiÖn ®¹i cho giai cấp c«ng nh©n Việt Nam thời kỳ đẩy mạnh c«ng

nghiệp ho¸, hiện đại hãa đất nước đ¸p ứng được yªu cầu ph¸t triển mét mÆt

ph¶i ph¸t huy nh÷ng ®iÓm m¹nh, kh¾c phôc nh÷ng h¹n chÕ ®· ¨n s©u vµo nÕp

sèng, lèi sèng cña c«ng nh©n, mÆt kh¸c ph¶i ®i ®«i víi viÖc x©y dùng cơ chế,

chÝnh s¸ch chăm lo đời sống vật chất, tinh thần cho c«ng nh©n.

229

1.2. Thùc tr¹ng lèi sèng cña giai cÊp n«ng d©n

N«ng d©n n−íc ta chiÕm h¬n 70% sè d©n c¶ n−íc, n«ng d©n là lùc

l−îng ®«ng ®¶o nhÊt trong x· héi ta, tr×nh ®é d©n trÝ cña n«ng d©n thÊp, ch¼ng

h¹n ë §ång b»ng s«ng Cöu Long, cã 45% sè d©n ë n«ng th«n tõ 15 tuæi trë

lªn ch−a hoµn tÊt kho¸ häc nµo, 32% tèt nghiÖp tiÓu häc, 13,5% tèt nghiÖp

phæ th«ng c¬ së, 5,4% tèt nghiÖp trung häc phæ th«ng, 3,1% qua ®µo t¹o nghÒ.

HiÖn 10% d©n sè trªn 10 tuæi thuéc diÖn mï ch÷ vµ t¸i mï, trªn 80% ch−a qua ®µo t¹o nghÒ(1).

Hai m−¬i n¨m qua, cïng víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn,

theo c¬ chÕ thÞ tr−êng trong ®iÒu kiÖn CNH- H§H sè l−îng giai cÊp n«ng d©n

®ang ph©n ho¸ m¹nh. Mét bé phËn nhá trong sè n«ng d©n trë thµnh c«ng nh©n

c«ng nghiÖp, c«ng nh©n n«ng nghiÖp, c«ng nh©n mïa vô, mét sè kh¸c thµnh

thî tiÓu thñ c«ng ë nh÷ng ®Þa bµn cã nghÒ truyÒn thèng, mét sè v−¬n lªn

thµnh chñ trang tr¹i, mét sè kh¸c giµu lªn do tróng mïa lóa, t«m, c¸.. mét sè

bÞ bÇn cïng hä trë thµnh ng−êi lµm thuª do kh«ng cã n¨ng lùc s¶n xuÊt hoÆc

r¬i vµo tÖ n¹n x· héi.

Nh×n chung, c¸c c¶i c¸ch thÓ chÕ n«ng nghiÖp cuèi nh÷ng n¨m 80 ®Çu

nh÷ng n¨m 90 ®· t¹o ®éng lùc m¹nh mÏ thóc ®Èy s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ph¸t

triÓn, s¶n l−îng l−¬ng thùc t¨ng lªn ®¸ng kÓ. N−íc ta lµ mét trong ba n−íc

®øng ®Çu thÕ giíi vÒ xuÊt khÈu g¹o. NhiÒu s¶n phÈm nh− cao-su, hå tiªu, cµ-

phª, h¹t ®iÒu, thñy s¶n... cña ViÖt Nam ®øng thø h¹ng cao trong khu vùc vµ

thÕ giíi. Kinh tÕ n«ng th«n cã b−íc chuyÓn dÞch tÝch cùc theo h−íng t¨ng tû

träng c«ng nghiÖp, dÞch vô, t¹o ®iÒu kiÖn thóc ®Èy CNH, H§H n«ng nghiÖp,

n«ng th«n.

§æi míi kinh tÕ, x· héi ®· gãp phÇn c¶i thiÖn møc sèng cña ®¹i bé

phËn n«ng d©n, t¹o ra nh÷ng biÕn ®æi tÝch cùc vÒ ®¹o ®øc, nh÷ng thay ®æi ®Þnh

h−íng gi¸ trÞ t¹o ra mét b−íc tiÕn tÝch cùc vÒ lèi sèng phï hîp víi héi nhËp.

T¨ng tr−ëng kinh tÕ, ph¸t triÓn c¬ së h¹ tÇng ®· thóc ®Èy sù tiÕn bé vÒ

mÆt x· héi còng ®Èy m¹nh nhu cÇu, së thÝch, thÞ hiÕu v.v. cña n«ng d©n vµ c¶

230

x· héi. §æi míi võa ph¸t huy truyÒn thèng v¨n hiÕn l©u ®êi, ph¸t huy lèi sèng

tèt ®Ñp cña ng−êi n«ng d©n, ®ã lµ c¸c gi¸ trÞ yªu n−íc nång nµn, ý chÝ tù

c−êng d©n téc, tÝnh ®oµn kÕt, ý thøc céng ®ång, g¾n kÕt c¸ nh©n - gia ®×nh-

lµng x· - Tæ Quèc, lßng nh©n ¸i, khoan dung, träng nghÜa t×nh, ®¹o lý, ®øc

tÝnh cÇn cï s¸ng t¹o trong lao ®éng, tinh tÕ trong øng xö, gi¶n dÞ trong lèi

sèng. §æi míi còng thóc ®Èy ®Çu ãc nh¹y bÐn víi c¸i míi cña ng−êi n«ng

d©n, ng−êi n«ng d©n kh«ng cßn thô ®éng, tr× trÖ, l−êi biÕng mµ biÕt linh ho¹t,

thÝch nghi víi biÕn ®æi, t− t−ëng chñ ®éng, v−ît lªn hoµn c¶nh, cã tr¸ch nhiÖm

h¬n víi b¶n th©n, céng ®ång vµ x· héi ngµy cµng ph¸t triÓn. KÕt qu¶ b¸o c¸o

®iÒu tra v¨n ho¸ lµng th«n B¾c Bé, Ban T− t−ëng- v¨n ho¸ Trung −¬ng n¨m

2002 cho biÕt ®¸nh gi¸ cña ng−êi d©n vÒ vÒ lèi sèng tèt ®Ñp ®−îc n«ng d©n coi

träng: 74,2% n«ng d©n xÕp cã ý chÝ v−¬n lªn lµ lèi sèng ®−îc coi träng nhÊt,

73,7% cã ý thøc yªu n−íc tù c−êng d©n téc, 70,7% t«n träng kû c−¬ng phÐp

n−íc, quy −íc céng ®ång, 69,1% cã ý thøc v× tËp thÓ, v× lîi Ých chung, 68,9%

cã lèi sèng lµnh m¹nh, nÕp sèng v¨n minh, 68,7% cã ý thøc lµm giµu cho x·

héi, gia ®×nh, b¶n th©n, 60,7% ý thøc b¶o vÖ, c¶i thiÖn m«i tr−êng sinh th¸i.

MÆc dï sèng trong m«i tr−êng thiªn nhiªn kh¾c nghiÖt nh−ng ng−êi d©n

ViÖt Nam vÉn t×m c¸ch hoµ ®ång víi thiªn nhiªn, n−¬ng theo thiªn nhiªn ®Ó

phôc vô cho lîi Ých cña m×nh. NÒn kinh tÕ n−íc ta cßn nghÌo giai cÊp n«ng

d©n chóng ta sèng tiÕt kiÖm, ®ã lµ nÐt ®Ñp truyÒn thèng cña lèi sèng ViÖt Nam

“cÇn kiÖm ®Ó x©y dùng ®Êt n−íc”. ChÝnh lèi sèng tiÕt kiÖm ®· gãp phÇn vµo

c«ng cuéc x©y dùng quª h−¬ng, ®Êt n−íc, lµm cho x· héi æn ®Þnh, con ng−êi

biÕt quý träng søc lao ®éng cña chÝnh m×nh. Lèi sèng v× céng ®ång lµng x·,

®Ò cao ch÷ t©m, ch÷ hiÕu, ch÷ tÝn lµ truyÒn thèng quý b¸u cña d©n téc ta.

T¹i cuéc ®iÒu tra 3026 hé gia ®×nh do Bé V¨n ho¸ - Th«ng tin tiÕn

hµnh, ®¹i ®a sè ng−êi d©n cho biÕt lý do tham gia lÔ héi cña lµng: 67, 04%

cho lµ gi÷ g×n truyÒn thèng v¨n ho¸ lµng, 55,55% g¾n bã c¸c thµnh viªn trong

lµng, 46,47% tá lßng biÕt ¬n nh÷ng ng−êi cã c«ng víi ®Êt n−íc. Mét nghiªn

cøu kh¸c do §ç Thiªn KÝnh, ViÖn X· héi häc tiÕn hµnh ë 3 x· vïng ®ång

b»ng s«ng Hång vÒ lùa chän c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng trong øng xö cña cho

231

thÊy: 78% n«ng d©n chän cã ®¹o ®øc trong s¹ch, t«n träng ng−êi cao tuæi, gia

®×nh hoµ thuËn cao h¬n gi¸ trÞ lµm kinh tÕ giái (43,8%)1 Cã thÓ nãi, trong

nh÷ng n¨m ®Êt n−íc më cöa, héi nhËp c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n

téc vÉn ®−îc giai cÊp n«ng d©n kÕ thõa, b¶o l−u trong cuéc sèng cña hä.

Giai cÊp n«ng d©n lu«n ®Ò cao gi¸ trÞ truyÒn thèng träng ng−êi cã häc,

cã ®¹o ®øc, ng−êi cao tuæi, ng−êi cã hiÕu, ngoµi nh÷ng gi¸ trÞ ®ã ra ng−êi d©n

cßn ®Ò cao c¸c gi¸ trÞ cã tµi, biÕt lµm ¨n kinh tÕ, ho¹t ®éng v¨n ho¸ giái, hä

lu«n khao kh¸t con ch¸u häc hµnh ®ç ®¹t, nghÒ nghiÖp v÷ng ch¾c, 74,8%

ng−êi d©n cho r»ng ng−êi cã gi¸ trÞ nhÊt lµ ng−êi häc giái, tµi cao, 68% cho lµ

cã ®¹o ®øc næi tiÕng, 65,9% ng−êi cao tuæi, 64,8% ng−êi biÕt lµm ¨n kinh tÕ,

61% ng−êi cã hiÕu, 55,3% ng−êi ho¹t ®éng v¨n ho¸ giái, 43,3% ng−êi cã vÞ

trÝ l·nh ®¹o.

Tuy nhiªn t¨ng t−ëng vÒ kinh tÕ gi÷a c¸c nhãm d©n c− kh«ng ®ång ®Òu.

Cã sù chªnh lÖch t−¬ng ®èi lín vÒ ®iÒu kiÖn sèng gi÷a c¸c nhãm, nhÊt lµ n«ng

d©n ë c¸c vïng s©u, vïng x· møc sèng cßn qu¸ thÊp. Møc ®é chªnh lÖch

kh«ng dõng l¹i ë thu nhËp hay chi tiªu mµ cßn t¨ng kho¶ng c¸ch gi÷a nhãm

giµu vµ nghÌo ë ®iÒu kiÖn sèng, c¸c trang thiÕt bÞ phôc vô nhu cÇu cña hé gia

®×nh, còng nh− sù h−ëng thô v¨n ho¸ cña hä. Nãi nh− vËy, nghÜa lµ lèi sèng

g¾n liÒn møc sèng, chÊt l−îng sèng. Theo B¸o c¸o cña ChÝnh phñ vÒ : “T×nh

h×nh kinh tÕ - x· héi n¨m 2006 vµ nhiÖm vô n¨m 2007” th× tû lÖ hé nghÌo theo

chuÈn míi cßn 19%. Nh− vËy sè hé tõ trung b×nh trë lªn chiÕm 81% tæng sè

hé, trong ®ã hé kh¸ gi¶ chiÕm kho¶ng h¬n 30%. Nhãm nµy ®· giµnh 35 -

40% cho nhu cÇu dinh d−ìng ®Ó t¸i s¶n xuÊt lao ®éng, giµnh 60-65% cho c¸c

ho¹t ®éng vui ch¬i, gi¶i trÝ, ch¨m sãc søc khoÎ vµ giao tiÕp.

Sù ph©n ho¸ vÒ møc sèng còng ¶nh h−ëng m¹nh mÏ ®Õn lèi sèng, ®Þnh

h−íng gi¸ trÞ, khu«n mÉu hµnh vi cña ng−êi n«ng d©n. C¸c nhãm n«ng d©n cã

®Æc tr−ng nghÒ nghiÖp, thu nhËp, tr×nh ®é v¨n ho¸ kh¸c nhau sÏ cã lèi sèng,

1 Mai Quúnh Nam, nh÷ng vÊn ®Ò x· héi häc trong c«ng cuéc ®æi míi, Nxb. CTQG, tr. 446, tr..202

®Þnh h−íng gi¸ trÞ kh¸c nhau.

232

B−íc vµo thêi kú ®æi míi ®Êt n−íc, ®−êng lèi ®æi míi ®óng ®¾n cña

§¶ng trong n«ng nghiÖp, tõ "kho¸n 100" ®Õn "kho¸n 10", viÖc giao quyÒn sö

dông ®Êt æn ®Þnh l©u dµi cho n«ng d©n, ph¸t huy tÝnh tù chñ cña kinh tÕ hé vµ

hµng lo¹t chÝnh s¸ch kh¸c... ®· t¹o ®éng lùc m¹nh mÏ gi¶i phãng søc s¶n xuÊt

ë n«ng th«n, khai th¸c, sö dông cã hiÖu qu¶ tiÒm n¨ng lao ®éng, ®Êt ®ai, rõng,

biÓn vµ c¸c nguån lùc kh¸c trong n«ng nghiÖp cïng c¸c nguån ®Çu t− cña Nhµ

n−íc vµ sù hîp t¸c víi n−íc ngoµi. C¸c chÝnh s¸ch ®ã ®· kh¬i dËy vµ ph¸t huy

vai trß th«ng minh, cÇn cï, lµm chñ, lao ®éng s¸ng t¹o vµ giµu lßng yªu n−íc

cña n«ng d©n, t¹o ra ®éng lùc thóc ®Èy m¹nh mÏ phong trµo thi ®ua yªu n−íc

cña giai cÊp n«ng d©n n−íc ta.

Bé mÆt n«ng th«n cã nhiÒu khëi s¾c, n«ng d©n cã b−íc tr−ëng thµnh vÒ

nhiÒu mÆt, tr×nh ®é häc vÊn, khoa häc kü thuËt, n¨ng lùc qu¶n lý kinh doanh

cã tiÕn bé râ rÖt, n©ng cao tinh thÇn tù gi¸c, h¨ng h¸i, nhiÖt t×nh c¸ch m¹ng,

tin t−ëng vµo môc tiªu, lý t−ëng c¸ch m¹ng, vµo sù l·nh ®¹o cña §¶ng ®èi víi

sù nghiÖp CNH-H§H ®Êt n−íc, ph¸t huy truyÒn thèng b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n

téc, sèng cã nghÜa t×nh, nh©n hËu, thuû chung. Ngµy nay, n«ng d©n tÝch cực

tham gia c¸c cuộc vận động "Toàn d©n đoàn kết x©y dựng đời sống văn hãa ở

khu d©n cư", "V× người nghÌo", "Quỹ đền ơn đ¸p nghĩa"... ngày càng nhiÒu

n«ng d©n cã ý thøc lµm chñ, cã tr¸ch nhiÖm víi céng ®ång, giữ ®−îc thuần

phong mỹ tục, đẩy lïi tệ nạn x· hội, giữ vững an ninh chÝnh trị, trật tự an toàn

x· hội, chèng lÒ thãi cæ hñ, l¹c hËu ¶nh h−ëng ®Õn ®êi sèng n«ng th«n míi.

§«ng đảo n«ng d©n ph¸t huy truyền thống yªu nước, ý thức tự lập, tự

cường, năng động, s¸ng tạo, vượt qua những khã khăn, thử th¸ch, lập nªn

những thành tÝch xuất sắc. Phong trào n«ng d©n sản xuất, kinh doanh giỏi đ·

được n«ng d©n cả nước hưởng ứng tÝch cực, trở thành phong trào c¸ch mạng

s©u rộng của n«ng d©n trong thời kỳ đổi mới. Nhiều hộ n«ng d©n sản xuất

giỏi, làm giàu cho gia đ×nh, cho đất nước, gãp phần đưa n«ng nghiệp và kinh

tế n«ng th«n nước ta cã bước ph¸t triển toàn diện, liªn tục, từ sản xuất tự cấp,

tự tóc chuyển sang sản xuất hàng hãa với tr×nh độ ngày càng cao, đ· h×nh

thành những vïng sản xuất tập trung quy m« lớn, đ¸p ứng ngày càng tốt hơn

233

cho nhu cầu tiªu dïng của nh©n d©n và cung cấp nguyªn liệu cho c«ng nghiệp

chế biến và xuất khẩu. Nhiều m« h×nh, điển h×nh tiªn tiến trªn c¸c lĩnh vực,

nhiều hộ n«ng d©n ở khắp c¸c vïng, miền, c¸c d©n tộc trong cả nước đ· mạnh

dạn ứng dụng những tiến bộ khoa học kỹ thuật, đầu tư tiền của, sức lao động,

học hỏi kinh nghiệm trong nước và ngoài nước vươn lªn trở thành triệu phó,

tỷ phó; đồng thời, gióp đỡ những hộ cßn nghÌo vươn lªn tho¸t nghÌo, gióp c¸c

ch¸u mồ c«i kh«ng nơi nương tựa, c¸c nạn nh©n chất độc da cam, gióp những

người cai nghiện, những người lầm lỡ hoàn lương, hµa nhập với cộng đồng,

tạo c«ng ăn việc làm cho hàng vạn lao động ở n«ng th«n. §ã là những lèi

sèng ®Ñp của giai cấp n«ng d©n Việt Nam trong thời kỳ đổi mới, rất xứng

đ¸ng để mọi người học tập và noi theo.

Phong trào n«ng d©n thi đua sản xuất kinh doanh giỏi kh«ng chỉ cã ý

nghĩa chÝnh trị, kinh tế, x· hội s©u sắc mà cßn là cơ hội, điều kiện thuận lợi để

t¨ng c−êng khèi ®oµn kÕt ë n«ng th«n, cñng cè khèi liªn minh c«ng nh©n,

n«ng d©n vµ trÝ thức thực hiện sự nghiệp CNH, H§H n«ng nghiệp, n«ng th«n,

x©y dựng n«ng th«n mới, v× mục tiªu "d©n giàu, nước mạnh, x· hội c«ng

bằng, d©n chủ, văn minh”

Thực hiện Nghị quyết ®ại hội lần thứ X của §ảng, toàn §ảng, toàn d©n

và toàn qu©n ta đang ra sức phấn đấu đẩy mạnh toàn diện công cuộc đổi mới

để đưa nước ta sớm ra khỏi t×nh trạng kÐm ph¸t triển và đến năm 2020, nước

ta cơ bản trở thành nước công nghiệp theo hướng hiện đại. Thực hiện CNH,

H§H n«ng nghiệp, n«ng th«n. Nước ta đã là thành viªn của Tổ chức Thương

mại thế giới (WTO). Bªn cạnh thời cơ, n«ng d©n, n«ng nghiệp, n«ng th«n Việt

Nam đang phải đương đầu với những th¸ch thức to lớn. §ã là: nền n«ng

nghiệp nước ta cơ bản vẫn là sản xuất nhỏ, năng suất lao động, chất lượng sản

phẩm, tỷ suất hàng hãa, c«ng nghệ sản xuất, sức cạnh tranh và uy tÝn thương

hiệu n«ng sản hàng hãa cßn thấp hơn c¸c nước trong khu vực và nhiều nước

trªn thế giới. ®ể tận dụng được thời cơ, vượt qua th¸ch thức, đßi hỏi sự nỗ lực,

phấn đấu rất cao của giai cấp n«ng d©n. N«ng d©n thi đua sản xuất đoàn kết

234

gióp nhau giảm nghÌo và làm giàu chÝnh đ¸ng. N«ng d©n Việt Nam phải

hướng vào việc chuyển dịch cơ cấu kinh tế, cơ cấu lao động n«ng nghiệp,

n«ng th«n, n©ng cao gi¸ trị ngày c«ng lao động, n©ng cao năng suất, chất

lượng sản phẩm theo tiªu chuẩn quốc tế, n©ng cao sức cạnh tranh, x©y dựng

thương hiệu, đ¸p ứng nhu cầu tiªu dïng trong nước và xuất khẩu; đồng thời,

tạo sự đồng thuận trong toàn xã hội. đoàn kết gióp đỡ lẫn nhau với tinh thần

"thương người như thể thương th©n", tÝch cực gióp đỡ những hé nghÌo khã

vươn lªn tho¸t nghÌo bền vững, để ngày càng thu hẹp khoảng c¸ch giàu nghÌo

ở n«ng th«n. C¸c hộ n«ng d©n sản xuất giái nªn liªn kÕt víi nhau h×nh thành

c¸c tổ hợp t¸c, hợp t¸c x·, c¸c hiệp hội để mở rộng quy m« sản xuất kinh

doanh hàng hãa, bảo vệ quyền và lợi Ých chÝnh đ¸ng của n«ng d©n. h×nh thức

tổ chức sản xuất theo hộ gia đ×nh, c¸c h×nh thức tổ chức n«ng trường, trang

trại từng bước được khẳng ®Þnh và ph¸t triển đóng hướng. §ặc biệt, thay thế

h×nh thức tổ chức hợp t¸c x· theo kiểu cũ, m« h×nh hợp t¸c x· kiểu mới đang

h×nh thành nhằm ®¸p ứng nhu cầu của x· hội và c¸c thành viªn, phï hợp với

tr×nh độ ph¸t triển sản xuất trên c¸c địa bạn.

§ảng và Nhà nước ta cã chÝnh s¸ch thóc đẩy qu¸ tr×nh tÝch tụ ruộng

đất, gắn với chuyển dịch lao động n«ng nghiệp sang c¸c ngành nghề kh¸c,

khuyến khich c¸c nhà khoa học, c¸c doanh nghiệp, c¸c hợp t¸c x·, c¸c tổ

chức, c¸ nh©n cã vốn, cã kinh nghiệm quản lý và nguồn lực đầu tư vào trồng

trọt, chăn nu«i, c«ng nghiệp chế biến, x©y dựng cơ sở hạ tầng, cụm c«ng

nghiệp, tiểu thủ c«ng nghiệp, làng nghề và dịch vụ, sử dụng nhiều lao động ở

n«ng th«n theo quy định của ph¸p luật, nhằm khai th¸c mọi tiềm năng trong

n«ng nghiệp và n«ng th«n. Nh×n chung, chÝnh s¸ch kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn

còng më ra mét hµnh lang thuËn lîi cho viÖc ph¸t triÓn ngµnh nghÒ. Sù ph¸t

triÓn nghµnh nghÒ còng më ra ®ãng gãp quan träng trong gi¶i quyÕt viÖc lµm,

trong xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, c¶i thiÖn ®êi sèng n«ng d©n.

Trong công cuộc x©y dựng n«ng th«n mới, n«ng d©n tÝch cực ®Êu tranh

x©y dựng §ảng, chÝnh quyền trong sạch, vững mạnh, đẩy lïi tệ quan liªu,

235

tham nhũng, l·ng phÝ, mất d©n chủ, mất đoàn kết ở một bộ phận c¸n bộ, đảng

viªn trong n«ng th«n.

Ngoµi c¸c yÕu tè tÝch cùc, chóng ta còng ®ang ph¶i ®èi mÆt víi nh÷ng

tiªu cùc trong lèi sèng cña ng−êi n«ng d©n ViÖt Nam.

N−íc ta lµ mét n−íc n«ng nghiÖp, n«ng d©n chiÕm tû lÖ cao trong d©n

sè. V× vËy, lèi sèng tiÓu n«ng, lèi sèng cña ng−êi n«ng d©n s¶n xuÊt nhá trong

céng ®ång lµng x· vÉn cßn ¶nh h−ëng tiªu cùc ®Õn suy nghÜ, t×nh c¶m, th¸i ®é

vµ lèi sèng cña ng−êi n«ng d©n. Lèi sèng tiÓu n«ng, t− duy manh món, l¹c

hËu, tù ph¸t, tù cung, tù cÊp, t¸c phong tuú tiÖn, tÝnh kû luËt kÐm, t− t−ëng

b×nh qu©n chñ nghÜa ®ang béc lé nhiÒu h¹n chÕ trong ®êi sèng n«ng d©n. B−íc

vµo thêi kú CNH-H§H vµ héi nhËp thÕ giíi giai cÊp n«ng d©n n−íc ta ®ang

®øng tr−íc c¸c th¸ch thøc nghiÖt ng· bëi nÒn n«ng nghiÖp vÉn ®ang lµ nÒn s¶n

xuÊt nhá, kÐm ph¸t triÓn, kü thuËt s¶n xuÊt phæ biÕn vÉn cßn thñ c«ng, l¹c

hËu, n«ng s¶n hµng ho¸ ch−a nhiÒu, søc c¹nh tranh cßn kÐm so víi c¸c n−íc

trong khu vùc vµ thÕ giíi. Thu nhËp vµ ®êi sèng n«ng d©n cßn thÊp, tû lÖ

nghÌo ®ãi chiÕm tû lÖ cao, tr×nh ®é d©n trÝ cña c− d©n n«ng th«n cßn h¹n chÕ.

ChÝnh lèi sèng hoµ ®ång vµo thiªn nhiªn ®· lµm cho n«ng d©n nhiÒu khi cßn

thô ®éng tr−íc hoµn c¶nh, bÊt lùc tr−íc nh÷ng diÔn biÕn bÊt th−êng cña nã. T−

t−ëng thô ®éng, cÇu may, tr«ng chê ng−êi kh¸c, tr«ng chê x· héi, t− t−ëng ¨n

xæi ë th×, t×nh c¶m dßng hä, côc bé ®Þa ph−¬ng vÉn lµ mét trë ng¹i lín trong

x· héi chóng ta. §©y chÝnh lµ miÕng ®Êt mµu mì ®Ó c¸c hñ tôc l¹c hËu, tÖ mª

tÝn dÞ doan n¶y në vµ ph¸t triÓn.

§iÒu cÇn quan t©m lµ trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ¶nh h−ëng tiªu cùc

cña chñ nghÜa c¸ nh©n trong quan niÖm sèng vµ lèi sèng ®ang cã chiÒu h−íng

gia t¨ng trong giai cÊp n«ng d©n. T×nh tr¹ng ham lîi tr−íc m¾t cho m×nh g©y

h¹i cho ng−êi kh¸c vÉn cßn nhøc nhèi. NhiÒu hµnh vi øng xö bÊt chÊp ®¹o lý,

t×nh ng−êi, v× ®Êt ®ai, nhµ cöa, tiÒn b¹c cã thÓ tranh giµnh, kiÖn tông, s¸t h¹i

kÓ c¶ ruét thÞt. Thãi h¸m danh, bon chen, kÌn cùa, ®è kþ vÉn cßn lµm nhøc

nhèi x· héi. Sù lÖc l¹c trong lèi sèng ¶nh h−ëng rÊt lín dÕn thuÇn phong mü

tuc cña d©n téc.

236

Tõ thùc tÕ nh÷ng mÆt m¹nh vµ h¹n chÐ trong lèi sèng cña giai c¸p n«ng

d©n, cho thÊy ®Ó x©y dùng lèi sèng d©n téc, hiÖn ®¹i cho giai cÊp n«ng d©n

chóng ta ph¶i kÕt hîp gi÷a x©y vµ chèng, lÊy x©y lµm chñ ®¹o,noi g−¬ng

nh÷ng n«ng d©n tiªu biÓu, tÝch cùc, n¨ng ®éng, giµu lßng yªu n−íc, nh©n ¸i...

chèng lèi sèng c¸ nh©n tiªu cùc, ch¹y theo ®ång tiÒn, Ých kû, tiÓu n«ng.

2. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cña c¸c tÇng líp d©n c− c¬ b¶n

(trÝ thøc, doanh nghiÖp)

TÇng líp tri thøc lµ tÇng líp lao ®éng x· héi, lao ®éng tri ãc phøc t¹p,

2.1. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i cña tÇng líp trÝ thøc

cã tr×nh ®é häc vÊn, tr×nh ®é chuyªn m«n s©u, ®¹i diÖn cho ®Ønh cao trÝ tuÖ

®−¬ng thêi mµ x· héi ®¹t ®−îc. Tri thøc lµ ng−êi s¸ng t¹o, phæ biÕn v¨n ho¸,

khoa häc, kü thuËt vµo ®êi sèng x· héi, thóc ®Èy nhanh sù tiÕn bé x· héi.

Ng−êi tri thøc ch©n chÝnh kh«ng chØ cã tr×nh ®é häc vÊn chuyªn m«n mµ cßn

cã ®øc ®é, lu«n v−¬n tíi hÖ chuÈn gi¸ trÞ ch©n - thiÖn - mü. Tri thøc cã vai trß

quan träng ®èi víi sù ph¸t triÓn x· héi.

TÇng líp tri thøc lµ "nguån lùc chÊt x¸m" trong n−íc vµ ViÖt kiÒu yªu

n−íc, lµ những người lao động trí óc, những người kh«ng chỉ cã học vấn hay

tr×nh độ chuyªn m«n cao, mà hơn hết phải là những người quan t©m và cã

chÝnh kiến trước những vấn đề chÝnh trị - x· hội nãng bỏng của thời cuộc.

N¨m 1999, n−íc ta cã kho¶ng h¬n 1 triÖu ng−êi tèt nghiÖp ®¹i häc vµ cao

®¼ng trë lªn (ch−a kÓ ngµnh qu¶n trÞ), trong ®ã cã h¬n 10.000 th¹c sÜ, 11.718

tiÕn sÜ, h¬n 800 gi¸o s−, h¬n 3.000 phã gi¸o s−1. ë n−íc ngoµi, cã hµng tr¨m

ngµn trÝ thøc ë gÇn 80 n−íc, cã mÆt ë hÇu hÕt c¸c ngµnh nghÒ chuyªn m«n, kÓ

c¶ nh÷ng lÜnh vùc ®ßi hái tr×nh ®é khoa häc kü thuËt nh− khoa häc hµng

kh«ng, vò trô, mét sè lµ chuyªn gia ®Çu ngµnh trong c¸c ngµnh mòi nhän vÒ

khoa häc, c«ng nghÖ vµ qu¶n lý. N¨m 2004 ®éi ngò tri thøc n−íc ta cã

1 Theo b¸o c¸o cña V¨n phßng Trung −¬ng §¶ng, th¸ng 9-1999.

1.870.315 ng−êi, trong ®ã cã h¬n 6.000 gi¸o s−, phã gi¸o s−, gÇn 14.000 tiÕn

237

sÜ và hàng mÊy chôc v¹n cö nh©n. Sè tri thøc trªn ®ia bµn Hµ Néi cã 331.685

ng−êi, thµnh phè Hå ChÝ Minh cã 295.058 ng−êi.

Trong c«ng cuéc ®æi míi cña ®Êt n−íc, lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i cña

tÇng líp tri thøc ViÖt Nam ®−îc thiÕt lËp trªn c¸c gi¸ trÞ nh©n ®¹o, giµu lßng

nh©n ¸i, t×nh th−¬ng yªu, sèng cã lý t−ëng, cÇn cï, hiÕu häc, kh¸t khao s¸ng

t¹o. §éi ngò tri thøc võa g¾n bã víi nh©n d©n, giµu lßng yªu n−íc, yªu chñ

nghÜa x· héi, cã ý thøc v× d©n téc, v× nh©n d©n, cã hoµi b·o khoa häc lín, kh¸t

väng lµm giµu, ®−a ®Êt n−íc tiÕn kÞp víi sù ph¸t triÓn cña thÕ giíi. TrÝ thøc

n−íc ta cã tiÒm n¨ng trÝ tuÖ vµ kh¶ n¨ng s¸ng t¹o lín, lµ nh÷ng ng−êi cã tr×nh

®é häc vÊn cao, quan t©m vµ cã chÝnh kiÕn tr−íc nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trÞ-x· héi

nãng báng cña thêi cuéc. Trong thùc tÕ, cã thÓ nhËn thÊy ng−êi ViÖt Nam cã

chØ sè th«ng minh cao. NhiÒu n¨m qua, c¸c ®éi häc sinh n−íc ta - lùc l−îng

dù bÞ cña trÝ thøc - ®i thi quèc tÕ ®Òu giµnh ®−îc nhiÒu gi¶i th−ëng cao. Trong

®éi ngò trÝ thøc n−íc ta cã nhiÒu chuyªn gia, nhµ khoa häc cã tiÕng t¨m trong

n−íc vµ quèc tÕ. Kh¶ n¨ng s¸ng t¹o cña trÝ thøc n−íc ta cã ®−îc cßn do sù tiÕp

nèi truyÒn thèng hiÕu häc vµ s¸ng t¹o cña «ng cha. Thªm vµo ®ã, tµi n¨ng trÝ

tuÖ ®−îc ph¸t huy cßn do trÝ thøc ViÖt Nam cÇn cï, v−ît khã trong lao ®éng

vµ häc tËp. Do vËy, trÝ thøc n−íc ta cã thÓ nhanh chãng tiÕp cËn víi nh÷ng

khoa häc c«ng nghÖ tiªn tiÕn vµ kü thuËt hiÖn ®¹i. Nh÷ng ph¸t minh khoa häc

cã gi¸ trÞ vµ mang tÝnh ®éc lËp víi s¾c th¸i riªng còng ®· h×nh thµnh (trong

to¸n häc, vËt lý häc, y häc - khoa häc qu©n sù …) mµ quèc tÕ ®· b¾t ®Çu nh×n

TrÝ thøc ViÖt Nam lµ tÇng líp ®«ng ®¶o, cã phÈm chÊt chÝnh trÞ tèt, ho¹t

nhËn nh− lµ nh÷ng "tr−êng ph¸i", "nÒn", "trung t©m".

®éng hÊu kh¾p trªn c¸c mÆt cña ®êi sèng x· héi, ®· vµ ®ang cã vai trß to lín,

®ãng gãp tÝch cùc trong sù nghiÖp CNH- H§H. §éi ngò tri thøc n−íc ta cã

lßng yªu n−íc, g¾n bã víi nh©n d©n lao ®éng, tin t−ëng vµo sù nghiÖp ®æi míi

cña §¶ng. Trong c«ng tr×nh “VÒ ph¸t triÓn v¨n ho¸ vµ x©y dùng cong ng−êi

trong thêi kú CNH-H§H” thuéc ch−¬ng tr×nh khoa häc c«ng nghÖ cÊp nhµ

n−íc KHXH - 04 ®· ®IÒu tra 686 häc sinh líp 12 vµ 1.585 sinh viªn n¨m thø 2

vµ n¨m cuèi cña 13 tr−êng phæ th«ng trung häc vµ 13 tr−êng ®¹i häc ë hµ Néi,

238

§µ N½ng, thµnh phè Hå ChÝ Minh vÒ lßng yªu n−íc, tù hµo d©n téc cho thÊy:

Cã 91% häc sinh, 94% sinh viªn cho r»ng tinh thÇn yªu n−íc vµ tù hµo d©n

téc lµ nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc quan träng; 85% khao kh¸t muèn ®ãng gãp søc

m×nh vµo c«ng cuéc x©y dùng ®Êt n−íc vµ xem lý t−ëng m×nh muèn phÊn ®Êu

v−¬n tíi lµ “d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh”1.

HiÖn nay, vÒ sè l−îng, so víi yªu cÇu ph¸t triÓn míi cña ®Êt n−íc - ®Èy

m¹nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa, so víi nhiÒu n−íc kh¸c trong khu vùc vµ

thÕ giíi, th× trÝ thøc n−íc ta cßn Ýt, chØ chiÕm 2,3% tæng sè lao ®éng; míi chØ

cã 13 ng−êi tèt nghiÖp cö nh©n/1000 ng−êi d©n vµ 4 sinh viªn/1000 ng−êi d©n.

Riªng sè l−îng trÝ thøc ViÖt KiÒu lµ ®¸ng kÓ, nh−ng v× nhiÒu lý do, chóng ta

vÉn ch−a ®éng viªn ®−îc ®éi ngò nµy ®ãng gãp cho c«ng cuéc x©y dùng quª

VÒ c¬ cÊu, xÐt tõ tiªu chÝ ®Ó xÕp lo¹i trÝ thøc n−íc ta cã c¬ cÊu kh¸

h−¬ng, ®Êt n−íc mét c¸ch t−¬ng xøng.

phong phó, nh−ng trong mèi t−¬ng quan chung cã tÝnh tæng thÓ, th× vÉn cßn

nhiÒu bÊt hîp lý. Theo tr×nh ®é häc vÊn, b»ng cÊp th× trÝ thøc trªn ®¹i häc míi

chØ chiÕm 12% trong tæng sè trÝ thøc (®©y lµ mét tû lÖ thÊp, theo kinh nghiÖm

ë nhiÒu n−íc ph¸t triÓn th× tû lÖ nµy cÇn ph¶i lµ 25-30%). Theo c¸c ngµnh

khoa häc, th× trÝ thøc khoa häc tù nhiªn chØ chiÕm 15,4%, khi ®Êt n−íc b−íc

vµo ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa th× ®ßi hái ph¶i cã nhiÒu h¬n bé

phËn trÝ thøc nµy vµ cïng víi tû lÖ ph¶i cao h¬n trong tæng sè trÝ thøc. Trong

ngµnh kinh tÕ quèc d©n, trÝ thøc trong c¸c c¬ quan hµnh chÝnh - sù nghiÖp

chiÕm tíi 63,7%, cßn ë c¸c ngµnh s¶n xuÊt - kinh doanh chØ lµ 32,7%, ®©y lµ

mét lý do dÉn ®Õn t×nh tr¹ng viÖc ¸p dông c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu khoa häc

vµo s¶n xuÊt, ®êi sèng cßn thÊp. Theo thµnh phÇn kinh tÕ, th× trÝ thøc tuyÖt ®¹i

®a sè lµm ë khu vùc Nhµ n−íc (®iÒu nµy ch−a phï hîp víi tinh thÇn chung,

khuyÕn khÝch mäi thµnh phÇn kinh tÕ, mäi tæ chøc kinh doanh më réng s¶n

1 Vâ V¨n Th¨ng: X©y dùng lèi sèng ë ViÖt Nam hiÖn nay, Nxb. V¨n ho¸ Th«ng tin vµ ViÖn V¨n ho¸,

Hµ Néi,.2006, tr.122.

xuÊt, ®Çu t−, ph¸t triÓn theo chiÒu s©u - vËn dông khoa häc vµ c«ng nghÖ hiÖn

239

®¹i). Theo vïng l·nh thæ, th× sù mÊt c©n ®èi trong ph©n bè trÝ thøc l¹i cµng

nghiªm träng h¬n. TuyÖt ®¹i ®a sè c¸c chuyªn gia tËp trung ë c¸c thµnh phè

lín, trong khi ë n«ng th«n vµ miÒn nói l¹i qu¸ Ýt. Riªng ë Hµ Néi vµ thµnh phè

Hå ChÝ Minh ®· chiÕm 50% tæng sè trÝ thøc c¶ n−íc. Theo giíi tÝnh, n÷ trÝ

thøc chiÕm 37% (víi tû lÖ d©n sè vµ kh¶ n¨ng s¸ng t¹o cña phô n÷ ViÖt Nam

th× tû lÖ nµy ch−a t−¬ng xøng). Theo c¸c thµnh phÇn d©n téc, th× c¸c d©n téc

thiÓu sè n−íc ta chiÕm 13% d©n sè, sinh sèng hÇu hÕt ë miÒn nói, biªn giíi

víi 3/4 diÖn tÝch c¶ n−íc, nh−ng sè trÝ thøc míi chØ b»ng 2,5% tæng sè trÝ

thøc. Theo ®é tuæi, lùc l−îng chuyªn gia vµ c¸n bé qu¶n lý khoa häc cã ®é

tuæi kh¸ cao, thÓ hiÖn sù "l·o hãa" vµ sù "hÉng hôt" trong ®éi ngò trÝ thøc

n−íc ta hiÖn nay (tuæi trung b×nh cña tiÕn sÜ lµ 50,4; gi¸o s− lµ 59,5; phã gi¸o

s− lµ 56,4. Cßn cÊp qu¶n lý khoa häc: ViÖn tr−ëng lµ 55, ViÖn phã lµ 50,9)

C«ng cuéc x©y dùng ®Êt n−íc 20 n¨m qua ®· kh¼ng ®Þnh kh¶ n¨ng

s¸ng t¹o vµ nh÷ng ®ãng gãp khoa häc to lín cña trÝ thøc ViÖt Nam, ®Æc biÖt lµ

c¸c chuyªn gia vµ c¸c c¸n bé qu¶n lý khoa häc ®èi víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn x·

héi. TrÝ thøc khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n ®· gãp phÇn bæ sung, lý gi¶i vµ lµm

râ thªm nh÷ng quan ®iÓm cña §¶ng vÒ con ®−êng ®i lªn cña chñ nghÜa x· héi

ë ViÖt Nam. NhiÒu kÕt luËn khoa häc ®· ®−îc dïng lµm c¬ së ®Ó so¹n th¶o

c¸c nghÞ quyÕt, ho¹ch ®Þnh c¸c chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n−íc,

gãp phÇn vµo thµnh c«ng cña c«ng cuéc ®æi míi. NhiÒu thµnh tùu trong

nghiªn cøu, ®iÒu tra ®iÒu kiÖn tù nhiªn, tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ m«i tr−êng

cña trÝ thøc khoa häc tù nhiªn ®· gãp phÇn ®¸ng kÓ cho viÖc x©y dùng chiÕn

l−îc vµ quy ho¹ch ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña ®Êt n−íc, t¹o c¬ së cho qu¸

tr×nh tiÕp thu vµ lµm chñ c«ng nghÖ míi. §éi ngò c¸n bé khoa häc mét sè

ngµnh nghiªn cøu c¬ b¶n ®· cã kh¶ n¨ng tiÕp cËn tr×nh ®é hiÖn ®¹i trªn thÕ

giíi. TrÝ thøc c¸c ngµnh khoa häc vµ c«ng nghÖ g¾n bã h¬n víi s¶n xuÊt vµ ®êi

sèng. NhiÒu thµnh tùu khoa häc vµ c«ng nghÖ míi ®· ®−îc øng dông, gãp

phÇn rÊt quan träng vµo viÖc n©ng cao n¨ng suÊt, chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ trong

c¸c ngµnh s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, y tÕ, b−u chÝnh viÔn th«ng, giao th«ng vËn

t¶i, x©y dùng, n¨ng l−îng, dÇu khÝ, hµng tiªu dïng, hµng xuÊt khÈu…, x©y

dùng vµ cñng cè quèc phßng - an ninh …

240

Ngµy nay, khi ®Êt n−íc ta ®ang tiÕp tôc ®æi míi toµn diÖn, héi nhËp vµo

nÒn kinh tÕ tri thøc toµn cÇu th× vai trß tr¸ch nhiÖm cña tÇng líp tri thøc trªn

c¸c lÜnh vùc v¨n ho¸, gi¸o dôc- ®µo t¹o, khoa häc - kü thuËt, kinh tÕ - x· héi…

cµng quan träng vµ nÆng nÒ h¬n.

§éi ngò tri thøc n−íc ta lµ lùc l−îng tiếp thu và truyền bá tri thức, văn

hóa; Sáng tạo các giá trị mới của tri thức, văn hóa, lµ lùc l−îng quan träng

cung cÊp c¸c luËn cø khoa häc ®Ó §¶ng vµ Nhµ n−íc hoµn thiÖn c¸c chñ

tr−¬ng, chÝnh s¸ch ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi; §Ò xuÊt, ph¶n biÖn mét c¸ch ®éc

lËp c¸c chñ tr−¬ng chÝnh s¸ch vµ biÖn lµ ®éng lùc cña khoa häc c«ng nghÖ

trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸. Tri thøc lµ lùc l−îng ®i ®Çu

trong viÖc nghiªn cøu, triÓn khai c¸c c«ng nghÖ tiªn tiÕn vµo trong lÜnh vùc

n«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n. Tri thøc cã nhiÖm vô nghiªn cøu, t− vÊn

x©y dùng c¸c ch−¬ng tr×nh, dù ¸n lín trong lÜnh vùc khoa häc then chèt, quan

träng. Tri thøc cã nhiÖm vô n©ng cao chÊt l−îng gi¸o dôc, ®µo t¹o, n©ng cao

d©n trÝ, phæ biÕn c¸c tri thøc khoa häc vµo vµ c«ng nghÖ tiªn tiÕn vµo ®êi sèng,

s¶n xuÊt cña nh©n d©n; ph¸p gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò cña x· héi; Dù b¸o vµ ®Þnh

h−íng d− luËn x· héi. Lèi sèng v¨n minh, hiÖn ®¹i, nh©n v¨n cña tÇng líp tri

thøc gãp phÇn ng¨n chÆn, ®Èy lïi c¸c phong tôc tËp qu¸n lçi thêi, l¹c hËu.

XÐt c¶ vÒ sè l−îng, chÊt l−îng vµ c¬ cÊu ®éi ngò tri thøc ch−a m¹nh, cßn

nhiÒu mÆt ch−a ®¸p øng ®−îc lîi Ých tr−íc m¾t vµ l©u dµi, ch−a ngang tÇm víi

víi nhiÖm vô ph¸t triÓn ®Êt n−íc.

Trong qu¸ tr×nh héi nhËp, x©y dùng, ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc, ®éi ngò

tri thøc ngµy cµng tr−ëng thµnh, song còng béc lé h¹n chÕ lµ sù thiÕu kiÕn

thøc, kinh nghiÖm, kü n¨ng, cßn chÞu ¶nh h−ëng cña lèi sèng tiÓu n«ng. Lao

®éng s¸ng t¹o ®¹t hiÖu qu¶ ch−a cao; cßn thiÕu nhiÒu nh÷ng chuyªn gia giái

®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò khoa häc chiÕn l−îc; cã qu¸ Ýt nh÷ng b¸n bé qu¶n

lý khoa häc ®Ó ®−a ®¬n vÞ, ngµnh vµ c¶ ®éi ngò trÝ thøc cã b−íc ph¸t triÓn

nhanh vµ v−ît bËc. Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n h¹n chÕ sù ph¸t triÓn cña

®éi ngò tri thøc, ®Õn chÊt l−îng ®éi ngò, thËm chÝ mét bé phËn tri thøc ch−a

tËn t©m víi c«ng viÖc vµ sèng b»ng chÝnh chuyªn m«n cña m×nh lµ do chÝnh

241

s¸ch ph¸t hiÖn, båi d−ìng, sö dông vµ ®·i ngé tri thøc c¶ n−íc vÉn cßn nhiÒu

h¹n chÕ, bÊt cËp. Chóng ta ®ang sèng trong méi tr−êng mµ tri thøc thùc sù

ch−a ®−îc ®·i ngé tho¶ ®¸ng.VÊn ®Ò chóng ta thiÕu tiªu chÝ, chuÈn mùc gi¸ trÞ

®Ó ®¸ng gi¸.

§éi ngò tri thøc lu«n mong muèn ®−îc sö dông, cã ®iÒu kiÖn vµ c¬ héi

ph¸t huy hÕt tµi n¨ng, cã m«i tr−êng s¸ng t¹o, chuyªn t©m vµo chuyªn m«n,

cã ®iÒu kiÖn häc hµnh, n©ng cao tri thøc, kh«ng ph¶i b−¬n ch¶i, l¨n lén kiÕm

tiÒn lo toan chÝnh cuéc sèng. Theo kÕt qu¶ ®iÒu tra KX. 04 - 06 vÒ t©m t− vµ

nguyÖn väng cña tri thøc nãi chung cho thÊy: 97,5% tri thøc cÇn cã chÝnh s¸ch

ph¸t huy n¨ng lùc s¸ng t¹o; 92,5% muèn lao ®éng ®−îc ®¸nh gi¸ ®óng møc;

87,5% muèn lao ®éng trong lÜnh vùc chuyªn m«n ®−îc ®µo t¹o; 85% muèn cã

m«i tr−êng thuËn lîi ®Ó lµm viÖc; 85% muèn cã ®iÒu kiÖn vËt chÊt - kinh tÕ ®Ó

lao ®éng s¸ng t¹o; 82% kh«ng ph¶i lµm nghÒ phô kiÕm sèng.1

NhiÒu n¨m qua §¶ng vµ Nhµ n−íc ®· hÕt søc quan t©m ®Õn ®êi sèng vËt

chÊt vµ tinh thÇn cña ®éi ngò tri thøc, chÝnh s¸ch ®·i ngé tri thøc cã nhiÒu

chuyÓn biÕn, ngoµi chÝnh s¸ch tiÒn l−¬ng c¶i tiÕn, cßn cã chÕ ®é phô cÊp ®Æc

thï víi tri thøc lµm viÖc ë c¸c ngµnh nghÒ kh¸c nhau, cßn cã thªm chÝnh s¸ch

nhµ ë, chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch vÒ tinh thÇn gióp tri thøc g¾n bã víi c«ng

viÖc, yªn t©m víi c«ng t¸c, cã ®iÒu kiÖn trau dåi chuyªn m«n, nghiÖp vô cña

m×nh. MÆc dï, chÕ ®é chÝnh s¸ch cña tri thøc ®−îc ®iÒu chØnh nhiÒu lÇn,

nh−ng ®a sè tri thøc ch−a thÓ sèng b»ng l−¬ng, tiÒn l−¬ng ch−a lµ thu nhËp

chÝnh, chñ yÕu, ®¶m b¶o cho c¸n bé ®ñ sèng, ®ñ t¸i s¶n xuÊt søc lao ®éng.

ViÖc ®·i ngé kh«ng xøng ®¸ng th−êng lµm cho tÇng líp tri thøc kh«ng ®ñ ®iÒu

kiÖn ®Ó thùc thi nhiÖm vô s¸ng t¹o. HiÖn nay thu nhËp c¸c nhµ khoa häc ë

ViÖt nam vÉn cßn ë møc thÊp so víi c¸c n−íc trong khu vùc. L−¬ng cña Gi¸o

s− ViÖn tr−ëng ViÖt Nam b»ng 1/10 l−¬ng cña Gi¸o s− viÖn tr−ëng Trung

1 §ç ThÞ Th¹ch (2005): Ph¸t huy nguån nh©n lùc trÝ thøc n÷ trong sù nghiÖp CNH-H§H, Nxb.

CTQG, Hµ Néi, tr.176.

Quèc. §· ®Õn lóc cÇn ph¶i cã chÝnh s¸ch tËn dông tµi n¨ng, ®¸ng gi¸ ®óng

242

c«ng søc, thµnh qu¶ c¸c nhµ khoa häc trªn nhiÒu lÜnh c¶ KHTN, KHCN vµ

KHXH&NV. H¬n n÷a cÇn x¸c ®Þnh ph©n lo¹i nhµ khoa häc.

§éi ngò tri thøc ch−a ph¸t huy hÕt n¨ng lùc cña m×nh cßn do chóng ta

ch−a chó träng x©y dùng ®éi ngò c¸c nhµ khoa häc thµnh c¸c chuyªn gia trong

mäi lÜnh vùc. Theo kÕt qu¶ nghiªn cøu thùc tr¹ng ®éi ngò khoa häc c«ng nghÖ

trªn ®Þa bµn thµnh phè Hå ChÝ Minh, trë ng¹i lµm ®éi ngò khoa häc c«ng nghÖ

ch−a ph¸t huy hÕt n¨ng lùc, ch−a cËp nhËt ®−îc tr×nh ®é khoa häc c«ng nghÖ

thÕ giíi : 100% ý kiÕn do ph−¬ng thøc qu¶n lý ch−a hîp lý, chÝnh s¸ch ®·i

ngé ch−a xøng ®¸ng; 88,3% cho lµ ®iÒu kiÖn lµm viÖc thiÕu thèn (®iÒu kiÖn

lµm viÖc l¹c hËu, h×nh thµnh tù ph¸t, kh«ng cã quy ho¹ch), chØ cã 8,3% ý kiÕn

cho lµ t¹m ®ñ; 3% cho lµ ®ñ; 63% nhËn ®Þnh yÕu kÐm tõ chÝnh b¶n th©n ®éi

ngò (c¬ cÊu ®éi ngò kh«ng ®ång bé, ®éi ngò nghiªn cøu vµ triÓn khai Ýt vÒ sè

l−îng, tr×nh ®é ®éi ngò cßn h¹n chÕ, Ýt tiÕp cËn th«ng tin hiÖn ®¹i); sè l−îng

c¸n bé khoa häc ë lÜnh vùc s¶n xuÊt chñ yÕu cña thµnh phè chiÕm tû lÖ thÊp

trong lùc l−îng lao ®éng c«ng nghiÖp vµ chÕ biÕn: 33.576(14,7%); n«ng

nghiÖp vµ thuû s¶n 1.328 (0,6%)…n¨m 2004 cã 2.279 tri thøc tham gia vµo

ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu ph¸t triÓn khoa häc c«ng nghÖ do thµnh phè Hå ChÝ

Minh qu¶n lý. 1

Trong c«ng cuéc ®æi míi ®Êt n−íc, nhê ®ãng gãp cña tÇng líp tri thøc

n¨ng suÊt lao ®éng t¨ng lªn, møc sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn c¶ x· héi ®−îc

n©ng cao. CNH-H§H ®Êt n−íc ®ang diÔn ra m¹nh mÏ, ®iÒu nµy t¹o ra nhu cÇu

thóc ®Èy tÇng líp tri thøc ph¸t huy trÝ tuÖ vµ n¨ng lùc, khuyÕn khÝch c¸c nhµ

tri thøc, c¸c nhµ khoa häc ph¸t minh, s¸ng t¹o. Trong mäi chñ tr−¬ng chÝnh

s¸ch ph¶i nh»m gi¶i phãng tiÒm n¨ng con ng−êi, th−êng xuyªn quan t©m b¶o

vÖ quyÒn së h÷u trÝ tuÖ, ®·i ngé xøng ®¸ng cho nh÷ng cèng hiÕn cña tri thøc.

Coi träng vai trß t− vÊn, ph¶n biÖn cña c¸c nhµ khoa häc kü thuËt, khoa häc x·

1 PGS -TS Hoµng Anh TuÊn, Héi th¶o “Ph¸t huy trÝ tuÖ ®éi ngò trÝ thøc Khoa häc vµ C«ng nghÖ

TP.HCM

héi vµ v¨n häc, nghÖ thËt ®èi víi c¸c dù ¸n ph¸t triÓn kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi.

243

T¹o ra sù chuyÓn biÕn tÝch cùc trong chÝnh s¸ch ®·i ngé (nhÊt lµ vÒ tiÒn l−¬ng)

cho c¸c nhµ khoa häc. ChÝnh s¸ch ®·i ngé tµi n¨ng nªn h−íng tíi thu nhËp cho

c¸c nhµ khoa häc, m«i tr−êng, ®iÒu kiÖn lµm viÖc vµ chÝnh s¸ch t«n vinh tho¶

®¸ng ®èi víi c¸c thµnh tùu cèng hiÕn cña giíi khoa häc.

Tuy nhiªn, vÊn ®Ò trÝ thøc n−íc ta cßn nhiÒu ®iÒu ®Æt ra cho c«ng t¸c

l·nh ®¹o vµ qu¶n lý. Tr−íc hÕt, trÝ thøc lµ mét nguån lùc ph¸t triÓn quan träng,

cã mÆt ë hÇu hÕt c¸c lÜnh vùc ho¹t ®éng cña ®êi sèng x· héi, nh−ng, l¹i ch−a

cã sù ®Çu t− thÝch ®¸ng trªn mét sè mÆt: ®iÒu kiÖn lµm viÖc, kinh phÝ ®µo t¹o,

båi d−ìng, chÝnh s¸ch ®·i ngé, v.v..Trong khi ®ã, tr−íc nh÷ng chuyÓn biÕn

nhanh chãng cña thêi ®¹i, nh÷ng khã kh¨n cña ®Êt n−íc vµ t¸c ®éng cña

mÆt tr¸i nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, trong ®éi ngò trÝ thøc ®· n¶y sinh kh«ng Ýt

nh÷ng tiªu cùc, cã c¶ nh÷ng dao ®éng vµ cã c¶ nh÷ng c¸ nh©n ®i ng−îc l¹i

Sù chªnh lÖch møc sèng, ph©n hãa giµu trong ®éi ngò trÝ thøc còng

phong trµo chung vµ lîi Ých d©n téc.

®ang lµm gi¶m nhiÖt huyÕt nghÒ nghiÖp cña mét bé phËn tri thøc, lµm cho hä

kÐm n¨ng ®éng, s¸ng t¹o, quyÕt ®o¸n, trong c«ng viÖc.

VÊn ®Ò cÇn kh¾c phôc cña trÝ thøc n−íc ta hiÖn nay lµ: kh¶ n¨ng s¸ng

t¹o cña ®éi ngò nµy ch−a ®−îc ph¸t huy ®Çy ®ñ; hiÖn t−îng "l·ng phÝ chÊt

x¸m", "b¹c chÊt x¸m" vµ "ch¶y chÊt x¸m"… vÉn r©t cÇn quan t©m. C«ng t¸c

l·nh ®¹o vµ qu¶n lý trÝ thøc cßn nhiÒu bÊt cËp, ch−a t¹o ra ®−îc ®éng lùc thÝch

®¸ng, hîp lý cho lao ®éng s¸ng t¹o, c¸c lùc l−îng trÝ thøc cßn ph©n t¸n, tæ

chøc nghiªn cøu khoa häc nhiÒu khi mang tÝnh h×nh thøc, thiÕu d©n chñ, vµ ®·

n¶y sinh sù tham thòng trong khoa häc …

Ng−êi trÝ thøc lao ®éng kÐm høng thó, thiÕu say mª nghiªn cøu, Ýt quan

t©m ®Õn s¶n phÈm cña m×nh; mèi quan hÖ gi÷a trÝ thøc víi x· héi, víi thùc

tiÔn cuéc sèng thiÕu bÒn chÆt. Thùc tr¹ng ®Êt n−íc ta hiÖn nay, t×nh tr¹ng

"l·ng phÝ chÊt x¸m", "b¹c chÊt x¸m", "ch¶y chÊt x¸m" cïng víi t×nh h×nh l·nh

®¹o vµ qu¶n lý trªn dÉn ®Õn sù "tha hãa lao ®éng trÝ ãc", lµm suy gi¶m nguån

tµi nguyªn lín vµ quý gi¸ cña ®Êt n−íc. Trong thùc tÕ, chóng ta ch−a dµnh

®−îc th¾ng lîi trong cuéc c¹nh tranh x©y dùng ®éi ngò tri thøc cã chÊt l−îng

244

cao, nguyªn nh©n c¨n b¶n ë ®©y lµ chóng ta ch−a gi¶i quyÕt tho¶ ®¸ng vÊn ®Ò

lîi Ých cña c¸n bé, nhÊt lµ ch−a cã chÕ ®é tiÒn l−¬ng phï hîp. §æi míi chÝnh

s¸ch tiÒn l−¬ng ph¶i g¾n liÒn víi thu hót nh©n tµi, khuyÕn khÝch tµi n¨ng. V×

thÕ, cÇn cã chÕ ®é ®·i ngé, khen th−ëng tho¶ ®¸ng víi cac ho¹t ®éng s¸ng t¹o

tuú theo c«ng tr×nh vµ gi¸ trÞ thùc tÕ ®Ó thu hót khuyÕn khÝch tµi n¨ng, cÇn

thùc hiÖn chÕ ®é tr¶ l−¬ng cao cho c¸c chuyªn gia vµ −u tiªn ®iÒu kiÖn lµm

viÖc cña hä. Cïng víi chÕ ®é tr¶ l−¬ng tho¶ ®¸ng, cÇn cã c¬ chÕ míi vÒ träng

dông nh©n tµi, ph¶i ®−îc cô thÓ ho¸ ë c¸c cÊp, c¸c ngµnh, tõ trung −¬ng ®Õn

c¬ së. Ngoµi ®·i ngé vÒ vËt chÊt, chÝnh s¸ch cÇn quan t©m mÆt tinh thÇn cho

c¸c nhµ khoa häc, b»ng c¸ch t«n vinh qua c¸c gi¶i th−ëng, danh hiÖu.

HiÖn nay, ®éi ngò trÝ thøc n−íc ta ®ang cã nhiÒu biÕn ®æi. Sù biÕn ®æi cã

chiÒu h−íng ®¸ng l−u ý lµ: sè l−îng t¨ng nhanh ë c¸c ngµnh dÔ kiÕm viÖc lµm,

l−¬ng cao, cã c¬ héi ph¸t triÓn; trÝ thøc cã häc vÞ t¨ng nhanh. Nguån ®µo t¹o

®−îc ®a d¹ng hãa, nh−ng c¬ cÊu ngµnh nghÒ ®µo t¹o vµ thµnh phÇn con em lao

®éng trong ®éi ngò trÝ thøc ch−a phï hîp. TrÝ thøc lµ con em c¸c d©n téc thiÓu

sè gi¶m ®i mét c¸ch t−¬ng ®èi. TrÝ thøc con em c«ng - n«ng; ë vïng n«ng

th«n, miÒn nói còng gi¶m ®i so víi con em c¸c thµnh phÇn giµu cã, ë thµnh

phè, ®ång b»ng. ChÊt l−îng lao ®éng cña trÝ thøc cã xu h−íng s¸ng t¹o - hiÖu

qu¶ - thiÕt thùc h¬n, song ch−a thËt cao vµ ®Òu kh¾p.

§éi ngò tri thøc ViÖt Nam ë n−íc ngoµi lµ mét nguån lùc quan träng vÒ

khoa häc vµ c«ng nghÖ, tiÒm n¨ng kinh tÕ, kinh nghiÖm qu¶n lý tiªn tiÕn vµ lµ

cÇu nèi cho sù ph¸t triÓn ®Êt n−íc, nhiÒu ng−êi ®· vµ ®ang gi÷ nh÷ng vÞ trÝ

quan träng trong c¸c c¬ quan, c¬ së nghiªn cøu, ®µo t¹o, trong c¸c c«ng ty, tæ

chøc, tËp ®oµn vµ tæ chøc quèc tÕ. C¸c gi¸ trÞ trung thùc, ®éc lËp, s¸ng t¹o, tù

chñ, tinh thÇn phÊn ®Êu v−¬n lªn tiÕp thu c¸i míi, cã ãc s¸ng t¹o, cã tr¸ch

nhiÖm víi c¸c s¶n phÈm s¸ng t¹o cña tri thøc ViÖt Nam ë n−íc ngoµi lu«n cã

t¸c ®éng s©u s¾c ®Õn x· héi.

HiÖn nay, bªn c¹nh lèi sèng tèt ®Ñp cña tÇng líp tri thøc, trong x· héi

ta vÉn cßn mét bé phËn tri thøc thiÕu b¶n chÊt cña ng−êi tri thøc, kh«ng gi¸m

®Êu tranh víi nh÷ng hiÖn t−îng tiªu cùc, khi cã chøc quyÒn chia bÌ kÕt c¸nh,

245

tham nhòng, l·ng phÝ, g©y bøc xóc trong nh©n d©n. Bé phËn tri thøc nµy vÉn

cßn cã biÓu hiÖn lèi sèng tiÓu n«ng, t− duy manh món trong kÕ ho¹ch c«ng t¸c

vµ ch−¬ng tr×nh hµnh ®éng, t¸c phong tuú tiÖn, kû luËt kÐm, hÑp hßi, ®è kþ, ¨n

xæi, tranh thñ chôp giËt, chØ vun vÐn lîi Ých c¸ nh©n kh«ng quan t©m lîi Ých

tËp thÓ.

Ngµy nay, khi ®Êt n−íc ta ®ang b−íc sang mét thêi kú míi, thêi kú tiÕp

tôc ®æi míi toµn diÖn, héi nhËp nÒn kinh tÕ tri thøc toµn cÇu th× vai trß tr¸ch

nhiÖm cña tÇng líp tri thøc cµng quan träng vµ nÆng nÒ h¬n. §æi míi cµng s©u

s¾c toµn diÖn cµng ®ßi hái ph¶i ®æi míi c¨n b¶n trong x©y dùng lèi sèng d©n

téc hiÖn ®¹i cña ®éi ngò tri thøc.

2.2. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i cña tÇng líp doanhnh©n

Theo kh¶o s¸t cña Bé KÕ ho¹ch vµ §Çu t− tiÕn hµnh t¹i trªn 40.000

doanh nghiÖp vµo gi÷a n¨m 2005, th× sè doanh nh©n tõ 30 tuæi ®Õn 40 tuæi

chiÕm 25,7%; tõ 41 ®Õn 50 tuæi chiÕm 31,7%; doanh nh©n tõ ®é tuæi 30 ®Õn

50 chiÕm kho¶ng 57,4%, doanh nh©n tuæi 20 - 30 ®ang cã nhiÒu triÓn väng.

TÇng líp doanh nh©n n−íc ta cã mét vÞ trÝ ®Æc biÖt quan träng trong nÒn

kinh tÕ, ®ãng gãp 45% GDP c¶ n−íc, trªn 50% xuÊt khÈu, gi¶i quyÕt 90% viÖc

lµm cho x· héi.

Doanh nh©n ViÖt Nam cã lèi sèng mang ®Ëm tÝnh d©n téc - hiÖn ®¹i, cã

lý t−ëng cao ®Ñp, giàu lòng yêu nước, biÕt kÕt hîp lîi Ých c¸ nh©n vµ lîi Ých

®Êt n−íc, cã kh¸t väng lµm giµu, ®−a ®Êt n−íc tho¸t khái nghÌo nµn, tôt hËu.

Doanh nh©n lµ nh÷ng ng−êi trùc tiÕp tæ chøc, ®iÒu hµnh qu¸ tr×nh vËn hµnh

cña nÒn kinh tÕ, hä cã ®iÒu kiÖn tiÕp cËn c¸c nguån lùc, nguån tµi nguyªn vµ

tµi s¶n vËt chÊt x· héi. Doanh nh©n cã tr×nh ®é v¨n ho¸ vµ tæ chøc cao, cã tri

thøc lµm giµu, biÕt c¸ch øng xö trong lµm giµu, cã tr¸ch nhiÖm cao ®ãng thuÕ

®Çy ®ñ, giµu có ý chí kinh doanh, phần lớn được đào tạo bài bản về kiến thức

quản lý và khoa học c«ng nghệ, thực sự là lực lượng chủ lực của đất nước

trong công cuộc phát triển kinh tế và hội nhập kinh tế quốc tế .

246

Lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i cña tÇng líp doanh nhân Việt Nam ®−îc thÓ

hiÖn ë tÝnh n¨ng ®éng, sáng tạo d¸m lµm, d¸m chÞu tr¸ch nhiÖm và tinh thần

sẵn sàng chịu trách nhiệm, cũng như tính quyết đoán. Những doanh nhân

thành đạt thường có tham vọng vượt qua được mọi khó khăn, tự mình giải

quyết mọi vấn đề và hoàn thành tốt công việc. Họ sống có kỷ luật, có quyết

tâm và phải làm bằng được những gì mình đã muốn lu«n cã vai trß tÝch cùc

trong s¶n xuÊt kinh doanh, n©ng cao chÊt l−îng s¶n phÈm, më réng ®Çu t−

trong n−íc vµ n−íc ngoµi, t¹o dùng vµ gi÷ g×n th−¬ng hiÖu ViÖt Nam. Hä là

người tham mưu cho nhà nước về đường lối, chiến lược và sách lược kinh tế.

Doanh nhân có thể đề xuất các giải pháp, đồng thời đóng vai trò cầu nối cho

nhà nước trong các quan hệ đối ngoại, hä cã kỹ năng và kiến thức kinh doanh

giỏi, có tinh thần sáng tạo, lµ nhà kinh doanh hiện đại, có khả năng hợp tác và

cạnh tranh quốc tế tốt, đó là cơ hội chiến thắng trong cạnh tranh, góp phần để

nền kinh tế Việt Nam hội nhập vào đời sống kinh tế chính trị toàn cầu.

Doanh nh©n là nh÷ng ng−êi ®ang dïng trÝ tuÖ, tài s¶n cña m×nh ®Ó làm

t¨ng thªm cña c¶i vËt chÊt cho x· h«i. Trong c¬ chÕ thÞ tr−êng, ®éi ngò doanh

nh©n ®· thÓ hiÖn râ tÝnh n¨ng ®éng, ãc s¸ng t¹o, thÝch øng nhanh víi ®iÒu kiÖn

míi, chñ ®éng n¾m b¾t nh÷ng yªu cÇu cña c¬ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng, tranh thñ

thêi c¬ khai th¸c thÞ tr−êng, t¹o c«ng ¨n viÖc lµm vµ t¨ng thu nhËp cho doanh

nghiÖp. NhiÒu doanh nh©n ®· thùc hiÖn tèt nh÷ng chØ tiªu quan träng vÒ nép

ng©n s¸ch, vÒ tÝch lòy, ph¸t triÓn vèn, ®Æc biÖt lµ b¶o ®¶m thu nhËp cho ng−êi

lao ®éng, chÊp hµnh ®Çy ®ñ c¸c chÕ ®é, chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n−íc.

NhiÒu ng−êi ®· cè g¾ng tù n©ng cao tr×nh ®é vÒ chuyªn m«n, nghiÖp vô, ngo¹i

ng÷ … b»ng nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau.

Tuy nhiªn, tr×nh ®é ®µo t¹o ®éi ngò doanh nh©n cßn kh«ng Ýt mÆt bÊt

cËp tr−íc nh÷ng yªu cÇu míi, nhiÒu doanh nh©n tri thøc vÒ thÞ tr−êng, vÒ kinh

doanh ch−a s©u. Kh«ng Ýt doanh nh©n cßn bì ngì tr−íc nh÷ng ho¹t ®éng kinh

doanh cña kinh tÕ thÞ tr−êng. Trong lµm ¨n víi ®èi t¸c n−íc ngoµi, nhiÒu

doanh nh©n ch−a n¾m b¾t ®−îc th«ng lÖ quèc tÕ, thiÕu tri thøc kinh doanh hiÖn

®¹i, v¨n minh. Tr×nh ®é, kiÕn thøc cña chñ doanh nghiÖp ®ãng vai

247

trß quyÕt ®Þnh vµo thµnh c«ng cña doanh nghiÖp. KÕt qu¶ cuéc ®iÒu tra kh¶o

s¸t nhu cÇu doanh nghiÖp B¾c do Trung t©m Hç trî kü thuËt Doanh nghiÖp t¹i

thµnh phè Hµ Néi tiÕn hµnh th¸ng 7 n¨m 2007 trªn 33.487 doanh nghiÖp

thuéc 30 tØnh, thµnh phè phÝa cho thÊy: 54,5% chñ doanh nghiÖp cã tr×nh ®é

cao ®¼ng trë lªn (sè chñ DN t− nh©n thÊp h¬n víi 24,68%); 70% chñ doanh

nghiÖp ch−a ®−îc ®µo t¹o vÒ qu¶n trÞ kinh doanh vµ kiÕn thøc kinh tÕ trong ®ã

cã c¶ nh÷ng ng−êi tr×nh ®é häc vÊn Cao ®¼ng vµ §¹i häc. HÇu hÕt doanh

nghiÖp thuéc mäi lo¹i h×nh ®Òu gÆp ph¶i nh÷ng khã kh¨n trong viÖc qu¶n trÞ

doanh nghiÖp víi 63,4% doanh nghiÖp yªu cÇu ®−îc hç trî ®µo t¹o nh÷ng kü

n¨ng nµy.

Tr×nh ®é v¨n hãa, häc vÊn, khoa häc, kü thuËt cña mét bé phËn doanh

nh©n cßn yÕu, thiÕu tÝnh chuyªn nghiÖp, kh«ng ®−îc ®µo t¹o c¬ b¶n, thiÕu

kiÕn thøc qu¶n lý, kinh doanh hiÖn ®¹i. Do vËy, kh«ng ®ñ kh¶ n¨ng n¾m b¾t

vµ tiÕp cËn ®−îc nh÷ng tiÕn bé cña khoa häc, c«ng nghÖ míi, ch−a chó träng

®Õn viÖc n©ng cao tr×nh ®é c«ng nghÖ trong doanh nghiÖp cña m×nh. T×nh

tr¹ng kinh doanh manh món, chép giËt, thËm chÝ phi ph¸p.

Theo sè liÖu ®iÒu tra, hiÖn nay 70% m¸y mãc thiÕt bÞ cã tuæi thä trªn 20

n¨m (tøc lµ ®· l¹c hËu 2 - 3 thÕ hÖ), c«ng suÊt b×nh qu©n chØ ®¹t 50%, chÊt

l−îng s¶n phÈm thÊp (chØ 15% s¶n phÈm ®¹t chÊt l−îng quèc tÕ). NhiÒu gi¸m

®èc Ýt dµnh thêi gian cho viÖc tù häc, tù ®äc s¸ch b¸o, trang bÞ ngo¹i ng÷,

n©ng cao tr×nh ®é.

Trong tÇng líp doanh nh©n cã mét bé phËn cã lèi sèng sa sót, chép

giËt…ngoµi c¸c lý do kh¸ch quan nh− hÖ thèng luËt ph¸p l¹c hËu, t×nh tr¹ng

quan liªu vµ tham nhòng trµn lan…cßn mét lý do chñ quan lµ kiÕn thøc kinh

doanh cña doanh nh©n qu¸ thÊp. Mét sè l−îng ®«ng ®¶o doanh nh©n ho¹t

®éng tù ph¸t, hoµn toµn kh«ng hiÓu biÕt nh÷ng kü n¨ng th«ng th−êng, ®ã lµ

ch−a kÓ ®Õn nh÷ng kiÕn thøc liªn quan vÒ ph¸p luËt, m«i tr−êng vµ v¨n hãa...

trong c«ng viÖc, thiÕu ch÷ tÝn, kh«ng chó träng viÖc t¹o sù tin t−ëng l©u dµi

cho ®èi t¸c; mét bé phËn doanh nh©n vèn liÕng ch−a nhiÒu, kh¶ n¨ng c¹nh

tranh ch−a cao, t×nh tr¹ng lîi dông khe hë cña c¬ chÕ ®Ó lµm giµu cho b¶n

248

th©n; cã doanh nh©n giµu lªn rÊt nhanh trong khi doanh nghiÖp th× lµm ¨n thua

lç, thËm chÝ bÞ ph¸ s¶n, trong suy nghĩ vµ trong hành động. Chủ nghĩa cá nhân

đã lấn át họ, thôi thúc họ thực hiện hành vi tham nhũng, hối lộ, tham ô, cửa quyền.

Do hÖ thèng ph¸p luËt cña n−íc ta ch−a hoµn chØnh, mét bé phËn doanh

nh©n vÉn cßn t− t−ëng tuú tiÖn, xem th−êng ph¸p luËt. Hä cố ý vơ vét vật chất

làm giàu cho cá nhân, gia đ×nh, làm tổn hại đến quyền lợi tập thể cộng đồng.

T×nh tr¹ng tiªu cùc vµ tham nhòng cµng trë nªn nÆng nÒ khi doanh nh©n Nhµ

n−íc liªn kÕt víi c¸c bé qu¶n lý Nhµ n−íc ®Ó lµm ¨n bÊt chÝnh. Mét sè doanh

nh©n cã ý thøc kû luËt kÐm, Ýt cã tr¸ch nhiÖm ®èi víi sù ph¸t triÓn cña doanh

nghiÖp, ch−a thËt sù coi doanh nghiÖp lµ n¬i g¾n bã m¸u thÞt vµ dèc lßng, dèc

søc cho sù ph¸t triÓn, mµ chØ coi doanh nghiÖp nh− ph−¬ng tiÖn ®Ó thùc hiÖn

môc ®Ých th¨ng quan tiÕn chøc, hoÆc ®Ó tranh thñ lµm giµu tr−íc khi ph¶i rêi

khái ghÕ Gi¸m ®èc.

Mét sè doanh nh©n khi ®· giµu cã ch¹y theo lèi sèng ¨n ch¬i bu«ng th¶,

l·ng phÝ, xa hoa, coi th−êng ®¹o lý, hưởng thụ sớm quá, phung phí, tự mãn,

¶nh h−ëng xÊu ®Õn gia ®×nh vµ uy tÝn, thanh danh chung cña c¶ tÇng líp doanh nh©n.

Tuy gi¸ trÞ tµi s¶n cè ®Þnh cña c¸c doanh nghiÖp Nhµ n−íc hiÖn nay cßn

nhá bÐ (kho¶ng 70% doanh nghiÖp cã gi¸ trÞ tµi s¶n cè ®Þnh d−íi 1 tû ®ång,

24% tõ 1 ®Õn 10 tû, chØ cã kho¶ng 5% trªn 60 tû ®ång), do n¨ng lùc vµ tr×nh

®é tæ chøc qu¶n lý cña mét sè doanh nh©n yÕu nªn vÉn kh«ng tæ chøc ®−îc bé

m¸y qu¶n lý gän nhÑ, cã hiÖu qu¶, phï hîp víi doanh nghiÖp vµ c¬ chÕ thÞ

tr−êng. VÊn ®Ò s¾p xÕp nh©n lùc, bè trÝ c¸n bé, nh©n viªn, tæ chøc l¹i c¸c

phßng chøc n¨ng ch−a phï hîp víi c¬ chÕ míi.

Nh÷ng tån t¹i trªn ®©y trùc tiÕp lµm h¹n chÕ ®Õn qu¸ tr×nh ®iÒu hµnh vµ

tæ chøc doanh nghiÖp, lµm gi¶m hiÖu qu¶ ho¹t ®éng cña ®¬n vÞ trong nÒn kinh

tÕ, cã nh÷ng tån t¹i do qu¸ khø, do lÞch sö ®Ó l¹i vµ còng cã nh÷ng h¹n chÕ do

thÕ hÖ ®−¬ng nhiÖm g©y ra. §ã lµ nh÷ng lùc c¶n cÇn ph¶i lo¹i bá trong qu¸

tr×nh x©y dùng ®éi ngò doanh nh©n cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®ang tõng b−íc

h×nh thµnh theo ®−êng lèi cña §¶ng vµ Nhµ n−íc.

249

Ngµy nay, doanh nh©n n−íc ta ®ang ®øng tr−íc yªu cÇu míi lµ ph¶i

v−¬n lªn xøng tÇm thêi ®¹i, ph¶i n©ng cao hiÖu qu¶ vµ søc c¹nh tranh cña s¶n

phÈm hµng ho¸ dÞch vô, më réng kinh doanh trªn nhiÒu lÜnh vùc, nhÊt lµ lÜnh

vùc cã gi¸ trÞ gia t¨ng cao, më réng s¶n xuÊt kinh doanh, t¨ng c−êng liªn kÕt,

liªn doanh. Mçi doanh nh©n ph¶i ®ñ b¶n lÜnh vµ trÝ tuÖ, kh«ng nh÷ng ®Ó ®øng

v÷ng trªn thÞ tr−êng trong n−íc mµ cßn ph¶i v−¬n ra thÞ tr−êng khu vùc vµ thÕ

giíi, héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ thµnh c«ng. Những biến động không ngừng

trong quá trình hoạt động đòi hỏi doanh nghiệp phải có khả năng thích ứng

nhanh nhạy, dễ dàng biến đổi cho phù hợp và hiệu quả với tình hình. Muèn

vËy, tÇng líp doanh nh©n ph¶i biÕt ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ, phÈm chÊt tèt ®Ñp,

trong lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i vµ biÕt chèng l¹i, thñ tiªu nh÷ng yÕu tè tiªu

cùc trong lèi sèng tr¸nh tuú tiÖn, b×nh qu©n chñ nghÜa.

3. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cña c¸c nhãm x· héi c¬ b¶n

(thanh niªn, phô n÷, ng−êi cao tuæi…)

3.1. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i cña nhãm thanh niªn

Lèi sèng thanh niªn trong x· héi hiÖn ®¹i cã nhiÒu biÕn ®éng lín, ®a

d¹ng vµ phøc t¹p. Thanh niªn lµ nguån nh©n lùc cña quèc gia, tû lÖ thanh niên

tham gia trong các thành phần kinh tế: kinh tế ngoài nhà nước (89%), kinh tế

nhà nước (khoảng 10%), kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài (khoảng 1%). D−íi

t¸c ®éng cña kinh tÕ thÞ tr−êng nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng ViÖt Nam cã nh÷ng

chuyÓn ®æi nhÊt ®Þnh. §iÒu ®¸ng mõng lµ thanh niªn ngày nay đã kÕ thõa vµ

ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ tèt ®Ñp ®ã trong lèi sèng tốt ®Ñp của thế hệ cha anh,

sèng cã −íc m¬, lý t−ëng, có ý thức, có ý chÝ tự lực, tự cường, cã t− t−ëng

tiÕn bé, kh«ng ng¹i khã kh¨n, xung kÝch thực hiện những việc khã, việc mới

và lập nhiều thành tÝch xuất sắc, gãp phần vào thành tựu chung của đất nước

sau hơn 20 năm đổi mới. Thanh niªn, trÝ thức trẻ cả nước rất quan t©m, t©m

huyết với nhiều vấn đề của đất nước. Thanh niªn cã th¸i ®é tÝch cùc, h−íng tíi

c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng, biÕt kh¼ng ®Þnh c¸c ®óng, ®Êu tranh chèng c¸i sai

tr¸i. Tinh thÇn yªu n−íc, ý thøc tù hµo d©n téc, tù t«n d©n téc nh÷ng gi¸ trÞ tèt

250

®Ñp cña d©n téc ta vÉn ®−îc nu«i d−ìng. Nghiªn cøu cña ®Ò tµi KHXH –04 vÒ

“Ph¸t triÓn v¨n ho¸ vµ x©y dùng con ng−êi trong thêi kú CNH- H§H” cho biÕt

cã 89,9% sinh viªn quan t©m ®Õn gi¸ trÞ yªu n−íc mµ biÓu hiÖn cña nã lµ tinh

thÇn ®éc lËp d©n téc1. KÕt qu¶ kh¶o s¸t n¨m 2001 cña Uû ban quèc gia vÒ

thanh niªn ViÖt Nam trªn 2900 ®oµn viªn, thanh niªn vÒ “T×nh h×nh, t− t−ëng

thanh niªn” cho thÊy phÇn lín thanh niªn ®· nhËn thøc ®−îc ®óng nh÷ng

nhiÖm vô cÇn thiÕt ®Ó sím ®¹t ®−îc môc tiªu d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi

c«ng b»ng, d©n chñ, d©n chñ, v¨n minh. Trong ®ã 89% thanh niªn ®ång t×nh

chèng tham nhòng, quan liªu, mÊt d©n chñ; 82,4% ñng hé gi÷ v÷ng æn ®Þnh

chÝnh trÞ, an ninh x· héi; 80,8% cho r»ng cÇn ph¸t huy b¶n s¾c d©n téc; 78,7%

tiÕp tôc ñng hé, x©y dùng, chØnh ®èn §¶ng; 77,7% t¨ng c−êng khèi ®¹i ®oµn

kÕt d©n téc; 68,8% thu hót ®Çu t− n−íc ngoµi; 67,3% t¨ng c−êng ngo¹i giao ®a

ph−¬ng; 67,3% ph¸t huy néi lùc; 65,8% chèng nguy c¬ chÖch h−íng x· héi

chñ nghÜa2. PhÇn ®a thanh niªn mong muèn ®−îc ®øng trong c¸c tæ chøc

chÝnh trÞ x· héi ®Ó ®−îc cèng hiÕn, tr−ëng thµnh. 89% thanh niªn cã nguyÖn

väng vµo §oµn; 86,8% muèn vµo §¶ng.

§¹i bé phËn thanh niªn hiÖn nay cã ý thøc chÝnh trÞ x· héi tèt, cã ý

thøc céng ®ång, tÝch cùc trong lèi sèng, cÇn cï, h¨ng h¸i, ®i ®Çu trong lao

®éng s¸ng t¹o, s«i næi trong ho¹t ®éng tinh thÇn, chñ ®éng, tÝch cùc tham gia

ho¹t ®éng x· héi, sèng cã môc ®Ých, cã kÕ ho¹ch, tÝnh tÝch cùc x· héi cao, cã

kh¶ n¨ng ®iÒu chØnh vµ thÝch øng cao, hîp t¸c, ®ång c¶m vµ chia sÎ trong cuéc

sèng. TÝch cùc chñ ®éng trong häc tËp, cã häc vÊn, n¨ng lùc chuyªn m«n.

TiÕp thu nhanh nhËy khoa häc, kü thuËt hiÖn ®¹i. Thanh niªn ®· vËn dông c¸c

tiÕn bé khoa häc, c«ng nghÖ, kü thuËt vµo c«ng viÖc lao ®éng, s¸ng t¹o, x©y

dùng vµ ph¸t triÓn ®Êt n−íc. Kết quả nghiên cứu trên 1700 các đối tượng

thanh niên thuộc ba khu vực Bắc, Trung, Nam do ViÖn Nghiªn cøu Thanh

1 Vâ v¨n Th¾ng, X©y dùng lèi sèng ë ViÖt Nam hiÖn nay, Nxb VHTT vµ ViÖn v¨n ho¸, H.2006, tr.122.

2 ViÖn Khoa häc x· héi ViÖt Nam, GS,VS.NguyÔn Duy Quý, §¹o ®øc x· héi ë n−íc ta hiÖn nay, vÊn

®Ò vµ gi¶i ph¸p, Nxb CTQG, H.2006, tr.232.

niªn tiÕn hµnh cho thÊy.

251

Thanh niªn lµm viÖc hÕt m×nh víi tinh thÇn s¸ng t¹o, chñ ®éng, cã trÝ

tuÖ, c· b¶n lÜnh chÝnh trÞ v÷ng vµng, phÈm chÊt ®¹o ®øc c¸ch m¹ng trong s¸ng,

lèi sèng lµnh m¹nh... ®Ó trë thµnh nh÷ng ng−êi cã Ých cho ®Êt n−íc, cho gia

®×nh vµ x· héi. Thanh niªn ®· kÕ thõa vµ ph¸t huy tèt nh÷ng gi¸ trÞ x· héi tÝch

cùc, h−íng vÒ c¸i tèt, c¸i ®Ñp, c¸i thiÖn, sèng t×nh nghÜa, b¶o vÖ chÝnh nghÜa,

®Ò cao sù c«ng b»ng x· héi. §èi víi c©u hái "B¹n h·y x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña m×nh

®èi víi c«ng cuéc CNH, H§H ®Êt n−íc?" cã 69,17% thanh niªn tr¶ lêi "HiÓu

râ tr¸ch nhiÖm cña m×nh ®èi víi ®Êt n−íc vµ h¨ng h¸i tham gia", 28,1 % tr¶ lêi

"Cã quan t©m nh−ng kh«ng tin t−ëng vµo vai trß cña b¶n th©n" vµ chØ cã

2,75% nãi r»ng "Ýt quan t©m, cho ®ã lµ cèng viÖc vµ tr¸ch nhiÖm cña ng−êi

kh¸c". Vµ khi hái "B¹n sÏ lµm g× khi gÆp hiÖn t−îng tiªu cùc?” gÇn mét nöa

sè ng−êi ®−îc hái (48,9%) cho r»ng "CÇn tÝch cùc ®Êu tranh dï cã thiÖt h¹i

®Õn m×nh", 27,5% cho r»ng "Chèng tiªu cùc lµ chuyÖn cña x· héi" vµ 23,7%

"kh«ng”. §èi víi viÖc ®Þnh h−íng kh¼ng ®Þnh vai trß cña c¸ nh©n trong cuéc

sèng vµ th¸i ®é quan t©m tíi h¹nh phóc cña cuéc sèng, thanh niªn hiÖn nay tin

r»ng ý nghÜa cña cuéc sèng chØ cã thÓ kh¼ng ®Þnh khi ®¸nh gi¸ ®−îc gi¸ trÞ,

kh¶ n¨ng cña chÝnh m×nh (48,7%). §ång thêi cã 25,4% thanh niªn mong

muèn ®−îc sèng cã Ých cho x· héi. Sè thanh niªn bµng quan, thê ¬ víi cuéc

sèng chØ chiÕm 7,2% trong sè thanh niªn ®−îc ®iÒu tra. Nh− vËy, ë ®©y cã tíi

trªn 2/3 sè thanh niªn ®· ®¸nh gi¸ ®−îc ý nghÜa cuéc sèng cña b¶n th©n - x¸c

®Þnh ý nghÜa cuéc sèng lµ ë chÝnh kh¶ n¨ng cña m×nh vµ sèng cã Ých cho mäi

ng−êi.Trong nhËn thøc vÒ gi¸ trÞ cña lao ®éng thanh niªn hiÖn nay cã sù thay

®æi th¸i ®é ®èi víi lao ®éng. §èi víi ®a sè thanh niªn, lao ®éng lµ qu¸ tr×nh

thÓ hiÖn m×nh, th«ng qua hiÖu qu¶ cña qu¸ tr×nh lao ®éng (70%).

KÕt qu¶ ®iÒu tra x· héi häc cho thÊy, héi nhËp vµ giao l−u v¨n ho¸ quèc

tÕ ®· ®−îc hÇu hÕt thanh niªn cho lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò cÊp b¸ch vµ cÇn

thiÕt. 99,7% thanh niªn cho r»ng héi nhËp vµ giao l−u v¨n ho¸ trong bèi c¶nh

hiÖn nay lµ cÇn thiÕt, trong ®ã rÊt cÇn thiÕt lµ 64,5%. Tû lÖ tr¶ lêi c©u hái

kh«ng cÇn thiÕt chiÕm chØ chiÕm 0,3%. §iÒu nµy chøng tá ®èi víi thanh niªn

héi nhËp quèc tÕ lµ nhu cÇu ®Ó häc tËp, lao ®éng, më mang kiÕn thøc còng

nh− c¹nh tranh ®Ó ph¸t triÓn. Theo thanh niªn cÇn chuÈn bÞ ®Ó héi nhËp quèc 252

tÕ. Cã 56,7% thanh niªn cho r»ng cÇn cã sù hiÓu biÕt luËt ph¸p ViÖt Nam vµ

luËt ph¸p quèc tÕ, 47,2% cÇn hiÓu phong tôc ViÖt nam vµ quèc tÕ. 50,2%

thanh niªn quan niÖm cÇn chuÈn bÞ tr×nh dodä tin häc, ngo¹i ng÷ ®Ó héi nhËp.

§iÒu ®¸ng mõng lµ cã 94,8% cho r»ng hä ®· chuÈn bÞ s½n sµng ®Ó héi nhËp quèc tÕ. §a sè thanh niªn ®· chuÈn bÞ tr×nh ®é, chuyªn m«n vµ häc vÊn ®Ó héi

nhËp, cã 84,3% thanh niªn ®−îc hái tr¶ lêi ®· chuÈn bÞ n©ng cao tr×nh ®é

chuyªn m«n, häc vÊn, 67% chuÈn bÞ häc vµ sö dông ngo¹i ng÷, 56% chuÈn bÞ

häc vµ sö dông tin häc truy cËp Internet. Tû lÖ chuÈn bÞ tr×nh ®é chuyªn m«n ë

c¸c vïng kh«ng ®ång ®Òu, ë ®« thÞ lín cã xu h−íng cao h¬n, Hµ néi 90,7%, thµnh phè Hå ChÝ Minh 81,4%, Hµ T©y 71%1

Trong ý thøc cña ®¹i ®a sè thanh niªn, nhiÒu gi¸ trÞ ®−îc ®Ò cao trong

qu¸ khø ®−îc nh−êng chç cho nh÷ng gi¸ trÞ míi. MÆc dï cã sù thay ®æi thø tù

−u tiªn hay nh÷ng kh¸c biÖt cña mét vµi yÕu tè, song d−êng nh− cã sù thèng

nhÊt chung ë thanh niªn ®èi víi nh÷ng gi¸ trÞ ®−îc ®Ò cao nh− sù ®æi míi,

h−íng vµo t−¬ng lai, tÝnh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o cã thÓ trong c«ng viÖc, trong

giao tiÕp.

Cùng với sự biến đổi của xã hội, những quan niệm, chuẩn mực xã hội

cũng có sự thay đổi và đã tác động đến nhận thức của thanh niên về giá trị.

Giá trị "sống hiến dâng toàn ,bộ cho lợi ích xã hội", "tất cả vì tập thể"... được

đề cao trong quá khứ và nó có giá trị lịch sử của nó, nhưng ngày nay có sự

thay đổi trong ý thức của thanh niên. Cuộc điều tra cho thấy, giới trẻ hiện nay

quan tâm nhiều hơn đến lợi ích cá nhân và mục đích sống "tất cả vì xã hội"

chỉ chiếm khoảng 15%. §ại đa số thanh niên đã xác định việc đạt được lợi ích

của cá nhân chỉ có thể có được khi nó được gắn với lợi ích tập thể, đồng thời

mỗi cá nhân phải là chủ thể tích cực trong những hoạt động nhất định. Rõ

ràng điều này phản ánh xu hướng cộng đồng, liên kết kết trong hành động của

thanh niên hiện nay, hơn nữa đó là thái độ liên kết trong mối quan hệ giữa xã

1 NguyÔn C¶nh Khanh, Hµm l−îng chÊt x¸m gi¸ trÞ cao, TCCS sè 4(124). 2007.

hội và cá nhân. Thanh niên hiện nay hướng về vai trò và vị trí của cá nhân

253

trong cuộc sống. "Thành đạt trong nghề nghiệp được đa số thanh niên đề cao

(44,2% và được xem như là mục đích cơ bản của cuộc sống. Điều này

nói lên nhu cầu tự khẳng định, cũng. như uy tín và vị thế xã hội của cá

nhân được phát triển mạnh ở thanh niên ngày nay. Một dấu hiệu đáng

quan tâm là thanh niên mong muốn được sống như họ nghĩ, họ thích

(24,1%). Điều này phản ánh mẫu hình con người sống c¸ tính, không lệ

thuộc đang là xu hướng theo đuổi của một bộ phận quan trọng trong

thanh niên. Mục đích sống làm giàu (theo cắt nghĩa là giàu cho cá nhân, cho gia đình cũng là làm giàu cho xã hội)1

Héi nhËp quèc tÕ ®ang ®Æt ra nhiÒu th¸ch thøc víi thanh niªn ViÖt

Nam, lµm biÕn ®æi s©u s¾c lèi sèng cña hä. Bªn c¹nh nh÷ng mÆt tÝch cùc

tiÕn bé, c¸c sai lÖch v¨n ho¸, lèi sèng thùc dông, dôc väng c¸ nh©n, ¶nh

h−ëng xÊu ®Õn nhËn thøc vµ lèi sèng, hµnh vi cña mét bé phËn thanh

niªn.

C¸c sai lÖch v¨n ho¸, lèi sèng tiªu cùc ®ang len lái vµo lèi sèng x·

héi hiÖn ®¹i, lµm ®¶o lén thang gi¸ trÞ, ®¹o ®øc, lèi sèng cña mét sè

thanh niªn.

Nh÷ng biÓu hiÖn lÖch l¹c ®ang lµm lung lay lý t−ëng sèng trong

mét sè thanh niªn. Tr−íc sù chuyÓn biÕn cña kinh tÕ thÞ tr−êng, mét sè

thanh niªn thê ¬ víi thêi cuéc, Ýt quan t©m ®Õn chÝnh trÞ, gi¶m sót niÒm

tin víi §¶ng vµ chÕ ®é x· héi chñ nghÜa, sïng b¸i sù giµu sang cña

CNTB, chØ quan t©m lîi Ých tr−íc m¾t, chØ lo lµm kinh tÕ b»ng bÊt cø gi¸

nµo, ng¹i tham gia c¸c ho¹t ®éng x· héi, ch¹y theo lèi sèng vËt chÊt tÇm

th−êng, muèn h−ëng thô h¬n cèng hiÕn, sèng thùc dông, bu«ng th¶, tho¶

m·n dôc väng tÇm th−êng, n¶y sinh tiªu cùc, m¾c ph¶i tÖ n¹n x· héi.

§iÒu tra 2000 thanh niªn ë thµnh phè H¶i phßng cã 14% thanh niªn cho

r»ng chØ cÇn cã tr×nh ®é v¨n ho¸ phæ th«ng c¬ së, tho¸t n¹n mï ch÷, 35%

1 §ç Ngäc Hµ, T¹p chÝ T©m lý häc, t7.2006.

cho r»ng chØ cÇn häc xong trung häc; 21% kh«ng cÇn quan t©m ®Õn c¸c

254

vÊn ®Ò chÝnh trÞ- x· héi, thËm chÝ kh«ng cÇn biÕt ®Õn t×nh h×nh trong

n−íc, quèc tÕ; 20% ch¸n n¶n tr−íc cuéc sèng khã kh¨n, s½n sµng c− tró ë

n−íc ngoµi. Mét bé phËn thanh niªn lao vµo cuéc sèng thùc dông ë mäi

ph−¬ng diÖn, t«n thê ®ång tiÒn, kiÕm tiÒn b»ng mäi c¸ch.1 Theo b¸o c¸o

kÕt qu¶ nghiªn cøu “Nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ thùc tr¹ng giíi thanh niªn

tØnh Qu¶ng Nam, §µ N½ng” th× cã 30% tri thøc trÎ kh«ng yªu nghÒ

nghiÖp cña m×nh, gÇn 40% tri thøc trÎ kh«ng yªn t©m víi c«ng nghiÖp,

74% kh«ng quan t©m hoÆc kh«ng cã kh¶ n¨ng ph¸t huy s¸ng kiÕn. §iÒu

nµy cho thÊy nhËn thùc, th¸i ®é cña thanh niªn ®èi víi nghÒ nghiÖp còng

cã nh÷ng biÕn ®æi theo h−íng kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ x· héi cña ®ång tiÒn.

Ho¹t ®éng v¨n ho¸ tinh thÇn cña mét bé phËn thanh niªn cßn diÔn ra

nhiÒu biÓu hiÖn thiÕu lµnh m¹nh. Theo tµi liÖu ®iÒu tra cña c¬ quan qu¶n

lý vµ c¶i t¹o ph¹m nh©n thuéc Bé Néi vô th× 92% trong sè 1200 ph¹m

nh©n thanh niªn thÝch xem phim ¶nh kÝch ®éng t×nh dôc vµ b¹o lùc. C¸c

t¸c ®éng tiªu cùc cña ®iÒu kiÖn sèng, tõ v¨n ho¸ phÈm dåi truþ ®· len lái

vµ lµm tha ho¸, suy tho¸i, phong ho¹i lèi sèng cña mét bé phËn thanh

niªn. NhiÒu thanh niªn ®· r¬i vµo tÖ n¹n x· héi, téi ph¹m, xuÊt hiÖn lèi

sèng tµn b¹o, mÊt hÕt nh©n tÝnh. N¨m 2003 tr¹i Hµ Néi cã mét thanh

niªn ®ang t©m giÕt mét em bÐ 15 tuæi chØ v× 400.000 ®ång. §iÒu tra 288

häc sinh tr−êng ph«t ht«ng c«ng n«ng nghiÖp Xu©n An thuéc Bé Néi vô

®ãng ë tØnh §ång Nai cã 64,38% ¨n c¾p ®Ó cã tiÒn ¨n diÖn, 43,38% ¨n

c¾p ®Ó cã tiÒn nhËu nhÑt; 5,02% do nghiÖn bia, r−îu, cµ phª. §¸ng b¸o

®éng lµ viÖc l−u hµnh v¨n ho¸ phÈm ®en vµ blog bÈn trong thanh niªn.

Theo thèng kª cña ®oµn kiÓm tra v¨n ho¸ cña Së V¨n ho¸ Th«ng tin

thµnh phè Hå ChÝ Minh vµo 3 th¸ng ®Çu n¨m 2003 cho thÊy: b¨ng ®Üa

phim truyÖn cã nguån gèc ch©u ¢u, Mü, ch©u ¸ chiÕm 85%, trong ®ã:

§éc h¹i, ®åi truþ: 5%; B¹o lùc :30%; kinh dÞ 2%; b×nh th−êng 63%. Khi

1 Lª Nh− Hoa, B¶n s¾c d©n téc trong lèi sèng hiÖn ®¹i, ViÖn v¨n ho¸, Nxb v¨n ho¸-th«ng tin, H.2003,

tr.292.

hái c¸c b¹n trÎ Thµnh phè Hå ChÝ Minh khi xem phim hµnh ®éng, b¹o

255

lùc c¸c b¹n cã b¾t ch−íc c¸c nh©n vËt trong phim kh«ng: Cã 33,9% cho

lµ b¾t ch−íc nhiÒu; 46,8% cho lµ cã b¾t ch−íc nh−ng kh«ng th−êng

xuyªn; ChØ cã 6,8% lµ kh«ng b¾t ch−íc. Lý do xem lµ ®Ó tho¶t m·n trÝ tß

mß, 75,6% do n«ng næi, bét ph¸t, ®ua ®ßi(1). Trong mét cuéc tr−ng cÇu ý

kiÕn qua m¹ng Iternet, h¬n 50% c¸c b¹n trong ®é tuæi 11-25 nhËn lµ ®·

xem phim sex, lý do: 41% tß mß muèn biÕt, 12% b¹n bÌ rñ rª; 13,5%

thÊy thÝch. 1

Tõ nh÷ng sai lÖch trong lèi sèng cña mét bé phËn thanh niªn cho

thÊy cÇn kiÓm so¸t chÆt chÏ v¨n ho¸ phÈm, t¨ng c−êng, më réng, kÕt hîp

gia ®×nh, nhµ tr−êng, x· héi trong viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc, lèi sèng lµnh

m¹nh cho thanh niªn.

3.2.Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i cña nhãm phô n÷

Nghiªn cøu lèi sèng nhãm x· héi nãi chung vµ lèi sèng cña phô n÷

nãi riªng ®ang trë thµnh mèi quan t©m cña giíi khoa häc. LÞch sö d©n

téc ®· kh¼ng ®Þnh vai trß to lín cña phô n÷. Phô n÷ ViÖt Nam ®· s¸t

c¸nh cïng d©n téc dòng c¶m, kiªn c−êng, m−u trÝ ®¸nh giÆc x©m l¨ng,

gi¶i phãng ®Êt n−íc. Trong 20 n¨m ®æi míi, phô n÷ ViÖt Nam ®· ph¸t

huy truyÒn thèng tèt ®Ñp, tÝch cùc häc tËp, lao ®éng th«ng minh, s¸ng

t¹o, x©y dùng gia ®×nh h¹nh phóc, cã ®ãng gãp to lín cho sù ph¸t triÓn

cña ®Êt n−íc trªn mäi lÜnh vùc kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi. V× vËy, viÖc

nghiªn cøu lèi sèng cña phô n÷ cã vai trß quan träng vµ lµ mét trong

nh÷ng nh©n tè quyÕt ®Þnh viÖc x©y dùng lèi sèng cña c¸cthÕ hÖ tiÕp theo.

Lèi sèng cña Phô n÷ ViÖt Nam trong x· héi hiÖn ®¹i cã nh÷ng biÕn ®æi

lín lao ®ßi hæi chóng ta ph¶i cã nh÷ng nghiªn cøunghiªm tóc, c«ng phu.

Phô n÷ ViÖt Nam hiÖn nay cã 42.667.300 ng−êi, chiÕm 50,86% d©n sè c¶

n−íc. Phô n÷ ViÖt Nam tham gia ngµy cµng nhiÒu trªn c¸c lÜnh vùc cña ®êi

(1) ViÖn Khoa häc x· héi ViÖt Nam, GS,VS.NguyÔn Duy Quý, §¹o ®øc x· héi ë n−íc ta hiÖn nay, vÊn

®Ò vµ gi¶i ph¸p, Nxb CTQG, H.2006, tr.249

1 V¨n ho¸ nghe nh×n vµ giíi trÎ, Nxb Khoa häc x· héi, N¨m 2005, tr.223.

sèng. Trong lÜnh vùc kinh tÕ , phô n÷ chiÕm 49,95% lao ®éng trong s¶n xuÊt

256

n«ng - l©m - ng− nghiÖp; 36,69% lao ®éng trong s¶n xuÊt c«ng nghiÖp vµ x©y

dùng; 51,8% trong c¸c ngµnh dÞch vô; 25% phô n÷ lµ chñ doanh nghiÖp.

Trong lÜnh vùc v¨n ho¸, x· héi, phô n÷ ViÖt Nam chiÕm sè ®«ng

so víi tæng sè lao ®éng trong c¸c ngµnh v¨n ho¸ - x· héi. Phô n÷ chiÕm

69% trong ngµnh gi¸o dôc - ®µo t¹o; chiÕm 57,4% lao ®éng trong lÜnh

vùc ch¨m sãc søc khoÎ. Trong lÜnh vùc khoa häc c«ng nghÖ, m«i tr−êng,

phô n÷ ngµy cµng chñ ®éng tiÕp cËn víi tiÕn bé khoa häc kü thuËt, tÝch

cùc tham gia b¶o vÖ m«i tr−êng sinh th¸i. Trong lÜnh vùc v¨n ho¸, th«ng

tin, b¸o chÝ, TDTT, vai trß cña phô n÷ cµng næi bËt, nhÊt lµ ®éi ngò

phãng viªn b¸o chÝ, ph¸t thanh, truyÒn h×nh, v¨n nghÖ sü, huÊn luyÖn

viªn, vËn ®éng viªn. Phô n÷ c¶ n−íc cã vai trß ®ãng gãp to lín trong

c«ng cuéc xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, nhiÒu chÞ em ®· cã ý chÝ v−¬n lªn kh«ng

cam chÞu ®ãi nghÌo, quyÕt t©m xo¸ ®ãi, gi¶m nghÌo vµ lµm giµu cho gia

®×nh, ®ãng gãp cho x· héi; nhiÒu phong trµo thi ®ua cã sù tham gia tÝch

cùc vµ hiÖu qu¶ cao cña phô n÷ nh− ®Òn ¬n ®¸p nghÜa, nh©n ®¹o, tõ

thiÖn, sinh ®Î cã kÕ ho¹ch…Trªn lÜnh vùc an ninh, quèc phßng, ®èi

ngo¹i vµ hîp t¸c quèc tÕ, x©y dùng §¶ng, Nhµ n−íc cµng thÊy râ vai trß

cña phô n÷ ViÖt Nam trong viÖc tham gia b¶o vÖ an ninh chÝnh trÞ, trËt tù

x· héi, b¶o vÖ Tæ quèc vµ tham gia l·nh ®¹o §¶ng, chÝnh quyÒn c¸c cÊp,

n©ng cao vÞ thÕ phô n÷ ViÖt Nam trªn tr−êng quèc tÕ…

Phô n÷ ViÖt Nam lµ lùc l−îng to lín gãp phÇn quyÕt ®Þnh sù æn

®Þnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi. Thêi kú chuyÓn ®æi c¬ cÊu kinh tÕ ViÖt

Nam tõ nÒn kinh tÕ qu¶n lý tËp trung bao cÊp sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng

nhiÒu thµnh phÇn lµ giai do¹n ®Êt n−íc cã nh÷ng chuyÓn biÕn quan

träng trªn tÊt c¶ c¸c b×nh diÖn kinh tÕ, x· héi, v¨n ho¸, chÝnh trÞ. Kinh tÕ

ph¸t triÓn ®· gãp phÇn n©ng cao møc sèng cña ®¹i bé phËn nh©n d©n, ®·

t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn sù thay ®æi lèi sèng cña nhiÒu tÇng líp d©n c−

trong ®ã cã phô n÷ thµnh thÞ còng nh− n«ng th«n, phô n÷ ë miÒn xu«i

còng nh− phô n÷ ë miÒn ng−îc.

257

D−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng céng s¶n ViÖt Nam, phô n÷ ViÖt Nam

ngµy cµng ®· v−¬n lªn , v−ît qua mäi khã kh¨n, ngµy cµng tr−ëng thµnh.

MÆc dï ch−a cã c¸c kh¶o s¸t riªng vÒ phô n÷ nh−ng khi ®¸nh gi¸ vÒ ®øc

tÝnh con ng−êi ViÖt Nam hiÖn nay, 74,2% phô n÷ coi phÈm chÊt cã ý chÝ

v−¬n lªn lµ quan träng nhÊt; 73,7% cã ý thøc yªu n−íc, tù c−êng d©n téc;

70,7% t«n träng kû c−¬ng phÐp n−íc, quy −íc céng ®ång; 69,1% cã lèi

sèng lµnh m¹nh, nÕp sèng v¨n minh; 68,7% cho r»ng cã ý thøc lµm giµu

cho x· héi, gia ®×nh vµ b¶n th©n.

Nh×n chung ý thøc chÝnh trÞ cña phô n÷ ®−îc n©ng lªn th«ng qua

viÖc tuyªn truyÒn chÝnh s¸ch vµ viÖc thùc hiÖn quy chÕ d©n chñ c¬ së.

§iÒu ®¸ng mõng lµ phÇn lín phô n÷ cña chóng ta trong thö th¸ch cña

kinh tÕ thÞ tr−êng vµ sù nghiÖp CNH-H§H ®· gi÷ v÷ng ®−îc lèi sèng

lµnh m¹nh, cã phÈm chÊt tèt, cã b¶n lÜnh chÝnh trÞ v÷ng vµng, t«n träng

kû luËt, tu©n theo ph¸p luËt, hoµn thµnh tèt c«ng viÖc.

Th¸i ®é cña phô n÷ ®èi víi lao ®éng ®· chuyÓn biÕn tÝch cùc theo

h−íng g¾n víi nghÒ nghiÖp, viÖc lµm cã thu nhËp, do ®ã hä n¨ng ®éng, tù

lËp, s¸ng t¹o. Th¸i ®é ®ãi víi viÖc lµm thay ®æi, tõ chç coi viÖc lµm lµ

thu nhËp trong biªn chÕ nhµ n−íc, ®Õn chç coi viÖc lµm lµ lao ®éng ®em

l¹i thu nhËp tèt nhÊt, hîp ph¸p, phï hîp víi n¨ng, bÊt kÓ viÖc lµm ®ã

thuéc khu vùc chÝnh thøc hay phi chÝnh thøc.

Sù ph¸t triÓn nhanh chãng cña c¸c thµnh phÇn kinh tÕ ®· t¹o c¬

héi cho phô n÷ tiÕp cËn nhiÒu c¬ héi viÖc lµm.ë n«ng th«n trong thêi kú

®æi míi ®· xuÊt hiÖn nh÷ng phô n÷ kinh danh giái, nh÷ng triÖu phó, cã

®Çu ãc n¨ng ®éng, biÕt lµm giµu b»ng lao ®éng chÝnh ®¸ng. Nh÷ng phô

n÷ ho¹t ®éng trªn nhiÒu lÜnh vùc ®a d¹ng cña ®êi sèng kinh tÕ x· héi, hä

n¨ng ®éng, cã tr×nh ®é häc vÊn, cã kü n¨ng nghÒ nghiÖp, cã vèn, cã ®iÒu

kiÖn thuËn lîi vµ ®iÒu kiÖn tèt h¬n ®Ó trë thµnh c¸c chñ doanh nghiÖp t−

nh©n. Hä tiªu biÓu cho n¨ng lùc s¸ng t¹o vµ sù nh¹y c¶m víi ®æi míi, hä

cã nhiÒu ®ãng gãp quan träng cho sù nghiÖp ph¸t triÓn kinh tÕ, v¨n ho¸,

t¹o ra nhiÒu viÖc lµm cho ng−êi lao ®éng. Theo b¸o c¸o cña Lª §¨ng

258

Doanh, ®Õn hÕt th¸ng 3 /2003 d−íi t¸c ®éng cña luËt doanh nghiÖp ®· cã

71000 doanh nghiÖp míi ®−îc thµnh lËp, cã 40% d©n doanh ®−îc thµnh

lËp cã phô n÷ tham gia s¸ng lËp, kho¶ng 28% gi¸m ®èc d©n doanh lµ phô

n÷(1). C¸c nghiªn cøu cña viÖn kinh tÕ cho thÊy c¸c doanh nghiÖp do n÷

lµm gi¸m ®èc cã tû lÖ kinh doanh æn ®Þnh h¬n, Ýt gÆp rñi ro vÒ tµi chÝnh

h¬n.

Sù chuyÓn dich kinh tÕ theo h−íng ®a d¹ng ho¸ ngµnh nghÒ ®èi víi

lao ®éng n÷ ®· t¹o ra nhiÒu c¬ héi nghÒ nghiÖp. N¨m 2006 tû lÖ lao

®éng n÷ ®−îc gi¶i quyÕt viÖc lµm ®¹t 46, 5% trong tæng sè lao ®éng ®−îc

gi¶i quyÕt viÖc lµm cña c¶ n−íc. Gi¶m tû lÖ thÊt nghiÖp cña lao ®éng n÷

ë thµnh thÞ tõ 6,98% n¨m 2001 xuèng cßn 6,14% n¨m 2005.

Tr¸ch nhiÖm c«ng d©n vµ th¸i ®é chÝnh trÞ cña phô n÷, th¸i ®é quan

t©m ®æi míi, nhËp cuéc víi ®æi míi vµ ñng hé c¸i míi ®−îc n©ng lªn râ

rÖt; tû lÖ phô n÷ tham gia vµo c«ng viÖc cña x· héi vµ cña céng ®ång,

tham gia vµo qóa tr×nh x©y dùng, thùc hiÖn, gi¸m s¸t ph¸p luËt, bÇu cö,

øng cö, ®Ò cö vµo c¬ quan d©n cö, tham gia vµo c¸c tæ chøc chÝnh trÞ x·

h«Þ cao h¬n tr−íc. Tû lÖ ®¹i biÓu n÷ quèc héi t¨ng nhanh trong 4 kho¸

gÇn ®©y (9,5%). Phô n÷ lµ chñ nhiÖm uû ban quèc héi ®¹t 25% vµ uû

viªn th−êng vô ®¹t 22,2%.

Cã thÓ nãi, ®Õn nay phô n÷ ViÖt Nam cã nh÷ng b−íc tr−ëng thµnh

vµ ph¸t triÓn m¹nh mÏ, cã nh÷ng ®ãng gãp to lín trªn c¸c lÜnh vùc kinh

tÕ, v¨n ho¸, x· héi, khoa häc vµ c«ng nghÖ, x©y dùng §¶ng, chÝnh quyÒn

vµ hîp t¸c quèc tÕ. Phô n÷ c¸c d©n téc, c¸c t«n gi¸o, c«ng nh©n, n«ng

d©n, tri thøc, doanh nh©n trªn c−¬ng vÞ ng−êi l·nh ®¹o hay qu¶n lý,

ng−êi lao ®éng ®Òu ®· ®oµn kÕt, thi ®ua ph¸t huy søc m¹nh néi lùc, tham

gia thùc hiÖn th¾ng lîi môc tiªu kinh tÕ-x· héi. §Þa vÞ, tr×nh ®é häc vÊn,

kü n¨ng nghÒ nghiÖp cña phô n÷ ViÖt Nam ®−îc n©ng lªn, ®êi sèng vËt

(1) Lª §¨ng Doanh. N÷ doanh nh©n vµ kinh tÕ d©n doanh. B¸o C«ng nghiÖp ViÖt Nam sè 42, ngµy 15-

10-2003.

chÊt vµ tinh thÇn ®−îc c¶i thiÖn vÒ nhiÒu mÆt, søc khoÎ phô n÷ ®−îc n©ng

259

cao. Phô n÷ ViÖt Nam ®· phÊn ®Êu kh«ng ngõng v−¬n lªn, hä ngµy cµng

chñ ®éng, tù tin h¬n trong l·nh ®¹o, qu¶n lý, nghiªn cøu khoa häc, n¨ng

®éng, m¹nh d¹n trong kinh tÕ thÞ tr−êng.

TÊt c¶ c¸c thay ®æi vµ tiÕn bé cña phô n÷ trong nhËn thøc, th¸i ®é

vµ ®Þnh h−íng gi¸ trÞ ®· t¹o nªn nh÷ng biÕn ®æi tÝch cùc trong lèi sèng

cña ng−êi phô n÷ ViÖt Nam

Bªn c¹nh nh÷ng biÕn ®æi tÝch cùc vÒ lèi sèng, kinh tÕ thÞ tr−êng còng t¹o

ra nhiÒu h¹n chÕ trong lèi sèng cña ng−êi phô n÷ ViÖt Nam hiÖn ®¹i.

¶nh h−ëng tiªu cùc cña chñ nghÜa c¸ nh©n trong lèi sèng cña phô n÷ cã

chiÒu h−íng gia t¨ng trong x· héi. ViÖc ®Ò cao lîi Ých, tr−íc hÕt lµ lîi Ých vËt chÊt

còng nh− lîi Ých c¸ nh©n víi nh÷ng nhu cÇu riªng m©u thuÉn, xung ®ét víi lîi Ých

chung, lîi Ých céng ®ång. N¶y sinh t©m lý sèng thùc dông, ®Ò cao mét chiÒu c¸c

gi¸ trÞ vËt chÊt, c¸c ph−¬ng tÖn vËt chÊt trong tiªu dïng, h−ëng thô. Thãi vô lîi,

Ých kû, vun vÐn cho m×nh, kiÕm lîi riªng cho m×nh, v« t×nh, döng d−ng víi ng−êi

kh¸c, lµm giµu b»ng mäi gi¸ ®ang lµm suy yÕu phÈm gi¸ nh©n c¸ch.

Trong qu¸ tr×nh CNH- H§H ®Êt n−íc vµ héi nhËp quèc tÕ phô n÷ cã nguy

c¬ bÞ ®Èy ra khái thÞ tr−êng lao ®éng do nh÷ng tiÕn bé cña khoa häc c«ng nghÖ

trong khi chÊt l−îng lao ®éng n÷ cßn ë møc thÊp. Theo sè liÖu ®iÒu tra cña Bé

Lao ®éng, Th−¬ng binh vµ X· héi tõ nh÷ng n¨m 2001-2004 nÕu tÝnh theo tû lÖ

lao ®éng n÷ trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp lµ trªn 60% th× sè lao ®äng n÷ n«ng

th«n mÊt viÖc kh«ng nhá., riªng Hµ Néi cã 5 v¹n th«n n÷ bÞ mÊt viÖc1. Phô n÷

bÞ h¹n chÕ vÒ c¬ héi kiÕm viÖc lµm vµ mÊt viÖc vµ thu nhËp thÊp do tr×nh ®é häc

vÊn thÊp, chuyªn m«n, tay nghÒ thÊp, khã thÝch nghi víi m«i tr−êng lao ®éng

míi. Lao ®éng n÷ qua ®µo t¹o nghÒ míi d¹t 15,5%.

Trong nghiÒu doanh nghiÖp, viÖc lµm cña phô n÷ thiÕu æn ®Þnh, ®iÒu kiÖn

lao ®éng vµ sãng kh«ng ®¶m b¶o. ë khu vùc n«ng th«n ph¸t triÓn nghµnh nghÒ

1 Lª ThÞ QuÕ: Lao ®éng n÷ trong thêi kú ®æi míi, T¹p chÝ Nghiªn cøu kinh tÕ, sè 327 th¸ng 8 n¨m

2005, tr. 28.

cßn chËm, n¨ng suÊt lao ®éng, hiÖu qu¶ kinh tÕ thÊp, thu nhËp kh«ng æn ®Þnh,

260

phô n÷ thiÕu viÖc lµm di d©n ra thµnh phè t¨ng. D−íi ¸p lùc cña t×nh tr¹ng thÊt

nghiÖp vµ nhu cÇu thiÕt yÕu cña cuéc sèng ®· ®Èy mét sè lao ®éng n÷ yÕu v¨n

ho¸ vµ kh«ng cã kü n¨ng lao ®éng vµo lµm viÖc mét sè nghÒ bÊt hîp ph¸p

(bu«n b¸n hµng lËu, ma tuý, m¹i d©m, bu«n b¸n phô n÷ vµ trÎ em...). Theo kÕt

qu¶ ®iÒu tra cña viÖn X· héi häc: H¬n 70% sè ng−êi hµnh nghÒ m¹i d©m cã

nguån gèc n«ng th«n; cã gÇn 1/5 trong sè hä hoµn toµn kh«ng biÕt ch÷1

Qu¸ tr×nh t¨ng tr−ëng kinh tÕ trong thêi kú ®æi míi ®i ®«i víi viÖc n©ng

cao møc sèng nh−ng ®ång thêi dÉn ®Õn ph©n ho¸ giµu nghÌo trong x· héi ngµy

cµng râ rÖt. N¨m 2004 thu nhËp cña 20% sè hé cã thu nhËp cao nhÊt gÊp 7 lÇn

20% sè hé cã thu nhËp thÊp nhÊt. Bé phËn phô n÷ do cã ®Çu ãc n¨ng ®éng

trong lµm ¨n ®¸p øng nhu cÇu cña thÞ tr−êng th× giµu lªn nhanh chãng. Mét bé

phËn ®¸ng kÓ phô n÷ do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸ch quan vµ chñ quan cã ®êi

sèng nghÌo ®ãi cã nguy c¬ trë thµnh vËt hy sinh trong c¸c gia ®×nh nghÌo.

NhiÒu em g¸i ë gia ®×nh nghÌo ph¶i bá häc sím, ph¶i lao ®éng sím, lÊy chång

n−íc ngoµi víi môc ®Ých vô lîi diÕn biÕn phøc t¹p. ChØ tÝnh riªng tØnh CÇn Th¬,

tõ n¨m 1995 ®Õn nay cã 14.000 phô n÷ kÕt h«n víi ng−êi §µi Loan. Nh÷ng bÊt

h¹nh vµ rñi ro mµ c¸c em g¸i lÊy chång §µi Loan ph¶i g¸nh chÞu lµ rÊt lín.

Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng phô n÷ gÆp nhiÒu khã kh¨n, th¸ch thøc khi

thùc hiÖn vai trß gia ®×nh vµ x· héi cña m×nh. PhÈm chÊt ®¹o ®øc vµ mét sè gia

trÞ truyÒn thèng tèt ®Ñp trong gia ®×nh cã phÇn bÞ mai mét, lèi sèng thùc dông

cã xu h−íng gia t¨ng trong mét bé phËn phô n÷.

Phô n÷ tham gia l·nh ®¹o, qu¶n lý tû lÖ cßn thÊp, ch−a t−¬ng xøng víi

n¨ng lùc vµ sù ph¸t triÓn cña lao ®éng n÷. §Æc biÖt trong lÜnh vù qu¶n lý nhµ

n−íc, kinh tÕ, v¨n ho¸, khoa häc - c«ng nghÖ. 25% phô n÷ trong c¬ quan d©n cö

ë ®¹i ph−¬ng (trõ quèc héi 27,3%), d−íi 15% trong c¸c cÊp uû §¶ng vµ c¬ quan

qu¶n lý nhµ n−íc c¸c cÊp so víi 48 % lùc l−îng lao ®éng n÷ chiÕm trong tæng

1 Hµ Huy Thµnh: Nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc cña c¬ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng ë ViÖt Nam, Nxb. KHXH, Hµ Néi..2000,

Tr..206.

sè lao ®éng.

261

Cã thÓ nãi trªn ®©y lµ nh÷ng h¹n chÕ trong lèi sèng cña mét bé phËn phô

n÷ hiÖn nay cÇn ®iÒu chØnh. Trong c«ng t¸c x©y dùng lèi sãng ®−îc quan t©m,

uèn n¾n. Trong c«ng t¸c gi¸o dôc lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i cho phô n÷ cÇn gi¸o

dôc phô n÷ tu d−ìng ®¹o ®øc th−êng xuyªn. Phô n÷ phÊn ®Êu rÌn luyÖn theo

c¸c néi dung: Søc khoÎ tri thøc, kü n¨ng nghÒ nghiÖp, n¨ng ®éng, s¸ng t¹o, cã

lèi sèng v¨n ho¸, cã lßng nh©n hËu.

262

Thùc tr¹ng ®êi sèng vËt chÊt

cña ng−êi d©n ViÖt Nam hiÖn nay

ThS. NguyÔn Thanh B×nh

§êi sèng vËt chÊt cña mét céng ®ång x· héi cã pham vi rÊt réng vµ

®−îc biÓu hiÖn v« cïng phong phó, ®a d¹ng trªn nhiÒu khÝa c¹nh cña cuéc

sèng; ®iÒu nµy lµm cho viÖc ®¸nh gi¸ ®êi sèng vËt chÊt cña con ng−êi mét

c¸ch toµn vÑn, bao trïm tÊt c¶ mäi ph¹m vi vµ khÝa c¹nh lµ v« cïng khã kh¨n,

vµ còng v× vËy, khi ®¸nh gi¸ vÒ ®êi sèng vËt chÊt cña mét céng ®ång, c¸c c«ng

tr×nh nghiªn cøu th−êng lùa chän mét sè khÝa c¹nh vµ ph¹m vi ®iÓn h×nh ®Ó

nghiªn cøu, tõ ®ã trªn c¬ së cña ph−¬ng ph¸p lo¹i suy ®Ó −íc ®o¸n vÒ bøc

tranh chung. Dùa theo c¸ch tiÕp cËn nh− trªn, khi ®¸nh gi¸ vÒ thùc tr¹ng ®êi

sèng vËt chÊt cña ng−êi d©n ViÖt Nam hiÖn nay, bµi viÕt nµy chän ph¹m vi

®¸nh gi¸ ®iÓn h×nh lµ nhãm ®èi t−îng ng−êi nghÌo, nhãm x· héi “yÕu thÕ”

trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ë n−íc ta hiÖn nay trªn mét sè khÝa c¹nh nhÊt

®Þnh, bëi lÏ ®iÒu kiÖn sèng vÒ mÆt vËt chÊt cña hä sÏ ph¶n ¸nh møc sèng vËt

chÊt tèi thiÓu cña ng−êi d©n ViÖt Nam hiÖn nay.

1. Thùc tr¹ng nghÌo, ®ãi

1.1.KÕt qu¶ ®¹t ®−îc

NhËn thøc s©u s¾c viÖc xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo cã ý nghÜa quan träng ®èi

víi sù æn ®Þnh x· héi, ph¸t triÓn bÒn v÷ng, trong thêi gian qua ChÝnh phñ vµ

Nh©n d©n ta lu«n coi c«ng t¸c chèng nghÌo lµ mét trong nh÷ng −u tiªn hµng

®Çu. Tõ n¨m 1992, c¸c ho¹t ®éng xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo ®· ®−îc tËp trung chØ

®¹o thùc hiÖn nh− mét ch−¬ng tr×nh môc tiªu quèc gia. Tõ n¨m 2001 ®Õn nay

ch−¬ng tr×nh nµy ®· ®−îc lång ghÐp thªm Ch−¬ng tr×nh hç trî t¹o viÖc lµm,

trë thµnh Ch−¬ng tr×nh môc tiªu quèc gia vÒ xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo vµ hç trî

viÖc lµm. Tõ n¨m 2002 triÓn khai thùc hiÖn ChiÕn l−îc toµn diÖn vÒ t¨ng

tr−ëng vµ xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo ®· t¨ng c−êng lång ghÐp c¸c môc tiªu cña

ChiÕn l−îc vµo c¸c chØ tiªu kÕ ho¹ch kinh tÕ x· héi hµng n¨m vµ 5 n¨m.

263

Ngoµi ra, mét ch−¬ng tr×nh riªng vÒ ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi t¹i c¸c x·

®Æc biÖt khã kh¨n miÒn nói, vïng s©u, vïng xa ®· ®−îc triÓn khai tõ n¨m 1999

t¹i 2.374 x· khã kh¨n nhÊt trong c¶ n−íc nh»m n©ng cao ®êi sèng vËt ch©t,

tinh thÇn cho ®ång bµo c¸c d©n téc ë ®ã; t¹o ®iÒu kiÖn ®−a c¸c vïng nµy tho¸t

khái t×nh tr¹ng nghÌo nµn, l¹c hËu, chËm ph¸t triÓn vµ hoµ nhËp vµo sù ph¸t

triÓn chung cña ®Êt n−íc. Ch−¬ng tr×nh tËp trung vµo x©y dùng kÕt cÊu h¹ tÇng

(®iÖn, ®−êng giao th«ng n«ng th«n, tr−êng häc, tr¹m x¸, c«ng tr×nh thuû lîi,

chî…) cho c¸c x· nghÌo, vïng nghÌo. Bªn c¹nh ®ã ch−¬ng tr×nh cßn hç trî

c¸c ho¹t ®éng khuyÕn n«ng, khuyÕn l©m, h−íng dÉn c¸ch lµm ¨n, phæ biÕn

kinh nghiÖm, kü thuËt s¶n xuÊt. Víi ph−¬ng ch©m nhµ n−íc vµ nh©n d©n cïng

lµm, ngoµi nguån kinh phÝ tõ ng©n s¸ch nhµ n−íc, hµng ngh×n tû ®ång ®· ®−îc

huy ®éng mçi n¨m tõ c¸c nguån kh¸c cña khu vùc d©n c− vµ daonh nghiÖp

vµo x©y dùng ®−êng giao th«ng, tr−êng häc, tr¹m y tÕ.

§ång thêi ChÝnh phñ ®· triÓn khai mét sè ch−¬ng tr×nh hç trî ph¸t triÓn

kh¸c cho mét sè vïng cßn nhiÒu khã kh¨n nh− Ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ

x· héi c¸c tØnh vïng T©y Nguyªn, 6 tØnh ®Æc biÖt khã kh¨n vïng miÒn nói phÝa

b¾c, vïng ®ång b»ng s«ng Cöu Long…ChÝnh phñ còng chñ tr−¬ng lång ghÐp

c¸c môc tiªu vÒ xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo víi c¸c ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ x·

héi ®Ó gi¶i quyÕt ®ång bé tÊt c¶ c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn ph¸t triÓn bÒn v÷ng

vµ xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo.

Nhê vËy xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo lµ mét trong nh÷ng thµnh c«ng lín nhÊt

cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn x· héi ë ViÖt Nam hiÖn nay ®−îc quèc tÕ c«ng

nhËn.Theo B¸o c¸o Ph¸t triÓn ViÖt Nam, §iÒu tra møc sèng hé gia ®×nh cña

Tæng côc Thèng kª n¨m 2004, tû lÖ ng−êi nghÌo theo chuÈn nghÌo quèc tÕ

bao gåm chi phÝ mua l−¬ng thùc, thùc phÈm ®¶m n¨ng l−îng hµng ngµy cho

1 Tỷ lệ nghèo chung là tỷ lệ người nghèo được tính theo chi tiêu bình quân/người/tháng và chuẩn nghèo chung của Tổng cục Thống kê và Ngân hàng Thế giới với mức chi tiêu bình quân/người/tháng qua các năm như sau: Năm 2002: 160 nghìn đồng; năm 2004: 173 nghìn đồng. Tỷ lệ nghèo lương thực, thực phẩm là tỷ lệ hộ nghèo được tính theo thu nhập bình quân/người/tháng và chuẩn nghèo lương thực, thực phẩm với mức thu nhập bình quân/người/tháng qua các năm như sau: Năm 2002: thành thị 146 nghìn đồng, nông thôn: 112 nghìn đồng; năm 2004: thành thị 163 nghìn đồng, nông thôn: 124 nghìn đồng.

mét ng−êi lµ 2.100 Kcal vµ chi phÝ l−¬ng thùc b»ng kho¶ng 2/3 chi phÝ l−¬ng thùc, thùc phÈm1 gi¶m tõ 58,1% n¨m 1993 xuèng 24,1% n¨m 2004, t−¬ng

264

®−¬ng gi¶m gÇn 60% sè hé nghÌo, vượt trước kế hoạch 10% đặt ra cho giai

đoạn 2001-2005. Tính theo chuẩn nghèo mới ban hành thì đến cuối năm 2006

tỷ lệ hộ nghèo còn khoảng 19%.

Tû lÖ hé nghÌo gi¶m ®Òu ë tÊt c¶ c¸c vïng trong c¶ n−íc tuy cã møc ®é

kh¸c nhau. Gi¶m nhanh nhÊt lµ vïng ®ång b»ng B¾c bé víi møc gi¶m tõ

86,1% n¨m 1993 xuèng cßn 31,7% n¨m 2004, vµ chËm nhÊt lµ vïng T©y

Nguyªn víi møc t−¬ng øng lµ 47,1% vµ 32,7%. Ph−¬ng thøc xo¸ ®ãi gi¶m

nghÌo ®· ®−îc thay ®æi phï hîp theo ChiÕn l−îc toµn diÖn vÒ t¨ng tr−ëng vµ

xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, t¹o ®iÒu kiÖn vµ c¬ héi cho ng−êi nghÌo tiÕp cËn víi c¸c

dÞch vô x· héi c¬ b¶n, t¨ng viÖc lµm, c¶i thiÖn ®êi sèng.

Nhãm 20% d©n sè ViÖt Nam cã møc thu nhËp vµ tiªu dïng thÊp nhÊt

tËp trung chñ yÕu ë c¸c vïng T©y B¾c, B¾c Trung Bé, T©y Nguyªn, §«ng B¾c,

do ®ã ®©y còng lµ nh÷ng vïng cã tû lÖ hé nghÌo cao nhÊt trong c¶ n−íc. Tuy

nhiªn, trong nh÷ng n¨m qua, cïng víi sù ph¸t triÓn chung cña ®Êt n−íc vµ

nh÷ng hç trî riªng cña Nhµ n−íc cho nh÷ng vïng nghÌo, thu nhËp b×nh qu©n

cña nhãm nµy cã xu h−íng t¨ng dÇn theo c¸c n¨m. Ch¼ng h¹n, nÕu nh− thu

nhËp b×nh qu©n/ng−êi/th¸ng cña nhãm nµy chØ lµ 63 ngh×n ®ång n¨m 1994 th×

®· t¨ng lªn 97 ngh×n ®ång n¨m 1999, 107,7 ngh×n ®ång n¨m 2002 vµ kho¶ng

150 ngh×n ®ång n¨m 2005.

KÕt qu¶ trªn cßn lµ hÖ qu¶ tÊt yÕu cña sù thµnh c«ng trong t¨ng tr−ëng

kinh tÕ cao vµ æn ®Þnh cña ViÖt nam thêi gian qua. Nh÷ng c¶i c¸ch toµn diÖn

vÒ kinh vÜ m«, th−¬ng m¹i, më cöa nÒn kinh tÕ, ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ nhiÒu

thµnh phÇn theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, c¶i c¸ch doanh nghiÖp nhµ

n−íc, ph¸t triÓn n«ng nghiÖp n«ng th«n ®· ®−a ViÖt Nam tõng b−íc tho¸t khái

khã kh¨n, n©ng cao kh¶ n¨ng c¹nh tranh vµ héi nhËp vµo nÒn kinh tÕ thÕ giíi.

Tõ thËp niªn 1990 ®Õn nay ViÖt Nam ®· ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tùu quan träng

vÒ t¨ng tr−ëng kinh tÕ - x· héi. T¨ng tr−ëng GDP ®¹t b×nh qu©n 7,5% n¨m, c¬

cÊu kinh tÕ tiÕp tôc chuyÓn dÞch theo h−íng c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn®¹i ho¸. Sau

20 n¨m ®æi míi, tû träng n«ng nghiÖp trong GDP ®· gi¶m tõ 38% xuèng cßn

265

21,7%; tû träng c«ng nghiÖp, x©y dùng t¨ng tõ 28,9% lªn 40,1%; tû träng khu

vùc dÞch vô t¨ng t−¬ng øng tõ 33% lªn 38,2%.

Nguån lùc huy ®éng cho ®Çu t− ph¸t triÓn t¨ng kh¸, trong ®ã vèn trong

n−íc ®−îc khai th¸c tèt. N¨m 2004 vèn ®Çu t− ph¸t triÓn toµn x· héi b»ng

38% GDP, b×nh qu©n giai ®o¹n 2001 - 2004 t¨ng kho¶ng 14%/n¨m, trong ®ã

vèn cña khu vùc kinh tÕ nhµ n−íc t¨ng 18,5%/n¨m; vèn cña khu v−c ®Çu t−

trùc tiÕp n−íc ngoµi t¨ng 9,9%/n¨m.

Khi kinh tÕ ph¸t triÓn, ®Çu t− t¨ng liªn tôc ®· t¹o ®iÒu kiÖn tèt vµ nhiÒu

c¬ héi thu hót thªm lùc l−îng lao ®éng vµo c¸c ngµnh nghÒ kinh tÕ, ng−êi lao

®éng cã thu nhËp t¨ng lªn ®· gãp phÇn thùc hiÖn môc tiªu xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo.

1.2.Nh÷ng h¹n chÕ

Thø nhÊt, thµnh tùu xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo ch−a v÷ng ch¾c.

Tuy ®· ®¹t ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ ®¸ng kÓ trong xo¸ ®ãi, gi¶m tû lÖ nghÌo

nh− trªn, nh−ng ViÖt Nam vÉn lµ n−íc nghÌo víi møc sèng cña ng−êi d©n

thÊp h¬n nhiÒu so víi c¸c n−íc trong khu vùc. HiÖn nay, chuÈn nghÌo cña thÕ

giíi quy ®Þnh quèc gia cã thu nhËp b×nh qu©n ng−êi hµng n¨m lµ 735 USD.

Thu nhËp b×nh qu©n cña ViÖt Nam kho¶ng trªn 400 USD, dï cã quy ®æi vÒ

gi¸ trÞ so s¸nh t−¬ng ®−¬ng (PPP) vÉn ch−a qua chuÈn nghÌo. Ngµy 29-3-

2005, t¹i Héi th¶o ‘‘Hîp t¸c gi÷a c¸c nhµ tµi trî vµ c¸c Tæ chøc phi ChÝnh phñ

trong xãa ®ãi gi¶m nghÌo’’ theo ®Þnh h−íng gi¶m nghÌo toµn diÖn h¬n, bÒn

v÷ng h¬n, c«ng b»ng h¬n vµ héi nhËp h¬n, ViÖt Nam ®· n©ng chuÈn ®ãi nghÌo

lªn gÊp hai lÇn. ChuÈn ®ãi nghÌo tr−íc ®©y theo møc thu nhËp b×nh qu©n

ng−êi /th¸ng theo khu vùc miÒn nói, n«ng th«n, thµnh thÞ: tr−íc n¨m 2000 lµ

45.000 ®ång, 70000 ®ång vµ 100 000 ®ång; sau n¨m 2000 lµ 80000 - 100000

150000 ®ång. ChuÈn ®ãi nghÌo míi cã hai møc: thu nhËp b×nh qu©n th¸ng

200.000 ®ång ë n«ng th«n vµ 260.000 ®ång ë thµnh thÞ. Tuy nhiªn mét sè

thµnh phè chuÈn ®ã cã thay ®æi do yÕu tè gi¸ sinh ho¹t. Theo ®ã sè hé cã møc

thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi n»m ngay cËn trªn cña chuÈn nghÌo cßn kh¸

nhiÒu vµ cã nguy c¬ nghÌo vµ t¸i nghÌo cña c¸c hé nµy lµ rÊt cao do nh÷ng

266

®ét biÕn bÊt lîi tõ bÖnh tËt, mÊt mïa, ®Çu t− thua lç, gi¸ n«ng s¶n sôt gi¶m,

thiªn tai, viÖc lµm kh«ng æn ®Þnh. ¦íc tÝnh cã kho¶ng 5 - 10% d©n sè ViÖt

Nam vÉn n»m trong diÖn dÔ bÞ r¬i vµo vßng ®ãi nghÌo.

Thø hai, tû lÖ ®ãi nghÌo ë n«ng th«n, vïng nói, vïng trung du cßn cao.

Tăng trưởng phải đi liền với bình đẳng và phải mang lại lợi ích cho tất

cả các vùng và các nhóm dân cư trong nước. Phần đông người nghèo ở Việt

Nam sống trong hoàn cảnh bị tách biệt – về mặt địa lý, dân tộc, ngôn ngữ, xã

hội và kinh tế. Kinh nghiệm của các nước khác cho thấy rằng lợi ích thực sự

của tăng trưởng kinh tế ít đến được với các nhóm người chịu thiệt thòi này.

Báo cáo quốc gia đầu tiên của Việt Nam về tiến độ thực hiện các Mục

tiêu Phát triển Thiên niên kỷ, được công bố tháng 9 năm 2005 và phân phát

tại Hội nghị Thượng đỉnh thế giới năm 2005, cho thấy tình trạng chênh lệch

và bất bình đẳng xã hội giữa các vùng, giới tính và nhóm dân cư đang ngày

càng gia tăng. Trong khi các vùng đô thị được hưởng lợi nhiều nhất từ các

chính sách cải cách và tăng trưởng kinh tế, thì tình trạng nghèo vẫn tồn tại dai

dẳng ở nhiều vùng nông thôn của Việt Nam và ở mức độ rất cao ở các vùng

dân tộc thiểu số.

Tõ n¨m 1993 ®Õn nay, tuy c¸c tØnh nghÌo nhÊt cã møc ®é gi¶m nghÌo

nhanh h¬n nªn tû lÖ nghÌo gi÷a vïng nghÌo nhÊt (T©y B¾c) so víi vïng giµu

nhÊt n−íc ta (§«ng Nam Bé) ®· ®−îc thu hÑp l¹i, nh−ng c¸c vïng nói, trung

du bao gåm T©y B¾c, B¾c trung bé, T©yNguyªn vµ §«ng B¾c vÉn lu«n lµ bèn

vïng nghÌo nhÊt. MÆt kh¸c, ng−êi nghÌo vÉn tËp trung chñ yÕu ë khu vùc

n«ng th«n (kho¶ng 90% tæng sè ng−êi nghÌo), trong ®ã c¸c vïng cã mËt ®é

nghÌo cao nhÊt lµ B¾c Trung bé, §ång b»ng s«ng Hång vµ §ång b»ng s«ng

Cöu Long. H¬n n÷a ®é gi·n c¸ch vÒ tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ – x· héi gi÷a

c¸c vïng ngµy cµng gia t¨ng, vïng ®ång bµo d©n téc thiÓu sè vµ miÒn nói vÉn

lµ nh÷ng n¬i chËm ph¸t triÓn nhÊt so víi c¶ n−íc.

Thø ba, sù kh¸c biÖt vÒ ®ãi nghÌo gi÷a c¸c d©n téc trong céng ®ång c¸c

d©n téc ViÖt Nam cßn lín.

267

MÆc dï Nhµ n−íc ®· thùc hiÖn nhiÒu chÝnh s¸ch hç trî ng−êi nghÌo,

®Æc biÖt lµ ®ång bµo c¸c d©n téc Ýt ng−êi, nh−ng tû lÖ nghÌo trong c¸c d©n téc

Ýt ng−êi v·n cao nhÊt vµ tèc ®é gi¶m nghÌo còng chËm h¬n. Ch¼ng h¹n, tÝnh

trong giai ®o¹n 1993 - 2002, c¸c d©n téc Ýt ng−êi chØ gi¶m ®−îc 17,1 ®iÓm

phÇn tr¨m tû lÖ nghÌo, trong khi ng−êi Kinh gi¶m ®−îc 30,8 ®iÓm phÇn tr¨m;

n¨m 2002 tû lÖ nghÌo cña ®ång bµo d©n téc Ýt ng−êi cao gÊp 3 lÇn so víi

ng−êi Kinh, trong khi n¨m 1993 con sè nµy chØ lµ 1,6 lÇn.

Thø t−, møc ®é chªnh lÖch giµu - nghÌo ®ang cã xu h−íng gia t¨ng.

Tình trạng chênh lệch và bất bình đẳng xã hội giữa các vùng, giới tính

và nhóm dân cư đang ngày càng gia tăng. Trong khi các vùng đô thị được

hưởng lợi nhiều nhất từ các chính sách cải cách và tăng trưởng kinh tế, thì

tình trạng nghèo vẫn tồn tại dai dẳng ở nhiều vùng nông thôn của Việt Nam

và ở mức độ rất cao ở các vùng dân tộc thiểu số.

Theo B¸o c¸o ph¸t triÓn ViÖt Nam n¨m 2004 cña Tæng côc Thèng kª,

sè liÖu vÒ kho¶ng c¸ch chªnh lÖch nghÌo (®−îc ®o b»ng møc trung b×nh gi÷a

chi tiªu thùc tÕ cña ng−êi nghÌo víi chuÈn nghÌo, tÝnh b»ng tû lÖ phÇn tr¨m so

víi chuÈn nghÌo) cho thÊy møc ®é trÇm träng cña ®ãi nghÌo ë ViÖt Nam ®ang

gi¶m nh−ng víi tèc ®é chËm dÇn, tõ 18,5% n¨m 1993 xuèng 9,8% n¨m 1998

vµ 6,9% n¨m 2002. Chi tiªu thùc tÕ cña hé gia ®×nh thêi kú 2003 - 2004 t¨ng

12,1%, cao h¬n møc 7,4%/n¨m cña thêi kú 1993 - 1998 vµ 4%/n¨m thêi kú

1998 - 2002. Tuy møc tiªu dïng cña ng−êi d©n nãi chung vµ cña ng−êi nghÌo

nãi riªng ®Òu t¨ng lªn, nh−ng chªnh lÖch vÒ thu nhËp vµ ph©n ho¸ giÇu nghÌo

trong d©n c− vÉn tiÕp tôc gia t¨ng. So s¸nh 20% sè hé cã møc thu nhËp thÊp

nhÊt th× hÖ sè chªnh lÖch n¨m 1996 lµ 4,3 lÇn, n¨m 2002 lµ 8,14 lÇn. Mét sè

vïng cã hÖ sè chªnh lÖch ë møc cao h¬n møc b×nh qu©n cña c¶ n−íc lµ §«ng

Nam Bé, T©y Nguyªn, §ång B»ng s«ng Hång, B¾c Trung bé.

Vµo ngày 21/03/2007 tại Đà Nẵng, Viện Khoa học Xã hội Việt Nam

phối hợp cùng Ngân hàng Thế giới (WB) đã tổ chức Hội thảo “Công bố báo

cáo cập nhật nghèo 2006”. Báo cáo cho thấy khoảng cách giữa các nhóm

268

người giàu nhất và nhóm người nghèo nhất đang bị nới rộng. Năm 1993, chi

cho tiêu dùng bình quân đầu người của gia đình giàu nhất cao gấp 5 lần so

với gia đình nghèo nhất thì tỷ lệ này tăng lên 6,3 lần vào năm 2004. Tỷ lệ chi

tiêu bình quân đầu người của nhóm giàu nhất trong tổng chi tiêu dùng xã hội

tăng từ 41,8% lên 44,7%, trong khi đó nhóm nghèo nhất lại giảm từ 8,4%

xuống còn 7,1% ở cùng thời kỳ.

Một chỉ số khác cũng phản ánh sự chênh lệch giàu - nghèo lµ chỉ số

Gini, đo mức độ chênh lệch trong thu nhập giữa nhóm người giàu nhất và

nhóm người nghèo nhất. Theo UNDP, đối với Việt Nam chỉ số này hiện nay

là 36,2 - cao hơn rất nhiều so với những nước phát triển trên thế giới và chỉ

thấp hơn Trung Quốc (40,3) và Nga (45,6). Cũng theo tính toán của UNDP,

trong khi toàn xã hội đang được hưởng lợi từ sự tăng trưởng kinh tế, thì người

nghèo ở Việt Nam được hưởng lợi ít nhất, chỉ bằng 76,6% so với mức trung

bình; trong khi đó người giàu được hưởng lợi hơn hẳn là 115%.

Cô thÓ h¬n, theo số liệu công bố trên website của Tổng cục Thống kê,

năm 2004, mức thu nhập bình quân đầu người một tháng ở n−íc ta là 484,4

nghìn đồng, trong khi đó thu nhập bình quân ở thành thị lµ 815,4 nghìn, gấp

2,15 lần khu vùc nông thôn (378,1 nghìn). Thu nhập của vùng giàu nhất, vùng

Đông Nam Bộ lµ 833 nghìn, cao gấp 3,13 lần vùng nghèo nhất - Tây Bắc

(265,7 nghìn). Nguyªn nh©n chñ yÕu lµ do c¸c nhãm giµu h¬n cã tèc ®é t¨ng

thu nhËp vµ chi tiªu b×nh qu©n ®Çu ng−êi cao h¬n c¸c nhãm nghÌo h¬n.

1.3. Gi¶i ph¸p xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo trong thêi gian tíi

T¹o m«i tr−êng ph¸p lý b×nh ®¼ng vµ c«ng b»ng ®Ó khu vùc doanh

nghiÖp ngoµi quèc doanh dÔ dµng h¬n trong viÖc vay vèn, thuª ®Êt vµ c¸c yÕu

tè ®Çu vµo kh¸c ®Ó gãp phÇn thóc ®Èy t¨ng tr−ëng kinh tÕ, t¨ng thu nhËp cho

mäi tÇng líp d©n c− mét c¸ch bÒn v÷ng. Trong ®ã chó träng ph¸t triÓn m¹nh

mÏ kinh tÕ t− nh©n, ph¸t triÓn c¸c doanh nghiÖp nhá vµ võa th«ng qua viÖc

Nhµ n−íc thiÕt lËp mét m«i tr−êng thuËn lîi, khuyÕn khÝch vµ hç trî ph¸t triÓn

c¸c doanh nghiÖp nµy, ®Æc biÖt lµ c¸c doanh nghiÖp ho¹t ®éng t¹i vïng s©u,

269

vïng xa v× ®©y lµ khèi doanh nghiÖp t¹o ra ®−îc nhiÒu c«ng ¨n viÖc lµm vµ cã

kh¶ n¨ng dÔ dµng tiÕp cËn khu vùc n«ng th«n, vïng s©u, vïng xa.

TiÕp tôc hoµn thiÖn hÖ thèng chÝnh s¸ch xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo. Theo ®ã

cÇn hoµn thiÖn hÖ thèng th«ng tin gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ thùc hiÖn c¸c môc tiªu

xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo tõ trung −¬ng ®Õn ®Þa ph−¬ng. TËp trung trî gióp c¸c ®Þa

ph−¬ng nghÌo ph¸t triÓn kinh tÕ, h−íng vµo chuyÓn dÞch c¬ cÊu c©y trång, vËt

nu«i cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao, ph¸t triÓn s¶n xuÊt hµng ho¸ theo h−íng t¨ng dÇn tû

träng lao ®éng c«ng nghiÖp, dÞch vô, gi¶m dÇn tû träng lao ®éng n«ng nghiÖp.

TiÕp tôc t¨ng nguån vèn tÝn dông xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, ®æi míi ph−¬ng

thøc cho vay, ®Èy m¹nh trî gióp ng−êi nghÌo ph¸t triÓn s¶n xuÊt, kinh doanh.

T¹o ®iÒu kiÖn vµ khuyÕn khÝch c¸c hé nghÌo v−¬n lªn tho¸t nghÌo. Nhµ n−íc

tiÕp tôc hç trî vÒ vèn tÝn dông, t¹o ®iÒu kiÖn vÒ mÆt b»ng kinh doanh, t¹o c¬

héi lµm ¨n vµ hç trî tiªu thô s¶n phÈm, ®ång thêi tæ chøc ®µo t¹o, båi d−ìng

kiÕn thøc, kü n¨ng phï hîp.

Thùc hiÖn bá dÇn bao cÊp bÊt hîp lý trong xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, chuyÓn

sang nh÷ng ph−¬ng ph¸p vµ h×nh thøc hç trî phï hîp víi kinh tÕ thÞ tr−êng.

Söa ®æi chÝnh s¸ch trî gi¸, trî c−íc vµ chÝnh s¸ch cung cÊp miÔn phÝ mét sè

hµng ho¸ cho miÒn nói ®Ó h¹n chÕ thÊt tho¸t vµ t¨ng thªm t¸c dông thiÕt thùc

cña c¸c biÖn ph¸p nµy. ¸p dông ph−¬ng thøc trî gióp l·i suÊt ®èi víi tÝn dông

cho ng−êi nghÌo; më réng diÖn tÝn dông ®−îc b¶o l·nh th«ng qua Quü b¶o

l·nh tÝn dông cho doanh nghiÖp võa vµ nhá. Söa ®æi, bæ sung, hoµn chØnh

chÝnh s¸ch x· héi nh− c¸c chÝnh s¸ch kh¸m ch÷a bÖnh, hç trî gi¸o dôc, hç trî

nhµ ë, chÝnh s¸ch cho vay vèn tÝn dông.

T¨ng c−êng ®Çu t− tõ ng©n s¸ch nhµ n−íc vµo c¸c ®Þa bµn khã kh¨n

nhÊt bao gåm c¸c x· ®Æc biÖt khã kh¨n, vïng c¨n cø c¸ch m¹ng, vïng cao

biªn giíi, h¶i ®¶o, vïng s©u, vïng xa, vïng ®ång bµo d©n téc Ýt ng−êi nh»m rót

ng¾n kho¶ng c¸ch ph©n hãa giµu nghÌo; tËp trung tr−íc hÕt vµo x©y dùng h¹

tÇng giao th«ng, gi¸o dôc, cÊp ®iÖn, n−íc, x©y dùng tr¹m y tÕ hç trî ph¸t triÓn

s¶n xuÊt, dÞch vô, tiÕp cËn thÞ tr−êng. Thùc hiÖn tèt c¸c chÝnh s¸ch trî gióp x·

héi cho c¸c nhãm yÕu thÕ, nhãm dÔ bÞ tæn th−¬ng.

270

2. Thùc tr¹ng m«i tr−êng sèng

2.1. KÕt qu¶ ®¹t ®−îc

Tû lÖ ng−êi d©n ®−îc tiÕp cËn víi nguån n−íc s¹ch vµ ®iÒu kiÖn vÖ sinh

m«i tr−êng ngµy mét tèt h¬n. Sau 10 n¨m thùc hiÖn ChiÕn l−îc vÒ n−íc s¹ch

vµ vÖ sinh m«i tr−êng vµ 5 n¨m thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh môc tiªu quèc gia

n−íc s¹ch vµ vÖ sinh m«i tr−êng n«ng th«n, ViÖt Nam ®· cã kho¶ng trªn 700

ngh×n c«ng tr×nh cÊp n−íc, trong ®ã cã trªn 4,6 ngh×n hÖ thèng cÊp n−íc tËp

trung. ChØ tÝnh trong giai ®o¹n tõ 1993 ®Õn 2004, tû lÖ ng−êi d©n ViÖt Nam

®−îc sö dông n−íc s¹ch ®· t¨ng tõ 26,2% lªn 70%; tû lÖ nµy ë n«ng th«n t¨ng

m¹nh h¬n, tõ 18% lªn tíi 58%.

N¨m 2003, kho¶ng 5 triÖu hé gia ®×nh ë n«ng th«n (41%) ®· cã nhµ vÖ

sinh hîp quy c¸ch. Tû lÖ nµy t¨ng chËm trong thêi gian gÇn ®©y, song kÕt qu¶

quan träng thu ®−îc lµ ng−êi n«ng d©n ®· cã ý thøc h¬n vÒ viÖc gi÷ g×n vÖ

sinh m«i tr−êng vµ ®ang tõng b−íc thay ®æi tËp qu¸n sö dông nhµ vÖ sinh ®¶m

b¶o vÖ sinh.

VÒ viÖc thu gom chÊt th¶i r¾n, theo B¸o c¸o hiÖn tr¹ng m«i tr−êng quèc

gia cña Bé Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng n¨m 2003, trung b×nh mçi n¨m ViÖt

Nam cã h¬n 15 triÖu tÊn chÊt th¶i r¾n ph¸t sinh tõ nhiÒu nguån kh¸c nhau,

trong ®ã 80% lµ chÊt th¶i r¾n sinh ho¹t vµ 20% lµ chÊt th¶i r¾n c«ng nghiÖp.

ChÊt th¶i ë khu vùc ®« thÞ chiÕm tíi gÇn 50% tæng l−îng chÊt th¶i sinh ho¹t.

Dù b¸o nÕu d©n sè ®« thÞ ë ViÖt Nam t¨ng lªn gÊp ®«i trong nh÷ng n¨m tíi th×

sè r¸c th¶i toµn quèc còng t¨ng lªn t−¬ng øng kho¶ng 22 triÖu tÊn/n¨m.

Còng theo B¸o c¸o trªn, tû lÖ thu gom chÊt th¶i ë khu vùc ®« thÞ ®· cã

nh÷ng tiÕn bé ®¸ng kÓ, trung b×nh ®¹t kho¶ng 71% vµ ®ang t¨ng dÇn. HiÖn

nay ®· cã 32 tØnh, thµnh trong c¶ n−íc cã dù ¸n ®Çu t− x©y dùng b·i ch«n lÊp

chÊt th¶i r¾n hîp vÖ sinh. C¸c ph−¬ng tiÖn vµ ph−¬ng thøc xö lý chÊt th¶i ®ang

®−îc c¶i tiÕn, n¨ng lùc xö lý chÊt th¶i y tÕ ®ang ®−îc t¨ng c−êng. Nång ®é ch×

trong kh«ng khÝ trªn c¸c tuyÕn giao th«ng ®· gi¶m nhê viÖc thay thÕ x¨ng

kh«ng ch× cho x¨ng pha ch×. ChÊt l−îng kh«ng khÝ t¹i khu vùc n«ng th«n,

miÒn nói (trõ c¸c lµng nghÒ) nh×n chung vÉn trong s¹ch.

271

2.2. Nh÷ng h¹n chÕ

HiÖn tr¹ng m«i tr−êng sèng cña ng−êi d©n ViÖt Nam ®ang cã biÓu hiÖn

xÊu ®i do t¸c ®éng cña mét lo¹t nguyªn nh©n, nh− thiªn tai, mËt ®é d©n sè

t¨ng nhanh ®Æc biÖt lµ ë c¸c thµnh phè lín vµ c¸c khu c«ng nghiÖp, kh¸c th¸c

bõa b·i c¸c nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ x¶ chÊt th¶i ch−a qua xö lý bõa

b·i vµo m«i tr−êng, gia t¨ng c¸c ph−¬ng tiÖn giao th«ng. HÖ qu¶ lµ « nhiÔm

m«i tr−êng cã xu h−íng gia t¨ng trªn mäi mÆt:

Trong sè gÇn 100 b·i th¶i trong c¶ n−íc míi chØ cã kho¶ng 20% b·i

ch«n lÊp hîp vÖ sinh, phÇn lín cßn l¹i ®Òu g©y « nhiÔm m«i tr−êng vµ g©y t¸c

®éng xÊu tíi søc khoÎ con ng−êi. C¸c hÖ thèng xö lý chÊt th¶i nguy h¹i cßn

rÊt thiÕu, nªn chÊt th¶i nguy h¹i th−êng ®−îc ®æ bá hoÆc tiªu huû cïng víi

chÊt th¶i th«ng th−êng. M«i tr−êng kh«ng khÝ ë hÇu hÕt c¸c khu c«ng nghiÖp

vµ c¸c thµnh phè, ®« thÞ bÞ « nhiÔm nÆng nÒ bëi bôi vµ c¸c khÝ th¶i ®éc h¹i.

Nång ®é bôi trong kh«ng khÝ v−ît qóa tiªu chuÈn cho phÐp tõ 1,3 ®Õn 3 lÇn, c¸

biÖt cã n¬i v−ît tõ 10 – 20 lÇn. Nång ®é khÝ SO2 khu vùc xung quanh mét sè nhµ m¸y, xÝ nghiÖp v−ît qu¸ tiªu chuÈn cho phÐp tõ 1,1 ®Õn 2,7 lÇn. HiÖn

t−îng m−a a xÝt ®· x¶y ra ë nhiÒu ®Þa ph−¬ng, ®Æc biÖt lµ vïng §«ng Nam bé

– khu vùc tËp trung nhiÒu khu c«ng nghiÖp. Nguån g©y « nhiÔm chÝnh lµ c¸c

chÊt th¶i tõ c¸c ph−¬ng tiÖn giao th«ng, c«ng nghiÖp vµ x©y dùng.

§èi víi l−îng khÝ CO2 vµ c¸c khÝ g©y hiÖu øng nhµ kÝnh ë ViÖt Nam ph¸t th¶i tuy kh«ng lín nh−ng cã chiÒu h−íng gia t¨ng. N¨m 1994 −íc tÝnh

kho¶ng 103,8 triÖu tÊn, song dù b¸o ®Õn n¨m 2010 lµ 140 triÖu tÊn vµ n¨m

2020 lµ 233 triÖu tÊn. C¸c t¸c nh©n g©y ra nguån ph¸t th¶i nµy lµ tõ ho¹t ®éng

n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp, c«ng nghiÖp.

§èi víi m«i tr−êng n−íc, chÊt l−îng n−íc t¹i gÇn c¸c ®« thÞ vµ c¸c khu

c«ng nghiÖp cña mét sè s«ng chÝnh ë miÒn B¾c (s«ng CÇu, s«ng Hång, s«ng

Th¸i B×nh vµ s«ng CÊm) vµ ë miÒn Nam (s«ng §ång Nai vµ s«ng Sµi gßn) ®Òu

kh«ng ®¹t tiªu chuÈn nguån cÊp n−íc sinh ho¹t, nh−ng vÉn ®¹t tiªu chuÈn cho

c¸c môc ®Ých kh¸c nh− nu«i trång thuû s¶n. C¸c s«ng ë miÒn Trung (nh− s«ng

272

Hµn, s«ng H−¬ng) nh×n chung cã chÊt l−îng n−íc tèt h¬n, ®ñ ®iÒu kiÖn lµm

nguån n−íc sinh ho¹t.

HÇu hÕt c¸c s«ng nhá, hå, kªnh, m−¬ng néi thµnh cña c¸ thµnh phè Hµ

Néi, §µ N½ng, HuÕ, TP. Hå ChÝ Minh… ®Òu bÞ « nhiÔm nÆng nÒ, c¸c chØ tiªu

®Òu v−ît møc tiªu chuÈn cho phÐp t− 4 – 5 lÇn, cã ®iÓm tíi 70 lÇn. Nguyªn

nh©n chñ yÕu lµ do c¸c nguån chÊt th¶i, n−íc th¶i sinh ho¹t vµ c«ng nghiÖp

®Òu ®−îc x¶ trùc tiÕp vµ hÖ th«ng nµy mµ kh«ng ®−îc xö lý.

HiÖn t−îng nguån n−íc ngÇm bÞ « nhiÔm, x©m nhËp mÆn ®ang gia t¨ng.

Hµm l−îng c¸c c¸c chÊt nit¬, phèt ph¸t vµ c¸c kim lo¹i nÆng cã trong nguån

n−íc ngÇm ë c¸c khu c«ng nghiÖp vµ ®« thÞ v−ît tiªu chuÈn cho phÐp ë nhiÒu

n¬i. L−îng n−íc ngÇm cßn ®ang bÞ sôt gi¶m, ®Æc biÖt ë c¸c ®« thÞ nªn ®· g©y

ra hiÖn t−îng lón sôt ®Êt ë Hµ Néi vµ TP. Hå ChÝ Minh.

2.3. C¸c gi¶i ph¸p c¶i thiÖn m«i tr−êng trong thêi gian tíi

TiÕp tôc thÓ chÕ ho¸ viÖc ¸p dông c«ng cô kinh tÕ; ban hµnh vµ ¸p dông

c¸c biÖn ph¸p thu vµ sö dông c¸c lo¹i phÝ, lÖ phÝ b¶o vÖ m«i tr−êng; sö dông

®óng vµ cã hiÖu qu¶ kinh phÝ thu ®−îc.

Ph©n ®Þnh vµ h×nh thµnh c¸c néi dung chi ng©n s¸ch nhµ n−íc riªng cho

c¸c ho¹t ®éng sù nghiÖp m«i tr−êng, ®¶m b¶o t¨ng dÇn hµng n¨m theo tèc ®é

t¨ng tr−ëng kinh tÕ.

§a d¹ng ho¸ ®Çu t− cho b¶o vÖ m«i tr−êng ®Ó ®¶m b¶o cã ®ñ nguån lùc

b¶o vÖ m«i tr−êng, chó träng huy ®éng mäi nguån lùc trong toµn x· héi. Cã

nh÷ng biÖn ph¸p cô thÓ ®Ó khuyÕn khÝch c¸c tæ chøc, c¸ nh©n trong vµ ngoµi

n−íc ®Çu t− cho b¶o vÖ m«i tr−êng. §Çu t− b¶o vÖ m«i tr−êng cÇn lång ghÐp

víi c¸c ch−¬ng tr×nh kinh tÕ – x· héi; khuyÕn khÝch ®Çu cña t− nh©n vµo c¸c

ho¹t ®éng m«i tr−êng.

Thùc hiÖn c¸c chÝnh s¸ch hç trî vèn, −u ®·i, khuyÕn khÝch vÒ thuÕ, c¸c

biÖn ph¸p trî gi¸ ®èi víi ho¹t ®éng b¶o vÖ m«i tr−êng phï hîp víi th«ng lÖ

quèc tÕ; sö dông cã hiÖu qu¶ quü b¶o vÖ m«i tr−êng.

273

TiÕp tôc hoµn thiÖn hÖ thèng tæ chøc qu¶n lý m«i tr−êng ë ViÖt Nam,

t¨ng c−êng ®éi ngò c¸n bé lµm c«ng t¸c qu¶n lý m«i tr−êng c¸c cÊp, ®Æc biÖt

lµ cÊp huyÖn vµ cÊp x·.

TiÕp tôc ®Èy m¹nh n©ng cÊp, ®æi míi c«ng nghÖ trong s¶n xuÊt n«ng

nghiÖp vµ c«ng nghiÖp, x©y dùng vµ giao th«ng vËn t¶i theo h−íng th©n thiÖn

víi m«i tr−êng nh»m sö dông nguån n¨ng l−îng hiÖu qu¶ h¬n, gi¶m thiÓu th¶i

c¸c chÊt th¶i, khÝ th¶i ®éc h¹i vµo m«i tr−êng.

§Èy nhanh viÖc x©y dùng vµ thùc hiÖn c¸c dù ¸n cung cÊp n−íc s¹ch

cho nh©n d©n, ®Æc biÖt chó träng vµo khu vùc n«ng th«n ®Ó rót ng¾n sù kh¸c

biÖt gi÷a n«ng th«n vµ thµnh thÞ, gi÷a ng−êi giµu vµ ng−êi nghÌo.

3. DÞch vô h¹ tÇng thiÕt yÕu cho ng−êi nghÌo, céng ®ång nghÌo vµ x·

nghÌo

3.1. KÕt qu¶ ®¹t ®−îc

Tõ n¨m 1999 ®Õn hÕt n¨m 2004, Nhµ n−íc ®· ®Çu t− kho¶ng 8,9 ngh×n

tû ®ång cho c¸c vïng nghÌo, x· nghÌo x©y dùng kÕt cÊu h¹ tÇng thiÕt yÕu, bao

gåm c«ng tr×nh thuû lîi nhá, tr−êng häc, tr¹m y tÕ, ®−êng, ®iÖn, n−íc sinh

ho¹t, chî; n©ng cÊp, c¶i t¹o c¸c tuyÕn trôc giao th«ng nèi vïng nghÌo, x·

nghÌo víi c¸c trung t©m cña c¸c vïng kh¸c nh»m t¹o thªm ®iÒu kiÖn thuËn lîi

cho vïng nghÌo, vïng khã kh¨n c¬ héi ph¸t triÓn. Cïng víi viÖc lång ghÐp c¸c

dù ¸n kh¸c trªn ®Þa bµn vµ huy ®éng c¸c nguån lùc kh¸c nh− viÖn trî n−íc

ngoµi, ®ãng gãp tõ thiÖn trong n−íc vµ ®ãng gãp cña ng−êi h−ëng lîi. Nh÷ng

nç lùc trªn ®É c¶i thiÖn ®¸ng kÓ kÕt cÊu h¹ tÇng cña c¸c x· nghÌo, vïng nghÌo.

Cô thÓ, theo B¸o c¸o cña Uû ban D©n téc, tÝnh ®Õn n¨m 2004 ®· cã

2.306 x· ®Æc biÖt khã kh¨n cã ®−êng «t« ®Õn trung t©m x·, chiÕm 97% tæng

sè x· ®Æc biÖt khã kh¨n; chØ cßn 68 x· ®Æc biÖt khã kh¨n ch−a cã ®−êng «t«

®Õn trung t©m côm x· (chiÕm 3%). 90% x· ®Æc biÖt khã kh¨n cã c«ng tr×nh

thuû lîi nhá, phôc vô t−íi trªn 40 ngh×n ha lóa tõ 1 ®Õn 2 vô. 100% c¸c huyÖn

cã trung t©m y tÕ, 100% c¸c x· ®Æc biÖt khã kh¨n ®· cã tr¹m y tÕ víi 100%

c¸c tr¹m ®· cã y sü, mét phÇn ®· cã b¸c sü. §a sè c¸c th«n b¶n ®· cã y tÕ

274

céng ®ång c¬ b¶n ng¨n chÆn ®−îc c¸c dÞch bÖnh hiÓm nghÌo, gãp phÇn n©ng

cao søc khoÎ vµ c¶i thiÖn ®êi sèng nh©n d©n. 90% c¸c x· ®Æc biÖt khã kh¨n cã

tr−êng tiÓu häc, nhµ trÎ, mÉu gi¸o; c¸c b¶n lµng ë xa ®Òu ®· cã líp c¾m b¶n;

100% c¸c huyÖn cã tr−êng trung häc phæ th«ng; ë mét sè x· vïng s©u, vïng

xa, vïng cao ®· cã tr−êng d©n téc néi tró, b¸n tró. 36% sè x· ®Æc biÖt khã

kh¨n cã chî x· vµ chî liªn x·, nhê vËy s¶n phÈm do ®ång bµo lµm ra ®· cã

n¬i trao ®æi, tiªu thô, gãp phÇn tÝch cùc thóc ®Èy s¶n xuÊt hµng ho¸, c¶i thiÖn

®êi sèng, tõng b−íc h×nh thµnh nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ë c¸c x· ®Æc biÖt khã

kh¨n. GÇn 70% x· ®Æc biÖt khã kh¨n cã ®iÓm b−u ®iÖn v¨n ho¸, m¹ng l−íi

®iÖn tho¹i ®· cã mÆt ë tÊt c¶ c¸c huyÖn miÒn nói, vïng s©u, vïng xa; trªn 70%

c¸c x· ®· cã ®iÖn tho¹i ®¶m b¶o th«ng tin liªn l¹c th«ng suèt. 90% c¸c x· ®Æc

biÖt khã kh¨n ®· cã tr¹m ph¸t thanh, ngoµi viÖc phæ biÕn chÝnh s¸ch, ph¸p luËt

cña §¶ng vµ Nhµ n−íc, cßn tuyªn truyÒn, h−íng dÉn c¸ch thøc lµm ¨n, xo¸

®ãi gi¶m nghÌo, t¨ng thu nhËp gãp phÇn ®¸ng kÓ vµo viÖc n©ng cao ®êi sèng

nh©n d©n. §iÖn l−íi quèc gia ®· ®Õn ®−îc 900 trung t©m x· nghÌo, 100% sè

huyÖn vµ 90% sè x· cã ®iÖn; trong ®ã cã h¬n 60% sè hé vïng d©n téc miÒn

nói ®−îc sö dông ®iÖn, nhiÒu tØnh cã 100% sè x· cã ®iÖn.65% x· ®Æc biÖt khã

kh¨n cã c«ng tr×nh phôc vô n−íc sinh ho¹t víi trªn 70% sè hé ®ång bµo cã ®ñ

n−íc sinh ho¹t, trong ®ã 50% sè hé ®−îc sö dông n−íc s¹ch sinh ho¹t.

§èi víi khu vùc nghÌo thµnh thÞ, ChÝnh phñ ®· triÓn khai thùc hiÖn

ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn h¹ tÇng ®« thÞ h−íng vµo viÖc c¶i thiÖn ®êi sèng cña

ng−êi nghÌo, nh− ch−¬ng tr×nh nhµ ë cho ng−êi cã thu nhËp thÊp, xo¸ bá nhµ

æ chuét, nhµ dét n¸t, nhµ t¹m, cung cÊp h¹ tÇng thiÕt yÕu trong viÖc cung cÊp

n−íc s¹ch vµ vÖ sinh m«i tr−êng; thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o nghÒ vµ t¹o

c«ng ¨n viÖc lµm, cho vay vèn lµm ¨n…

Nh÷ng kÕt qu¶ trªn ®· lµm thay ®æi c¬ b¶n ®êi sèng vËt chÊt cña ng−êi

nghÌo, vïng nghÌo vµ x· nghÌo, chÊt l−îng sèng cña ng−êi nghÌo, vïng

nghÌo ®· ®−îc n©ng lªn. Tû lÖ hé nghÌo ë c¸c x· ®Æc biÖt khã kh¨n ®· gi¶m

kh¸ nhanh, tõ 50 – 60% n¨m 1998 xuèng cßn 23,5% n¨m 2004, b×nh qu©n

mçi n¨m gi¶m 4 – 5% sè hé nghÌo.

275

3.2. Nh÷ng h¹n chÕ

Ng−êi nghÌo ë c¸c x· ®Æc biÖt khã kh¨n vµ trong khu vùc thµnh thÞ vÉn

cßn ph¶i ®−¬ng ®Çu víi nhiÒu th¸ch thøc míi n¶y sinh do tr×nh ®é ph¸t triÓn

kinh tÕ – x· héi cßn thÊp, ®Þa h×nh hiÓm trë, giao th«ng kh«ng thuËn lîi, khÝ

hËu kh¾c nghiÖt lu«n Èn chøa hiÓm ho¹ thiªn tai cã thÓ ph¸ huû nh÷ng kÕt cÊu

h¹ tÇng ®· ®¹t ®−îc, g©y khã kh¨n trong c«ng t¸c hç trî; bëi vËy nguy c¬ t¸i

nghÌo cao, hiÖu qu¶ xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo kh«ng bÒn v÷ng; chÊt l−îng sèng

kh«ng æn ®Þnh vµ cã kho¶ng c¸ch rÊt lín vÒ kÕt cÊu h¹ tÇng gi÷a khu vùc nµy

víi vïng ®« thÞ…

3.3. Gi¶i ph¸p trong thêi gian tíi

Nhµ n−íc tiÕp tôc thùc hiÖn c¸c chÝnh s¸ch ®Æc thï ®èi víi ng−êi nghÌo

vµ vïng nghÌo; rµ so¸t hÖ thèng chÝnh s¸ch −u ®·i hiÖn cã ®Ó lo¹i bá nh÷ng

néi dung kh«ng cßn phï hîp, bæ sung nh÷ng chÝnh s¸ch míi xuÊt ph¸t tõ thùc

tiÔn cña ng−êi nghÌo, c¸c vïng nghÌo, vïng khã kh¨n; t¨ng c−êng c«ng t¸c

kiÓm tra, gi¸m s¸t trong c¸c dù ¸n x©y dùng kÕt cÊu h¹ tÇng cña khu vùc nµy

®Ó chèng thÊt tho¸t, l·ng phÝ, tham nhòng, ®¶m b¶o ®ång tiÒn hç trî ng−êi

nghÌo ®−îc chi ®óng môc ®Ých vµ cã hiÖu qu¶; ®ång thêi huy ®éng søc ®ãng

gãp cña ®èi t−îng ®−îc h−ëng thô b»ng ngµy c«ng lao ®éng vµ trùc tiÕp tham

gia gi¸m s¸t.

4. TiÕp cËn c¸c dÞch vô kinh tÕ - x· héi c¬ b¶n vµ hÖ thèng an sinh x· héi

4.1. KÕt qu¶ ®¹t ®−îc

Kh¶ n¨ng tiÕp cËn cña ng−êi nghÌo ®èi víi c¸c dÞch vô x· héi c¬ b¶n,

dÞch vô s¶n xuÊt ®· ®−îc c¶i thiÖn nhÊt ®Þnh, hÖ thèng an sinh x· héi ®· ®−îc

®a d¹ng ho¸ vµ më réng. Cô thÓ:

§èi víi dÞch vô ch¨m sãc søc khoÎ, tû lÖ ng−êi nghÌo ®−îc cÊp thÎ

kh¸m ch÷a bÖnh miÔn phÝ vµ thÎ b¶o hiÓm y tÕ ®· t¨ng lªn qua c¸c n¨m. ChØ

tÝnh tõ n¨m 2003 ®Õn 2004 ®· t¨ng 11%. Ng©n s¸ch nhµ n−íc chi cho kh¸m

ch÷a bÖnh cho ng−êi nghÌo liªn tôc t¨ng cho thêi kú 2001 - 2005. Nhê vËy tû

lÖ ng−êi nghÌo ®−îc tiÕp cËn c¸c dÞch vô y tÕ, ch¨m sãc søc khoÎ ®· t¨ng lªn

276

®¸ng kÓ trong nh÷ng n¨m qua víi kho¶ng 80% ng−êi nghÌo sèng ë n«ng th«n

vµ miÒn nói ®−îc ®¶m b¶o cung cÊp c¸c dÞch vô kh¸m ch÷a bÖnh t¹i chç.

100% ®èi t−îng trî gióp x· héi ®−îc cÊp thÎ b¶o hiÓm y tÕ hoÆc giÊy kh¸m

ch÷a bÖnh miÔn phÝ.

§èi víi dÞch vô gi¸o dôc, hµng n¨m cã kho¶ng trªn 3 triÖu häc sinh

nghÌo vµ d©n téc Ýt ng−êi ®−îc miÔn gi¶m häc phÝ vµ c¸c kho¶n ®ãng gãp x©y

dùng tr−êng; 2,5 triÖu häc sinh ®−îc cÊp, m−în s¸ch gi¸o khoa vµ hç trî vë

viÕt vµ ®å dïng häc tËp. Kinh phÝ hç trî hµng n¨m trªn 110 tû ®ång. 100% trÎ

må c«i, trÎ em tµn tËt khã kh¨n ®ang ®i häc ®−îc miÔn gi¶m häc phÝ vµ c¸c

kho¶n ®ãng gãp. KÕt qña hç trî ®· t¸c ®éng tÝch cùc tíi gi¶m chi phÝ cña hé

nghÌo cho con em ®i häc, b×nh qu©n gi¶m 25% chi phÝ cho häc sinh nghÌo so

víi häc sinh kh«ng thuéc diÖn nghÌo.

Th«ng qua chÝnh s¸ch hç trî ®Êt s¶n xuÊt, nhµ ë, ®Êt ë cho ng−êi nghÌo

thinhd ®Õn th¸ng 12/2004, kho¶ng 293 ngh×n hé nghÌo ®· ®−îc hç trî vÒ nhµ

ë víi tæng kinh phÝ gÇn 1200 tû ®ång. §Õn cuèi n¨m 2005 cã kho¶ng 400

ngh×n hé ®−îc hç trî c¶i thiÖn vÒ nhµ ë, cã 5 tØnh víi kho¶ng 2 ngh×n x·

kh«ng cßn t×nh tr¹ng nhµ t¹m, nhµ tranh tre dét n¸t. HÇu hÕt c¸c tØnh trong c¶

n−íc ®· chñ ®éng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nhµ ë cho hé nghÌo b»ng nhiÒu nguån vèn

kh¸c nhau, ¸p dông c¬ chÕ hç trî mét lÇn vÒ nhµ ë bao gåm c¶ lµm míi, söa

ch÷a hoÆc hç trî tÊm lîp. Mét sè tØnh ngËp lôt s©u vïng ®ång b»ng s«ng Cöu

Long ¸p dông c¬ chÕ cho vay lµm nhµ ë hoÆc vay mua nÒn nhµ, lµm nhµ trong

c¸c côm tuyÕn d©n c− v−ît lò. Mét sè tØnh T©y Nguyªn cßn thùc hiÖn chÝnh

s¸ch cho vay mua nhµ tr¶ chËm.

§Ó n©ng cao ®êi sèng vËt chÊt cña ng−êi nghÌo, Nhµ n−íc cßn hç trî

tÝn dông −u ®·i cho c¸c hé nghÌo gióp hä s¶n xuÊt, kinh doanh, t¹o viÖc lµm,

n©ng cao thu nhËp víi møc vay lªn tíi 7 triÖu ®ång trong thêi gian tõ 1 - 5

n¨m (l·i suÊt −u ®·i 0,5%/th¸ng). Ngoµi ra, ®Ó ®¶m b¶o an ninh l−¬ng thùc,

®èi víi nh÷ng hé nghÌo d©n téc Ýt ng−êi khu vùc T©y b¾c, T©y Nguyªn ®−îc

ChÝnh phñ hç trî ®Êt s¶n xuÊt (tÝnh ®Õn gi÷a n¨m 2003 ®· cã 10,5 ngh×n hé

®−îc hç trî trªn 5 ngh×n ha ®Êt); ®èi víi c¸c tØnh ®ång b»ng s«ng Cöu Long

277

nh− §ång Th¸p, Trµ Vinh, Sãc Tr¨ng hç trî hé nghÌo chuéc l¹i ®Êt s¶n xuÊt

bÞ c©m cè, nh−îng b¸n (víi 4,3 ngh×n hé n¨m 2003).

VÒ B¶o hiÓm x· héi, tÝnh ®Õn cuèi n¨m 2004, c¶ n−íc cã 10 triÖu lao

®éng tham gia b¶o hiÓm x· héi b¾t buéc; cã 305/325 x·, ph−êng, thÞ trÊn cña

11 huyÖn, thÞ víi 84 ngh×n ng−êi tham gia b¶o hiÓm x· héi cho n«ng d©n.

Ngoµi hÖ thèng B¶o hiÓm x· héi chÝnh thøc, mét sè c¸c dù ¸n b¶o hiÓm x· héi

phi chÝnh thøc ®· ®−îc thö nghiÖm ë mét sè tØnh, ph¹m vi thùc hiÖn thÝ ®iÓm ë

265 lµng, x· thuéc 29 huyÖn vµ cung cÊp dÞch vô cho kho¶ng 200 ngh×n lao

®éng n«ng th«n.

VÒ trî gióp x· héi, cøu trî th−êng xuyªn, tÝnh ®Õn cuèi n¨m 2004 c¶

n−íc cã 957 ngh×n ng−êi thuéc diÖn ®èi t−îng trî gióp x· héi, trong ®ã cã

kho¶ng 540 ngh×n ng−êi thuéc diÖn ®Æc biÖt khã kh¨n cÇn ®−îc trî gióp x· héi

hµng th¸ng ®Ó ®¶m b¶o cuéc sèng. Tæng sè ng−êi ®ang ®−îc nu«i d−ìng ch¨m

sãc trong c¸c trung t©m cña Nhµ n−íc lµ 25 ngh×n ®èi t−îng (gåm ng−êi giµ c«

®¬n, ng−êi tµn tËt nÆng, trÎ må c«i, ng−êi lang thang), víi møc trî cÊp sinh ho¹t

phÝ nu«i d−ìng hµng th¸ng thÊp nhÊt lµ 140 ngh×n ®ång/ng−êi/th¸ng. Trong giai

®o¹n 2001 - 2003 ®· cã trªn 220 ngµn ng−êi tµn tËt ®−îc trî gióp tõ Quü hç trî

n¹n nh©n chÊt ®éc mµu da cam; Quü ngµy v× ng−êi nghÌo ®· lµm gÇn 300 ngh×n

ng«i nhµ vµ trî gióp trùc tiÕp cho hµng ngh×n ng−êi nghÌo vÒ ®êi sèng, gi¸o dôc

vµ ch¨m sãc søc khoÎ. Sè trÎ em må c«i ®−îc céng ®ång vµ nhµ n−íc ch¨m sãc

d−íi nhiÒu h×nh thøc chiÕm 55,3% tæng sè trÎ em må c«i. Kho¶ng 25% trÎ

khuyÕt tËt nãi chung vµ 75% trÎ tµn tËt nÆng ®−îc ch¨m sãc d−íi c¸c h×nh thøc

kh¸c nhau. Kho¶ng 66,6% trÎ lang thang ®−îc qu¶n lý, ch¨m sãc.

4.2. Nh÷ng h¹n chÕ

Kh¶ n¨ng tiÕp cËn cña ng−êi nghÌo víi c¸c dÞch vô x· héi c¬ b¶n vÒ y

tÕ, gi¸o dôc, hç trî s¶n xuÊt, hÖ thèng an sinh x· héi cßn cã nh÷ng h¹n chÕ.

Việt Nam, trong thập niên vừa qua, là một quốc gia có tốc độ phát triển

kinh tế hàng năm cao vào hàng nhất nhì ở khu vực Đông Á với mức thu nhập

278

thực tế tăng bình quân 7,3%/năm, đồng thời cũng được Ngân hàng Thế giới

(World Bank) đánh giá là một trong những quốc gia thành công nhất trong nỗ

lực thực hiện các chương trình xóa đói giảm nghèo. Tuy nhiên, những nỗ lực

xây dựng cơ sở hạ tầng vật chất - trường học, bệnh viện, đường sá, hệ thống

điện nước… rất cần thiết để cải thiện cuộc sống người nghèo vẫn chưa đủ để

tạo dựng thành công một hệ thống an sinh xã hội hoạt động như một tấm lưới

an toàn giúp tầng lớp lao động trong cộng đồng có chỗ trú ẩn, bảo hộ trước

những sóng gió của thị trường, nhất là trong thời kỳ hội nhập kinh tế. MÆc dï

chúng ta đã có những nỗ lực xây dựng hệ thống bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y

tế, nhưng trên thực tế, quy mô “bảo hộ” của hệ thống này cho đến nay vẫn

còn quá hạn chế vì nhiều lý do.

Báo cáo của Chương trình Phát triển Kinh tế Liên Hiệp Quốc (UNDP)

công bố ngµy 22-8-2007, dựa trên các số liệu điều tra về mức sống hộ gia

đình Việt Nam năm 2004, cho thấy tình hình an sinh xã hội của Việt Nam

đang thụt lùi. Theo đó, các hộ trong nhóm thu nhập cao nhất - nhóm 20% giàu

nhất nhận được gần 40% lợi ích ASXH. Trong khi đó, nhóm nghèo nhất chỉ

nhận chưa đến 7%. Những người sống ở đô thị có cơ hội hưởng nhiều chính

sách ASXH hơn người sống ở nông thôn… Nhóm giàu nhất nhận được 47%

lương hưu, còn nhóm nghèo nhất chỉ nhận được 2%. Nhóm giàu nhất nhận

được 45% trợ cấp y tế, còn nhóm nghèo nhất chỉ được 7%. Tỷ lệ nhận trợ

giúp giáo dục của nhóm giàu nhất và nghèo nhất tương ứng là 35% và 15%….

Chuyên gia kinh tế cao cấp của UNDP, ông Jonathan Pincus còn nhận xét:

“…Người hưởng lợi chính từ ASXH ở Việt Nam là nhóm có thu nhập cao.

Bất cứ lợi ích nào mà người nghèo nhận được từ ASXH lại bị lấy lại bằng

cách trả phí sử dụng và các khoản chi tiêu khác cho y tế và giáo dục”.

Tiến sĩ Martin Evans, trưởng nhóm nghiên cứu của UNDP đã nhận

định: “Việt Nam cần phải ra quyết định để lấp những khoảng trống còn tồn tại

trong hệ thống ASXH của mình. Đó là quyết định chính trị mà Chính phủ

Việt Nam cần phải đưa ra”. Ông cho rằng các khoảng trống này được tạo ra là

279

do các nhóm được hưởng trợ cấp và lương hưu từ trước đến nay không thuộc

vào nhóm có thu nhập thấp nhất, đồng thời mức thụ hưởng lợi ích ASXH của

mỗi người và mỗi hộ gia đình lại tùy thuộc vào sự đóng góp của họ, có nghĩa

là ai có thu nhập cao thì được góp nhiều hơn và hưởng nhiều hơn.

Thực tế cho thấy, người lao động đô thị khi đóng bảo hiểm xã hội còn

được doanh nghiệp thuê lao động đóng góp thêm một khoản gấp đôi, trong

khi không có ai đóng góp như thế cho người lao động ở nông thôn. Các

trường học dành cho con em của hộ gia đình nông thôn có chất lượng kém

hơn, nhưng tỷ lệ chi phí cho con em đi học trên thu nhập của họ lại cao hơn ở

thành thị rất nhiều.

Khi cần chữa bệnh, người dân nông thôn vẫn phải tìm đến thành thị,

nơi có các bệnh viện tốt hơn nhưng đắt hơn, và họ phải tự đài thọ chi phí chữa

bệnh vì không được hưởng bảo hiểm y tế. Chi phí phải trả của họ lại không

chỉ cho người bệnh mà cho cả người thân đi thăm nuôi, do đó cao hơn một

trường hợp tương tự ở thành thị nhiều lần. Việc họ phải bán nhà, bán ruộng để

chữa bệnh cho vợ chồng, con cái không phải là hiếm hoi.

4.3. Gi¶i ph¸p t¨ng c−êng m¹ng l−íi dÞch vô vµ an sinh x· héi cho

ng−êi nghÌo trong thêi gian tíi

TËp trung thùc hiÖn c¸c gi¶i ph¸p hç trî, t¹o ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt, viÖc

lµm cho ng−êi nghÌo tù v−¬n lªn tho¸t nghÌo th«ng qua c¸c chÝnh s¸ch

khuyÕn khÝch ph¸t triÓn s¶n xuÊt kinh doanh, bao gåm ®Êt ®ai, c«ng cô s¶n

xuÊt, kü thuËt canh t¸c, tr×nh ®é qu¶n lý, kiÕn thøc vµ tay nghÒ, tÝn dông, chÕ

biÕn vµ tiªu thô s¶n phÈm.

T¹o c¬ héi thuËn lîi cho ng−êi nghÌo, hé nghÌo tiÕp cËn c¸c dÞch vô c«ng.

Bổ sung một số chính sách trợ giúp của Nhà nước đối với các nhóm

người yếu thế, có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn, người dễ bị tổn thương để tạo

cơ hội tự tạo việc làm hoặc đi làm thuê, có thu nhập đủ nuôi sống bản thân,

280

tham gia vào các hoạt động cộng đồng, các hoạt động xã hội để hưởng lợi từ

cải cách kinh tế.

Hoàn thiện chính sách bảo hiểm xã hội nhằm mở rộng chế độ bảo hiểm xã

hội áp dụng cho mọi đối tượng, kể cả những người làm việc tại khu vực kinh tế

phi chính thức và bảo đảm tương quan hợp lý giữa mức đóng và mức hưởng.

Đa dạng hóa mạng lưới an sinh tự nguyện. Đẩy mạnh các biện pháp

bảo vệ cây trồng và vật nuôi như dịch vụ thú y, chương trình quản lý dịch hại

tổng hợp một cách hiệu quả ở vùng sâu, vùng xa và các vùng khó khăn. Tiến

hành thử nghiệm các hình thức bảo hiểm cây trồng, vật nuôi hoặc bảo hiểm

thị trường cho nông thôn. Tăng cường công tác khuyến nông như là một công

cụ hữu hiệu để giảm tính tổn thương của người nghèo. Xây dựng các chương

trình bảo hiểm trên cơ sở cộng đồng đối với khu vực kinh tế không chính thức

trên nguyên tắc bảo hiểm nhóm (tối thiểu là bảo hiểm gia đình). Phát triển

hình thức Bảo hiểm hộ gia đình để thay thế dần cho hệ thống bảo hiểm sức

khỏe học đường.

Tăng cường mạng lưới an sinh xã hội thông qua phát triển và củng cố

các quỹ của xã hội và đoàn thể. Trợ giúp nhân đạo thường xuyên đối với người

nghèo, người không có sức lao động và không nơi nương tựa; tổ chức, triển

khai hoạt động của các quỹ này ngay tại những cộng đồng làng, xã nơi tập

trung nhiều người nghèo, yếu thế. Trong đó, chú trọng các hình thức trợ cấp xã

hội bằng hiện vật (gạo, thực phẩm, quần áo,...) đối với những đối tượng rơi vào

hoàn cảnh đặc biệt khó khăn ở cả nông thôn và một số thành phố.

Duy trì và bổ sung hệ thống chính sách, giải pháp về bảo vệ, chăm sóc

và giáo dục trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn, đặc biệt là trẻ em tàn tật,

mồ côi, lang thang, lao động kiếm sống, trẻ em bị hậu quả chất độc màu da

cam, nhiễm HIV/AIDS. Nâng cao trách nhiệm và chức năng của gia đình

trong việc bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em. Huy động toàn bộ xã hội

tham gia vào bảo vệ trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn.

281

Phát triển hệ thống chính sách, giải pháp hỗ trợ người tàn tật, người cao

tuổi (đặc biệt là người già cô đơn không nơi nương tựa), người bị nhiễm chất

độc hóa học, nhiễm HIV/AIDS.

Phát triển các trung tâm bảo trợ xã hội ở những vùng nghèo, vùng gặp

rủi ro thường xuyên để nuôi dưỡng các đối tượng mất khả năng và cơ hội tự

kiếm sống.

Điều chỉnh lại phương pháp phân bổ ngân sách để thực hiện các chính

sách xã hội, trao quyền chủ động cho các địa phương, đặc biệt là cấp xã,

huyện để đẩy mạnh phát triển quỹ cộng đồng ở làng xóm và cấp xã.

282

Thùc tr¹ng vµ mét sè gi¶i ph¸p nh»m

n©ng cao ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn cña

ng−êi d©n viÖt nam hiÖn nay

Cung ThÞ Ngäc*

C«ng cuéc ®æi míi mµ §¶ng vµ nh©n d©n ta tiÕn hµnh h¬n 20 n¨m qua

®· ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tùu to lín. Nh÷ng thµnh tùu Êy biÓu hiÖn râ nÐt trªn tÊt

c¶ c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi. LÜnh vùc ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn lµ mét

trong nh÷ng lÜnh vùc ®ã, thÓ hiÖn sinh ®éng vµ phong phó nh÷ng kÕt qu¶ to lín

mµ chóng ta ®· ®¹t ®−îc. Nh÷ng thµnh tùu trªn lÜnh vùc nµy ®· ®em l¹i nh÷ng

®iÒu kiÖn thuËn lîi cho c«ng cuéc x©y dùng mét “nÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ

b¶n s¾c d©n téc” còng nh− sù nghiÖp x©y dùng vµ cñng cè lèi sèng d©n téc-

hiÖn ®¹i.

§êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn lµ ph¹m trï ph¶n ¸nh mét lÜnh vùc ®Æc thï

cña ®êi sèng x· héi- mét lÜnh vùc thÓ hiÖn ®Çy ®ñ nhÊt ho¹t ®éng s¸ng t¹o,

®éc ®¸o cña con ng−êi, sù ph¸t triÓn phong phó, toµn diÖn nh÷ng n¨ng lùc

b¶n chÊt cña con ng−êi; lµ tæng thÓ c¸c d¹ng ho¹t ®éng cña con ng−êi trªn

c¸c lÜnh vùc t− t−ëng, ®¹o ®øc, khoa häc, gi¸o dôc, ®µo t¹o, nghÖ thuËt, thÈm

mü, truyÒn th«ng, thÓ dôc, thÓ thao...h−íng tíi c¸i ch©n, thiÖn, mü 1. §êi sèng

v¨n ho¸ tinh thÇn lµ ph¹m trï bao qu¸t toµn bé qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ t¸i s¶n

xuÊt ra c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ trong sù t¸c ®éng biÖn chøng cña bèn kh©u c¬ b¶n:

s¶n xuÊt ra c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸; nhu cÇu v¨n ho¸; giao tiÕp v¨n ho¸ vµ tiªu

dïng c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸. X©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn lµ nhiÖm vô c¬

* TiÕn sü TriÕt hoc, Gi¶ng viªn chÝnh Khoa TriÕt häc, Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Khu vùc I, Häc

viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Quèc gia Hå ChÝ Minh.

1 Xem: NguyÔn Hång S¬n: V¨n ho¸ vµ ph¸t triÓn- sù nhËn thøc vµ vËn dông, Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia,

Hµ Néi 2004.

b¶n vµ cÊp b¸ch cña sù nghiÖp x©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam.

283

Bëi nã ®−îc xem nh− lµ b−íc ®i ban ®Çu trong viÖc t¹o lËp t− t−ëng, ®¹o ®øc,

nÕp sèng, lÏ sèng, lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i...t¹o nªn nh©n c¸ch con ng−êi

ViÖt Nam trong ®o¹n c¸ch m¹ng míi ®Ó thùc hiÖn th¾ng lîi môc tiªu: d©n

giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh.

NhËn râ ®−îc vai trß vµ tÇm quan träng cña v¨n ho¸ trong sù ph¸t triÓn

hµi hoµ, bÒn v÷ng; ®ång thêi nh»m t¹o mäi ®iÒu kiÖn ®Ó nh©n d©n ®Õn víi v¨n

ho¸, h−ëng thô, tho¶ m·n vµ gãp phÇn t¹o ra c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ míi, Héi nghÞ

lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng Kho¸ VIII th¸ng 7 n¨m 1988 ®·

chÝnh thøc ph¸t ®éng phong trµo “Toµn d©n ®oµn kÕt x©y dùng ®êi sèng v¨n

ho¸”. Phong trµo nµy gåm nhiÒu phong trµo cô thÓ sau:

Phong trµo ng−êi tèt viÖc tèt vµ x©y dùng c¸c ®iÓn h×nh tiªn tiªn.

Phong trµo x©y dùng lµng v¨n ho¸, th«n v¨n ho¸, Êp v¨n ho¸, b¶n v¨n ho¸.

Phong trµo x©y dùng nÕp sèng v¨n minh, gia ®×nh v¨n ho¸.

Phong trµo x©y dùng lèi sèng, nÕp sèng v¨n ho¸ ë c«ng së.

Phong trµo häc tËp suèt ®êi.

Phong trµo v¨n nghÖ quÇn chóng.

Phong trµo toµn d©n rÌn luyÖn thÓ dôc, thÓ thao theo g−¬ng B¸c Hå vÜ ®¹i.

Tõ nh÷ng phong trµo cô thÓ c¸c ®Þa ph−¬ng, c¸c ngµnh, c¸c giíi ®· cô

thÓ ho¸ vµ ®· ph¸t ®éng thµnh nh÷ng phong trµo thiÕt thùc g¾n víi nhiÖm vô

chÝnh trÞ, theo tõng giai ®¹on cô thÓ cña phong trµo. §Ó ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng

®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn ë n−íc ta trong giai ®o¹n hiÖn nay, tr−íc hÕt cã thÓ

dùa vµo kÕt qu¶ (theo b¸o c¸o cña c¸c c¬ së) cña nh÷ng phong trµo, nh÷ng

ho¹t ®éng v¨n ho¸ diÔn ra trong ®êi sèng x· héi.

Theo b¸o c¸o cña c¸c tØnh thµnh phè th× “Toµn d©n ®oµn kÕt x©y dùng

®êi sèng v¨n ho¸” ®· trë thµnh mét cuéc vËn ®éng v¨n ho¸ lín, s©u réng ®−îc

tÊt c¶ c¸c ®Þa ph−¬ng, ban, ngµnh vµ ®¹i ®a sè nh©n d©n ®ång t×nh ñng hé.

Phong trµo qua gÇn 10 n¨m ph¸t ®éng vµ qua 5 n¨m thùc hiÖn ®Èy m¹nh

cuéc vËn ®éng ®· thu ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ khÝch lÖ trªn tÊt c¶ c¸c mÆt. Cô thÓ:

284

VÒ x©y dùng gia ®×nh v¨n ho¸

Sè l−îng c¸c gia ®×nh ®−îc c«ng nhËn gia ®×nh v¨n ho¸ gia t¨ng hµng

n¨m tõ8.703.398/17.473.623, ®¹t tû lÖ 49,8% n¨m 2000 lªn 12.824.392/

17.473.623, ®¹t tû lÖ 73,39% n¨m 2005, v−ît trªn 23% so víi chØ tiªu.

NhiÒu ®Þa ph−¬ng, c¬ së ®· chØ ®¹o vµ tiÕn hµnh thùc hiÖn tèt viÖc b×nh

xÐt gia ®×nh v¨n hãa c«ng khai, d©n chñ ®¶m b¶o tiªu chuÈn nªn chÊt l−îng

x©y dùng gia ®×nh v¨n ho¸ ngµy cµng ®−îc n©ng lªn.

Qua 5 n¨m ®· cã 2.138.630 gia ®×nh v¨n ho¸ tiªu biÓu, ®¹t tû lÖ16,67%

tæng sè gia ®×nh v¨n ho¸.

ViÖc lång ghÐp c¸c tiªu chÝ thi ®ua vµo phong trµo x©y dùng gia ®×nh

v¨n ho¸ ngµy cµng ®a d¹ng, phong phó h¬n. Tiªu biÓu lµ c¸c phong trµo: X©y

dùng gia ®×nh n«ng d©n v¨n ho¸; Gia ®×nh cùu chiÕn binh v¨n ho¸; Gia ®×nh

v¨n ho¸ søc khoÎ; Gia ®×nh nhµ gi¸o v¨n ho¸; Gia ®×nh an toµn; Gia ®×nh no

Êm, tiÕn bé, b×nh ®¼ng, h¹nh phóc; Gia ®×nh thÓ thao...

VÒ x©y dùng lµng v¨n ho¸, khu phè v¨n ho¸

Phong trµo x©y dùng lµng v¨n ho¸, khu phè v¨n ho¸ ph¸t triÓn ®ång ®Òu

ë c¸c ®Þa ph−¬ng, vïng, miÒn. N¨m 2000 c¶ n−íc cã 16.758/80.303 lµng v¨n

ho¸, khu phè v¨n ho¸, ®¹t tû lÖ 20,8%. §Õn th¸ng 6 n¨m 2005 lµng v¨n ho¸,

khu phè v¨n ho¸ ®−îc t¨ng lªn 42.929/80.303 lµng, khu phè, ®¹t tû lÖ 53,4%,

®¹t chØ tiªu phÊn ®Êu ®Ò ra.

Cã thÓ kh¼ng ®Þnh, phong trµo x©y dùng lµng v¨n ho¸, khu phè v¨n ho¸

lµ kÕt qu¶ tæng hîp cña nhiÒu phong trµo cô thÓ trong phong trµo toµn d©n

®oµn kÕt x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸. Phong trµo ®· thu hót ®−îc sù quan t©m

chØ ®¹o cña c¸c cÊp c¸c c¸c ngµnh vµ sù tham gia h−ëng øng ®«ng ®¶o cña c¸c

tÇng líp nh©n d©n mét c¸ch m¹nh mÏ. LÔ ®ãn B»ng c«ng nhËn lµng v¨n ho¸,

khu phè v¨n ho¸ ®· trë thµnh ngµy héi v¨n ho¸, lµ niÒm vinh dù, tù hµo cña

nh©n d©n ë c¸c céng ®ång d©n c−.

Cuéc vËn ®éng “Toµn d©n ®oµn kÕt x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸ ë khu d©n

c−”

285

Cuéc vËn ®éng “Toµn d©n ®oµn kÕt x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸ ë khu

d©n c−”, ®−îc kÕ thõa vµ n©ng cao trong t×nh h×nh míi, kh¬i dËy vµ ph¸t huy

tinh thÇn ®oµn kÕt cña c¸c céng ®ång d©n c− nh»m gióp nhau ph¸t triÓn kinh

tÕ, xo¸ ®ãi, gi¶m nghÌo, t−¬ng th©n, t−¬ng ¸i, ®Òn ¬n ®¸p nghÜa;thùc hiÖn ph¸t

huy d©n chñ ë c¬ së, gi÷ g×n vµ ph¸t huy b¶n s¾c d©n téc; ch¨m lo c¸c lÜnh vùc

v¨n ho¸ x· héi vµ x©y dùng hÖ thèng chÝnh trÞ ë c¬ së trong s¹ch v÷ng m¹nh.

Cuéc vËn ®éng nµy ®· ph¸t huy truyÒn thèng “Uèng n−íc nhí nguån”, vËn

®éng ®−îc ®«ng ®¶o quÇn chóng nh©n d©n x©y dùng quÜ “§Òn ¬n, ®¸p nghÜa”

®Ó phô gióp c¸c gia ®×nh chÝnh s¸ch. Trong s¸u n¨m (1999-2005), nh©n d©n c¶

n−íc ®· ®ãng gãp quÜ “§Òn ¬n, ®¸p nghÜa” 1.170 tû ®ång gãp phÇn cïng víi

ng©n s¸ch nhµ nøoc ®· ch¨m lo h¬n 8 triÖu ®èi t−îng chÝnh s¸ch cã møc sèng

cao h¬n møc sèng trung b×nh ë ®Þa ph−¬ng. §· cã 9.175 x·, ph−êng ®¹t tûlÖ

90% ®−îc c«ng nhËn lµm tèt c«ng t¸c th−¬ng binh liÖt sÜ vµ ng−êi cã c«ng.

Sè l−îng khu d©n c− tham gia cuéc vËn ®éng vµ ®−îc c«ng nhËn khu

d©n c− tiªn tiÕn ®−îc t¨ng lªn. N¨m 1999 cã 80% khu d©n c− triÓn khai cuéc

vËn ®éng. N¨m 2004,®· cã 202,478 khu d©n c− triÓn khai cuéc vËn ®éng, ®¹t

tû lÖ 99,6% tæng sè khu d©n c− trong c¶ n−íc. N¨m 2000, c¶ n−íc cã 25.041

khu d©n c− ®¹t danh hiÖu khu d©n c− tiªn tiÕn, ®Õn th¸ng 6 n¨m 2005, ®· cã

57.325/95.708 khu d©n c− tiªn tiÕn t¨ng 59,8%.

Phong trµo “Xo¸ ®ãi, gi¶m nghÌo”

Phong trµo “Xo¸ ®ãi, gi¶m nghÌo” ®· kh¬i dËy m¹nh mÏ tinh thÇn ®oµn

kÕt gióp ®ì lÉn nhau æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ. Theo b¸o c¸o ch−a ®Çy ®ñ

cña c¸c tØnh, thµnh phè, tæng kinh phÝ do nh©n d©n ®ãng gãp x©y dùng quÜ

“Xo¸ ®ãi, gi¶m nghÌo” qua 5 n¨m (2000-2005) lµ 16.037 tû ®ång (ch−a kÓ

nh÷ng ®ãng gãp hiÖn vËt).

Cuéc vËn ®éng “Ngµy v× ng−êi nghÌo” do Uû ban Trung −¬ng MÆt trËn

Tæ quèc ViÖt Nam ph¸t ®éng tõ ngµy 7-10-200 ®· liªn tôc ph¸t triÓn. QuÜ v×

ng−êi nghÌo t¨ng nhanh ë c¶ bèn cÊp víi tæng sè tiÒn lµ 1.666 tû ®ång. Sè tiÒn

nµy cïng víi sù ®ãng gãp cñagia ®×nh, céng ®ång ®· söa ch÷a ®−îc 67.976

ng«i nhµ cò, lµm míi ®−îc 222.969 ng«i nhµ “®¹i ®oµn kÕt”.

286

C¸c cÊp héi cùu chiÕn binh ®· gãp qòi cho nhau vay 600 tû ®ång. C¸c

cÊp héi phô n÷ ®· gióp trªn 3,5 triÖu l−ît phô n÷ nghÌo ®−îc gióp vèn, c©y

con gièng, ngµy c«ng... trÞ gi¸1.400 tû ®ång. Phô n÷ c¶ n−íc ®· ®ãng gãp

1.069 tû 208 triÖu ®ång ®Ó ñng hé gia ®×nh chÝnh s¸ch vµgia ®×nh phô n÷ gÆp

khã kh¨n.

QuÜ xo¸ ®ãi, gi¶m nghÌo do nh©n d©n ®ãng gãp, cïng víi ch−¬ng tr×nh

quèc gia vÒ xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo ®· gãp phÇngi¶m hé nghÌo râ rÖt trong c¶

n−íc. Cô thÓ, tõ 2,18 triÖu hé nghÌo n¨m 2001, chiÕm 17,2% tæng sè hé gi¶m

xuèng cßn 1,4 triÖu hé n¨m 2004; vÒ c¬ b¶n ®· xo¸ ®−îc hé ®ãi.

Hµ TÜnh lµ tØnh cßn nghÌo nh−ng ®· trë thµnh tØnh ®Çu tiªn trong c¶

n−íc xo¸ xong nhµ tranh tre dét n¸t cho ng−êi nghÌo. Uû ban Trung −¬ng MÆt

trËn Tæ quèc ViÖt Nam ®· cÊp b»ng ghi c«ng xo¸ xong nhµ tranh tre dét n¸t

cho 9 tØnh, thµnh phè lµ Hµ TÜnh, Tuyªn Quang, H¶i D−¬ng, Hµ Néi, H¶i

Phßng, H−ng Yªn, B¾c Ninh, Nam §Þnh vµ T©y Ninh.

Phong trµo x©y dùng c¬ quan, ®¬n vÞ, doanh nghiÖp cã ®êi sèng v¨n ho¸

tèt ngµy cµng ph¸t triÓn réng r·i; c¸c lùc l−îng vò trang g¾n viÖc x©y dùng ®êi

sèng v¨n ho¸ víi x©y dùng c¸c ®¬n vÞ, c¸n bé chiÕn sÜ hoµn thµnh nhiÖm vô

chÝnh trÞ.

X©y dùng nÕp sèng v¨n minh, m«i tr−êng ho¸ lµnh m¹nh

Thùc hiÖn chØ thÞ 27/CT-TW cña Bé ChÝnh trÞ kho¸ VIII vµ chØ thÞ

14/1998/CT-TTg cña Thñ t−íng ChÝnh phñ vÒ viÖc thùc hiÖn nÕp sèng v¨n

minh, Uû ban nh©n d©n c¸c tØnh, thµnh phè ®· ban hµnh c¸c qui ®Þnh cô thÓ

trong viÖc c−íi, viÖc tang, lÔ héi, ban chØ ®¹o c¸c cÊp ®· cã nhiÒu biÖn ph¸p ®Ó

chØ ®¹o, h−íngdÉn vÒ thùc hiÖn nÕp sèng v¨n minh trong viÖc c−íi, viÖc tang,

lÔ héi:

VÒ viÖc c−íi: §· x©y dùng ®−îc c¸c ®¸m c−íi mÉu, tæ chøc lÔ trao giÊy

®¨ng ký kÕt h«n t¹i trô së Uû ban nh©n d©n x·, ph−¬ng, thÞ trÊn; tæ chøc héi

th¶o, héi thi “NÐt ®Ñp trong ®¸m c−íi”, thiÕt kÕ m« h×nh lÔ c−íi v¨n minh ViÖt

287

Nam” tæ chøc gän nhÑ, dïng tiÖc tra thay tiÖc mÆn; tæ chøc nhiÒu ®¸m c−íi

tËp thÓ hç trî cho c¸c cÆp gia ®×nh trÎ nghÌo...

VÒ viÖc tang: Tæ chøc lÔ tang t¹i nhµ tang lÔ (khu vùc thµnh phè); thµnh

lËp ban tang lÔ ë n«ng th«n thùc hiÖn c¸c nghi lÔ trang träng tiÕt kiÖm; qui

ho¹ch nghÜa trang, kh¾c phôc t×nh tr¹ng x©y l¨ng mé tèn kÐm...

VÒ lÔ héi: Thùc hiÖn qui chÕ tæ chøc lÔ héi cña Bé V¨n ho¸- Th«ng tin,

quan t©m tæ chøc tèt c¸c h×nh thøc sinh ho¹t v¨n ho¸ céng ®ång vui t−¬i lµnh

m¹nh vµ phong phó, hÊp dÉn...

X©y dùng vµ vËn ®éng nh©n d©n nghiªm chØnh thùc hÖn qui −íc, h−¬ng

−íc lµng, khu phè lµ gi¶i ph¸p h÷u hiÖu thùc hiÖn nÕp sèng v¨n minh, thùc

hµnh tiÕt kiÖm trong viÖc c−íi, viÖc tang, lÔ héi.

Trong nh÷ng n¨m qua, cuéc vËn ®éng thùc hiÖn nÕp sèng v¨n minh,

thùc hµnh tiÕt kiÖm trong viÖc c−íi, viÖc tang, lÔ héi ®· cã nhiÒu chuyÓn biÕn

tiÕn bé, nhÊt lµ ë khu vùc n«ng th«n, ë c¸c lµng v¨n ho¸. NhiÒu lµng v¨n ho¸

®· trë thµnh nh÷ng ®iÓm s¸ng mÉu mùc trong cuéc vËn ®éng nµy. ViÖc ¨n

uèng linh ®×nh, nhiÒu ngµy trong c¸c ®¸m c−íi, ®¸m ma ®· gi¶m h¼n. HiÖn

t−îng “cÇu tµi”, “cÇu lîi” trong c¸c ®¸m c−íi, ®¸m ma ®· bÞ ®«ng ®¶o nh©n

d©n kh«ng ®ång t×nh vµ lªn ¸n. C¸c hñ tôc l¹c h©u, mª tÝn dÞ ®oan gi¶m ®i râ

rÖt. Nh÷ng nÐt ®Ñp v¨n ho¸ trong viÖc c−íi, viÖc tang, viÖc lÔ héi ®−îc kh¼ng

®Þnh. C¸c lÔ héi truyÒn thèng vµ c¸ch m¹ng ®−îc diÔn ra lµnh m¹nh, trë thµnh

nhu cÇu v¨n ho¸ kh«ng thÓ thiÕu cña nh©n d©n vµ ngµy cµng ph¸t triÓn.

C«ng t¸c ®Êu tranh phßng chèng c¸c tÖ n¹n x· héi ®−îc lång ghÐp triÓn

khai thùc hiÖn cã hiÖu qu¶ trong phong trµo toµn d©n ®oµn kÕt x©y dùng ®êi

sèng v¨n ho¸ ë c¬ së. Bµi trõ c¸c tÖ n¹n x· héi ra khái cuéc sèng cña gia ®×nh,

céng ®ång d©n c− vµ tËp thÓ ®· trë thµnh mét trong nh÷ng tiªu chÝ ®Ó xÐt c«ng

nhËn danh hiÖu Gia ®×nh v¨n ho¸, Lµng v¨n ho¸, Khu phè v¨n ho¸, Khu d©n

c− tiªn tiÕn, C¬ quan, ®¬n vÞ v¨n ho¸. N¨m 2005, h¬n 50% x·, ph−êng, thÞ

trÊn trong c¶ n−íc ®· ®¨ng ký phÊn ®Êu ®¹t tiªu chuÈn lµnh m¹nh kh«ng cã tÖ

n¹n ma tuý, m¹i d©m, t¨ng 20% so víi n¨m 2000. Trong c¶ n−íc, hiÖn nay cã

gÇn 4.000 x·, ph−êng, thÞ trÊn kh«ng cã tÖ n¹n ma tuý, m¹i d©m, chiÕm 47%

288

tæng sè x· ph−êg trong c¶ n−íc. 45% x·, ph−êng chuyÓn ho¸ ®¹t tiªu chuÈn

lµnh m¹nh kh«ng cã tÖ n¹n x· héi, 12% x·, ph−êng chuyÓn biÕn m¹nh. C¸c

tØnh ®¹t tû lÖ x·, ph−êng kh«ng cã tÖ n¹n x· héi cao lµ: B×nh ®Þnh ®¹t 82%,

§¾c L¾c ®¹t 77%, Trµ Vinh vµ L¹ng S¬n ®¹t 75%, Qu¶ng Nam vµ Qu¶ng TrÞ

®¹t 73%, Hµ Giang vµ Thõa Thiªn-HuÕ ®¹t 65%...

X©y dùng c¸c thiÕt chÕ vµ ho¹t ®éng v¨n ho¸ th«ng tin, thÓ dôc thÓ thao

C«ng t¸c x· héi ho¸ v¨n ho¸, vËn ®éng nh©n d©n ®ãng gãp x©y dùng

thiÕt chÕ vµ tham gia c¸c ho¹t ®éng v¨n ho¸ th«ng tin c¬ së cã b−íc ph¸t triÓn.

Theo b¸o c¸o ch−a ®Çy ®ñ cña c¸c tØnh, thµnh phè trùc thuéc trung

−¬ng, tæng sè kinh phÝ do nh©n d©n ®ãng gãp x©y dùng nhµ v¨n ho¸ céng

®ång trong n¨m n¨m 2000-2005 lµ 2.523 tû ®ång. C¸c ®Þa ph−¬ng thu hót

®−îc sù tham gia ®«ng ®¶o cña nh©n d©n lµ Hµ T©y (100 tû), B¾c Giang (65

tû), H¶i Phßng (60 tû), TiÒn Giang (52 tû)...§Æc biÖt lµ tØnh Kon Tum, tuy ®êi

sèng vËt chÊt cßn nhiÒu khã kh¨n, nh−n nh©n d©n ®· ®ãng gãp kinh phÝ x©y

míi vµ n©ng cÊp 374 nhµ R«ng v¨n ho¸, kh«i phôc 530 ®éi cång chiªng.

Thµnh phè §µ N½ng ®· huy ®éng c¸c doanh nghiÖp tham gia ®ãng kinh phÝ

x©y dùng thiÕt chÕ v¨n ho¸ c¬ së, cô thÓ: C«ng ty x¨ng dÇu 200 triÖu ®ång;

C«ng ty Nam ViÖt ¸ 470 triÖu ®ång; C«ng ty §« thÞ 500 triÖu ®ång...HuyÖn

Hoµ Vang: 132/132 th«n x©y dùng ®−îc nhµ v¨n ho¸ th«n víi kinh phÝ tõ 30

triÖu ®Õn 70 triÖu ®ång mçi nhµ v¨n ho¸.

C¶ n−íc ®· x©y dùng 36.390/91.424 nhµ v¨n ho¸ lµng, ®¹t tû lÖ 38%.

NhiÒu nhµ v¨n ho¸ ho¹t ®éng tèt, ®· trë thµnh n¬i héi tô cña c¸c ho¹t ®éng

v¨n ho¸ tinh th©n t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn viÖc x©y dùng m«i tr−êng v¨n ho¸.

C¸c ho¹t ®éng v¨n nghÖ quÇn chóng ph¸t triÓn m¹nh mÏ ë khu vùc

n«ng th«n, ®« thÞ. 29.840 tæ, ®éi v¨n nghÖ ®−îc kh«i phôc vµ ®i vµo ho¹t ®éng

®Òu ®Æn. Nh÷ng ho¹t ®éng v¨n nghÖ “tù biªn, tù diÔn” ®· chiÕm ®−îc t×nh c¶m

cña nh©n d©n gãp phÇn gi¸o dôc, x©y dùng con ng−êi, lèi sèng míi vµ ®iÒu

chØnh c¸c µnh vi v¨n ho¸ céng ®ång.

289

Ho¹t ®éng v¨n ho¸- th«ng tin- v¨n nghÖ quÇn chóng ®−îc ®Èy m¹nh

trong c¸c c¬ quan, ®¬n vÞ, doanh nghiÖp.

Trong 5 n¨m, c¸c cÊp c«ng ®oµn ®· tæ chøc ®−îc 57.271 buæi tuyªn

truyÒn cho 10.327.700 l−ît ng−êi tham dù. Cã kho¶ng 2000 ®éi v¨n nghÖ

c«ng nh©n lao ®éng th−êng xuyªn ho¹t ®éng.

§oµn Thanh niªn céng s¶n Hå ChÝ Minh c¸c cÊp ®· tæ chøc ®−îc 6.000

nhãm ca khóc c¸ch m¹ng h−íng vÒ ho¹t ®éng c¬ ë, t×nh nguyÖn ®Õn c¸c vïng

s©u, vïng xa ®Ó biÓu diÔn phôc vô nh©n d©n vµ c¸c ®¬n vÞ qu©n ®éi. 11.453

c©u l¹c bé thanh niªn víi ph¸p luËt ®−îc thµnh lËp, x©y dùng ®−îc 6.360 ®éi

tuyªn truyÒn thanh niªn, 10.000 ®éi tuyªn truyÒn m¨ng non. Ngµnh gi¸o dôc

®Þnh kú thi tæ chøc héi thi “TiÕng h¸t sinh viªn”, “Héi thi tiÕng h¸t häc sinh

phæ th«ng” 2 n¨m mét lÇn. Phèi hîp víi ®µi truyÒn h×nh ViÖt Nam tæ chøc

ch−¬ng tr×nh “§−êng lªn ®Ønh Olympia”...

Phong trµo toµn d©n rÌn luyÖn th©n thÓ theo g−¬ng B¸c Hå vÜ ®¹i

Phong trµo nµy ®−îc c¸c tÇng líp nh©n d©n tham gia tù nguyÖn vµ ph¸t

triÓn réng kh¾p trªn mäi miÒn ®Êt n−íc.

§Õn hÕt n¨m 20044 ®· cã 14.575.6 55 ng−êi tham gia luyÖn tËp th−êng

xuyªn, ®¹t tû lÖ 17,7%, t¨ng 5,7% so víi n¨m 2000. Sè gia ®×nh ®−îc c«ng

nhËn lµ gia ®×nh thÓ thao n¨m 2004 lµ 1.792.738 hé, ®¹t tû lÖ 10,5%, t¨ng

2,5% so víi n¨m 2000. Sè gi¸o dôc thÓ chÊt cã nÒ nÕp ®Õn n¨m 2004 lµ

23.342, ®¹t tû lÖ 91,4% t¨ng 31,4% so vãi n¨m 2000. Sè c¸n bé chiÕn sÜ lùc

l−îng vò trang ®¹t tiªu chuÈn rÌn luyÖn th©n thÓ n¨m 2004 lµ 95% t¨ng 5% so

víi n¨m 2000.

ViÖc qui ho¹ch vµ ®Çu t− ng©n s¸ch, vËn ®éng nh©n d©n ®ãng gãp x©y

dùng c¸c s©n tËp thÓ dôc, thÓ thao ë c¬ së ®· ®−îc quan t©m ®óng møc. §iÒu

®ã ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c tÇng líp nh©n d©n, nhÊt lµ tÇng líp thanh thiÕu nhi

cã ®iÒu kiÖn h¬n trong viÖc vui ch¬i vµ rÌn luyÖn th©n thÓ. 22.598 x·, ph−êng,

thÞ trÊn vµ trªn 60% sè lµng, th«n, Êp, b¶n…®· cã s©n b·i thÓ thao.

C¸c phong trµo kh¸c

290

Tõ c¸c phong trµo cô thÓ trong phong trµo toµn d©n ®oµn kÕt x©y dùng

®êi sèng v¨n ho¸, xuÊt hiÖn nhiÒu phong trµo nh¸nh, phong trµo lång ghÐp víi

néi dung v¨n ho¸. Tiªu biÓu lµ c¸c phong trµo vÒ ®oµn kÕt gióp nhau ph¸t triÓn

kinh tÕ, xo¸ ®ãi, gi¶m nghÌo; thi ®ua hoµn thµnh c¸c nhiÖm vô kinh tÕ-x· héi;

®Êu tranh phßng chèng c¸c tÖ n¹n x· héi, x©y dùng nÕp sèng v¨n minh c«ng

céng; x©y dùng kÕt cÊu h¹ tÇng n«ng th«n.

Phong trµo häc tËp, lao ®éng s¸ng t¹o, gãp phÇn vµo viÖc tuyªn truyÒn,

phæ biÕn vµ øng dông khoa häc kü thuËt vµo s¶n xuÊt ®· tæ chøc ®−îc 64.693

c¸c øng dông líp häc tËp huÊn vµ tiÕn bé kü thuËt vµo s¶n xuÊt, nhÊt lµ s¶n

xuÊt n«ng nghiÖp ®· thu hót ®−îc 1.994.377 ng−êi tham dù; 79.010 c¸c s¸ng

kiÕn, ®Ò tµi, kinh nghiÖm ®· ®−îc ¸p dông vµo s¶n xuÊt vµ ®êi sèng mang l¹i

hiÖu qu¶ kinh tÕ - x· héi cao.

Phong trµo x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸ ë nhiÒu ®Þa ph−¬ng cã xu h−íng

më réng qui m« toµn x· (ph−êng, thÞ trÊn). §Õn nay c¶ n−íc ®· cã trªn 400

x·, ph−êng ®−îc Uû ban nh©n d©n cÊp huyÖn hoÆc cÊp tØnh, thµnh phè c«ng

nhËn x·, ph−êng v¨n ho¸.

Cã thÓ nãi tõ mét phong trµo thÓ hiÖn ®−îc ý §¶ng vµ hîp víi lßng d©n

®· kh¬i nguån vµ t¹o ra ®−îc ®éng lùc cho sù ph¸t triÓn vµ ®· t¹o ra viÖc x·

héi ho¸ c¸c ho¹t ®éng v¨n ho¸ trªn ph¹m vi c¶ n−íc. Phong trµo ®· t¸c ®éng

m¹nh mÏ vµ ¶nh h−ëng s©u réng tíi mäi mÆt cña ®êi sèng x· héi ®Æc biÖt lµ

®êi sèng tinh thÇn ë n−íc ta, gãp phÇn gi÷ g×n an ninh trËt tù, æn ®Þnh chÝnh

trÞ, xo¸ ®ãi, gi¶m nghÌo, thóc ®Èy kinh tÕ ph¸t triÓn, lµm lµnh m¹nh m«i

tr−êng x· héi, ®Èy lïi mét b−íc quan träng c¸c tÖ n¹n x· héi, tõng b−íc n©ng

cao tr×nh ®é häc vÊn, t×nh ®é d©n trÝ, tr×nh ®é thÈm mü cho c«ng chóng.

Tuy nhiªn phong trµo vÉn cßn nh÷ng h¹n chÕ nhÊt ®Þnh:

Mét lµ, phong trµo ®· ®−îc ph¸t ®éng trªn diÖn réng nh−ng ch−a ®Òu vµ

ch−a s©u, míi chØ dõng l¹i ë nh÷ng n¬i cã ®iÒu kiÖn, ch−a quan t©m ®óng møc

ë nh÷ng vïng s©u, vïng xa cßn nhiÒu khã kh¨n .

291

Hai lµ, mét sè bé ngµnh, ®oµn thÓ c¶ ë trung −¬ng vµ ®Þa ph−¬ng triÓn

khai phong trµo chËm, c¬ chÕ thùc hiÖn cßn chång chÐo, ch−a cã sù phèi hîp,

kÕt hîp ®ång bé vµ ch−a t×m ra®−îc c¬ chÕ thÝch hîp ®Ó t¹o ra søc m¹nh tæng

hîp cña c¸c lùc l−îng x· héi tham gia phong trµo.

Ba lµ, c«ng t¸c tuyªn truyÒn vËn ®éng quÇn chóng nh©n d©n nhiÒu lóc

ch−a th−êng xuyªn vµ Ýt hiÖu qu¶, mét bé phËn kh«ng nhá c¸n bé l·nh ®¹o

qu¶n lý, c¸n bé c«ng chøc vµ nh©n d©n ch−a nhËn thøc ®Çy ®ñ ®−îc ý nghÜa,

néi dung cña phong trµo.

Bèn lµ, phong trµo ë mét sè c¬ së cßn nÆng vÒ h×nh thøc mµ ch−a quan

t©m ®Õn sù biÕn chuyÓn vÒ néi dung hoÆc thùc chÊt cña ®èi t−îng tham gia

phong trµo.

MÆt kh¸c, ®Ó ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn ë n−íc ta

trong giai ®o¹n hiÖn nay, cã thÓ dùa vµo sè liÖu thèng kª cña Tæng côc Thèng

kª Nhµ n−íc vµ sè liÖu ®· c«ng bè cña c¸c cuéc ®iÒu tra x· héi häc phôc vô

c¸c ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc x· héi.

LÜnh vùc th«ng tin ®¹i chóng: §· cã nh÷ng b−íc tiÕn v−ît bËc. HiÖn

nay c¶ n−íc cã 490 ®¬n vÞ b¸o chÝ- xuÊt b¶n, 645 Ên phÈm c¸c lo¹i, l−îng ph¸t

hµnh trªn 550.900.000 b¶n/ n¨m, møc h−ëng thô b×nh qu©n 7,07 b¶n ng−êi/

n¨m. Cã gÇn 160 tê b¸o ngµy vµ tuÇn b¸o trung −¬ng; 97 tê b¸o ®Þa ph−¬ng

xuÊt b¶n 43 Ên phÈm víi l−îng ph¸t hµnh 334.122.000 b¶n/n¨m. Ngoµi ®µi

truyÒn h×nh ViÖt Nam ph¸t sãng trªn 4 kªnh chÝnh lµ 6 kªnh MMDS, §µi

tiÕng nãi ViÖt Nam ph¸t sãng trªn 4 hÖ ®èi néi b¨ng 6 thø tiÕng vµ mét hÖ ®èi

ngo¹i 30 giê b»ng 12 thø tiÕng th× hiÖn nay ë tÊt c¶ c¸c tØnh thµnh ®Òu cã c¬

së ph¸t thanh, truyÒn h×nh, 288 huyÖn cã ®µi ph¸t sãng FM, 340 tr¹m ph¸t

sãng truyÒn h×nh, h¬n 60% sè hé gia ®×nh xem ®−îc tr−¬ng tr×nh cña §µi

truyÒn h×nh quèc gia vµ còng trªn 60% sè hé ®−îc nghe §µi tiÕng nãi ViÖt

Nam. Nhu cÇu v¨n ho¸ tinh thÇn cña nh©n d©n ngµy cµng ®−îc c¶i thiÖn. Qua

®iÒu tra x· héi häc, hiÖn nay 53% sè d©n theo dâi ch−¬ng tr×nh nghÑ thuËt,

42% tham gia ®äc s¸ch b¸o, 77,9% thÝch ch−¬ng tr×nh thêi sù, 65,9% thÝch

v¨n nghÖ, 68% thÝch thÓ thao, 45% thÝch c©u l¹c bé yªu ©m nh¹c, 47,7% thÝch

292

kÞch nãi, 46% thÝch an ninh, 27% thÝch qu©n ®éi nh©n d©n, 43% thÝch trß ch¬i

liªn tØnh, 26,4% thÝch b«ng hoa nhá, 23% thÝch hép th− truyÒn h×nh. Riªng ë

n«ng th«n, ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn còng cã nhiÒu tiÕn bé. ë c¸c x· n«ng

ht«n hiÖn nay 100% sè x· cã tr−êng cÊp I, 76% cã tr−êng cÊp II, gÇn 40% cã

nhµ trÎ, 76% cã líp mÉu gi¸o. N¨m 1997- 1998 ë n«ng th«n sè hé cã tivi lµ

40%, cã qu¹t ®iÖn lµ 60%, cã radio lµ 44,6% gÇn 70% sè x· cã b¸o ®Õn trong

ngµy(6950/10.359 x·).

Trªn lÜnh vùc v¨n ho¸ nghÖ thuËt, c¸c ho¹t ®éng s©n khÊu, ©m nh¹c, mÜ

thuËt, v¨n häc, ®iÖn ¶nh cã chÊt l−îng ®¸p øng ®−îc nhu cÇu th−ëng thøc lµnh

m¹nh cho c«ng chóng. Phong trµo v¨n nghÖ quÇn chóng ph¸t triÓn ë c¶ n«ng

th«n vµ miÒn nói. HiÖn nay c¶ n−íc cã 19.353 ®éi v¨n nghÖ quÇn chóng trong

®ã mét sè tØnh miÒn nói ph¸t triÓn kh¸: S¬n La cã 500 ®éi v¨n nghÖ, Lai Ch©u

cã 153 ®éi, §¨k L¨k cã 115 ®éi, Gia Lai cã 203 ®éi, Hµ Giang cã 435 ®éi v¨n

nghÖ; c¶ n−íc cã 143 ®éi v¨n nghÖ chuyªn nghiÖp, 117 b¶o tµng l−u gi÷

2.069.096 hiÖn vËt, mét hÖ thèng th− viÖn bao gåm 2.921 ®¬n vÞ.

Trªn lÜnh vùc gi¸o dôc: NÕu nh− sau C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m, 95% d©n sè

ViÖt Nam mï ch÷, c¶ §«ng D−¬ng chØ cã h¬n 10 ngµn tr−êng “víi gÇn 600 ngµn

häc sinh” th× hiÖn nay chØ ë ViÖt Nam ®· cã trªn 30.000 tr−êng ( kh«ng kÓ nhµ trÎ,

mÉu gi¸o, c¸c tr−êng cña Bé Quèc phßng, Bé C«ng an) víi 22 triÖu häc sinh vµ

93% d©n sè biÕt ch÷. NÕu nh− n¨m 1945 c¶ §«ng D−¬ng chØ cã 600 häc sinh cao

®¼ng th× ®Õn nay ®· cã trªn mét triÖu ng−êi cã tr×nh ®é ®¹i häc trong ®ã cã gÇn 14

ngµn th¹c sÜ, tiÕn sÜ. Nguån nh©n lùc cã trÝ tuÖ còng tõng b−íc ®−îc n©ng cao. §Õn

nay chóng ta ®· ®µo t¹o 16,9 triÖu ng−êi lao ®éng cã tr×nh ®é tèt nghiÖp trung häc

c¬ së; 5 triÖu ng−êi cã b»ng ®¹i häc, cao ®¼ng vµ gÇn 10 ngµn ng−êi cã häc vÞ tiÕn

sÜ khoa häc vµ tiÕn sÜ chuyªn ngµnh.

Tuy vËy, nÕu nh×n mét c¸ch toµn diÖn ®Ó ®¸nh gi¸ th× ®êi sèng v¨n ho¸ tinh

thÇn ë n−íc ta nhÊt lµ ë n«ng th«n, miÒn nói, vïng s©u, vïng xa vÉn cßn nghÌo

nµn, ch−a ®¸p øng ®−îc nhu cÇu v¨n hãa cña nh©n d©n nh− chóng ta mong muèn.

ë n«ng th«n hiÖn nayvÉn cßn 5,1% sè ng−êi trong ®é tuæi mï ch÷, 20,26% ch−a

qua phæ cËp tiÓu häc, cßn nhiÒu hé ch−a ®−îc xem §µi truyÒn h×nh vµ §µi ph¸t

293

thanh tiÕng nãi ViÖt Nam, h¬n 25% sè x· ch−a cã b¸o h»ng ngµy ®Ó ®äc, 90%

ch−a tham gia thÓ dôc, thÓ thao, sè ng−êi th−ëng thøc nghÖ thuËt nhÊt lµ nghÖ

thuËt truyÒn thèng ch−a cao( c¶i l−¬ng 33,8%; chÌo 20,5%; tuång 5,58%; 19%

nghe nh¹c). TÖ n¹n x· héi cßn phæ biÕn, hiÖn nay c¶ n−íc cã kho¶ng 183.000

ng−êi nghiÖn ma tuý (líp trÎ chiÕm 70% trong ®ã trªn2.000 häc sinh vµ sinh viªn)

vµ gÇn 70 ngµn g¸i m¹i d©m. Víi c¸c iÖn t−îng mª tÝn dÞ ®oan nh− ho¸ vµng, ®èt

m·, d©ng sí, söa lÔ, xem bãi, gäi hån, xãc thÎ, ®éi b¸t nhang, b¾t tµ trõ ma, lªn

®ång… 6% vÉn cho lµ tèt, 24% vÉn cho r»ng lµm ®−îc kh«ng sao, gÇn 50% vÉn tæ

chøc c−íi theo kiÓu cò. C¸c mèi quan hÖ trong gia ®×nh, l¸ng giÒng, c¬ quan cã

sô− xuèng cÊp. Theo ®iÒu tra x· héi häc (n¨m 1998) mèi quan hÖ gi÷a cha mÑ vµ

con c¸i 255 kÐm h¬n tr−íc; «ng bµ vµ c¸c ch¸u 36% kÐm h¬n tr−íc; anh chÞ em

40% kÐm h¬n; mÑ chång nµng d©u 44% kÐm h¬n; c¬ quan 49% kÐm h¬n vµ mèi

quan hÖ xãm giÒng vµ 52% kÐm h¬n; mèi quan hÖ vî chång 41% kÐm h¬n tr−íc.

§êi sèng v¨n ho¸ trong c¸c c¬ quan c«ng së… vÉn cßn yÕu kÐm, khiÕm khuyÕt.

HiÖn t−îng tham nhòng ch−a ®−îc ®Èy lïi vµ ngµy cµng nghiªm träng h¬n, hiÖn

t−îng mÊt ®oµn kÕt kh¸ phæ biÕn (20 ®¶ng bé tØnh, ngµnh, thµnh phè trùc thuéc

trung −¬ng), 51% sè ng−êi ®−îc hái cho r»ng c¸n bé cßn quan liªu; kû c−¬ng phÐp

n−íc ch−a ®−îc t«n träng; b×nh ®¼ng nam n÷ trong c¬ quan vÉn lµ vÊn ®Ò thêi sù,

lèi sèng thùc dông vÞ kû, dïng tiÒn nhµ n−íc tiªu xµi l·ng phÝ gia t¨ng, ch−a g−¬ng

mÉu trong viÖc c−íi, viÖc tang…

Thùc tr¹ng ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn ë n−íc ta nªu trªn ®· cung cÊp cho

chóng ta mét bøc tranh cã c¶ m¶ng t−¬i vui, sinh ®éng vµ m¶ng trÇm l¾ng, ¶m

®¹m, nãi lªn hai chiÒu h−íng thuËn, nghÞch trong qu¸ tr×nh vËn ®éng cña thùc tÕ;

chØ ra sù thµnh c«ng vµ ch−a thµnh c«ng trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn cuéc c¸ch m¹ng

x· héi chñ nghÜa trªn lÜnh vùc t− t−ëng vµ v¨n ho¸; x¸c ®Þnh tÝnh tÊt yÕu ph¶i ®Èy

m¹nh sù nghiÖp x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn hiÖn nay.

X©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn lµ nhiÖm vô c¬ b¶n vµ ®ång thêi còng

lµ nhiÖm vô cÊp b¸ch cña sù nghiÖp x©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam

tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc bëi v× x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸ ®ù¬c xem nh−

lµ b−íc ®i ban ®Çu trong viÖc t¹o lËp t− t−ëng, ®¹o ®øc, lèi sèng, nÕp sèng, lÏ sèng,

294

m«i tr−êng v¨n ho¸ t¹o nªn nh©n c¸ch con ng−êi ViÖt Nam trong giai ®o¹n c¸ch

m¹ng míi ®Ó thùc hiÖn th¾ng lîi sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸, x©y

dùng x· héi: d©n giµu n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng d©n chñ, v¨n minh, tiÕn v÷ng

ch¾c lªn chñ nghÜa x· héi. §Ó x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn theo ®Æc tr−ng

vµ nh÷ng néi dung c¬ b¶n nh− ®· nªu trªn theo tinh thÇn NghÞ quyÕt Héi nghÞ lÇn

thø n¨m cña Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng (kho¸ VIII ) chóng ta cÇn chó träng

vµ thùc hiÖn ®ång bé c¸c gi¶i ph¸p sau:

Mét lµ, th−êng xuyªn n©ng cao hiÖu qu¶ l·nh ®¹o cña §¶ng trªn lÜn vùc v¨n

ho¸ trªn c¬ së ®æi míi nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ vai trß ®Æc biÖt quan träng cña v¨n

ho¸ trong viÖc båi d−âng vµ ph¸t huy nh©n tè con ng−êi; ®æi míi ph−¬ng thøc l·nh

®¹o cña §¶ng theo h−íng võa ®¶m b¶o cho v¨n ho¸, v¨n häc, nghÖ thuËt, b¸o chÝ

ph¸t triÓn ®óng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, võa ®¶m b¶o quyÒn tù do d©n chñ c¸

nh©n trong s¸ng t¹o v¨n ho¸ trªn c¬ së ph¸t huy tÝnh tù gi¸c cao cña ®éi ngò v¨n

nghÖ sÜ.

Hai lµ, më cuéc vËn ®éng gi¸o dôc chñ nghÜa yªu n−íc g¾n liÒn víi thi ®ua

yªu n−íc vµ gi¸o dôc vÒ chñ nghÜa x· héi vµ phong trµo “Toµn d©n ®oµn kÕt x©y

dùng ®êi sèng v¨n ho¸” lµm chuyÓn biÕn nhËn thøc trong toµn x· héi, tr−íc hÕt

trong cÊp uû ®¶ng, ®¶ng viªn, c¸n bé c¸c ®oµn thÓ quÇn chóng. Huy ®éng mäi lùc

l−îng nh©n d©n vµ c¶ hÖ thèng chÝnh trÞ tõ “trªn xuèng”, tõ trong §¶ng, c¬ quan

nhµ n−íc, c¸c ®oµn thÓ ra ngoµi x· héi tÝch cùc tham gia vµo c¸c phong trµo:

Ng−êi tèt, viÖc tèt; Uèng n−íc nhí nguån; §Òn ¬n ®¸p nghÜa; Xãa ®ãi gi¶m

nghÌo; X©y dùng gia ®×nh v¨n ho¸, lµng x·, ph−êng v¨n ho¸; Toµn d©n doµn kÕt

x©y dùng cuéc sèng míi ë khu d©n c−.

Ba lµ, x©y dùng c¸c luËt, ph¸p lÖnh, c¸c v¨n b¶n ph¸p quy ®iÒu chØnh c¸c

ho¹t ®éng trªn lÜnh vùc v¨n ho¸. Nghiªn cøu x©y dùng LuËt qu¶ng c¸o, Ph¸p lÖnh

th− viÖn…X©y dùng quy chÕ vÒ gi¶i th−ëng trªn lÜnh vùc v¨n ho¸, bæ sung, hoµn

thiÖn hoÆc x©y dùng míi c¸c quy chÕ, quy ®Þnh vÒ lÔ héi, viÖc tang, viÖc

c−íi,khuyÕn khÝch nh©n d©n vµ tæ chøc x· héi x©y dùng c¸c quy −íc vµ nÕp sèng

v¨n ho¸. §ång thêi víi viÖc x©y dùng, ban hµnh luËt ph¸p ph¶i x©y dùng, ban hµnh

c¸c chÝnh s¸ch v¨n ho¸, chÝnh s¸ch kinh tÕ trong v¨n ho¸; chÝnh s¸ch v¨n ho¸

295

trong kinh tÕ; chÝnh s¸ch x· héi ho¸ ho¹t ®éng v¨n ho¸; chÝnh s¸ch b¶o tån, ph¸t

huy di s¶n v¨n ho¸ d©n téc; chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch s¸ng t¹o trong c¸c ho¹t ®éng

v¨n ho¸; chÝnh s¸ch ®Æc thï, hîp lÝ hîp t×nh cho nh÷ng lo¹i ®èi t−îng x· héi cÇn

®−îc −u ®·i tham gia vµ h−ëng thô v¨n ho¸ vµ chÝnh s¸ch cô thÓ vÒ hîp t¸c quèc tÕ

®Ó t¹o ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt vµ ®éng lùc cho sù ph¸t triÓn v¨n ho¸.

Bèn lµ, t¨ng c−êng nguån lùc vµ ph−¬ng tiÖn cho ho¹t ®éng v¨n ho¸ b»ng

c¸ch t¨ng thªm møc ®Çu t− cho v¨n ho¸ tõ nguån ng©n s¸ch nhµ n−íc, tÝch cùc huy

®éng c¸c nguån lùc ngoµi ng©n s¸ch cho sù ph¸t triÓn v¨n ho¸. Cñng cè, hoµn

thiÖn tæ chøc bé m¸y c¸n bé cña c¸c c¬ quan l·nh ®¹o, qu¶n lÝ, tham m−u, c¸c

®oµn thÓ, c¸c tæ chøc nghÒ nghiÖp, cña ho¹t ®éng v¨n ho¸. N©ng cao tr×nh ®é mäi

mÆt cña ®éi ngò c¸n bé l·nh ®¹o qu¶n lÝ v¨n ho¸ vµ ®µo t¹o líp c¸n bé míi ®ñ

phÈm chÊt vµ n¨ng lùc ®¶m ®−¬ng nh÷ng c«ng viÖc míi.

296

Mét sè vÊn ®Ò vÒ thùc hiÖn chÕ ®é d©n chñ

TS. NguyÔn ThÞ Minh T©m*

ë n−íc ta thêi gian qua

Mét trong nh÷ng néi dung quan träng cÊu thµnh lèi sèng d©n téc- hiÖn

®¹i x· héi chñ nghÜa lµ tinh thÇn d©n chñ, lµ sù ph¸t triÓn mäi mÆt cña nÒn d©n

chñ x· héi chñ nghÜa. Tinh thÇn d©n chñ lµ mét ®éng lùc quan träng cña lèi

sèng d©n téc- hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa, nã thóc ®Èy tÝnh n¨ng ®éng cña nh©n

d©n, ph¸t huy s¸ng kiÕn cña ®«ng ®¶o nh©n d©n, thu hót nh©n d©n lao ®éng

tham gia x©y dùng x· héi míi trªn tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n

ho¸, x· héi.

Néi dung d©n chñ trong lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa

®−îc ®Ò tµi nghiªn cøu nµy x¸c ®Þnh lµ thÓ hiÖn trªn hai ph−¬ng diÖn: mét lµ,

nh÷ng quy t¾c, chuÈn mùc, thÓ chÕ quy ®Þnh c¸c quan hÖ d©n chñ; hai lµ, viÖc

thùc hiÖn nh÷ng quy t¾c, chuÈn mùc, thÓ chÕ quy ®Þnh c¸c quan hÖ d©n chñ

nµy1. V× vËy, bµi viÕt kh¶o s¸t t×nh h×nh thùc hiÖn chÕ ®é d©n chñ ë n−íc ta

thêi gian qua ®−îc tiÕn hµnh tõ gãc ®é x¸c ®Þnh nghiªn cøu nµy cña ®Ò tµi.

VÒ nh÷ng quy t¾c, chuÈn mùc, thÓ chÕ quy ®Þnh c¸c quan hÖ d©n chñ.

Theo C.M¸c, Ph.¡ngghen, V.I.Lªnin, b¶n chÊt giai cÊp cña nÒn d©n chñ

t− s¶n lµ xÐt ®Õn cïng chñ yÕu nh»m phôc vô lîi Ých cña giai cÊp t− s¶n, nhiÒu

quyÒn d©n chñ bÞ h¹n chÕ ®èi víi ng−êi lao ®éng. Giai cÊp v« s¶n ph¶i ®Êu

tranh ®Ó thùc hiÖn chÕ ®é d©n chñ x· héi chñ nghÜa lµ “chÕ ®é d©n chñ cho

ng−êi nghÌo, chÕ ®é d©n chñ cho nh©n d©n”2. V.I.Lªnin cho r»ng, kh«ng cã chÕ

* TiÕn sü TriÕt häc, Gi¶ng viªn chÝnh, Phã Tr−ëng Khoa TriÕt häc, Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh

Khu vùc I, Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Quèc gia Hå ChÝ Minh. 1 Xem: PhÇn lý luËn cña ®Ò tµi, ch−¬ng I, tr. 57, 75 2 V.I.Lªnin: Toµn tËp, t. 33, Nxb. TiÕn bé, M. 1981, tr. 109.

®é d©n chñ th× kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc chñ nghÜa x· héi. Chñ nghÜa x· héi sÏ

297

kh«ng duy tr× ®−îc th¾ng lîi nÕu kh«ng thùc hiÖn chÕ ®é d©n chñ. §Ó x©y dùng

nÒn d©n chñ x· héi chñ nghÜa, giai cÊp c«ng nh©n vµ nh©n d©n lao ®éng ph¶i b¾t

®Çu b»ng viÖc giµnh lÊy quÒn lùc chÝnh trÞ, trë thµnh chñ thÓ quyÒn lùc vµ sö

dông nã, tõ ®ã gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò lîi Ých, mµ xÐt ®Õn cïng lµ lîi Ých kinh tÕ.

ChÕ ®é d©n chñ x· héi chñ nghÜa ph¶i ®¶m b¶o quyÒn b×nh ®¼ng cña quÇn

chóng, “mäi ng−êi ®−îc h−ëng quyÒn ngang nhau trong x¸c ®Þnh c¬ cÊu nhµ

n−íc”1, trong quyÕt ®Þnh nh÷ng vÊn ®Ò kinh tÕ - x· héi, trong tham gia vµo c¸c

lÜnh vùc ho¹t ®éng... cña x· héi, “quÇn chóng nh©n d©n v−¬n lªn tham gia mét

c¸ch ®éc lËp kh«ng nh÷ng vµo viÖc bÇu cö vµ tuyÓn cö, mµ c¶ vµo viÖc qu¶n lý

hµng ngµy n÷a”2. Lªnin chØ râ: ph¶i ®Ó cho quÇn chóng nh©n d©n “®−îc ë trong

®iÒu kiÖn cã thÓ tham gia th¶o luËn c¸c ®¹o luËt cña nhµ n−íc, bÇu cö c¸c ®¹i

biÓu cña m×nh còng nh− thi hµnh c¸c ®¹o luËt cña nhµ n−íc”3. §iÒu ®ã cã nghÜa

lµ d©n chñ trong x· héi chñ nghÜa bao hµm c¶ tÝnh ®¹i diÖn vµ tÝnh trùc tiÕp. TÝnh

®¹i diÖn cña d©n chñ x· héi chñ nghÜa lµ sù uû quyÒn cña nh©n d©n cho nhµ

n−íc. TÝnh trùc tiÕp cña d©n chñ x· héi chñ nghÜa lµ sù trùc tiÕp tham gia cña

quÇn chóng nh©n d©n trong thiÕt lËp ra chÕ ®é nhµ n−íc phï hîp víi ý chÝ cña

céng ®ång x· héi, nh©n d©n ®−îc tæ chøc thµnh hÖ thèng chÝnh trÞ ®Ó phôc vô lîi

Ých cña chÝnh m×nh, trùc tiÕp tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng x· héi, tham gia qu¶n

lý nhµ n−íc, kiÓm tra, gi¸m s¸t ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan nhµ n−íc.

Trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi, ®Ó b¶o vÖ nÒn d©n chñ nh©n

d©n, nhµ n−íc ph¶i ®Êu tranh chèng c¸c thÕ lùc thï ®Þch vµ nh÷ng ©m m−u ph¸

ho¹i cña chóng; ph¶i c¶i t¹o c¸c quan hÖ kinh tÕ- x· héi cò, x©y dùng mäi mÆt

®êi sèng x· héi phï hîp víi nh÷ng chuÈn mùc cña nÒn d©n chñ x· héi chñ nghÜa.

HiÖn thùc ho¸ tinh thÇn cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµo thùc tiÔn c¸ch

m¹ng ViÖt nam, tõ sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh

kh¼ng ®Þnh, giµnh quyÒn d©n chñ cho nh©n d©n lµ môc tiªu c¬ b¶n cña c¸ch

1 S®d, t. 33, tr. 123. 2 S®d, t. 33, tr. 143. 3 S®d, t. 36, tr. 192.

m¹ng ViÖt Nam. Theo Chñ tÞch Hå ChÝ Minh: d©n chñ lµ d©n lµm chñ vµ d©n lµ

298

chñ. Ngay trong Tuyªn ng«n ®éc lËp, khai sinh ra n−íc ViÖt nam d©n chñ céng

hoµ, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· kh¼ng ®Þnh thÓ chÕ chÝnh trÞ vµ x· héi míi ë ViÖt

Nam lµ chÕ ®é x· héi mµ ë ®ã nh©n d©n trë thµnh chñ thÓ cña c¸c c¬ quan

quyÒn lùc nhµ n−íc. ChÝnh quyÒn d©n chñ cã nghÜa lµ chÝnh quyÒn do nh©n d©n

lµm chñ vµ nhiÖm vô cña chÝnh quyÒn d©n chñ lµ phôc vô nh©n d©n. D©n lµm

chñ, d©n lµ chñ, nh−ng d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng vµ qu¶n lý cña Nhµ n−íc.

Ngay trong kú häp ®Çu tiªn cña ChÝnh phñ l©m thêi (3-9-1945), l·nh tô

Hå ChÝ Minh ®· chØ ra: “Tr−íc chóng ta bÞ chÕ ®é qu©n chñ chuyªn chÕ cai trÞ,

råi ®Õn chÕ ®é thùc d©n kh«ng kÐm phÇn chuyªn chÕ, nªn n−íc ta kh«ng cã

hiÕn ph¸p. Nh©n d©n ta kh«ng ®−îc h−ëng quyÒn tù do d©n chñ. Chóng ta ph¶i

cã mét HiÕn ph¸p d©n chñ. T«i ®Ò nghÞ ChÝnh phñ cµng sím cµng hay cuéc

Tæng tuyÓn cö víi chÕ ®é phæ th«ng ®Çu phiÕu”1 ®Ó x©y dùng nhµ n−íc d©n

chñ. Ng−êi ®Ò ra nhiÖm vô cÊp b¸ch lµ ph¶i x©y dùng hiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt.

Ng−êi cßn t¹o ra c¬ së vµ ®iÒu kiÖn ®Ó nh©n d©n thùc thi quyÒn lùc cña m×nh

nh− thùc hiÖn nh÷ng gi¶i ph¸p kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi cÊp b¸ch: diÖt giÆc ®ãi,

giÆc dèt, n©ng cao d©n trÝ…nh»m cñng cè, n©ng cao n¨ng lùc thùc hµnh d©n

chñ cña nh©n d©n. Ng−êi cßn tu©n thñ nghiªm ngÆt c¸c nguyªn t¾c d©n chñ:

thùc hiÖn bÇu cö; tiÕp d©n; quy tô sö dông nh©n tµi; phª b×nh, tiÕp nhËn phª b×nh.

Víi sù nç lùc cña §¶ng ta vµ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh, ngµy 6-1-1946,

cuéc Tæng tuyÓn cö bÇu Quèc héi ®Çu tiªn cña n−íc ViÖt Nam D©n chñ Céng

hoµ ®· diÔn ra víi chÕ ®é tuyÓn cö phæ th«ng ®Çu phiÕu. Quèc héi kho¸ I häp

kú ®Çu tiªn ®· cö ra ChÝnh phñ chÝnh thøc do L·nh tô Hå ChÝ Minh lµm Chñ

tÞch. Quèc héi kho¸ I, kú häp thø 2 ®· th«ng qua HiÕn ph¸p ®Çu tiªn cña n−íc

ta. HiÕn ph¸p ®· dµnh sù quan t©m to lín ®Õn c¸c quyÒn c¬ b¶n cña c«ng d©n.

Tõ ®©y tinh thÇn nµy nh− sîi chØ ®á xuyªn suèt c¸c hiÕn ph¸p cña n−íc ta. C¸c

hiÕn ph¸p ®Òu dµnh h¼n mét ch−¬ng quy ®Þnh quyÒn, nghÜa vô cña c«ng d©n

1 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ néi, 1995, tËp 4, tr. 8.

vµ qua mçi hiÕn ph¸p néi dung cña ch−¬ng nµy cµng hoµn thiÖn h¬n. ThÓ chÕ

299

vµ c¸c thiÕt chÕ nhµ n−íc thÓ hiÖn tÝnh d©n chñ réng r·i, ®¶m b¶o lîi Ých cña

®«ng ®¶o quÇn chóng.

Lêi nãi ®Çu cña HiÕn ph¸p 1946 ghi râ: Cuéc C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m

®· lËp ra nÒn d©n chñ céng hoµ. NhiÖm vô cña d©n téc ta trong giai ®o¹n nµy

lµ kiÕn thiÕt quèc gia trªn nÒn t¶ng d©n chñ1. Víi HiÕn ph¸p 1946, lÇn ®Çu tiªn

vÒ ph−¬ng diÖn ph¸p lý, nh©n d©n ViÖt Nam trë thµnh chñ thÓ cña quyÒn lùc

nhµ n−íc. §iÒu 1 trong HiÕn ph¸p kh¼ng ®Þnh “ TÊt c¶ quyÒn bÝnh trong n−íc

lµ cña toµn thÓ nh©n d©n ViÖt Nam, kh«ng ph©n biÖt nßi gièng, g¸i trai, giµu

nghÌo, giai cÊp, t«n gi¸o”2. HiÕn ph¸p x¸c ®Þnh cÊu tróc cña bé m¸y nhµ n−íc

ta bao gåm c¸c thiÕt chÕ: NghÞ viÖn nh©n d©n lµ c¬ quan cã quyÒn cao nhÊt

cña Nhµ n−íc ViÖt Nam D©n chñ Céng hoµ (§iÒu 22 - 42); ChÝnh phñ lµ c¬

quan Hµnh chÝnh cao nhÊt (§iÒu 43 - 50); Héi ®ång nh©n d©n vµ Uû ban hµnh

chÝnh c¸c cÊp lµ c¬ quan chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng (§iÒu 57 - 62); c¬ quan t−

ph¸p bao gåm Toµ ¸n tèi cao, c¸c toµ phóc thÈm, c¸c toµ ¸n ®Ö nhÞ cÊp vµ toµ

s¬ cÊp. Nh− vËy thÓ chÕ vµ c¸c thiÕt chÕ nhµ n−íc thÓ hiÖn tÝnh d©n chñ réng

r·i. HiÕn ph¸p n¨m 1946 ®· x©y dùng quan hÖ d©n chñ míi trong ®ã kÕt hîp

bèn yÕu tè c¬ b¶n lµ d©n chñ ®¹i diÖn, d©n chñ trùc tiÕp, quyÒn con ng−êi,

quyÒn hiÕn ®Þnh (quyÒn c«ng d©n). C¸c chÕ ®Þnh d©n chñ míi kh¸c xa víi c¸c

chÕ ®Þnh ph¸p trÞ cña chÕ ®é phong kiÕn. Trong chÕ ®é phong kiÕn, h×nh luËt

lµ ph¸p luËt c¬ b¶n ®Ó trÞ d©n, cÊm d©n, trõng ph¹t d©n. §¶ng, Nhµ n−íc ta x¸c

®Þnh ph¸p luËt lµ c«ng cô qu¶n lý ®Êt n−íc. Tinh thÇn d©n chñ nµy xuyªn suèt

c¸c HiÕn ph¸p 1959, 1980, 1992. HiÕn ph¸p 1959 kh¼ng ®Þnh: tÊt c¶ quyÒn lùc

trong n−íc ViÖt Nam d©n chñ céng hoµ ®Òu thuéc vÒ nh©n d©n. Nh©n d©n sö

dông quyÒn lùc th«ng qua Quèc héi vµ Héi ®ång nh©n d©n c¸c cÊp do nh©n

d©n bÇu ra vµ chÞu tr¸ch nhiÖm tr−íc nh©n d©n (§iÒu 4)3. HiÕn ph¸p 1980 x¸c

®Þnh:“ Nhµ n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam lµ nhµ n−íc v« s¶n. Sø

1 HiÕn ph¸p ViÖt Nam ( n¨m 1946, 1959, 1980 vµ 1992 ), Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr. 7 2 S®d, tr. 8. 3 S®d, tr. 33.

mÖnh lÞch sö cña nã lµ thùc hiÖn quyÒn lµm chñ tËp thÓ cña nh©n d©n lao

300

®éng...”(§iÒu 2)1. HiÕn ph¸p 1992 kh¼ng ®Þnh, Nhµ n−íc ta lµ cña nh©n d©n,

do nh©n d©n, v× nh©n d©n. TÊt c¶ quyÒn lùc nhµ n−íc thuéc vÒ nh©n d©n mµ

nÒn t¶ng lµ liªn minh giai cÊp c«ng nh©n víi giai cÊp n«ng d©n vµ tÇng líp trÝ

thøc (§iÒu 2). HiÕn ph¸p ghi râ, c¸c quyÒn con ng−êi vÒ d©n sù, chÝnh trÞ,

kinh tÕ, x· héi vµ v¨n ho¸ ®−îc Nhµ n−íc vµ mäi c«ng d©n t«n träng.

HiÕn ph¸p qua c¸c thêi kú ®Òu ghi râ quyÒn lîi vµ nghÜa vô cña c«ng

d©n, quyÒn h¹n vµ nghÜa vô cña c¬ quan nhµ n−íc. Nh©n d©n ®−îc trao quyÒn

d©n chñ trong nhiÒu lÜnh vùc: trong bÇu cö, øng cö, gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò

träng ®¹i bao trïm tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi. TÝnh d©n chñ cña

chÕ ®é thÓ hiÖn ë quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n - lµm chñ vÒ chÝnh trÞ, kinh tÕ,

v¨n ho¸ - x· héi. §ã lµ, cïng víi viÖc thiÕt lËp chÝnh quyÒn nh©n d©n dùa trªn

nÒn t¶ng liªn minh giai cÊp c«ng nh©n, n«ng d©n, tÇng líp trÝ thøc do giai cÊp

c«ng nh©n l·nh ®¹o, nh©n d©n ®−îc gi¶i phãng khái mäi sù ¸p bøc bãc lét, cã

quyÒn lµm chñ vÒ t− liÖu s¶n xuÊt, lùc l−îng lao ®éng; lµm chñ trong qu¶n lý

kinh tÕ, trong ph©n phèi, trong quyÕt ®Þnh ph¸t triÓn kinh tÕ n©ng cao ®êi sèng

vËt chÊt vµ tinh thÇn cña toµn x· héi, cña mçi c¸ nh©n; ®−îc s¸ng t¹o, h−ëng

thô vµ lµm chñ nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa lµ tµi s¶n chung cña ®Êt n−íc ®Ó ®êi sèng

tinh thÇn phong phó, lµnh m¹nh gãp phÇn x©y dùng mèi quan hÖ tèt ®Ñp gi÷a

mäi ng−êi.

Lµm chñ dùa trªn c¬ chÕ: §¶ng l·nh ®¹o, Nhµ n−íc qu¶n lý, nh©n d©n

lµm chñ; thùc hiÖn nguyªn t¾c tËp trung d©n chñ - thiÓu sè phôc tïng ®a sè;

b¶o ®¶m tÝnh chñ ®éng cña ®¬n vÞ, ®Þa ph−¬ng.

§¶ng l·nh ®¹o b»ng chñ tr−¬ng, ®−êng lèi, c−¬ng lÜnh, chØ thÞ, nghÞ

quyÕt cña §¶ng; b»ng c«ng t¸c c¸n bé vµ th«ng qua ®éi ngò c¸n bé, ®¶ng

viªn. Nh÷ng c¸n bé, ®¶ng viªn ho¹t ®éng trong bé m¸y nhµ n−íc cã hai t−

c¸ch: võa lµ ng−êi ®¹i diÖn cho §¶ng, cã nhiÖm vô cña ng−êi c¸n bé, ®¶ng

viªn; võa lµ ®¹i biÓu cña nh©n d©n, ®−îc nh©n d©n uû quyÒn tham gia qu¶n lý

nhµ n−íc nªn cã nhiÖm vô lµ ng−êi ®¹i biÓu cho quÇn chóng nh©n d©n; §¶ng

1 S®d, tr. 75.

l·nh ®¹o bµng c«ng t¸c kiÓm tra: kiÓm tra nh©n viªn c«ng t¸c vµ kiÓm tra viÖc

301

chÊp hµnh thùc tÕ c«ng t¸c, kiÓm tra tÝnh ®óng ®¾n cña c¸c chñ tr−¬ng nghÞ

quyÕt ®Ó kÞp thêi ®iÒu chØnh khi cÇn thiÕt vµ l·nh ®¹o th«ng qua c«ng t¸c vËn

®éng nh©n d©n tham gia qu¶n lý nhµ n−íc, ®¶m ®−¬ng x©y dùng x· héi míi.

§¶ng l·nh ®¹o dùa trªn nguyªn t¾c tËp trung d©n chñ, tËp thÓ l·nh ®¹o c¸ nh©n

phô tr¸ch. CÊp uû ®¶ng kh«ng can thiÖp qu¸ s©u, sa ®µ vµo gi¶i quyÕt sù vô

hoÆc bao biÖn, lµm thay mét phÇn chøc n¨ng cña c¬ quan hµnh chÝnh nhµ n−íc.

Nh− vËy vai trß thùc tÕ cña §¶ng trong thùc hiÖn quyÒn lµm chñ cña

nh©n d©n, møc ®é lµm chñ cña nh©n d©n trªn thùc tÕ tr−íc hÕt phô thuéc vµo

chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ ho¹t ®éng l·nh ®¹o c¸c lÜnh vùc cña §¶ng.

Vai trß qu¶n lý cña nhµ n−íc thÓ hiÖn ë viÖc Nhµ n−íc thÓ chÕ ho¸ c¸c

chñ tr−¬ng, ®−êng lèi cña §¶ng thµnh chÝnh s¸ch, ph¸p luËt vµ qu¶n lý tÊt c¶

c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng: quèc phßng, an ninh, kinh tÕ, v¨n ho¸- x·

héi…theo luËt ®Þnh. Sù qu¶n lý cña Nhµ n−íc lµ thùc hiÖn sù uû quyÒn cña

nh©n d©n. B¶n th©n c¸c c¬ quan vµ quan chøc nhµ n−íc ®Òu do nh©n d©n trùc

tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp bÇu ra. Nh©n d©n trao quyÒn lùc ®Ó nhµ n−íc qu¶n lý ®Êt

n−íc. Nh©n d©n cã quyÒn gi¸m s¸t ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan nhµ n−íc. Mäi

c¸ nh©n vµ c¬ quan nhµ n−íc ®Òu b×nh ®¼ng tr−íc ph¸p luËt.

Trªn thùc tÕ, møc ®é lµm chñ cña nh©n d©n kh«ng chØ phô thuéc vµo

møc ®é d©n chñ cña thÓ chÕ nhµ n−íc, mµ cßn phô thuéc vµo tæ chøc vµ ho¹t

®éng cña bé m¸y nhµ n−íc, vµo viÖc tæ chøc thùc hiÖn nh÷ng quy t¾c, chuÈn

mùc, thÓ chÕ quy ®Þnh c¸c quan hÖ d©n chñ nµy, phô thuéc vµo tr×nh ®é ph¸t

triÓn cña x· héi, cña kinh tÕ, cña tr×nh ®é chÝnh trÞ, häc vÊn cña x· héi, tr×nh

®é th«ng tin…

VÒ viÖc thùc hiÖn nh÷ng quy t¾c, chuÈn mùc, thÓ chÕ quy ®Þnh c¸c quan

hÖ d©n chñ ë n−íc ta thêi gian qua.

Sau khi c¸ch m¹ng th¸ng T¸m thµnh c«ng, HiÕn Ph¸p cña Nhµ n−íc

viÖt Nam d©n chñ céng hoµ ®· ®−îc ®−a vµo cuéc sèng. Mét hÖ thèng chÝnh

quyÒn nh©n d©n tõ trung −¬ng ®Õn c¸c lµng x· ®−îc thµnh lËp. Cïng víi viÖc

x©y dùng chÝnh quyÒn nh©n d©n lµ viÖc thùc hiÖn vµ b¶o vÖ nÒn d©n chñ nh©n

302

d©n. §¶ng vµ nhµ n−íc ta ®· l·nh ®¹o nh©n d©n tiÕn hµnh kh¸ng chiÕn chèng

chiÕn tranh x©m l−îc cña thùc d©n Ph¸p vµ sau nµy lµ ®Õ quèc Mü, ®Êu tranh

chèng c¸c thÕ lùc thï ®Þch vµ nh÷ng ©m m−u ph¸ ho¹i cña chóng; c¶i t¹o c¸c

quan hÖ kinh tÕ- x· héi cò, thùc hiÖn chÝnh s¸ch ph¸t triÓn kinh tÕ- x· héi theo

h−íng b¶o ®¶m b×nh ®¼ng vÒ quyÒn lîi vµ nghÜa vô, ®¶m b¶o quyÒn lµm chñ

cña nh©n d©n trong c¸c lÜnh vùc kinh tÕ- v¨n ho¸ x· héi. Mét luång sinh khÝ

míi cña c¸ch m¹ng thæi bïng lªn nh÷ng phong trµo ho¹t ®éng míi mÎ, s«i

næi. Cïng víi sù kh«i phôc ph¸t triÓn kinh tÕ ë thµnh thÞ lµ phong trµo t¨ng gia

s¶n xuÊt ë n«ng th«n; c¸c tæ chøc quÇn chóng ®−îc thµnh lËp, sinh ho¹t vµ tËp

luyÖn; ®ång ruéng ®−îc quy ho¹ch, c¶i t¹o cïng víi viÖc tæ chøc c¸c ®éi kü

thuËt, hÖ thèng thuû lîi, giao th«ng; gi¸o dôc, ytÕ, c«ng t¸c th«ng tin tuyªn

truyÒn, v¨n ho¸, v¨n nghÖ ph¸t triÓn…®· t¸c ®éng m¹nh mÏ lµm thay ®æi t©m

lý, lèi sèng cña mäi ng−êi trong mét quèc gia ®éc lËp, d©n chñ míi – Lèi

sèng lµm chñ h×nh thµnh vµ tõ ®©y ®−îc §¶ng, Nhµ n−íc ta quan t©m x©y

dùng. Tõ ®ã ®Õn nay, chÕ ®é d©n chñ kh«ng ngõng ®−îc vËn hµnh. X· héi

ngµy cµng ph¸t triÓn, nh÷ng yªu cÇu d©n chñ ngµy cµng ®a d¹ng phøc t¹p,

ph¹m vi bao qu¸t cña d©n chñ ngµy cµng më réng vµ ®−îc thùc hiÖn b»ng

nhiÒu h×nh thøc tæ chøc, nhiÒu thiÕt chÕ. Nh×n l¹i suèt qu¸ tr×nh ®ã, viÖc thùc

hiÖn nh÷ng quy t¾c, chuÈn mùc, thÓ chÕ quy ®Þnh c¸c quan hÖ d©n chñ ë n−íc

ta thêi gian qua cho thÊy:

Thø nhÊt, ý thøc ph¸p luËt ch−a thÊm s©u trong ng−êi qu¶n lý vµ c«ng

d©n. Nguyªn nh©n cña t×nh tr¹ng nµy lµ sù kÐm ph¸t triÓn cña kinh tÕ- x· héi,

t©m lý lµng x·, tiÓu n«ng ¶nh h−ëng s©u réng trong x· héi.

Nh©n d©n ta quen sèng theo c¸c quan hÖ ®¹o ®øc, coi d− luËn lµ “luËt”

tèi cao. C¶ ng−êi qu¶n lý vµ ng−êi ®−îc qu¶n lý nhiÒu khi kh«ng hiÓu ph¸p

luËt, ch−a sèng vµ lµm viÖc theo ph¸p luËt. TÝnh nh©n d©n cña luËt ph¸p ®ßi

hái quyÒn lùc thuéc vÒ nh©n d©n, song c¸c chÕ ®Þnh quyÒn lùc Êy ph¶i ®−îc ®a

sè nh©n d©n thùc hiÖn. Nh−ng trong x· héi ta, ý thøc ph¸p luËt ch−a thÊm s©u

trong ng−êi qu¶n lý vµ c«ng d©n. T×nh tr¹ng trªn cã nguån gèc lÞch sö, cã c¶

303

yÕu tè chñ quan, cã nh÷ng yÕu tè n¶y sinh trong qu¸ tr×nh vËn hµnh c¬ chÕ

thùc hiÖn…

Tr−íc hÕt lµ, x· héi ViÖt Nam ch−a qua thùc hµnh d©n chñ, tr×nh ®é

ph¸t triÓn x· héi thÊp nªn x©y dùng nÒn d©n chñ, thùc hiÖn ph¸p luËt, x©y

dùng nhµ n−íc ph¸p quyÒn gÆp nhiÒu khã kh¨n.

Nh− Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· kh¼ng ®Þnh, tr−íc chóng ta bÞ chÕ ®é

qu©n chñ chuyªn chÕ cai trÞ, råi ®Õn chÕ ®é thùc d©n kh«ng kÐm phÇn chuyªn

chÕ… Nh©n d©n ta kh«ng ®−îc h−ëng quyÒn tù do d©n chñ. Trong x· héi cò,

ph¸p luËt Ýt ®−îc coi träng. NÕu cã sù bÊt hoµ trong céng ®ång lµng x· th×

tr−íc c«ng ®−êng ng−êi giµu cã, quyÒn cao chøc träng ®−îc b¶o vÖ, ng−êi

nghÌo th−êng thua thiÖt.

Sau c¸ch m¹ng, d−íi t¸c ®éng chÝnh s¸ch kinh tÕ – x· héi míi, ®Êt n−íc

vËn ®éng tõ nÒn s¶n xuÊt nhá lªn nÒn s¶n xuÊt lín XHCN, ng−êi d©n ®· tiÕp

thu nh÷ng chuÈn mùc x· héi, chÝnh trÞ, ph¸p luËt cña §¶ng vµ Nhµ n−íc,

nh−ng vÉn chÞu sù t¸c ®éng nÆng nÒ cña nh÷ng hñ tôc, tËp qu¸n, phong tôc ®Þa

ph−¬ng, cña lèi sèng tiÓu n«ng nªn ®Ó lèi sèng lµm viÖc theo ph¸p luËt ¨n s©u

vµo ®êi sèng x· héi lµ hÕt søc khã kh¨n.

ViÖt Nam tr−íc c¸ch m¹ng vèn lµ mét n−íc n«ng nghiÖp l©u ®êi, nÒn

n«ng nghiÖp trång trät ®a canh xoay quanh trôc trung t©m nghÒ n«ng trång lóa

tån t¹i hµng ngµn n¨m vµ kÐo dµi ®Õn ngµy nay. D©n lµ n«ng d©n mang b¶n

chÊt, c¨n tÝnh tiÓu n«ng1. N¬i tô c− lµ lµng x· dï mang tªn lµ b¶n - m−êng nh−

ë T©y B¾c, bu«n - play ë T©y Nguyªn hay phum - sãc ë Nam Bé… Lµng x· lµ

nh÷ng céng ®ång nhá, biÖt lËp, khÐp kÝn, tù cÊp, tù tóc lÊy s¶n xuÊt n«ng

nghiÖp lµm c¬ b¶n. Nã lµ mét céng ®ång v¨n ho¸ víi nh÷ng phong tôc, tËp

qu¸n, tÝn ng−ìng thµnh hoµng, héi hÌ ®×nh ®¸m riªng. Mçi gia ®×nh lµ mét

®¬n vÞ s¶n xuÊt ®éc lËp, ruéng ®Êt bÞ chia nhá manh món bªn c¹nh sù tån t¹i

cña c«ng ®iÒn, c«ng thæ lµm cho lµng ®−îc kÕt cÊu nh− mét hÖ thèng nöa tù trÞ

víi nh÷ng quy −íc chung ®−îc lËp thµnh h−¬ng −íc mµ “phÐp vua thua lÖ

304

lµng”, víi nh÷ng quan hÖ gia ®×nh, dßng hä chÆt chÏ…t¹o nªn mét céng ®ång

t©m lý ®Æc thï râ nÐt võa cã thÕ m¹nh, võa béc lé nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc, c¶n

trë kh«ng Ýt ®Õn sù ph¸t triÓn cña x· héi vµ sù h×nh thµnh nÒn d©n chñ.

§¸ng l−u ý lµ t©m lý lµng x·, tiÓu n«ng ¶nh h−ëng s©u réng trong x· héi

ViÖt Nam trong mäi lÜnh vùc, ë mäi tÇng líp chø kh«ng chØ giíi h¹n trong

n«ng th«n, trong n«ng d©n bëi c¸c bé phËn d©n c− kh¸c trong x· héi nh− c«ng

nh©n, trÝ thøc, c«ng chøc, tiÓu th−¬ng, thî thñ c«ng…®Òu g¾n bã chÆt chÏ víi

lµng quª trong quan hÖ gia ®×nh, dßng hä, hoÆc trùc tiÕp xuÊt th©n tõ n«ng

d©n, n«ng th«n.

ThÕ m¹nh cña lµng x· lµ sù cè kÕt céng ®ång; tÝnh t−¬ng th©n t−¬ng ¸i;

chÞu th−¬ng chÞu khã, n©ng niu, g×n gi÷ nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸, ®¹o ®øc truyÒn

thèng…Céng ®ång lµng x· cßn mang tÝnh tù chñ, tÝnh tù chñ nµy chøa ®ùng

nh÷ng yªó tè d©n chñ - d©n chñ lµng x·. TÝnh tù chñ cña lµng x· thÓ hiÖn ë sù

tù tæ chøc, tù qu¶n vÒ kinh tÕ - chÝnh trÞ - v¨n ho¸ - x· héi theo nh÷ng quy

®Þnh ®−îc thèng nhÊt trong h−¬ng −íc. H−¬ng −íc do d©n lµng tù ®Ò ra vµ

thùc hiÖn l©u dÇn thµnh tËp qu¸n, thµnh lÖ lµng, quy ®Þnh vÒ tr¸ch nhiÖm,

quyÒn lîi cña mäi thµnh viªn ®ång thêi trùc tiÕp kiÓm so¸t th¸i ®é øng xö,

quyÒn , nghÜa vô cña c¸ nh©n víi céng ®ång, t¹o ra sù rµng buéc, ¸p ®Æt,

c−ìng chÕ cña céng ®ång víi mäi ng−êi. C¸c c¸ nh©n ®−îc chia ruéng cµy.

H−¬ng −íc ®iÒu chØnh hµnh vi cña c¸c c¸ nh©n t¹o thµnh nÕp sèng céng ®ång,

cã kû c−¬ng ®Ó gi÷ g×n nh÷ng thuÇn phong mü tôc cña mçi lµng.

MÆt kh¸c lµng x· víi nÒn kinh tÕ tiÓu n«ng, s¶n xuÊt nhá, thñ c«ng, l¹c

hËu, lùc l−îng s¶n xuÊt chËm ph¸t triÓn, sù ph©n c«ng lao ®éng ch−a cao s¶n

xuÊt phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn tù nhiªn, t− duy kinh nghiÖm phæ biÕn l¹i bÞ søc

m¹nh uy quyÒn cña h−¬ng −íc trãi buéc ng−êi d©n vµo vßng c−¬ng to¶ cña

lµng x·, luÈn quÈn trong xiÒng n« lÖ cña thãi quen, c¸c quy t¾c cæ truyÒn, lµm

mÊt tÝnh chñ ®éng, s¸ng t¹o; t¹o t©m lý an phËn, c¶ nÓ, thiÕu nguyªn t¾c, tÝnh

1 . Xem: TS. Lª H÷u Xanh (Chñ biªn): T¸c ®éng cña t©m lý lµng x· trong viÖc x©y dùng ®êi sèng kinh

tÕ - x· héi ë n«ng th«n ®ång b»ng B¾c Bé n−íc ta hiÖn nay. 305

côc bé ®Þa ph−¬ng, côc bé dßng hä, liªn kÕt bÌ ph¸i bªnh vùc, l«i kÐo nhau;

tÝnh b¶o thñ, tuú tiÖn “gÆp ch¨ng hay chí”, “®−îc ®Õn ®©u hay ®Õn ®ã”, “cha

chung kh«ng ai khãc”. §iÒu ®ã g©y nªn søc ú c¶n trë sù ph¸t triÓn cña c¶ c¸

nh©n vµ céng ®ång, nã th©m nhËp c¶ vµo ®êi sèng chÝnh trÞ. §iÒu nµy, ®Õn tËn

h«m nay vÉn cßn lµ vËt c¶n lín ®èi víi sù ph¸t triÓn vµ nÕu vÊn ®Ò lîi Ých

kh«ng ®−îc gi¶i quyÕt ®óng ®¾n, viÖc gi¸o dôc t− t−ëng, ®¹o ®øc, ph¸p luËt bÞ

xem nhÑ th× m©u thuÉn, xung ®ét ®Þa ph−¬ng, dßng hä dÔ x¶y ra g©y mÊt æn

®Þnh x· héi, lµm suy yÕu hiÖu lùc cña thÓ chÕ chÝnh trÞ c¬ së.

Trong tÝnh tù chñ cña lµng x·, d− luËn x· héi cã søc m¹nh rÊt lín ®iÒu

chØnh c¸c hµnh vi. LÖ lµng nhiÒu khi cßn m¹nh h¬n phÐp n−íc, h−¬ng −íc

th−êng t¸c ®éng m¹nh h¬n quèc −íc.

ChÝnh v× tÝnh hai mÆt nµy cña lèi sèng n«ng th«n, n«ng d©n x−a nªn sù

h×nh thµnh nÒn d©n chñ trong lèi sèng cña x· héi míi gÆp nhiÒu khã kh¨n.

Trong kú thêi bao cÊp, bªn c¹nh tinh thÇn tËp thÓ, lßng nh©n ¸i, ®¹o ®øc x· héi

vµ trËt tù céng ®ång ®−îc ®¶m b¶o t¹o nªn t×nh c¶m ®Æc biÖt gi÷a con ng−êi

vµ con ng−êi trong chiÕn tranh hy sinh, gióp ®ì nhau; bªn c¹nh ®ã lµ tÝnh û

l¹i, sù tr× trÖ, thiÕu tr¸ch nhiÖm tr−íc céng ®ång mang tÝnh kh¸ phæ biÕn. Sau

chiÕn tranh, ®Þnh h−íng lao ®éng cña con ng−êi chuyÓn sang phÝa ch¨m lo cho

m×nh vµ gia ®×nh nh»m bï ®¾p cho nh÷ng mÊt m¸t trong nh÷ng n¨m chiÕn

tranh gian khæ. Sù ph©n ho¸ x· héi ®· t¸c ®éng m¹nh mÏ vµo lèi sèng c¸c tÇng

líp d©n c−. NhiÒu nh©n c¸ch bÞ ph¸t triÓn mÐo mã. Trong thêi kú ®æi míi,

thùc hiÖn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN, d©n chñ ho¸ mäi mÆt ®êi sèng

x· héi ®−îc thùc hiÖn, bªn c¹nh ®ã tån t¹i hiÖn t−îng tha ho¸ ®¹o ®øc, tuú tiÖn

vi ph¹m d©n chñ thËm trÝ v« hiÖu ho¸ ph¸p luËt g©y nªn nh÷ng oan tr¸i, bÊt

c«ng, tÖ n¹n x· héi.

Thø hai lµ, vÒ tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña bé m¸y nhµ n−íc.

Trong mét thêi gian dµi, bé mÊy nhµ n−íc cång kÒnh, kh«ng cã sù ph©n

®Þnh râ rµng chøc n¨ng cña c¸c yÕu tè cÊu thµnh, bé m¸y ho¹t ®éng kÐm hiÖu

qu¶; hiÖn t−îng cÊp uû ®¶ng can thiÖp qu¸ s©u, sa ®µ vµo gi¶i quyÕt sù vô hoÆc

bao biÖn, lµm thay mét phÇn chøc n¨ng cña c¬ quan hµnh chÝnh nhµ n−íc. V×

306

vËy vÊn ®Ò ®Æt ra lµ yªu cÇu thùc hiÖn c¶i c¸ch bé m¸y, c¶i c¸ch thÓ chÕ nhµ

n−íc vµ nÒn hµnh chÝnh quèc gia.

Trong nh÷ng n¨m chiÕn tranh, ®Ó huy ®éng cao nhÊt søc ng−êi, søc cña

cho cuéc chiÕn ®Êu b¶o vÖ Tæ quèc, ®Êt n−íc ®· thùc hiÖn m« h×nh qu¶n lý tËp

chung cao ®é cïng víi c¬ chÕ bao cÊp. Khi ®Êt n−íc chuyÓn sang thêi b×nh víi

nhiÖm vô ph¸t triÓn kinh tÕ lµ träng t©m th× viÖc tiÕp tôc duy tr× c¬ chÕ nµy qu¸

l©u ®· ¶nh h−ëng kh«ng tèt vèi sù ph¸t triÓn kinh tÕ- x· héi. Trong qu¶n lý nhµ

n−íc ®· kh«ng ph©n ®Þnh chøc n¨ng qu¶n lý hµnh chÝnh nhµ n−íc vÒ kinh tÕ víi

chøc n¨ng s¶n xuÊt kinh doanh cña doanh nghiÖp nhµ n−íc. Cã hiÖn t−îng cÊp

uû ®¶ng can thiÖp qu¸ s©u, sa ®µ vµo gi¶i quyÕt sù vô hoÆc bao biÖn, lµm thay

mét phÇn chøc n¨ng cña c¬ quan hµnh chÝnh nhµ n−íc. Qu¶n lý kinh tÕ cña nhµ

n−íc chñ yÕu tËp chung vµo bé m¸y hµnh chÝnh (chÝnh phñ, c¸c bé, uû ban

nh©n d©n c¸c cÊp ). HÖ thèng c¬ quan hµnh chÝnh ®¶m nhËn mäi kh©u tõ ho¹ch

®Þnh chÝnh s¸ch, ban hµnh v¨n b¶n h−íng dÉn, kiÓm tra, thanh tra. C¬ quan

hµnh chÝnh can thiÖp rÊt s©u vµo toµn bé qu¸ tr×nh ho¹t ®éng kinh tÕ cña c¬ së

trùc thuéc tõ kh©u kÕ ho¹ch, kÕ to¸n, tµi vô, ®Õn vËt t−, nh©n sù…§Ó lµm ®iÒu

®ã, c¸c bé cã c¸c vô qu¶n lý t−¬ng øng. Nhµ n−íc kh«ng chØ qu¶n lý kinh tÕ ë

tÇm vÜ m« mµ cßn ®iÒu hµnh s¶n xuÊt trùc tiÕp nh− xÐt duyÖt kÕ ho¹ch, ng©n

s¸ch, vËt t−, chØ ®Þnh ®µu mèi tiªu thô... Nh− vËy sù can thiÖp cña nhµ n−íc vµo

s¶n xuÊt rÊt s©u. C¸c lÜnh vùc thuéc ®èi t−îng qu¶n lý l¹i bÞ xÐ nhá, c¾t khóc

theo ngµnh, theo khu vùc: c¸c ngµnh do Bé qu¶n lý, kinh tÕ ®Þa ph−¬ng do c¸c

®Þa ph−¬ng th«ng qua c¸c së (ty) t−¬ng øng qu¶n lý. ViÖc qu¶n lý ®ã lµm h¹n

chÕ sù chñ ®éng s¶n xuÊt kinh doanh cña c¬ së.Trong qu¶n lý vÜ m« l¹i ch−a

chó träng c«ng t¸c nghiªn cøu, dù b¸o, ho¹ch ®Þnh chiÕn l−îc ph¸t triÓn.

Trong qu¶n lý nhµ n−íc, ch−a ph©n ®Þnh râ chøc n¨ng chñ së h÷u víi

qu¶n lý. C¸n bé võa lµ ng−êi qu¶n lý ngµnh, võa lµ ng−êi thay mÆt nhµ n−íc

lµm chñ së h÷u nh÷ng tµi s¶n thuéc së h÷u toµn d©n dÉn ®Õn tµi s¶n quèc gia

bÞ ph©n t¸n bëi nhiÒu ®¹i diÖn së h÷u, l¹i thªm t×nh tr¹ng kh«ng quy ®Þnh râ

tr¸ch nhiÖm, quyÒn h¹n dÉn ®Õn thùc tÕ së h÷u toµn d©n cã ng−êi qu¶n lý

nh−ng l¹i hÇu nh− v« chñ.

307

T−¬ng øng víi sù qu¶n lý kinh tÕ Êy, trong lÜnh vùc dÞch vô c«ng céng,

Nhµ n−íc cung øng vµ b¶o ®¶m mäi nhu cÇu cña ng−êi d©n tõ ¨n, ë, häc tËp,

ch÷a bÖnh, giao th«ng…§iÒu ®ã kÐo theo mét hÖ thèng c¬ quan qu¶n lý ®iÒu

hµnh kh¸ lín vµ kh«ng cã sù ph©n ®Þnh râ rµng gi÷a chøc n¨ng cña bé m¸y

hµnh chÝnh víi c¸c c¬ quan kh¸c. Chøc n¨ng tµi ph¸n kinh tÕ, tµi ph¸n hµnh

chÝnh vÉn thuéc thÈm quyÒn cña bé m¸y hµnh chÝnh dÉn ®Õn t×nh tr¹ng “ võa

®¸ bãng, võa thæi cßi”.

Nh− vËy, hÖ thèng c¸c c¬ quan qu¶n lý nhµ n−íc rÊt cång kÒnh nh−ng

kÐm hiÖu qu¶ 1.

Thø ba lµ, chñ nghÜa kinh nghiÖm vµ sù tuú tiÖn ¨n s©u vµo hÖ thèng

qu¶n lý x· héi, vµo ý thøc cña ng−êi thi hµnh c«ng vô.

Do kh«ng cã sù ph©n ®Þnh râ rµng chøc n¨ng cña c¸c c¬ quan qu¶n lý

nhµ n−íc, do sù −u tiªn cña c¸c quan hÖ ®¹o ®øc trong ®êi sèng x· héi, hµnh

lang ph¸p luËt ch−a s©u, tr×nh ®é d©n trÝ vµ sù ph¸t triÓn kinh tÕ- x· héi ch−a

cao dÉn t×nh tr¹ng cã lóc, cã n¬i “ng−êi ®¹i diÖn” ®−îc sù uû quyÒn cña nh©n

d©n ®· “cÇm quyÒn”, tiÕm quyÒn, léng quyÒn, ®éc quyÒn, cöa quyÒn, gia

tr−ëng; do chiÕn tranh kÐo dµi trªn ®Êt n−íc ta, ®iÒu kiÖn chiÕn tranh ®ßi hái

thùc hiÖn mÖnh lÖnh qu©n sù mét c¸ch nghiªm ngÆt ®· t¹o thµnh thãi quen

dïng mÖnh lÖnh ë ng−êi nµy ng−êi kh¸c trong c«ng t¸c dÉn tíi t×nh tr¹ng ®éc

®o¸n, do c¶ nÓ ®· kh«ng bÞ phª ph¸n.

§iÒu ®ã dÉn ®Õn sù lén xén, ¸ch t¾c, c¨ng th¼ng trong x· héi vµ t©m lý

céng ®ång d©n c−. V× vËy thùc hiÖn c¶i c¸ch bé m¸y nhµ n−íc, c¶i c¸ch thÓ

chÕ nhµ n−íc vµ nÒn hµnh chÝnh quèc gia theo h−íng qu¶n lý x· héi b»ng

ph¸p luËt, x©y dùng nhµ n−íc ph¸p quyÒn lµ vÊn ®Ò cÊp thiÕt. Ph¶i lµm cho ý

thøc ph¸p luËt thÊm s©u vµo ý thøc ng−êi thi hµnh c«ng vô, lµm cho nh©n d©n

1 Xem: Chu Thµnh, Hoµng C«ng: MÊy vÊn ®Ò thùc tiÔn vµ lý luËn cña viÖc c¶i c¸ch bé m¸y hµnh

chÝnh; T¹p chÝ céng s¶n sè 517, tr. 35.

hiÓu biÕt luËt ph¸p, sèng lµm viÖc theo ph¸p luËt.

308

Tõ khi ®Êt n−íc b−íc vµo thêi kú ®æi míi, §¶ng vµ Nhµ n−íc ta ®· thùc

hiÖn nhiÒu chñ tr−¬ng, biÖn ph¸p nh»m ph¸t huy quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n,

®Èy m¹nh d©n chñ ho¸ ®êi sèng x· héi.

C−¬ng lÜnh x©y dùng ®Êt n−íc trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x·

héi, ®−îc §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VII th«ng qua, mét lÇn n÷a kh¼ng

®Þnh: x· héi x· héi chñ nghÜa mµ nh©n d©n ta x©y dùng lµ mét x· héi do nh©n

d©n lao ®éng lµm chñ. NghÞ quyÕt Héi nghÞ Ban chÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng

lÇn thø ba kho¸ VIII ®· x¸c ®Þnh nhiÖm vô tiÕp tôc x©y dùng Nhµ n−íc trong

s¹ch, v÷ng m¹nh, ph¸t huy quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n; quy chÕ thùc hiÖn

d©n chñ ë c¬ së ®· ®−îc ban hµnh; §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IX, X

cña §¶ng ta tiÕp tôc x¸c ®Þnh nhiÖm vô ph¸t huy d©n chñ, tiÕp tôc x©y dùng vµ

hoµn thiÖn nhµ n−íc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa, tÝch cùc phßng ngõa vµ

kiªn quyÕt chèng tham nhòng, l·ng phÝ lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô quan

träng cã ý nghÜa chiÕn l−îc víi tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña ®Êt n−íc. Qu¸ tr×nh

d©n chñ ho¸ diÔn ra m¹nh mÏ trong mäi lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi, ®ã lµ:

Mét lµ, c¬ chÕ §¶ng l·nh ®¹o, Nhµ n−íc qu¶n lý, nh©n d©n lµm chñ

®−îc hoµn thiÖn thªm mét b−íc cïng víi qu¸ tr×nh d©n chñ ho¸ ®êi sèng x· héi.

VÒ chÝnh trÞ: sinh ho¹t trong §¶ng, trong c¸c ®oµn thÓ nh©n d©n ngµy

cµng cëi më h¬n; ho¹t ®éng cña quèc héi, héi ®ång nh©n d©n c¸c cÊp ngµy

cµng thùc chÊt h¬n, viÖc ho¹ch ®Þnh c¸c chñ ch−¬ng, ®−êng lèi cña §¶ng

chÝnh quyÒn, x©y dùng ph¸p luËt ®−îc tr−ng cÇu d©n ý, nh©n d©n ®ãng gãp

vµo bÇu cö, thùc hiÖn quyÒn khiÕu n¹i, tè c¸o theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt….

VÒ kinh tÕ: thùc hiÖn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn vËn hµnh theo c¬ chÕ thÞ

tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, c¸c ®Þa ph−¬ng ®−îc trao quyÒn tù chñ

nhiÒu h¬n vÒ kinh tÕ, c¸c thµnh phÇn kinh tÕ ®Òu cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn, mäi

ng−êi ®−îc tù do kinh doanh, lµm nh÷ng g× ph¸p luËt kh«ng cÊm. Thùc hiÖn

c«ng nghiÖp ho¸ hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc, c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ n«ng

nghiÖp, n«ng th«n.

309

ChÝnh s¸ch kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa ®· trë thµnh

mét trong nh÷ng xung lùc m¹nh mÏ nhÊt ®Ó ph¸t triÓn d©n chñ vµ ®Èy m¹nh

d©n chñ ho¸ ®êi sèng x· héi: d©n chñ cña c¸ nh©n g¾n víi d©n chñ cña x· héi,

d©n chñ cña c«ng d©n trong quan hÖ trùc tiÕp víi nhµ n−íc b»ng lîi Ých vµ do

ph¸p luËt ®iÒu chØnh; d©n chñ trong sù rµng buéc gi÷a quyÒn- nghÜa vô- tr¸ch

nhiÖm; d©n chñ g¾n víi c«ng b»ng vµ b×nh ®¼ng, trong sù chÕ −íc cña kinh tÕ,

sù rµng buéc cña luËt ph¸p, ®¹o ®øc. C«ng b»ng lµ c«ng b»ng vÒ quyÒn ®−îc

ph¸t triÓn, vÒ c¬ héi ph¸t triÓn cña tÊt c¶ mäi thµnh viªn cña céng ®ång trong

mäi lÜnh vùc tõ kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n ho¸, x· héi, nã kh¸c vÒ b¶n chÊt víi

b×nh qu©n, chia ®Òu, cµo b»ng trong ph©n phèi kh«ng ph©n biÖt cèng hiÕn vµ

h−ëng thô.

ChÝnh s¸ch kinh tÕ nµy ®· t¸c ®éng m¹nh mÏ, thóc dÈy kinh tÕ- x· héi

cña ®Êt n−íc ph¸t triÓn nhanh, trong ®ã cã n«ng nghiÖp, n«ng th«n, n«ng d©n.

Mét mÆt nã n©ng cao ®êi s«ng vËt chÊt vµ tinh thÇn cña nh©n d©n, mÆt kh¸c nã

ph¸ vì lèi sèng b×nh lÆng, b×nh th−êng ë th«n quª. Vai trß cña c¸ nh©n ngµy

cµng ®−îc chó träng, tÝnh ®éc lËp, quyÕt ®o¸n, tù chñ trong kinh tÕ, trong c¸ch

sèng, trong quan hÖ gia ®×nh, lµng x· ®ang bæ xung, lµm yÕu ®i tÝnh céng

®ång, sù thô ®éng, û l¹i cña t©m lý truyÒn thèng x−a. Trong qu¸ tr×nh ®ã, t−

duy kinh tÕ ®· t¸c ®éng, ®æi míi vµ n©ng cao nhËn thøc ph¸p luËt cña qu¶ng

®¹i nh©n d©n.

VÒ v¨n ho¸ x· héi: ytÕ, gi¸o dôc, khoa häc c«ng nghÖ ®−îc coi träng,

®Èy m¹nh. B¸o chÝ, c¸c ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng ho¹t ®éng s«i ®éng c«ng

khai ho¸ th«ng tin, th«ng tin nhiÒu chiÒu, c¸c héi th¶o tranh luËn th¼ng th¾n,

sinh ho¹t t«n gi¸o, lÔ héi ph¸t triÓn…

Néi dung vµ ph−¬ng thøc l·nh ®¹o cña §¶ng víi Nhµ n−íc ®· cã sù ®æi

míi võa ®¶m b¶o t¨ng c−êng vai trß l·nh ®¹o cña §¶ng, võa ph¸t huy tr¸ch

nhiÖm, tÝnh chñ ®éng cña c¸c c¬ quan nhµ n−íc, c¸c c¬ quan vµ c¸n bé, c«ng

chøc ph¶i thùc hiÖn ®óng ®−êng lèi, chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ ph¸p luËt cña

Nhµ n−íc, ®¶m b¶o quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n.

310

Hai lµ, thùc hiÖn c¶i c¸ch bé m¸y nhµ n−íc, c¶i c¸ch thÓ chÕ nhµ n−íc

vµ nÒn hµnh chÝnh quèc gia theo h−íng qu¶n lý x· héi b»ng ph¸p luËt, x©y

dùng nhµ n−íc ph¸p quyÒn.

Nh÷ng nh−îc ®iÓm trong qu¶n lý nhµ n−íc dÇn ®−îc kh¾c phôc: ®·

ph©n ®Þnh chøc n¨ng qu¶n lý nhµ n−íc vµ chøc n¨ng qu¶n lý s¶n xuÊt kinh

doanh; thùc hiÖn x· héi hãa mét phÇn chøc n¨ng phôc vô cña nhµ n−íc trong

mét sè lÜnh vùc dÞch vô; tõng b−íc ph©n ®Þnh râ vµ rµnh m¹ch h¬n chøc n¨ng

cña bé m¸y hµnh chÝnh tõ ®ã cã sù s¾p xÕp l¹i hîp lý h¬n theo h−íng tinh

gi¶m bít ®Çu mèi thuéc ChÝnh phñ vµ gi¶m bít sè vô, côc thuéc c¸c bé, gi¶m

bít thñ tôc hµnh chÝnh…

Nhµ n−íc ®· ban hµnh nhiÒu luËt nh»m hoµn thiÖn hÖ thèng luËt ph¸p

thiÕt lËp hµnh lang ph¸p lý cho ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan nhµ n−íc vµ toµn x·

héi, x©y dùng nÒn hµnh chÝnh phôc vô nh©n d©n. Ho¹t ®éng cña bé m¸y nhµ

n−íc, c¸c c¬ quan hµnh chÝnh, mèi quan hÖ gi÷a c¸c cÊp, c¸c c¬ quan nhµ

n−íc ®−îc ph©n ®Þnh râ rµng vÒ chøc n¨ng, nhiÖm vô, quyÒn h¹n. Tæ chøc bé

m¸y nhµ n−íc ®−îc tinh gi¶m theo h−íng gi¶m bít ®Çu mèi, thùc hiÖn qu¶n lý

®a ngµnh, ®a lÜnh vùc. Theo ®ã, thñ tôc hµnh chÝnh ®−îc c¶i c¸ch gän nhÑ

h¬n, gi¶m bít phiÒn hµ cho nh©n d©n, ®éi ngò c«ng chøc ®−îc ch¨m lo x©y

dùng ®¶m b¶o qu¶n lý nhµ n−íc, qu¶n lý x· héi b»ng ph¸p luËt.

Ba lµ, c¸c h×nh thøc d©n chñ ®¹i diÖn, d©n chñ trùc tiÕp ®−îc t¨ng

c−êng, ph¸t huy réng r·i. ChÊt l−îng ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan d©n cö, c¸c

®oµn thÓ x· héi vµ ý thøc chÝnh trÞ cña nh©n d©n trong bÇu cö, gi¸m s¸t vµ

®ãng gãp ý kiÕn cho ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan nhµ n−íc ®−îc n©ng cao. Ho¹t

®éng cña Quèc héi, Héi ®ång nh©n d©n c¸c tØnh ®−îc truyÒn h×nh trùc tiÕp, kÓ

c¶ c¸c kú chÊt vÊn ChÝnh phñ, c¸c bé, uû ban nh©n d©n vµ c¸c së ban ngµnh.

NhiÒu ch−¬ng tr×nh, dù ¸n ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi ®−îc c«ng khai, xin ý kiÕn

®ãng gãp cña nh©n d©n. C¸c h×nh thøc d©n chñ trùc tiÕp ®−îc ph¸t huy réng

r·i. Nh©n d©n kh«ng chØ trùc tiÕp bÇu ra c¸c ®¹i biÓu cña m×nh vµo c¸c c¬

quan quyÒn lùc nhµ n−íc ë trung −¬ng vµ ®Þa ph−¬ng, mµ cßn cã quyÒn b·i

miÔn c¸c ®¹i biÓu khi hä tá ra kh«ng xøng ®¸ng. C¸c ®¹i biÓu Quèc héi vµ

311

Héi ®ång nh©n d©n ph¶i b¸o c¸o c«ng viÖc tr−íc cö tri vµ tr¶ lêi chÊt vÊn cña

c¸c cö tri vµ cña c¸c ®¹i biÓu nh©n d©n. Nh©n d©n trùc tiÕp bµn vµ quyÕt ®Þnh

nhiÒu c«ng viÖc hÖ träng trong ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi ®Þa ph−¬ng, tham gia

th¶o luËn HiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt, thÓ hiÖn ý kiÕn khi cã tr−ng cÇu d©n ý vÒ

c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ x· héi cã liªn quan.

C¸c h×nh thøc tù qu¶n cña ng−êi d©n ë c¬ së ngµy cµng ®a d¹ng vµ

ph¸t huy vai trß, nhÊt lµ viÖc x©y dùng c¸c c«ng tr×nh phôc vô céng ®ång c¬

së, trong b¶o vÖ trËt tù trÞ an, gi÷ g×n vµ ph¸t huy truyÒn thèng v¨n ho¸ d©n

téc vµ quª h−¬ng… Nh©n d©n ®−îc cung cÊp c«ng khai nh÷ng th«ng tin vÒ

ho¹t ®éng kinh tÕ - x· héi cña ®Þa ph−¬ng, cña chÝnh quyÒn trªn c¬ së do ®ã

ph¸t huy vai trß kiÓm tra, gi¸m s¸t ho¹t ®éng cña chÝnh quyÒn, còng qua ®ã

nh©n d©n tÝch cùc tham gia ®Êu tranh chèng nh÷ng hiÖn t−îng quan liªu, tham nhòng.

Tuy vËy, trong thêi kú ®æi míi thùc tiÔn tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña Nhµ

n−íc vÉn cßn béc lé nhiÒu yÕu kÐm, ®ã lµ: bé m¸y nhµ n−íc ch−a thËt trong

s¹ch, v÷ng m¹nh; t×nh tr¹ng tham nhòng, l·ng phÝ quan liªu cßn nghiªm träng.

HiÖu lùc qu¶n lý, ®iÒu hµnh ch−a cao, ch−a ngang tÇm víi ®ßi hái cña thùc

tiÔn. §Êt ®ai, vèn vµ tµi s¶n nhµ n−íc ch−a ®−îc qu¶n lý chÆt chÏ, sö dông

l·ng phÝ vµ thÊt tho¸t nghiªm träng. Tæ chøc bé m¸y cßn nÆng nÒ, mèi quan

hÖ ph©n cÊp, qu¶n lý cßn mét sè mÆt ch−a cô thÓ (nh− qu¶n lý, ®Çu t−, tµi

chÝnh... )1; thñ tôc hµnh chÝnh tuy ®· ®−îc c¶i c¸ch mét b−íc nh−ng vÉn cßn

nhiÒu bÊt cËp, cßn hiÖn t−îng c«ng chøc g©y phiÒn hµ, nhòng nhiÔu nh©n d©n.

VÉn cßn nh÷ng biÓu hiÖn d©n chñ mét c¸ch h×nh thøc, t×nh tr¹ng vi ph¹m d©n

chñ vµ quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n cßn diÔn ra. §ång thêi còng cßn t×nh

tr¹ng mét bé phËn quÇn chóng v« tæ chøc, vi ph¹m ph¸p luËt trong qu¸ tr×nh

thùc hiÖn quyÒn d©n chñ.

X· héi cµng ph¸t triÓn, nh÷ng yªu cÇu d©n chñ ngµy cµng ®a d¹ng phøc

t¹p, ph¹m vi bao qu¸t cña d©n chñ ngµy cµng më réng, d©n chñ ®−îc thùc hiÖn

1 Xem: GS. NguyÔn §øc B×nh ( chñ biªn ): VÒ chñ nghÜa x· héi vµ con ®−êng ®i lªn chñ nghÜa x· héi ë

ViÖt Nam, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi 2003, tr. 234 – 235.

b»ng nhiÒu h×nh thøc tæ chøc, nhiÒu thiÕt chÕ.

312

§Ó ph¸t huy h¬n n÷a quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n vµ tiÕp tôc hoµn thiÖn

Nhµ n−íc Céng hoµ x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam, trong thêi gian tíi cÇn thùc

hiÖn ®ång bé c¸c gi¶i ph¸p vÒ d©n trÝ, d©n quyÒn, d©n sinh ®Ó ng−êi d©n cã ®ñ

n¨ng lùc lµm chñ víi t− c¸ch lµ chñ thÓ cña quyÒn lùc. MÆt kh¸c møc ®é khoa

häc, hoµn thiÖn cña bé m¸y nhµ n−íc d©n chñ còng lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh kh¶

n¨ng thùc thi quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n.

Tr−íc hÕt, gi¶i ph¸p vÒ x©y dùng, t¨ng c−êng n¨ng lùc chñ thÓ cña

nh©n d©n ®èi víi quyÒn lùc nhµ n−íc, chèng tù do v« chÝnh phñ, chèng côc bé

bÌ ph¸i; n©ng cao ý thøc ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc cña ng−êi thi hµnh c«ng vô,

chèng quan liªu, tuú tiÖn, ®éc tµi trong hÖ thèng qu¶n lý x· héi.

Ph¶i coi viÖc lµm cho d©n biÕt h−ëng quyÒn d©n chñ, biÕt dµnh quyÒn

d©n chñ vµ thùc hiÖn dóng quyÒn d©n chñ lµ nhiÖm vô quan träng. §©y lµ viÖc

lµm cÇn ®−îc tiÕn hµnh th−êng xuyªn, l©u dµi trªn c¬ së ph¸t triÓn kinh tÕ

n©ng cao ®êi sèng vËt chÊt cña nh©n d©n, n©ng cao d©n trÝ.

Trong lÜnh vùc kinh tÕ, tiÕp tôc thùc hiÖn c«ng b»ng x· héi t¹o ®iÒu kiÖn

cho mäi ng−êi ®Òu cã c¬ héi ph¸t triÓn vµ sö dung tèt n¨ng lùc cña m×nh1,

thùc hiÖn b×nh ®¼ng trong quan hÖ x· héi, khuyÕn khÝch nh©n d©n lµm giÇu

hîp ph¸p 2. ChÝnh trong qu¸ tr×nh ®ã n¨ng lùc lµm chñ cuéc sèng, n¨ng ®éng,

s¸ng t¹o cña ng−êi d©n sÏ tõng b−íc ®−îc n©ng cao, kh¾c phôc ®−îc thãi quen

thô ®éng tr«ng chê vµo nhµ n−íc, v× thÐ tr×nh ®é d©n chÝ còng ®−îc n©ng lªn.

Kh«ng thÓ x©y dùng mét chÕ ®é d©n chñ cao trªn mét nÒn kinh tÕ kÐm

ph¸t triÓn vµ mét nÒn d©n trÝ h¹n chÕ. Nãi ®Õn tr×nh ®é d©n trÝ lµ nãi ®Õn tr×nh

®é v¨n ho¸, sù gi¸c ngé chÝnh trÞ, ý thøc c«ng d©n, tr×nh ®é v¨n ho¸ ph¸p lý,

am hiÓu ph¸p luËt cïng nhiÒu vÊn ®Ò kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi kh¸c. Kh«ng am

hiÓu ph¸p luËt th× lµm sao biÕt ®−îc m×nh cã quyÒn g× mµ ®ßi hái, mµ ®Êu

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VIII, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc

gia, Hµ Néi, 1996, tr.113.

2 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IX, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia,

Hµ Néi, .2001, tr. 33.

tranh mçi khi bÞ vi ph¹m. Kh«ng biÕt hoÆc ®ßi hái thÊp vÒ d©n chñ th× còng

313

kh«ng thÓ x©y dùng chÕ ®é d©n chñ cao ®−îc. §−¬ng nhiªn, ®ã ph¶i lµ c¸c ®ßi

hái hîp lý, chÝnh ®¸ng, ®óng ph¸p luËt. Kh«ng am hiÓu ph¸p luËt, “sèng vµ

lµm viÖc theo ph¸p luËt” ch−a trë thµnh nÒn nÕp th× ch−a thÓ nãi ®Õn mét chÕ

®é d©n chñ cao. Nh÷ng “®iÓm nãng” xuÊt hiÖn ë mét vµi ®Þa ph−¬ng, nh÷ng

cuéc ®×nh c«ng, b·i c«ng xÈy ra trong thêi gian gÇn ®©y kh«ng Ýt tr−êng hîp

kh«ng ®óng luËt, thËm chÝ cßn vi ph¹m ph¸p luËt.

Chñ tr−¬ng ®Èy m¹nh ph¸t triÓn gi¸o dôc - ®µo t¹o, khoa häc - c«ng

nghÖ lµ quèc s¸ch cña §¶ng ta ®· gãp phÇn m¹nh mÏ vµo n©ng cao d©n trÝ.

CÇn lµm tèt c«ng t¸c th«ng tin, tuyªn truyÒn gi¸o dôc ý thøc vÒ quyÒn

lµm chñ cña nh©n d©n ®Ó ng−êi d©n ý thøc vÒ ®Þa vÞ chñ thÓ cña m×nh, kh«ng

thê ¬, xa c¸ch víi c¸c quyÒn vµ nghÜa vô c«ng d©n, hiÓu ®óng quyÒn vµ nghÜa

vô c«ng d©n ®Ó lµm chñ hµnh vi trong khu«n khæ ph¸p luËt. Tuyªn truyÒn ®Ó

nh©n d©n n¾m ch¾c c¸c chñ tr−¬ng ®−êng lèi cña §¶ng, chÝnh s¸ch vµ ph¸p

luËt cña Nhµ n−íc, quy ®Þnh cña c¸c cÊp, c¸c ngµnh, c¸c kÕ ho¹ch ph¸t triÓn

kinh tÕ - x· héi, an ninh - quèc phßng cña ®Þa ph−¬ng.

C«ng khai ho¸ c¸c ho¹t ®éng cña c¬ quan Nhµ n−íc, c¸c thñ tôc hµnh

chÝnh, nh÷ng vÊn ®Ò tµi chÝnh, tµi s¶n…liªn quan trùc tiÕp ®Õn quyÒn lîi vµ

nghÜa vô cña c«ng d©n ph¶i ®−îc c«ng bè réng r·i trong nh©n d©n. C«ng khai

ho¸ c¸c ho¹t ®éng cña c¬ quan Nhµ n−íc chÝnh lµ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó nh©n d©n

cã th«ng tin ®Çy ®ñ, chÝnh x¸c, cã ®iÒu kiÖn tiÕp cËn vµ biÕt ®−îc c¸n bé nhµ

n−íc ®−îc d©n cö cã xøng ®¸ng víi sù uû quyÒn vµ tin t−ëng cña d©n hay kh«ng.

ChØ trªn c¬ së nhËn thøc “biÕt”, d©n míi cã thÓ “bµn” trong qu¸ tr×nh

tham gia ra quyÕt ®Þnh, “lµm”, “kiÓm tra, gi¸m s¸t” víi t− c¸ch lµ chñ thÓ

quyÒn lùc. ®ång thêi trong qu¸ tr×nh ®ã cÇn chèng tù do v« chÝnh phñ, chèng

côc bé bÌ ph¸i.

CÇn n©ng cao ý thøc ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc cña ng−êi thi hµnh c«ng vô,

kh¾c phôc chñ nghÜa kinh nghiÖm vµ sù tuú tiÖn trong hÖ thèng qu¶n lý x· héi,

chèng quan liªu, ®éc tµi. D©n chñ kh«ng chØ lµ vÊn ®Ò cña v¨n ho¸ ph¸p luËt,

314

mµ cßn lµ v¨n ho¸, ®¹o ®øc cña ng−êi thi hµnh c«ng vô. CÇn n©ng cao trÝ tuÖ,

b¶n lÜnh chÝnh trÞ vµ v¨n ho¸ øng xö khi lµm viÖc trùc tiÕp víi nh©n d©n.

Kinh tÕ thÞ tr−êng kh¬i dËy ®éng lùc, lîi Ých cña ng−êi lao ®éng g¾n

quyÒn së h÷u víi sö dông, quyÒn tù chñ s¸ng t¹o vµ tù chÞu tr¸ch nhiÖm, ph¹m

vi ho¹t ®éng, giao tiÕp, tiÕp nhËn vµ giao l−u th«ng tin ngµy cµng më réng,

tÝnh thùc tiÔn trong quÇn chóng ngµy cµng n©ng cao…v× thÕ nhËn thøc vµ tr×nh

®é d©n trÝ cã b−íc ph¸t triÓn míi. Mçi lêi nãi, viÖc lµm cña ®¶ng viªn, c¸n bé

®Òu t¸c ®éng, ¶nh h−ëng ®Õn nh©n d©n. Trong khi ®ã, tr×nh ®é nhËn thøc vÒ

d©n chñ còng nh− viÖc t«n träng vµ thùc thi d©n chñ cña bé phËn c¸n bé l·nh

®¹o c¬ quan nhµ n−íc cßn nhiÒu h¹n chÕ. V¨n ho¸ ph¸p luËt, chÝnh trÞ cña c¸n

bé l·nh ®¹o vµ toµn x· héi cßn h¹n chÕ lµm c¶n trë kh«ng nhá viÖc ®¶m b¶o

hiÖu qu¶ d©n chñ vµ quyÒn d©n chñ cña nh©n d©n. Nh− vËy, d©n chñ kh«ng chØ

lµ vÊn ®Ò cña v¨n ho¸ ph¸p luËt, mµ quan träng ph¶i coi lµ cña v¨n ho¸ ®¹o

®øc. TÝnh chÊt ®éc quyÒn, tÝnh gia tr−ëng b¾t nguån tõ quan hÖ ®¹o ®øc chø

kh«ng ph¶i tõ quan hÖ ph¸p luËt. ë n−íc ta hiÖn nay, v¨n ho¸ ®¹o ®øc ®ang

næi cém xung quanh c¸c vÊn ®Ò qu¶n lý x· héi, vÊn ®Ò tham nhòng, vÊn ®Ò tµi

vµ ®øc. §Êu tranh chèng tham nhòng, lµm trong s¹ch bé m¸y nhµ n−íc ph¶i

®−îc thùc hiÖn quyÕt liÖt, c−¬ng quyÕt. Nh÷ng kÎ tham nhòng lµ nh÷ng ng−êi

trong bé m¸y Nhµ n−íc, n¾m tµi s¶n cña Nhµ n−íc, tËp thÓ, cã chøc quyÒn dùa

vµo chøc quyÒn, vÞ trÝ c«ng t¸c ®Ó tham nhòng ®· trë thµnh vÊn n¹n quèc gia.

NhiÒu tr−êng hîp bÞ ph¸t hiÖn nh−ng chËm xö lý, xö lý kh«ng nghiªm, ng−êi

tè c¸o bÞ hµnh hung trï dËp ®ang g©y bÊt b×nh trong x· héi. “ C¸i khiÕn ng−êi

ta kh«ng yªn t©m, thËm trÝ phÉn né, chÝnh lµ t×nh tr¹ng thiÕu c«ng b»ng, thang

gi¸ trÞ x¸c ®Þnh vÞ trÝ con ng−êi trong sù ph¸t triÓn x· héi bÞ ®¶o lén theo

h−íng kh«ng lµnh m¹nh. ViÖc kh¾c phôc t×nh tr¹ng ®ã ®ßi hái ph¶i x¸c ®Þnh

®óng quyÒn vµ tr¸ch nhiÖm, cèng hiÕn vµ h−ëng thô, trõng trÞ tho¶ ®¸ng nh÷ng

kÎ tho¸i ho¸ l¹m dông quyÒn lùc…Kh«ng nh− vËy, bÇu kh«ng khÝ d©n chñ,

1 Xem: TrÇn Ngäc Quang - L−u BÝch Thu. TiÕp tôc ®æi míi hÖ thèng chÝnh trÞ nh»m ph¸t huy h¬n n÷a

quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n. T¹p chÝ TriÕt häc, sè3 ( 91 ), th¸ng 6 -1996.

®¹o ®øc x· héi sÏ suy gi¶m…” 1

315

C¸n bé, ®¶ng viªn ph¶i lu«n rÌn luyÖn phÈm h¹nh, n©ng cao trÝ tuÖ víi

b¶n lÜnh chÝnh trÞ vµ v¨n ho¸ øng xö, cã th¸i ®é øng xö ®óng mùc khi lµm viÖc

trùc tiÕp víi nh©n d©n. §¶ng viªn, c¸n bé trong c¸c c¬ quan §¶ng, Nhµ n−íc

cßn cÇn ph¶i am hiÓu luËt ph¸p, cã trÝ tuÖ, häc vÊn ngang tÇm víi yªu cÇu

nhiÖm vô c¸ch m¹ng thêi kú míi - thêi kú më cöa héi nhËp, c«ng nghiÖp ho¸ -

hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc, kinh tÕ trÝ thøc ngµy cµng cã vai trß to lín, quan hÖ

quèc tÕ phøc t¹p…®Ó gi÷ v÷ng lËp tr−êng chÝnh trÞ, ®¸nh gi¸, xö lý ®óng c¸c

t×nh huèng kinh tÕ - x· héi; ®Êu tranh víi nh÷ng hiÖn t−îng suy tho¸i, biÕn

chÊt, tham nhòng. Häc tËp ph¶i lµ nghÜa vô b¾t buéc ®èi víi ®¶ng viªn, c¸n bé

vµ ph¶i ®−îc quy ®Þnh thµnh chÕ ®é. §¶ng viªn gi÷ chøc vô cµng cao, ë nh÷ng

vÞ trÝ cµng quan träng th× cµng ph¶i häc tËp mét c¸ch thùc sù nghiªm tóc (chø

kh«ng h×nh thøc, kh«ng tiªu cùc trong häc tËp ), ph¶i rÌn luyÖn thùc sù. C¸c

cÊp bé §¶ng, chÝnh quyÒn ph¶i t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸n bé, ®¶ng viªn cña m×nh

tù häc vµ ®−îc ®i häc, båi d−ìng n©ng cao kiÕn thøc chÝnh trÞ, v¨n ho¸, khoa

häc, kü thuËt, chuyªn m«n nghiÖp vô, qu¶n lý (d−íi nhiÒu h×nh thøc kh¸c

nhau nh− ng¾n h¹n, dµi h¹n; chÝnh quy, t¹i chøc; trong n−íc, ngoµi n−íc…).

Gi¶i ph¸p vÒ hoµn thiÖn c¸c thiÕt chÕ thùc thi quyÒn lµm chñ cña nh©n

d©n, gi¶i quyÕt tèt mèi quan hÖ d©n chñ ®¹i diÖn vµ d©n chñ trùc tiÕp.

D©n chñ trùc tiÕp sÏ tranh thñ vµ ph¸t huy ®−îc trÝ tuÖ, tµi lùc, vËt lùc

cña nh©n d©n trong gi¶i quyÕt nh÷ng c«ng viÖc chung cña céng ®ång kh¾c

phôc thãi quen thô ®éng û l¹i, tr«ng trê vµo ng−êi kh¸c, vµo nhµ n−íc t¹o nªn

c¬ chÕ ®èi träng, kiÓm tra, gi¸m s¸t ®èi víi h×nh thøc d©n chñ ®¹i diÖn, víi bé

m¸y nhµ n−íc, víi c¸c ®¹i biÓu d©n cö, c¸n bé, c«ng chøc, viªn chøc nhµ

n−íc, gi¶m bít ®−îc sù tuú tiÖn, léng quyÒn, tÖ quan liªu, tr× trÖ, tham nhòng;

lµ kªnh th«ng tin ph¶n håi nhanh, nh¹y vÒ tÝnh hiÖu qu¶, hiÖu lùc cña c¸c

®−êng lèi, chñ tr−¬ng, cña §¶ng, chÝnh s¸ch cña Nhµ n−íc ®Ó kÞp thêi kiÓm

nghiÖm, ®iÒu chØnh cho phï hîp víi yªu cÇu thùc tiÔn trªn c¬ së ®ã t¨ng

c−êng mèi quan hÖ víi nh©n d©n, kh¾c phôc ®−îc t×nh tr¹ng xa rêi thùc tÕ, chñ

quan duy ý chÝ.

316

Mçi h×nh thøc d©n chñ, d©n chñ ®¹i diÖn vµ trùc tiÕp, cã vÞ trÝ, vai trß

kh¸c nhau trong viÖc thùc thi quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n nªn cÇn kÕt hîp sö

dông c¶ hai h×nh thøc bæ xung cho nhau ®Ó mçi h×nh thøc ®Òu ph¸t huy tÝnh

tÝch cùc cña m×nh1. Ph¸t huy quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n ®i ®«i víi t¨ng

c−êng kû c−¬ng, ph¸p chÕ. HiÖn nay, quan hÖ gi÷a d©n chñ víi kû c−¬ng phÐp

n−íc ®ang lµ vÊn ®Ò næi cém, lµ vÊn ®Ò khã kh·n cÇn xö lý ®óng ®¾n. Trong

thùc tÕ khi th× c¸n bé quan liªu, cöa quyÒn; khi th× bu«ng láng kû c−¬ng ph¸p

luËt; cã khi l¹i thiÕu c¶ ®©n chñ lÉn kû c−¬ng…V× vËy cÇn hoµn thiÖn c¸c thiÕt

chÕ thùc thi quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n.

Mét lµ, Nhµ n−íc cÇn ®−îc x©y dùng theo ®óng nguyªn t¾c cña d©n, do

d©n, v× d©n. Nhµ n−íc do d©n lËp ra, nh©n d©n kiÓm so¸t Nhµ n−íc vµ cã quyÒn

tá tÝn nhiÖm ®èi víi nhµ n−íc, c¸c c¬ quan vµ viªn chøc nhµ n−íc. Nhµ n−íc t¹o

®iÒu kiÖn ®Ó nh©n d©n tham gia vµo viÖc gi¶i quyÕt mäi c«ng viÖc cña Nhµ n−íc

vµ x· héi cã liªn quan ®Õn cuéc sèng cña ng−êi d©n. Nhµ n−íc ®¶m ®−¬ng

tr¸ch nhiÖm lµ ng−êi ®Þnh h−íng vµ khëi x−íng nh÷ng t− t−ëng, nh÷ng c«ng

viÖc lín, t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó d©n tù lo, cßn Nhµ n−íc th× b¶o vÖ

d©n; Nhµ n−íc t¹o ra m«i tr−êng ph¸p lý vµ m«i tr−êng x· héi lµnh m¹nh, an

toµn cho cuéc sèng cña d©n. Mäi chñ tr−¬ng vµ chÝnh s¸ch cña Nhµ n−íc ph¶i

xuÊt ph¸t tõ lîi Ých chung cña nh©n d©n vµ ®Æt d−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng.

Trong giai ®o¹n hiÖn nay, ®Ó n©ng cao hiÖu qu¶ qu¶n lý cña nhµ n−íc vµ

ph¸t huy quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n cÇn ®Èy m¹nh h¬n n÷a x©y dùng nhµ

n−íc ph¸p quyÒn, x©y dùng c¬ chÕ vµ hÖ thèng ph¸p luËt ®¶m b¶o cã thÓ kiÓm

so¸t quyÒn lùc vµ viÖc thùc thi quyÒn lùc nhµ n−íc tõ phÝa nh©n d©n vµ toµn thÓ

x· héi, ®¶m b¶o Nhµ n−íc qu¶n lý x· héi b»ng ph¸p luËt, mäi ng−êi d©n vµ c¬

quan nhµ n−íc ®Òu b×nh ®¼ng tr−íc ph¸p luËt. Trong qu¸ tr×nh ®æi míi, chóng

ta ®· cã nhiÒu cè g¾ng trong viÖc ban hµnh c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt nh−ng luËt

1 Xem: NguyÔn ThÞ Vi. Më réng ph¸t huy ®©n chñ trùc tiÕp ë n−íc ta hiÖn nay. T¹p chÝ Céng s¶n sè

24 ( 12 - 2000 ) tr. 28 - 29.

ph¸p vÉn ch−a ®ñ, ch−a ®ång bé, nhiÒu v¨n b¶n ph¸p luËt cßn chång chÐo, chÕ

317

−íc lÉn nhau. CÇn ph©n ®Þnh râ h¬n quyÒn luËt ph¸p, lËp quy; n©ng cao n¨ng

lùc lËp ph¸p cña ®¹i biÓu Quèc héi, n¨ng lùc thÈm tra c¸c dù ¸n luËt…

Mäi hiÖn t−îng vi ph¹m ph¸p luËt ®Òu ph¶i bÞ xö lý nghiªm minh, nhÊt

lµ ®èi víi c¸n bé, c«ng chøc c¸c c¬ quan cã tr¸ch nhiÖm thi hµnh vµ b¶o vÖ

ph¸p luËt lîi dông chøc quyÒn lµm tr¸i ph¸p luËt.

CÇn tiÕp tôc c¶i c¸ch nÒn hµnh chÝnh quèc gia c¶ trong thÓ chÕ, bé m¸y

vµ c«ng t¸c c¸n bé, c«ng chøc hµnh chÝnh. Hoµn thiÖn thÓ chÕ qu¶n lý b»ng

ph¸p luËt, ph©n cÊp qu¶n lý râ rµng, rµnh m¹ch; chøc n¨ng cña c¸c c¬ quan

nhµ n−íc cÇn ®−îc c«ng khai ho¸; kiÖn toµn bé m¸y chÝnh quyÒn c¬ së. X©y

dùng ®éi ngò c«ng chøc cã chuyªn m«n, kü n¨ng nghiÖp vô, cã tinh thÇn tr¸ch

nhiÖm, c«ng t©m, tËn tuþ víi c«ng viÖc. T¨ng c−êng d©n chñ c¬ së, tiÕp tôc

thùc hiÖn réng kh¾p m« h×nh “ mét cöa” trong qu¶n lý hµnh chÝnh cña cÊp

chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng theo nguyªn t¾c “ d©n biÕt, d©n bµn, d©n lµm, d©n

kiÓm tra” nh÷ng c«ng viÖc liªn quan ®Õn lîi Ých cña d©n: tõ viÖc nhá ®Õn viÖc

lín, c«ng viÖc riªng hay viÖc chung cña céng ®ång, khiÕu n¹i, tè c¸o cña c«ng

d©n, hå s¬ ®Êt ®ai, gi¶i quyÕt c«ng viÖc theo ®óng hÑn, niªm yÕt c«ng khai vÒ

c¸c kho¶n thu chi, lÖ phÝ, ng©n s¸ch…

Hai lµ, tiÕp tôc thùc hiÖn c«ng b»ng x· héi trong lÜnh vùc kinh tÕ. CÇn

tiÕp tôc th¸o gì nh÷ng vÊn ®Ò vÒ tÝnh d©n chñ trong kinh doanh cña c¸c thµnh

phÇn kinh tÕ, chèng t×nh tr¹ng doanh nghiÖp nhµ n−íc lîi dông biÕn ®éc

quyÒn nhµ n−íc trong mét sè lÜnh träng yÕu thµnh ®éc quyÒn doanh nghiÖp,

cÇn cã chÝnh s¸ch h÷u hiÖu g¾n nghÜa vô, quyÒn lîi vµ tr¸ch nhiÖm ph¸p lý

cña c¸n bé doanh nghiÖp víi vËn mÖnh cña doanh nghiÖp. C¸n bé doanh

nghiÖp kh«ng thÓ kh«ng biÕt vµ kh«ng thÓ kh«ng chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ nh÷ng

diÔn biÕn tiªu cùc trong doanh nghiÖp mµ ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm x¸c ®¸ng

tr−íc ph¸p luËt. CÇn x©y dùng chÝnh s¸ch phï hîp ®Ó l«i cuèn nh©n d©n lao

1 Xem: ThS. Ph¹m B¸ Sanh: C«ng b»ng x· héi trong ho¹t ®éng th−¬ng maÞ ë n−íc ta hiÖn nay. T¹p

chÝ Gi¸o dôc lý luËn sè 3 - 2002, tr. 45.

®éng tham gia tÝch cùc chèng tiªu cùc kinh tÕ1.

318

Ba lµ, thùc hiÖn chÕ ®é “ tù qu¶n”, ®¶m b¶o cho nh©n d©n ®−îc lµm chñ

vµ cã quyÒn quyÕt ®Þnh trùc tiÕp ®èi víi nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn cuéc sèng

hµng ngµy cña nh©n d©n ë c¬ së. T¨ng c−êng vai trß cña c¸c tæ chøc ®oµn thÓ.

Chèng t×nh tr¹ng côc bé ®Þa ph−¬ng.

C¸c lÜnh vùc an ninh - trËt tù, an toµn x· héi; xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo;

phßng chèng c¸c tÖ n¹n x· héi; vÖ sinh phßng dÞch; b¶o vÖ m«i tr−êng; x©y

dùng gia ®×nh v¨n ho¸, lµng v¨n ho¸, khèi phè v¨n ho¸; gi¶i quyÕt nh÷ng m©u

thuÉn trong néi bé nh©n d©n…tèt nhÊt ®−îc gi¶i quyÕt b»ng c¸c h×nh thøc tù

qu¶n, tù nguyÖn. CÊp uû §¶ng, chÝnh quyÒn, MÆt trËn vµ c¸c ®oµn thÓ nh©n

d©n cã nhiÖm vô h−íng dÉn x©y dùng c¸c quy −íc, h−¬ng −íc nh»m ph¸t huy

ý thøc “ tù qu¶n” cña nh©n d©n trªn c¬ së HiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt. ë lµng x·,

nh©n d©n ta ®· cã truyÒn thèng tù qu¶n, nhiÒu vÊn ®Ò quan träng trong ®êi

sèng hµng ngµy ®−îc gi¶i quyÕt theo tËp qu¸n, ®· ®−îc ghi chÐp thµnh c¸c

®iÒu kho¶n trong h−¬ng −íc, kho¸n −íc, cÇn ph¶i ®−îc ph¸t huy. Thùc tÕ cho

thÊy, ë ®©u ph¸t huy ®−îc tÝnh d©n chñ ®ã trong tæ chøc, x©y dùng kinh tÕ -

v¨n ho¸, x· héi, víi sù tham gia bµn b¹c, ®ãng gãp tù nguyÖn, kiÓm tra, gi¸m

s¸t cña n«ng d©n th× kinh tÕ - x· héi ph¸t triÓn æn ®Þnh, cßn ng−îc l¹i th× hËu

qu¶ hÕt søc nÆng nÒ. ¤ng cha ta tr−íc ®©y ®· kh¼ng ®Þnh: lµng ®i ®«i víi n−íc,

n−íc lÊy lµng lµm nÒn t¶ng, lÊy d©n lµm gèc, tinh thÇn cè kÕt d©n c− trong

céng ®ång lµng t¹o nªn søc m¹nh cho d©n téc. V¨n ho¸ lµng ®· tõng v÷ng

vµng tr−íc mäi thö th¸ch lÞch sö. ý thøc gia téc, tæ t«ng ®· cét chÆt c¸c thµnh

viªn cã chung huyÕt thèng. Nh÷ng phong tôc ®Ñp, nh÷ng tËp qu¸n l©u ®êi cña

n«ng th«n lµ yÕu tè néi sinh cña v¨n ho¸ truyÒn thèng, mçi gia ®×nh lµ mét

tiÒm Èn cña søc m¹nh néi sinh. §ã lµ nh÷ng gi¸ trÞ kh«ng thÓ thiÕu trong viÖc

x©y dùng nÒn d©n chñ hiÖn nay.

§ång thêi tÝnh côc bé ®Þa ph−¬ng, côc bé dßng hä còng lµ mét th¸i cùc

®èi lËp, kh¸c xa víi nguyªn t¾c tËp trung d©n chñ nªn cÇn chèng mäi hiÖn

t−îng côc bé ®Þa ph−¬ng, côc bé dßng hä.

§èi víi c¸c tÖ n¹n x· héi xÈy ra trªn ®Þa bµn nh− cê b¹c, sè ®Ò, nghiÖn

hót, m¹i d©m, ma tuý, trém c¾p, g©y rèi…nªn häp d©n trong tõng khu vùc ®Ó

319

phª b×nh, gi¸o dôc, ®Êu tranh víi nh÷ng thµnh phÇn vi ph¹m nghiªm träng khã

c¶i t¹o. NÕu vi ph¹m qu¸ nhiÒu lÇn, kh«ng hèi c¶i míi dïng ®Õn biÖn ph¸p

hµnh chÝnh. §èi víi nh÷ng hµnh vi bu«n lËu, lµm ¨n bÊt chÝnh, trèn

thuÕ…còng ph¶i dùa vµo d©n ®Ó ph¸t hiÖn, xö lý, ®ång thêi chÝnh quyÒn ph¶i

cã biÖn ph¸p b¶o vÖ an toµn cho nh÷ng ng−êi m¹nh d¹n tè gi¸c c¸c hµnh vi sai

tr¸i; cã phÇn th−ëng ®Ých ®¸ng cho nh÷ng ng−êi cã c«ng lín; khen th−ëng kÞp

thêi ®Ó ®éng viªn ng−êi cã c«ng vµ tuyªn truyÒn, nªu g−¬ng trong quÇn

chóng, Nhµ n−íc cÇn cã c¸c h×nh thøc tæ chøc, ph−¬ng thøc linh ho¹t phèi hîp

víi c¸c ®oµn thÓ nh©n d©n sÏ huy ®éng ®−îc nguån søc m¹nh to lín cña nh©n

d©n phôc vô nhiÖm vô x©y dùng vµ b¶o vÖ Tæ quèc. Trong khi kh¾c phôc xu

h−íng hµnh chÝnh ho¸ c¸c ®oµn thÓ, cÇn t×m tßi vµ chÝnh thøc ho¸ c¬ chÕ tham

gia cña c¸c ®oµn thÓ vµo c«ng viÖc nhµ n−íc, gi¸m s¸t ho¹t ®éng cña c¬ quan,

nh©n viªn nhµ n−íc mµ c¸c v¨n kiÖn cña ®¶ng ®· x¸c ®Þnh, HiÕn ph¸p ®·

kh¼ng ®Þnh nguyªn t¾c chung.

Bèn lµ, t¨ng c−êng quyÒn kiÓm tra, gi¸m s¸t, ph¶n biÖn cña nh©n d©n

víi c¸c ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan nhµ n−íc, c¸c ®¹i biÓu d©n cö, c¸n bé, c«ng

chøc, viªn chøc nhµ n−íc.

Hoµn thiÖn tæ chøc, quy chÕ ho¹t ®éng cña thanh tra nh©n d©n.

T¨ng c−êng c«ng t¸c thanh tra, kiÓm tra, gi¸m s¸t do c¸c c¬ quan nhµ

n−íc thùc hiÖn theo thÈm quyÒn ®ång thêi phèi hîp chÆt chÏ víi thanh tra,

kiÓm tra, gi¸m s¸t cña nh©n d©n.

TiÕp tôc t×m tßi ph−¬ng thøc vµ thùc hiÖn tèt sù ph¶n biÖn x· héi nh»m

tranh thñ vµ ph¸t huy n¨ng lùc trÝ tuÖ cña toµn x· héi.

T¨ng c−êng vai trß l·nh ®¹o cña §¶ng lµ mét gi¶i ph¸p quan träng

mang tÝnh quyÕt ®Þnh.

T¹i §¹i héi lÇn thø VII, §¶ng ta kh¼ng ®Þnh: “ Chóng ta kh¼ng ®Þnh

tiÕp tôc ph¸t huy ngµy cµng s©u réng nÒn d©n chñ x· héi chñ nghÜa, nh−ng ®Ó

ph¸t huy d©n chñ ®óng h−íng vµ ®¹t kÕt qu¶ th× qu¸ tr×nh ®ã ph¶i ®−îc l·nh

®¹o tèt, cã b−íc ®i v÷ng ch¾c phï hîp víi t×nh h×nh chÝnh trÞ, x· héi nãi

320

chung... Ch¹y theo nh÷ng ®ßi hái d©n chñ cùc ®oan, thùc hiÖn d©n chñ mµ

kh«ng g¾n liÒn víi kû luËt, kû c−¬ng hoÆc kh«ng tÝnh to¸n ®Çy ®ñ ®Õn t×nh

h×nh chÝnh trÞ, x· héi, th× mäi ý ®Þnh tèt ®Ñp vÒ ph¸t huy d©n chñ kh«ng thÓ

thùc hiÖn thµnh c«ng, ng−îc l¹i sÏ ®−a ®Õn nh÷ng hËu qu¶ lµm tæn h¹i lîi Ých

cña nh©n d©n” NhËn ®Þnh nµy cña §¶ng ta vÉn cßn phï hîp víi t×nh h×nh hiÖn nay.

Theo tinh thÇn ®ã, tr−íc hÕt d¶ng viªn vµ c¸c tæ chøc ®¶ng ph¶i g−¬ng

mÉu tu©n thñ ph¸p luËt, ®Æt m×nh d−íi sù gi¸m s¸t cña ph¸p luËt, l·nh ®¹o c¸c

cÊp c¸c ngµnh thùc thi ph¸p luËt, ph¶i cã c¬ chÕ h÷u hiÖu ®Ó nh©n d©n gi¸m

s¸t ho¹t ®éng cña §¶ng vµ ®¶ng viªn.

Mäi chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch cña §¶ng ph¶i ph¶n ¸nh ®óng nhu cÇu cña

nh©n d©n vµ ®−îc thÓ chÕ hãa thµnh HiÕn ph¸p, ph¸p luËt. §¶ng ph¶i lµ tÊm

g−¬ng vÒ d©n chñ, l·nh ®¹o theo nguyªn t¾c tËp trung d©n chñ, tu©n thñ HiÕn

ph¸p vµ luËt ph¸p, d©n chñ ngay trong sinh ho¹t néi bé.

ChØ cã sù l·nh ®¹o ®óng ®¾n cña §¶ng, cïng víi mét hÖ thèng ph¸p luËt

®Çy ®ñ, khoa häc, Nhµ n−íc míi ph¸t huy ®−îc hiÖu lùc qu¶n lý, nh©n d©n

míi thùc hiÖn ®−îc quyÒn lµm chñ cña m×nh.

321

THỰC TRẠNG CHỈ SỐ PHÁT TRIỂN CON NGƯỜI, NHÂN CÁCH CON NGƯỜI VIỆT NAM HIỆN NAY VỚI

NHỮNG GIÁ TRỊ TRUYỀN THỐNG VÀ HIỆN ĐẠI

TS. Lª ThÞ Thuû1

1. Về chỉ số phát triển con người

Chỉ số phát triển con người (Human Development Index - HDI) là chỉ số so

sánh, định lượng về mức thu nhập, tỷ lệ biết chữ, tuổi thọ và một số nhân tố

khác của các quốc gia trên thế giới. HDI giúp tạo ra một cái nhìn tổng quát về

sự phát triển của một quốc gia. Chỉ số này được phát triển bởi một kinh tế gia

người Pakistan là Mahbub ul Haq vào năm 1990.

Phát triển con người chính là, và phải là, sự phát triển mang tính

nhân văn. Đó là sự phát triển vì con người, của con người và do con người.

Quan điểm phát triển con người nhằm mục tiêu mở rộng cơ hội lựa chọn cho người dân và tạo điều kiện để họ thực hiện sự lựa chọn đó (có nghĩa là sự tự do). Những lựa chọn quan trọng nhất là được sống lâu và khỏe mạnh, được học hành và có được một cuộc sống ấm no.

Năm đặc trưng của quan điểm phát triển con người là:

1. Con người là trung tâm của sự phát triển.

2. Con người vừa là phương tiện vừa là mục tiêu của phát triển.

3. Việc nâng cao vị thế của người dân(bao hàm cả sự hưởng thụ và cống hiến).

1 TiÕn sü TriÕt häc, Gi¶ng viªn chÝnh, Phã Tr−ëng Khoa TriÕt häc, Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh

Khu vùc I, Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Quèc gia Hå ChÝ Minh.

4. Chú trọng việc tạo lập sự bình đẳng cho mọi người dân về mọi mặt: tôn giáo, dân tộc, giới tính, quốc tịch...

322

5. Tạo cơ hội lựa chọn tốt nhất cho người dân về: kinh tế, chính trị, xã hội, văn hóa…

HDI là một thước đo tổng quát về phát triển con người. Nó đo thành tựu

trung bình của một quốc gia theo ba tiêu chí sau:

1. Sức khỏe: Một cuộc sống dài lâu và khỏe mạnh, đo bằng tuổi thọ

trung bình.

2. Tri thức: Được đo bằng tỉ lệ số người lớn biết chữ và tỉ lệ nhập học

các cấp giáo dục (tiểu học, trung học, đại học).

3. Thu nhập: Mức sống đo bằng GDP bình quân đầu người.

HDI là số trung bình cộng của các số sau:

Chỉ số tuổi thọ trung bình

Chỉ số học vấn

2/3 tỉ lệ số người lớn biết chữ cộng với 1/3 số học sinh tuyển vào chia

số học sinh trong cả nước.

Chỉ số GDP bình quân đầu người

(GDP tính theo phương pháp sức mua tương đương qui ra dollar Mỹ):

Theo Báo cáo Phát triển con người kể từ năm 1985 đến nay, chỉ số phát

triển con người của Việt Nam đã tăng lên đáng kể, từ 0,583 năm 1985 lên

0,691 trong thời gian gần đây, điều đó phản ánh những thành tựu đạt được

trong các lĩnh vực phát triển con người như mức sống, y tế và giáo dục. Năm

2004, chỉ số phát triển con người (HDI) của Việt Nam tiếp tục được cải thiện,

từ 0,686 năm 2003 lên 0,691 năm 2004. Với chỉ số trên, Việt Nam duy trì vị

323

trí xếp hạng về phát triển con người ở mức trung bình là 112 trong tổng số 177 nước được xếp hạng.1

Theo báo cáo này, chỉ số nghèo tổng hợp của Việt Nam được xếp ở vị

trí 41 trong trong số 95 nước đang phát triển có đủ số liệu về chỉ số này. ở

Việt Nam, việc tôn trọng sự đa dạng về dân tộc và văn hóa được quy định

trong Hiến pháp và luật pháp.Việt Nam cam kết mạnh mẽ xoá bỏ khoảng cách

giữa các nhóm dân tộc, công nhận sự cần thiết phải có các biện pháp hỗ trợ

dành riêng cho những nhóm bị thiệt thòi, trong đó có người dân các dân tộc ít

người. Trong các chương trình xoá đói giảm nghèo chính của quốc gia,

chương trình "Hỗ trợ các xã nghèo có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn ở miền núi

và vùng sâu vùng xa" (Chương trình 135) do Uỷ ban Dân tộc và Miền núi chỉ

đạo thực hiện, đã trực tiếp hỗ trợ cho 1.000 xã nghèo nhất ở miền núi và vùng

sâu vùng xa. Với 17,3% đại biểu Quốc hội, các dân tộc ít người hiện nay ở

Việt Nam có tỷ lệ đại diện chính trị cao hơn so với tỷ lệ các dân tộc này trong

dân số (14%). Ở cấp địa phương, mức độ tham gia của họ thấp hơn, song có

xu hướng tăng lên nhờ có Luật bầu cử Đại biểu Hội đồng Nhân dân các cấp

mới sửa đổi.

Tuy nhiên Việt Nam đã đạt tốc độ tăng trưởng kinh tế cao và Chính phủ

đã rất cố gắng, song tỷ lệ nghèo vẫn còn rất cao và dai dẳng trong các nhóm

dân tộc ít người. Các nhóm này chỉ chiếm 14% dân số nhưng lại chiếm tới

30% số người nghèo ở Việt Nam. Để bảo tồn sự đa dạng văn hoá, Việt Nam

cần mở rộng các chương trình giáo dục song ngữ cho các trường mẫu giáo,

tiểu học và các cấp học cao hơn nhằm tăng cường khả năng biết đọc, biết viết

các ngôn ngữ thiếu số chính.

-Theo báo cáo của UNDP, chỉ số phát triển con người của Việt Nam

năm 2005 đứng thứ 108 trong danh sách 177 nước xếp hạng của Liên Hợp

1 Theo Báo cáo của UNDP Năm 2004

Quốc, tăng 4 bậc so với năm 2004.

324

So sánh về thứ hạng chỉ số phát triển con người (HDI), Việt Nam chưa

bằng Singapore, Brunei, Thái Lan hay Malaysia, nhưng với chỉ số HDI đạt

mức 0,704 trong năm nay thì Việt Nam có kết quả phát triển con người liên

tục tăng hằng năm khá cao, (chỉ số này là 0,583 năm 1985 và 0,691 năm

2004). Tuổi thọ trung bình ở Việt Nam từ 68,6 tuổi vào năm 2003 tăng lên 69

tuổi năm 2004, và năm 2005 con số này là 70,5 tuổi.

Mức thu nhập bình quân đầu người tính theo sức mua của Việt Nam

tăng từ 2.300 USD năm 2004 lên 2.490 USD năm 2005. Thống kê của UNDP

cho biết 1USD ở Việt Nam có thể mua được lượng hàng gấp 5 lần ở nước

khác. Do đó, tuy thu nhập bình quân đầu người của Việt Nam thấp hơn nhiều

nước như Nam Phi, Indonesia, Ai Cập, nhưng vị trí của Việt Nam trong bảng

xếp hạng theo chỉ số HDI lại cao hơn.

Theo báo cáo phát triển con người của UNDP, Việt Nam được coi như

một ví dụ thành công tiêu biểu cho nhóm các nước đang phát triển về khả

năng tương tác cân bằng giữa phát triển kinh tế và phát triển con người. Báo

cáo của UNDP nêu rõ tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh giảm mạnh. Với mức tăng

trưởng kinh tế tương đương và mức thu nhập thấp hơn, Việt Nam đã vượt qua

Trung Quốc về giảm tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh.

Trong bức tranh không mấy khả quan về việc thực hiện các mục tiêu

thiên niên kỷ (MDG) mà báo cáo của UNDP đưa ra, Việt Nam vẫn được nhắc

đến như một quốc gia có nhiều bước tiến đáng kể trong quá trình thực hiện

các mục tiêu này. Báo cáo nói rằng những nước có tốc độ tiến tới MDG nhanh

vượt bậc lại thường là các nước có thu nhập thấp.

Báo cáo nhận định rằng, đầu tư vào giáo dục, mở cửa dần dần trong

thương mại, phát triển đồng đều các khu vực kinh tế, đa dạng hóa thị trường

và sự phân chia bình đẳng các nguồn lợi có được từ phát triển kinh tế vào hạ

tầng kinh tế - xã hội là những nguyên nhân chính cho sự thành công trong lĩnh

vực phát triển con người của Việt Nam.

325

Mức thu nhập bình quân đầu người tính theo sức mua của Việt Nam

tăng từ 2.300 USD năm 2004 lên 2.490 USD năm 2005. Thống kê của UNDP

cho biết 1USD ở Việt Nam có thể mua được lượng hàng gấp 5 lần ở nước

khác. Do đó, tuy thu nhập bình quân đầu người của Việt Nam thấp hơn nhiều

nước như Nam Phi, Indonesia, Ai Cập, nhưng vị trí của Việt Nam trong bảng

xếp hạng theo chỉ số HDI lại cao hơn.

Báo cáo nhận định rằng, đầu tư vào giáo dục, mở cửa dần dần trong

thương mại, phát triển đồng đều các khu vực kinh tế, đa dạng hóa thị trường

và sự phân chia bình đẳng các nguồn lợi có được từ phát triển kinh tế vào hạ

tầng kinh tế - xã hội là những nguyên nhân chính cho sự thành công trong lĩnh vực phát triển con người của Việt Nam1.

Báo cáo phát triển con người năm 2007/2008 của LHQ cho thấy, Việt

Nam hiện có chỉ số phát triển con người HDI ở hạng trung bình, với chỉ số là

0,733. So với năm trước, Việt Nam đã tăng 4 bậc từ vị bậc từ vị trí 109 lên vị

trí 105. Tăng 4 bậc trong xếp hạng chỉ số phát triển con người (HDI), Việt

Nam được xếp vào các nước có chỉ số phát triển con người trung bình, và liên

tục được cải thiện gần 20 năm qua. Phát triển kinh tế và đầu tư cho giáo dục

là chìa khóa tạo sự tiến bộ trong HDI về ngắn hạn.

Chỉ số HDI đo tiến bộ trung bình của một nước về phát triển con người.

Chỉ số này được đánh giá dựa theo các tiêu chí cơ bản như giá trị chỉ số phát

triển con người, tuổi thọ, tỉ lệ người lớn biết chữ, giáo dục tiểu học và trung

học, thu nhập GDP tính theo đầu người.

Cùng với chỉ số HDI, các chuyên gia UNDP cũng đưa ra chỉ số đói

nghèo của con người HPI-nhằm tập trung vào tỷ lệ người sống dưới ngưỡng

1 Theo Báo cáo của UNDP Năm 2005

về các phương diện phát triển con người, sống một cuộc sống khỏe mạnh và

326

lâu dài, được tiếp cận giáo dục và mức sống hợp lý. Theo chỉ tiêu này, Việt

Nam xếp thứ 36.

Tuy nhiên, điều quan trọng hơn đối với Việt Nam là từ năm 1990 đến

nay, chỉ số phát triển con người của Việt Nam liên tục tăng.

Vấn đề đáng lo ngại, theo các chuyên gia là, những người thiếu thốn

nhất phải chịu đói nghèo ở nhiều phương diện nhất.

Giải pháp tăng HDI : Phát triển kinh tế, đầu tư giáo dục

Chỉ số HDI không đơn thuần chỉ phản ánh GDP/đầu người, mà mô tả

một bức tranh khá hoàn chỉnh về sự phát triển của một đất nước. Cùng một

mức HDI nhưng thu nhập giữa các nước có sự khác biệt lớn, điển hình là

trường hợp Nam Phi và Việt Nam. Chỉ số HDI hai nước tương đương nhưng

Nam Phi có thu nhập bình quân đầu người gấp hơn 3 lần Việt Nam.

Việt Nam chỉ xếp thứ 122 trong số 177 quốc gia về thu nhập bình quân

đầu người. Tuy nhiên, so với nhiều nước có thu nhập thấp khác, Việt Nam đi

đầu về các chỉ số tuổi thọ, tỉ lệ biết chữ ở người lớn. Xếp hạng tương ứng của

Việt Nam ở hai chỉ số này là 56 và 57.

Trong khi đó, nhìn vào tổng tỉ lệ đi học tiểu học, trung học và đại học,

Việt Nam xếp thứ 121, với 63,9% người trẻ được tiếp cận với giáo dục.

Các chuyên gia của LHQ chỉ rõ, trong các thành tố của HDI, thu nhập

bình quân đầu người và tổng tỉ lệ đi học có thể biến đổi theo những thay đổi

chính sách ngắn hạn.

Phát triển kinh tế, tăng thu nhập cho người dân và đầu tư cho giáo dục

là hai giải pháp có thể làm thay đổi đáng kể chỉ số HDI. Chỉ riêng việc cải

thiện tỉ lệ nhập học của trẻ em và nâng cao dân trí cho người dân sẽ giúp Việt

Nam tăng nhanh chỉ số phát triển con người của mình.

327

Năm 2007, chỉ số phát triển con người của Việt Nam tăng 4 bậc so với

năm trước.Điều đó cho thấy Việt Nam là nước tiến nhanh nhất trong các nước

Đông Nam Á (ASEAN) về phát triển con người (HDI).

nạn giao thông ngày càng gia tăng. Nhìn tổng quan về phát triển con

người Việt Nam, tốc độ tăng trưởng kinh tế cao trong hai thập kỷ qua mang

lại kết quả là tỷ lệ nghèo theo thống kê đã giảm rõ rệt. Tỷ lệ nghèo, theo

chuẩn nghèo quốc tế, đã giảm từ 58% xuống còn 20% trong giai đoạn 1993 -

2004. Tuy nhiên, nhiều hộ gia đình mới chỉ vươn lên khỏi chuẩn nghèo một

chút, và vì vậy vẫn có nguy cơ bị tái nghèo.

Song đi đôi với kết quả tăng trưởng kinh tế là sự gia tăng của tình trạng

bất bình đẳng, đặc biệt là khoảng cách ngày càng rộng hơn về mức thu nhập

giữa nông thôn và thành thị cũng như mức chênh lệch ngày càng lớn xuất

phát từ tình trạng ngăn cách về các mặt địa lý, xã hội, dân tộc và ngôn ngữ.

Ba vùng chiếm hơn hai phần ba người nghèo Việt Nam là: miền núi phía Bắc,

đồng bằng sông Cửu Long và duyên hải Bắc Trung bộ. Các dân tộc thiểu số

mặc dù chỉ chiếm 14% dân số Việt Nam và sống chủ yếu ở các vùng núi xa

xôi, cách trở này nhưng lại có tỷ lệ nghèo quá cao (gần 30% dân nghèo của cả

nước). Khoảng 90% dân nghèo sống ở nông thôn. Dân nghèo nông thôn chủ

yếu tập trung ở những hộ nông dân có ít ruộng đất, phải trông đợi vào nguồn

tín dụng không chính thức với lãi xuất cao, ít được tiếp cận với thị trường

nông sản và không có việc làm ngoài nghề nông. Để tạo ra nhiều việc làm phi

nông nghiệp, đòi hỏi phải tăng cường phát triển mạnh mẽ khu vực kinh tế

ngoài quốc doanh, đồng thời xoá bỏ sự thiên vị, công khai hay ngầm định,

dành cho các doanh nghiệp nhà nước có nhiều vốn là chủ yếu.

Mặc dù GDP theo đầu người chính thức chỉ đạt hơn 638 USD một chút,

song kết quả phát triển con người của Việt Nam là rất khả quan. Điều đó được

thể hiện ở sự gia tăng liên tục của Chỉ số Phát triển con người trong thập kỷ

qua và những tiến bộ đạt được trong lĩnh vực giáo dục, y tế và mức sống ở Việt

328

Nam. Trong tổng số 177 nước được xếp hạng về Chỉ số Phát triển con người

trên thế giới, Việt Nam, từ vị trí 120 năm 1995, đã tiến lên vị trí 105 năm 2007.

Hiện nay, ở Việt Nam, tuổi thọ trung bình là 71, và tỷ lệ biết chữ ở

người lớn (từ 15 tuổi trở lên) là 94%. Tuy nhiên, Việt Nam phải đối mặt với

những vấn đề nghiêm trọng trong lĩnh vực giáo dục và y tế. Tỷ lệ học hết phổ

thông trong số đồng bào dân tộc thiểu số và trẻ em gái vẫn tương đối thấp. Tỷ

lệ suy dinh dưỡng vẫn còn cao, đặc biệt ở trẻ em dưới 5 tuổi với 33% số trẻ

em trong độ tuổi này bị thiếu cân. Việt Nam còn phải đối mặt với một số căn

bệnh cũ tái phát và mới xuất hiện như bệnh lao và HIV/AIDS kèm theo những

căn bệnh là kết quả điển hình của lối sống mới và số vụ tai

2. Mét sè ®Æc ®iÓm nh©n c¸ch con ng−êi ViÖt Nam hiÖn nay.

Ph©n tÝch nh÷ng nh©n tè kinh tÕ, x· héi vµ thùc tr¹ng nh©n c¸ch ë n−íc

ta hiÖn nay cho thÊy: Sù nghiÖp ®æi míi ®Êt n−íc lµm biÕn ®æi hiÖn thùc x·

héi, lµ c¬ së biÕn ®æi vÒ ®¹o ®øc vµ nh©n c¸ch. Lµ mét thµnh phÇn cña nh©n

c¸ch, h¬n n÷a, lµ nÒn t¶ng cña nh©n c¸ch, mäi biÕn ®æi cña nh©n c¸ch ®ång

thêi lµ biÓu hiÖn sù biÕn ®æi cña®¹o ®øc. MÆt kh¸c, nh÷ng biÕn ®æi vÒ ®¹o ®øc

d−íi t¸c ®éng cña nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x· héi trong thêi k× ®æi míi lµ t¸c

nh©n dÉn tíi sù h×nh thµnh mét sè ®Æc ®iÓm míi cña nh©n c¸ch con ng−êi

ViÖt nam. Theo t¸c gi¶ Ph¹m Hoµng Gia, m« h×nh nh©n c¸ch míi ph¶i lµ sù

phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh c¸c m« h×nh "ng−êi qu©n tö", "con ng−êi tiÓu kû" cña

thêi kú phong kiÕn, mÉu ng−êi "trÝ thøc tù do" thêi Ph¸p thuéc vµ c¸c m« h×nh

"ng−êi c¸n bé c¸ch m¹ng" tõ sau c¸ch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945 ®Õn nay.

Trong m« h×nh nh©n c¸ch míi, «ng ®Æc biÖt nhÊn m¹nh c¸c thuéc tÝnh: c¸

tÝnh, tinh thÇn ®æi míi, s¸ng t¹o, tr×nh ®é v¨n ho¸ ®Ých thùc, tri thøc khoa häc,

nÕp sèng d©n chñ, duy lý nh©n b¶n, søc khoÎ dÎo dai bÒn bØ vµ cã ®Çu ãc qu¶n

1 Phạm Hoàng Gia, (1991) Mô hình nhân cách thanh niên năm 2000, HµNéi, tr 47 - 63.

lý kinh tÕ theo kiÓu míi1 .

329

KÕt hîp sù ph©n tÝch t¸c ®éng hai mÆt cña ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x· héi

trong thêi k× ®æi míi víi viÖc tham kh¶o mét sè kÕt qu¶ ®iÒu tra cña ch−¬ng

tr×nh KX-07 vµ ch−¬ng tr×nh chÝnh s¸ch thÕ hÖ trÎ "M« h×nh nh©n c¸ch thanh

niªn ViÖt Nam nh÷ng n¨m 2000", chóng t«i cho r»ng, nh÷ng ®Æc ®iÓm nh©n

c¸ch cña con ng−êi ViÖt Nam hiÖn nay ®ang ®−îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn,

®¸p øng yªu cÇu cña x· héi hiÖn ®¹i, võa phï hîp víi chiÕn l−îc ph¸t triÓn con

ng−êi ViÖt Nam "môc tiªu vµ ®éng lùc" ph¸t triÓn kinh tÕ , x· héi:

Mét lµ, n¨ng ®éng, linh ho¹t, thÝch øng nhanh víi nh÷ng biÕn ®æi cña

®êi sèng; m¹nh d¹n tù tin, d¸m nghÜ d¸m lµm, d¸m chÊp nhËn rñi ro ®Ó v−¬n

lªn trong sù nghiÖp, biÕt vËn dông søc lùc vµ trÝ tuÖ cña m×nh ®Ó lµm giµu

chÝnh ®¸ng v× lîi Ých cña c¸ nh©n, gia ®×nh vµ x· héi.

Ngµy nay, lîi Ých c¸ nh©n cña ng−êi lao ®éng ®−îc ®Æt ®óng vµo vÞ trÝ

®éng lùc trùc tiÕp cña sù ph¸t triÓn s¶n xuÊt, lµ c¬ së ®Ó thùc hiÖn lîi Ých x·

héi ®· kh¬i dËy nh÷ng n¨ng lùc tiÒm tµng trong mçi c¸ nh©n. Nã ®· t¹o ®iÒu

kiÖn cho c¸ nh©n ph¸t triÓn ý thøc tù chñ, tù lËp, tù c−êng, kh¶ n¨ng øng xö

®éc lËp vµ s¸ng t¹o trong c¸c ho¹t ®éng vµ c¸c mèi quan hÖ víi x· héi, víi

nhãm x· héi - nghÒ nghiÖp, víi tËp thÓ, víi céng ®ång. Tõ nh÷ng con ng−êi

hiÒn lµnh, chÞu th−¬ng, chÞu khã cña x· héi n«ng nghiÖp cæ truyÒn hoÆc con

ng−êi thô ®éng, chØ biÕt chÊp nhËn, thõa hµnh, x¬ cøng trong t− duy cña c¬

chÕ bao cÊp ®· tõng b−íc n¨ng ®éng ho¸, m¹nh d¹n, tù tin, d¸m nghÜ, d¸m

lµm, d¸m v−ît lªn trªn nh÷ng ®Þnh kiÕn, v−ît lªn nh÷ng h¹n chÕ cña truyÒn

thèng, d¸m chÊp nhËn rñi ro trong thö nghiÖm lµm ¨n, thÝch øng mau lÑ víi c¬

chÕ thÞ tr−êng. M« h×nh nh©n c¸ch mµ con ng−êi h−íng tíi h«m nay lµ nh÷ng

nhµ doanh nghiÖp, nhµ qu¶n lý, nhµ khoa häc giái.

Ngµy nay, c¸i thiÖn lín nhÊt lµ thùc hiÖn môc tiªu "D©n giµu, n−íc

m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chủ, v¨n minh". Mäi ho¹t ®éng lao ®éng, häc

tËp, s¶n xuÊt, kinh doanh v× môc ®Ých ®em l¹i sù giµu cã chÝnh ®¸ng cho c¸

nh©n vµ ®ãng gãp h÷u Ých cho x· héi ®−îc x· héi thõa nhËn vÒ mÆt ®¹o ®øc vµ

khuyÕn khÝch. NÕu nh− tr−íc ®©y con ng−êi th−êng quen víi lèi sèng "an bÇn

330

l¹c ®¹o", thanh ®¹m, gi¶n dÞ trong ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp l¹c hËu,

n¨ng suÊt lao ®éng thÊp,th× giê ®©y ®· kh«ng cam chÞu phËn ®ãi nghÌo, quyÕt

trÝ v−¬n lªn lµm giµu b»ng tµi n¨ng vµ søc lùc cña m×nh.

Hai lµ, nç lùc trong c¸c ho¹t ®éng häc tËp, lao ®éng; biÕt tÝnh to¸n

hiÖu qu¶ kinh tÕ, d¸m chÊp nhËn c¹nh tranh vµ cã kh¶ n¨ng tù chÞu tr¸ch

nhiÖm trong c«ng viÖc cña m×nh.

Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, n¨ng lùc toµn diÖn cña con ng−êi ®−îc thö

th¸ch, béc lé vµ ph¸t triÓn. Sù c¹nh tranh ®· lµm cho con ng−êi trë nªn n¨ng

®éng, chñ ®éng. Nã kh¸c xa víi tinh thÇn "thi ®ua" chung chung thêi bao cÊp.

Trong c¹nh tranh, sù th¾ng thÕ nhê cã uy tÝn, cã søc m¹nh tµi n¨ng, trÝ tuÖ,

s¸ng kiÕn, kinh nghiÖm vµ sù nç lùc lao ®éng, thùc sù ®−îc khuyÕn khÝch. Nã

®Ò cao c¸c phÈm chÊt linh ho¹t, chÝnh x¸c, tÝch cùc, do ®ã yÕu tè tri thøc vµ trÝ

tuÖ ngµy cµng cã tÇm quan träng vµ gia t¨ng trong mäi ho¹t ®éng cña ng−êi

lao ®éng. ViÖc øng dông nh÷ng tiÕn bé c«ng nghÖ vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, lµm

t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng ®em l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ cao ®ßi hái ng−êi lao ®éng

kh«ng chØ cã phÈm chÊt cÇn cï, chÞu khã mµ cÇn ph¶i cã mét tr×nh ®é ®µo t¹o

nghÒ nghiÖp, sù thµnh th¹o chuyªn m«n, nghiÖp vô, tÝnh linh ho¹t, chÝnh x¸c.

T¸c phong lÒ mÒ, tuú tiÖn kh«ng thÓ phï hîp víi lèi sèng c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i.

Con ng−êi ViÖt Nam hiÖn nay, nhÊt lµ thanh niªn, ®· ý thøc mét c¸ch

s©u s¾c tÇm quan träng cña tri thøc trong lËp th©n, lËp nghiÖp. Tri thøc, tr×nh

®é n¨ng lùc cña con ng−êi ®ang trë thµnh tµi s¶n, søc m¹nh cña mçi c¸ nh©n

vµ x· héi, lµ n¨ng lùc c¹nh tranh trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, trong sù héi

nhËp víi céng ®ång quèc tÕ vµ khu vùc. Nã trë thµnh tiªu chÝ quan träng ®Ó

®¸nh gi¸ con ng−êi, lµ th−íc ®o tr×nh ®é ph¸t triÓn nh©n c¸ch. V× vËy, "Tinh

thÇn h¨ng say trong lao ®éng häc tËp" ®ang thay cho th¸i ®é "trung b×nh chñ

nghÜa", v« th−ëng v« ph¹t tr−íc kia.

Do lîi Ých thiÕt th©n cña chñ thÓ g¾n liÒn víi hiÖu qu¶ c«ng viÖc, mçi

con ng−êi, mçi gia ®×nh, mçi ®¬n vÞ s¶n xuÊt vµ kinh doanh ®Òu ph¶i tù chÞu

tr¸ch nhiÖm trong c«ng viÖc cña m×nh. Mäi ng−êi ®Òu ph¶i quan t©m ®Õn kÕt

331

qu¶ cuèi cïng trong ho¹t ®éng cña m×nh trªn c¶ lÜnh vùc ho¹t ®éng s¶n xuÊt,

kinh doanh vµ c¸c lÜnh vùc kh¸c. V× vËy, quan t©m vµ biÕt tÝnh to¸n ®Õn hiÖu

qu¶ kinh tÕ, trë thµnh ®Æc ®iÓm næi bËt cña nh©n c¸ch con ng−êi ViÖt Nam

hiÖn nay. Mäi h−ëng thô vµ ®·i ngé ®Òu dùa trªn tµi n¨ng vµ cèng hiÕn, ®·

kh¾c phôc tÝnh thô ®éng, û l¹i, ch©y l−êi, cµo b»ng mäi cèng hiÕn vµ tµi n¨ng,

h×nh thµnh nhu cÇu v−¬n lªn chiÕm lÜnh ®−îc c¸i míi, lµm ®−îc c¸i g× thùc sù

cã ý nghÜa ®èi víi sù tiÕn bé cña con ng−êi vµ x· héi.

Ba lµ, cã nhu cÇu vËt chÊt vµ tinh thÇn lµnh m¹nh, phong phó, lèi sèng

v¨n ho¸, t×nh nghÜa, yªu lao ®éng, cã tr¸ch nhiÖm, g¾n bã víi quª h−¬ng vµ

gia ®×nh.

Tõ chç chØ ®Ò cao gi¸ trÞ tinh thÇn, ®¹o ®øc, lÔ nghÜa vµ xem nhÑ c¸c gi¸

trÞ vËt chÊt trong ®êi sèng, trong øng xö, trong sinh ho¹t x· héi vµ trong mèi

quan hÖ gi÷a c¸ nh©n víi céng ®ång: "Lêi chµo cao h¬n m©m cç"; "MiÕng

trÇu kh«ng ®Ñp mµ ®Ñp bëi tay ng−êi b−ng"; "Mét tr¨m ®ång tiÒn c«ng kh«ng

b»ng mét ®ång tiÒn th−ëng"... con ng−êi ViÖt Nam hiÖn nay kh«ng chØ coi

träng nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn mµ cßn ®¸nh gi¸ cao nh÷ng gi¸ trÞ vËt chÊt. Nhu

cÇu vËt chÊt vµ tinh thÇn cña c¸ nh©n ®Òu t¨ng lªn. Tõ thãi quen "¨n lÊy ch¾c

mÆc lÊy bÒn", mong −íc "¨n no mÆc Êm", con ng−êi hiÖn nay "cã ®ßi hái møc

tiªu dïng ngµy cµng cao"1. Trong ®iÒu kiÖn më cöa vµ héi nhËp víi thÕ giíi,

giao l−u v¨n ho¸ tinh thÇn vµ th«ng tin ®−îc më réng, con ng−êi cã ®iÒu kiÖn

quan s¸t, so s¸nh, më réng tÇm hiÓu biÕt. Do ®ã, nhu cÇu vËt chÊt, v¨n ho¸,

tinh thÇn cña con ng−êi ngµy cµng phong phó vµ ®a d¹ng h¬n. Ngoµi nh÷ng

gi¸ trÞ v¨n ho¸ tinh thÇn truyÒn thèng cña d©n téc, con ng−êi cßn tiÕp thu

nhiÒu gi¸ trÞ míi vÒ chÝnh trÞ, x· héi, v¨n ho¸, ®¹o ®øc, lèi sèng khiÕn cho

nhiÒu yÕu tè nÒn t¶ng vµ xu h−íng cña nh©n c¸ch còng biÕn ®æi nhanh.

Yªu cÇu gi¶i phãng søc s¶n xuÊt vµ n©ng cao vai trß cña nh©n tè con

1 Thái Duy Tuyên, Định hướng giá trị của nhân cách thanh niên Việt Nam trong nền kinh tế thị

trường, Chương trình KX - 07, Hµ Néi, 1994, tr 6 - 8.

ng−êi ®· kh¸ch quan ho¸ viÖc ph¸t triÓn nh÷ng gi¸ trÞ ®Ých thùc cña con ng−êi

332

víi t− c¸ch lµ nh÷ng c¸ nh©n hiÖn thùc. Nã xuÊt ph¸t tõ ®ßi hái ph¸t triÓn

m¹nh mÏ ý thøc vÒ c¸ nh©n, vÒ c¸i "t«i" c¸ nh©n trong quan hÖ víi céng ®ång

x· héi. NÕu nh− tr−íc ®©y viÖc tuyÖt ®èi ho¸ c¸i tËp thÓ, c¸i céng ®ång x· héi

®· lÊn ¸t c¸ nh©n, c¸ nh©n "hoµ tan" trong tËp thÓ céng ®ång, th× giê ®©y nÒn

kinh tÕ thÞ tr−êng, d©n chñ ho¸ x· héi ®ßi hái ph¶i kh¼ng ®Þnh tr¸ch nhiÖm

cña c¸ nh©n, kh¼ng ®Þnh vÞ thÕ cña c¸ nh©n trong mèi quan hÖ víi céng ®ång.

Theo ®ã, nhu cÇu tù biÓu hiÖn, tù kh¼ng ®Þnh c¸i "t«i" b¶n s¾c, c¸ tÝnh vµ

s¸ng t¹o cña mçi c¸ nh©n ngµy cµng t¨ng lªn, ®Æc biÖt lµ trong líp thanh niªn,

sinh viªn, häc sinh. §Ó thùc hiÖn ®iÒu ®ã, mçi c¸ nh©n, ë bÊt cø lÜnh vùc ho¹t

®éng nµo ®Òu ph¶i nç lùc ph¸t huy nh÷ng n¨ng lùc cña m×nh. Thay cho sù ¸p

®Æt vµ bao cÊp vÒ mÆt ý thøc t− t−ëng tr−íc ®©y, t− duy khoa häc ®éc lËp vµ

s¸ng t¹o ®ang ®−îc ®Ò cao. Cïng víi nã lµ ý thøc tù lËp, tù chñ, tù chÞu tr¸ch

nhiÖm trong ho¹t ®éng cô thÓ cña mçi c¸ nh©n trë thµnh yªu cÇu phæ biÕn

trong ®¸nh gi¸, sö dông vµ ®µo t¹o con ng−êi.

Bèn lµ, cã ý thøc t«n träng ph¸p luËt, cã b¶n lÜnh ®Êu tranh v× c«ng

b»ng vµ lÏ ph¶i, biÕt tr©n träng vµ h−íng tíi c¸i ®óng, c¸i tèt, c¸i ®Ñp.

Xu h−íng d©n chñ ho¸ mäi lÜnh vùc trong ®êi sèng x· héi ®ang ®ßi hái

mçi c¸ nh©n ph¶i n©ng cao ý thøc vµ tr¸ch nhiÖm c«ng d©n trong mèi quan hÖ

gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi. Tinh thÇn phª ph¸n vµ lùa chän gi¸ trÞ mét c¸ch tù

gi¸c tÝch cùc, cïng víi sù h×nh thµnh v¨n ho¸ d©n chñ lµ nh÷ng tiªu chÝ cÇn

ph¶i ®¹t ®−îc cña mét nh©n c¸ch ph¸t triÓn.

Cã thÓ nãi, tr−íc ®æi míi c¸c c¸ nh©n míi chØ lµ "c¸i t«i" lÖ thuéc, g¾n

chÆt víi céng ®ång, chø ch−a ph¶i lµ c¸ nh©n ®· ph¸t triÓn ®Ých thùc,"c¶ hai

thùc thÓ, hai hÖ thèng mét bªn lµ "con ng−êi - c¸ nh©n - c«ng d©n”, mét bªn lµ

"x· héi - nhµ n−íc", do tÝnh chÊt, tr×nh ®é ph¸t triÓn lÞch sö cña nã ®Òu cã

chung mét h¹n chÕ nh− nhau, ®ã lµ tÝnh ch−a tr−ëng thµnh ®Çy ®ñ, thµnh thôc,

1 Hoàng Chí Bảo, Sự biến đổi mối quan hệ giữa cá nhân và xã hội, (Những vấn đề về Văn hoá xã hội trong quá trình chuyển sang nền kinh tế thị trường ở một số nước châu Á, Nxb. KHXH,Hµ Néi, 1998, tr. 441.

ch−a ®¹t ®Õn l«gic cña tr×nh ®é hiÖn ®¹i” 1 Trong mèi quan hÖ gi÷a c¸ nh©n vµ

333

x· héi lóc ®ã, tÝnh −u tréi thuéc vÒ søc m¹nh chi phèi cña céng ®ång chø

kh«ng ph¶i lµ sù ph¸t triÓn c¸ thÓ. C¸i ®¹o ®øc chiÕm −u thÕ trong sù ®iÒu tiÕt

c¸c quan hÖ gi÷a con ng−êi víi con ng−êi, gi÷a c¸ nh©n víi x· héi. Trong mèi

quan hÖ Êy, c¸ nh©n d−êng nh− bÞ "hoµ tan" vµo céng ®ång. T×nh c¶m ®¹o ®øc

chiÕm −u tréi, chØ ®Ò cao ®ßi hái cña céng ®ång ®èi víi c¸ nh©n. Khi Nho gi¸o

x©m nhËp vµo ViÖt Nam, hÖ gi¸ trÞ ®¹o ®øc "tam c−¬ng", "ngò th−êng", "tam

tßng, tø ®øc"... cña nã dÇn dÇn th©m nhËp vµ chi phèi mäi øng xö cña con

ng−êi ë nh÷ng møc ®é vµ s¾c th¸i kh¸c nhau, trë thµnh chuÈn mùc chÝnh

thèng cña x· héi. Quan hÖ gi÷a c¸ nh©n vµ céng ®ång ®−îc ®Èy lªn ®Õn møc

®èi lËp. Con ng−êi chØ cßn víi t− c¸ch lµ con ng−êi chøc n¨ng, con ng−êi bæn

phËn cña lu©n th−êng ®¹o lý. Kh¶ n¨ng s¸ng t¹o, kh¸t väng tù do, nhu cÇu

biÓu hiÖn vµ kh¼ng ®Þnh c¸ nh©n d−êng nh− bÞ vïi trong nh÷ng yªu cÇu ®¹o

®øc cña céng ®ång. Con ng−êi tiÕp thu c¸c gi¸o lý, nguyªn t¾c, chuÈn mùc

®¹o ®øc ®Ó ®iÒu tiÕt hµnh vi kh«ng ph¶i ®Ó hoµn thiÖn nh©n c¸ch, mµ buéc

ph¶i ®¸nh mÊt b¶n th©n, tu©n thñ theo danh vÞ vµ chøc phËn, chñ yÕu ®Ó duy

tr× trËt tù x· héi phong kiÕn.

ViÖc thùc hiÖn d©n chñ ho¸ c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng ®· lµm cho ý thøc

d©n chñ, n¨ng lùc thùc hµnh d©n chñ cña c¸ nh©n vµ x· héi dÇn dÇn ph¸t triÓn.

Nã khÝch lÖ c¸ nh©n ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc tÝch cùc cña m×nh. Víi ®æi

míi vµ chuyÓn sang c¬ chÕ thÞ tr−êng, quan hÖ gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi ®· biÕn

®æi, b¾t ®Çu tõ sù biÕn ®æi ë c¸ nh©n vµ x· héi. D−íi t¸c ®éng cña d©n chñ

ho¸, c¸ nh©n vµ x· héi cïng ph¸t triÓn. Mèi quan hÖ gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi

biÕn ®æi theo xu h−íng d©n chñ ho¸. "Thùc chÊt vµ néi dung cña sù biÕn ®æi

mèi quan hÖ nµy chÝnh lµ d©n chñ ho¸ chÝnh b¶n th©n quan hÖ ®ã, ®¶m b¶o sù

ph¸t triÓn hîp lý, tù nhiªn cña c¸ nh©n còng nh− cña x· héi theo nguyªn t¾c

1 Hoàng Chí Bảo, Sự biến đổi mối quan hệ giữa cá nhân và xã hội, (Những vấn đề về Văn hoá xã hội trong quá trình chuyển sang nền kinh tế thị trường ở một số nước châu Á), Nxb. KHXH, Hµ Néi, 1998, tr 456.

ph¸p lý vµ chuÈn mùc nh©n v¨n cña d©n chñ"1.

334

Nhu cÇu d©n chñ ho¸ trong lÜnh vùc kinh tÕ vµ c¸c lÜnh vùc kh¸c trong

®êi sèng x· héi thóc ®Èy sù ®iÒu chØnh x· héi b»ng ph¸p luËt. Sù ®iÒu chØnh x·

héi b»ng ph¸p luËt ®· lµm cho mçi thµnh viªn trong x· héi ®Òu cã thÓ tù do

ph¸t huy mäi kh¶ n¨ng lao ®éng s¸ng t¹o cña m×nh trong m«i tr−êng lµnh

m¹nh cña x· héi cã trËt tù, kû c−¬ng, nÒ nÕp, mét x· héi n¨ng ®éng vµ ph¸t

triÓn. Con ng−êi ViÖt Nam chuyÓn tõ thãi quen theo "lÖ" sang ý thøc tu©n theo

ph¸p luËt. Tõ c¸ch øng xö duy c¶m, duy t×nh chuyÓn sang øng xö "cã lý cã

t×nh", lµ "thÊu lý, ®¹t t×nh". Sèng vµ lµm viÖc theo ph¸p luËt ®ång thêi sèng vµ

lµm viÖc ®Çy t×nh nghÜa nh− §¶ng ta ®· nãi lµ theo lÏ ph¶i vµ t×nh th−¬ng. Tù

do t− t−ëng vµ gi¶i phãng tinh thÇn lµ mét nhu cÇu tÊt yÕu kh¸ch quan ®èi víi

sù ph¸t triÓn ý thøc c«ng d©n, lµ dÊu hiÖu ph¸t triÓn nh©n c¸ch cña c¸ nh©n.

D©n chñ ho¸ ý thøc t− t−ëng ®ßi hái c¸ nh©n vµ x· héi ph¶i kh¾c phôc t×nh

tr¹ng bao cÊp, lÖ thuéc vÒ t− t−ëng vµ h−íng tíi tÝnh ®éc lËp, tù chñ, tù chÞu

tr¸ch nhiÖm, do ®ã ph¶i kh«ng ngõng t×m tßi vµ s¸ng t¹o ®Ó tù ph¸t triÓn vµ

kh¼ng ®Þnh m×nh. D©n chñ ho¸ ý thøc, t− t−ëng sÏ khÝch lÖ vµ cæ vò mçi c¸

nh©n ®Êu tranh cho sù thËt, cho lÏ ph¶i vµ sù c«ng b»ng, t«n träng ch©n lý

kh¸ch quan. Nã t¹o nªn d− luËn x· héi tÝch cùc vµ lµnh m¹nh ®Ó kh¼ng ®Þnh

c¸i ®óng, c¸i tèt, c¸i thiÖn trong cuéc sèng cña c¸ nh©n vµ x· héi. Nã còng

®ång thêi h−íng d− luËn x· héi, søc m¹nh cña ý thøc, t− t−ëng tiªn tiÕn vµo

viÖc ®Êu tranh, phª ph¸n v¹ch trÇn nh÷ng mÆt tr¸i, nh÷ng biÓu hiÖn tiªu cùc

trong ®êi sèng kinh tÕ - x· héi nh−: quan liªu, tham nhòng, bu«n lËu, hèi lé,

tham «, l·ng phÝ, t×nh tr¹ng ®éc ®o¸n chuyªn quyÒn, øc hiÕp quÇn chóng biÓu

hiÖn nh− lµ nh÷ng c¸i xÊu, c¸i ¸c. Nhê cã d©n chñ ho¸ trong lÜnh vùc t− t−ëng

vµ ý thøc mµ mçi ng−êi víi t− c¸ch ng−êi lao ®éng vµ ng−êi c«ng d©n kh«ng

nh÷ng chØ kh¼ng ®Þnh m×nh lµ chñ thÓ cña c¸c lîi Ých kinh tÕ mµ cßn lµ chñ

thÓ ®¹o ®øc, tÝnh c¸ch cña m×nh. "D©n chñ ho¸ ý thøc vµ t− t−ëng, víi sù tù do

t− t−ëng vµ gi¶i phãng tinh thÇn lµ con ®−êng dÉn tíi sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ, ®¹o

®øc, nh©n c¸ch cña mçi c¸ nh©n, ®ång thêi lµ ph−¬ng thøc kh¾c phôc søc ú, sù

tr× trÖ, tÝnh cøng nh¾c, gi¸o ®iÒu trong t− t−ëng ý thøc cña x· héi”. Tù do t−

t−ëng vµ gi¶i phãng tinh thÇn lµ mét nhu cÇu tÊt yÕu kh¸ch quan ®èi víi sù

335

ph¸t triÓn ý thøc c«ng d©n, lµ dÊu hiÖu ph¸t triÓn nh©n c¸ch cña c¸ nh©n. D©n

chñ ho¸ ý thøc t− t−ëng ®ßi hái c¸ nh©n vµ x· héi ph¶i kh¾c phôc t×nh tr¹ng

bao cÊp, lÖ thuéc vÒ t− t−ëng vµ h−íng tíi tÝnh ®éc lËp, tù chñ, tù chÞu tr¸ch

nhiÖm, do ®ã ph¶i kh«ng ngõng t×m tßi vµ s¸ng t¹o ®Ó tù ph¸t triÓn vµ kh¼ng

®Þnh m×nh. D©n chñ ho¸ ý thøc, t− t−ëng sÏ khÝch lÖ vµ cæ vò mçi c¸ nh©n ®Êu

tranh cho sù thËt, cho lÏ ph¶i vµ sù c«ng b»ng, t«n träng ch©n lý kh¸ch quan.

Nã t¹o nªn d− luËn x· héi tÝch cùc vµ lµnh m¹nh ®Ó kh¼ng ®Þnh c¸i ®óng, c¸i

tèt, c¸i thiÖn trong cuéc sèng cña c¸ nh©n vµ x· héi. Nã còng ®ång thêi h−íng

d− luËn x· héi, søc m¹nh cña ý thøc, t− t−ëng tiªn tiÕn vµo viÖc ®Êu tranh, phª

ph¸n v¹ch trÇn nh÷ng mÆt tr¸i, nh÷ng biÓu hiÖn tiªu cùc trong ®êi sèng kinh

tÕ - x· héi nh−: quan liªu, tham nhòng, bu«n lËu, hèi lé, tham «, l·ng phÝ, t×nh

tr¹ng ®éc ®o¸n chuyªn quyÒn, øc hiÕp quÇn chóng biÓu hiÖn nh− lµ nh÷ng c¸i

xÊu, c¸i ¸c. Nhê cã d©n chñ ho¸ trong lÜnh vùc t− t−ëng vµ ý thøc mµ mçi

ng−êi víi t− c¸ch ng−êi lao ®éng vµ ng−êi c«ng d©n kh«ng nh÷ng chØ kh¼ng

®Þnh m×nh lµ chñ thÓ cña c¸c lîi Ých kinh tÕ mµ cßn lµ chñ thÓ ®¹o ®øc, tÝnh

c¸ch cña m×nh. D©n chñ ho¸ ý thøc vµ t− t−ëng, víi sù tù do t− t−ëng vµ gi¶i

phãng tinh thÇn lµ con ®−êng dÉn tíi sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ, ®¹o ®øc, nh©n c¸ch

cña mçi c¸ nh©n, ®ång thêi lµ ph−¬ng thøc kh¾c phôc søc ú, sù tr× trÖ, tÝnh

cøng nh¾c, gi¸o ®iÒu trong t− t−ëng ý thøc cña x· héi.

N¨m lµ, cã tri thøc khoa häc, cã kh¶ n¨ng t− duy ®éc lËp vµ n¨ng lùc

s¸ng t¹o, nhanh nh¹y trong viÖc tiÕp thu c¸i míi.

Nhu cÇu x· héi ho¸ tri thøc khoa häc vµ c«ng nghÖ trong thêi kú CNH,

H§H ®ßi hái ®Èy m¹nh sù ph¸t triÓn cña ho¹t ®éng gi¸o dôc - ®µo t¹o. Ngµy

nay, mét con ng−êi cã ®¹o ®øc kh«ng thÓ kh«ng cã mét tr×nh ®é n¨ng lùc nhÊt

®Þnh, thÓ hiÖn trong c¸c ho¹t ®éng mµ c¸ nh©n ®ã tham gia. §¹o ®øc g¾n víi

n¨ng lùc, thÓ hiÖn th«ng qua kh¶ n¨ng ®ãng gãp cña c¸ nh©n ®èi víi sù ph¸t

triÓn cña tËp thÓ, cña céng ®ång vµ x· héi.

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· tõng vÝ nh÷ng ng−êi cã ®øc mµ kh«ng cã tµi

gièng nh− nh÷ng «ng "Bôt", kh«ng cã t¸c dông g× ®èi víi x· héi. Ngay sau

336

ngµy ®äc "Tuyªn ng«n ®éc lËp" chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· kh¼ng ®Þnh: "Mét

d©n téc dèt lµ mét d©n téc yÕu". Suèt cuéc ®êi vµ sù nghiÖp cña m×nh, Hå ChÝ

Minh lu«n quan t©m ®Õn sù nghiÖp gi¸o dôc vµ ®µo t¹o con ng−êi. Ng−êi ®·

ph©n tÝch mét c¸ch gi¶n dÞ mµ dÔ hiÓu: "Kh«ng cã gi¸o dôc, kh«ng cã c¸n bé

th× còng kh«ng nãi g× ®Õn kinh tÕ, v¨n hãa" vµ "X· héi cµng ®i tíi, c«ng viÖc

cµng nhiÒu, m¸y mãc cµng tinh x¶o, m×nh mµ kh«ng chÞu häc th× l¹c hËu, mµ

l¹c hËu lµ bÞ ®µo th¶i, tù m×nh ®µo th¶i m×nh".

Sù ph¸t triÓn gi¸o dôc vµ ®µo t¹o ë n−íc ta, theo ®¸nh gi¸ tæng thÓ cña

UNESCO (1991) cßn ch−a t−¬ng xøng víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi trong

thêi kú ®æi míi, nh−ng ®· gãp phÇn nhÊt ®Þnh vµo viÖc n©ng cao d©n trÝ, lµm

c¬ së cho viÖc x· héi ho¸ tri thøc khoa häc, c«ng nghÖ vµ t¹o ra ®éi ngò ng−êi

lao ®éng cã tri thøc, tinh th«ng nghÒ nghiÖp cho sù nghiÖp CNH, H§H.

Nh×n mét c¸ch kh¸i qu¸t, nh©n c¸ch con ng−êi ViÖt Nam hiÖn nay lµ

chØnh thÓ thèng nhÊt nh÷ng phÈm chÊt c¸ nh©n tiªu biÓu cho sù ph¸t triÓn

cña con ng−êi, ®¸p øng yªu cÇu cña sù nghiÖp ®æi míi ®Êt n−íc, mµ ®Æc tr−ng

cña nã lµ n¨ng lùc chñ thÓ (tÝnh ®éc lËp, tù chñ, n¨ng ®éng, s¸ng t¹o, tù chÞu

tr¸ch nhiÖm c¸ nh©n), biÓu hiÖn sù ph¸t triÓn vÒ thÓ chÊt vµ tinh thÇn ngµy

cµng cao.

Bªn c¹nh nh÷ng ®Æc ®iÓm tÝch cùc míi h×nh thµnh, mét sè yÕu tè trong

cÊu tróc nh©n c¸ch cña con ng−êi ViÖt Nam ®· biÕn ®æi theo h−íng xÊu ®i.

Tr−íc ®©y, lý t−ëng sèng cao c¶ v× tæ quèc, v× chñ nghÜa x· héi, lèi sèng

"m×nh v× mäi ng−êi" ®−îc ®Ò cao, th× hiÖn nay, cã mét sè ®«ng, ®Æc biÖt lµ líp

ng−êi trÎ tuæi míi lín lªn thê ¬ víi lÝ t−ëng chÝnh trÞ, x· héi, chØ h−íng vµo

nh÷ng lîi Ých c¸ nh©n thùc dông. T©m lÝ tiªu dïng cã ¶nh h−ëng ngµy cµng

nhiÒu. §å vËt kh«ng cßn lµ ®iÒu kiÖn cña ®êi sèng mµ ®−îc biÕn thµnh vËt

t−¬ng ®−¬ng víi con ng−êi, nh− lµ "th−íc ®o gi¸ trÞ" con ng−êi. BiÓu hiÖn nµy

râ nÐt nhÊt trong tÇng líp thÞ d©n míi phÊt vµ mét bé phËn thanh niªn con c¸i

cña c¸c gia ®×nh giµu cã hoÆc cã chøc quyÒn ®−îc nu«ng chiÒu nhiÒu h¬n gi¸o

dôc. §iÒu ®¸ng lo ng¹i lµ líp ng−êi nµy ®ßi hái møc tiªu dïng, h−ëng thô qu¸

337

cao so víi mÆt b»ng chung vµ møc ®é mµ hä ®¸ng ®−îc h−ëng. Sù trèng rçng

néi t©m tØ lÖ thuËn víi tiÖn nghi sinh ho¹t vËt chÊt cña hä. C¬ chÕ thÞ tr−êng

®−îc vËn dông trong c¶ nh÷ng nghÒ x−a nay vèn lÊy ®¹o lý, l−¬ng t©m lµm

träng nh− y tÕ, gi¸o dôc, lµm xãi mßn truyÒn thèng "t«n s− träng ®¹o", "l−¬ng

y nh− tõ mÉu". Sù thõa nhËn ph©n ho¸ giµu nghÌo nh− mét tÊt yÕu còng ®·

g©y nªn t©m lý thê ¬, coi khinh ng−êi nghÌo, lµm suy gi¶m lßng nh©n ¸i vèn

lµ lµ ®¹o lÝ truyÒn thèng cña d©n téc. T×nh lµng, nghÜa xãm cã phÇn phai nh¹t;

mèi d©y t×nh c¶m trong gia ®×nh truyÒn thèng cã phÇn láng lÎo h¬n. Nh÷ng

biÕn ®éng trong gia ®×nh cïng víi nhiÒu nguyªn nh©n x· héi kh¸c ®· dÉn ®Õn

hËu qu¶ xÊu trong sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n c¸ch cña nhiÒu ng−êi ®Æc

biÖt lµ thanh, thiÕu niªn. Ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng ë n−íc ta theo ®Þnh

h−íng XHCN cã sù qu¶n lý cña nhµ n−íc lµ nh»m ph¸t triÓn kinh tÕ v× h¹nh

phóc cña con ng−êi. Nh−ng trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng l¹i th−êng trùc nguy

c¬ dÉn ®Õn sù ph¸t triÓn lÖch l¹c, biÕn d¹ng nh©n c¸ch. T¸c ®éng cña quy luËt

gi¸ trÞ vµ quy luËt c¹nh tranh lµm cho sù ph¸t triÓn cña mét sè ng−êi ph¶i tr¶

gi¸ b»ng viÖc hy sinh sù ph¸t triÓn cña mét sè ng−êi kh¸c; sù ®éc lËp cña c¸

nh©n ph¶i tr¶ gi¸ b»ng sù phô thuéc cña con ng−êi vµo vËt, phô thuéc vµo mèi

quan hÖ trao ®æi hµng - tiÒn vµ chÞu sù chÕ −íc cña nã. §· cã mét sè ng−êi coi

viÖc ®¹t ®−îc nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vËt chÊt tiÖn nghi, hoÆc ®¹t mét khèi

l−îng cña c¶i vËt chÊt lµ môc ®Ých trùc tiÕp vµ coi ®ã lµ h¹nh phóc, lµ lÏ sèng.

Tõ ®ã, hä bá qua sù ph¸t triÓn toµn diÖn n¨ng lùc, c¸ tÝnh vµ nhu cÇu s¸ng t¹o

cña m×nh, h×nh thµnh nªn nh÷ng c¸ nh©n ph¸t triÓn phiÕn diÖn. Sù thiÕu hôt

nh©n c¸ch cßn do c¸c gi¸ trÞ nh©n c¸ch trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr−êng vµ

®Èy m¹nh CNH, H§H, còng th−êng bÞ thÞ tr−êng ho¸. Nã th−êng ®−îc x¸c

®Þnh kh«ng ph¶i bëi c¸i "t«i ch©n thùc" cña mçi ng−êi mµ bëi møc ®é vµ kh¶

n¨ng lµm cho ng−êi kh¸c cÇn ®Õn vµ lÖ thuéc vµo m×nh. Nã dÉn tíi tÝnh v«

c¶m phæ biÕn. Con ng−êi trë nªn döng d−ng tr−íc nh÷ng ®au khæ vµ h¹nh

phóc cña ®ång lo¹i. Sèng gi÷a nh÷ng con ng−êi mµ con ng−êi vÉn c« ®¬n v×

thiÕu sù ®ång c¶m.

338

Hµnh ®éng cña mçi con ng−êi cô thÓ bao giê còng nh»m môc ®Ých thùc

hiÖn lîi Ých nhÊt ®Þnh. Nh−ng lîi Ých kh«ng g¾n víi tr¸ch nhiÖm, kh«ng rµng

buéc víi nh÷ng kÕt qu¶, hiÖu qu¶ lao ®éng mµ bÞ quy ®Þnh bëi nh÷ng danh vÞ

trong guång m¸y hµnh chÝnh quan liªu, mang tÝnh thø bËc ®¼ng cÊp sÏ k×m h·m

vµ lµm mai mét nhu cÇu cïng nh÷ng n¨ng lùc s¸ng t¹o. Nã ®· t¹o nªn mét líp

ng−êi chØ biÕt lÊy sù nãi n¨ng cho ph¶i ®¹o, øng xö cho kh«n ngoan, giao tiÕp

Sù nghiÖp ®æi míi ®· t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan t¸c ®éng mét

c¸ch s©u s¾c, toµn diÖn tíi sù h×nh thµnh nh©n c¸ch cña con ng−êi ViÖt Nam.

NhËn thøc ®−îc nh÷ng biÕn ®æi tÝch cùc vµ tiªu cùc trong ®Æc ®iÓm nh©n c¸ch

con ng−êi ViÖt Nam hiÖn nay lµ c¬ së ®Ó t¸c ®éng mét c¸ch tù gi¸c vµo qu¸

tr×nh chuyÓn ®æi Êy theo h−íng tÝch cùc nhÊt. Trong ®iÒu kiÖn ®æi míi hiÖn

nay, ®Ó thùc hiÖn lý t−ëng x©y dùng n−íc ta thµnh mét n−íc XHCN giµu

m¹nh vµ v¨n minh, §¶ng ta chñ tr−¬ng ®Èy m¹nh CNH, H§H trªn c¬ së

nh÷ng tiÕn bé khoa häc, c«ng nghÖ hiÖn ®¹i, më réng giao l−u vµ héi nhËp

quèc tÕ. "Môc tiªu CNH, H§H lµ x©y dùng n−íc ta thµnh mét n−íc c«ng

nghiÖp cã c¬ së vËt chÊt- kü thuËt hiÖn ®¹i, c¬ cÊu kinh tÕ hîp lý, quan hÖ s¶n

xuÊt tiÕn bé, phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt, ®êi sèng

vËt chÊt vµ tinh thÇn cao, quèc phßng, an ninh v÷ng ch¾c, d©n giµu, n−íc

m¹nh x· héi c«ng b»ng vµ v¨n minh, x©y dùng thµnh c«ng CNXH” 1.

Môc tiªu ®ã ®ßi hái con ng−êi víi t− c¸ch lµ nguån nh©n lùc, ®éng lùc cña

sù nghiÖp CNH, H§H ph¶i cã tr×nh ®é tri thøc khoa häc nhÊt ®Þnh, ®−îc ®µo

t¹o vÒ chuyªn m«n, nghiÖp vô, cã n¨ng lùc s¸ng t¹o trong viÖc tiÕp thu, sö dông

nh÷ng thµnh tùu khoa häc, c«ng nghÖ hiÖn ®¹i cïng víi tr×nh ®é v¨n ho¸ vµ

nh÷ng phÈm chÊt ®¹o ®øc cÇn thiÕt nh−: cã t×nh th−¬ng yªu con ng−êi, nh©n

nghÜa, trung thùc, khiªm tèn, tinh thÇn tr¸ch nhiÖm cao, l−¬ng t©m trong s¸ng...

Môc tiªu "d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh" cña

sù nghiÖp ®æi míi phï hîp víÝ nguyÖn väng thiÕt tha ngµn ®êi cña con ng−êi vµ

d©n téc ViÖt Nam. Nã ®ßi hái mçi ho¹t ®éng lµm giµu chÝnh ®¸ng ph¶i lµ ho¹t

1 ĐCSVN, Văn kiện đại hội đại mbieeur toàn quốc lần thứ VIII, Nxb CTQG, Hµ Néi, 1996, tr 18-19 339

®éng ®em l¹i sù giµu cã cho c¶ c¸ nh©n vµ x· héi. Sù quan t©m tíi lîi Ých x· héi,

tíi sù giµu cã cña ®Êt n−íc vÉn lµ tiªu chÝ ®¸nh gi¸ mäi ho¹t ®éng cña c¸ nh©n.

ChÝnh ë ®©y, nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng nh− lßng yªu n−íc, th−¬ng ng−êi,

ý thøc céng ®ång, t×nh yªu lao ®éng vµ lao ®éng s¸ng t¹o, ý chÝ ®éc lËp, tù c−êng

vÉn gi÷ vai trß chi phèi trong c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ. Nã ®−îc biÓu hiÖn ë ý chÝ

v−¬n lªn, nç lùc ho¹t ®éng v× sù nghiÖp d©n giµu, n−íc m¹nh vµ s¸ng t¹o nh÷ng

gi¸ trÞ v¨n minh míi. Nh÷ng phÈm chÊt ®¹o ®øc lµm nÒn t¶ng cña m« h×nh nh©n

c¸ch míi, ®ã lµ: "cã lÝ t−ëng cao ®Ñp, cã ý thøc lµm chñ, ý thøc tr¸ch nhiÖm c«ng

d©n, cã tri thøc, cã søc khoÎ vµ lao ®éng giái; sèng cã v¨n ho¸ vµ cã t×nh nghÜa,

giµu lßng yªu n−íc vµ tinh thÇn quèc tÕ ch©n chÝnh"1.

Con ng−êi víi t− c¸ch chñ thÓ cña sù nghiÖp CNH, H§H ë n−íc hiÖn nay

ph¶i lµ nh÷ng ng−êi cã tri thøc, cã n¨ng lùc trÝ tuÖ, cã kh¶ n¨ng t− duy khoa häc

®éc lËp vµ tr×nh ®é ®µo t¹o vÒ chuyªn m«n, tay nghÒ. Tr×nh ®é d©n trÝ ®ù¬c n©ng

cao, tri thøc khoa häc ®−îc phæ cËp trong c¸c tÇng líp nh©n d©n, nh©n lùc lao ®éng

®−îc ®µo t¹o, vµ ®éi ngò nh÷ng nhµ khoa häc, tÇng líp trÝ thøc, v¨n nghÖ sÜ s¸ng

t¹o ngµy cµng ®«ng ®¶o, tiªu biÓu cho trÝ tuÖ vµ nhu cÇu s¸ng t¹o cña x· héi ®· t¹o

nªn nh÷ng biÕn ®æi m¹nh mÏ trong nhËn thøc vµ thùc tiÔn ®¹o ®øc x· héi. Nh©n

c¸ch t−¬ng lai lµ nh÷ng nÐt tÝnh c¸ch cña con ng−êi ham lµm viÖc, d¸m ®Êu tranh,

lµm viÖc cã suy xÐt vµ viÖc lµm cña hä cã tr¸ch nhiÖm ®èi víi x· héi, víi con

ng−êi. Trong t¸c phÈm "Söa ®æi lèi lµm viÖc" (10-1947), Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®·

d¹y:" Còng nh− s«ng th× cã nguån míi cã n−íc, kh«ng cã nguån th× s«ng c¹n. C©y

ph¶i cã gèc, kh«ng cã gèc th× c©y hÐo. Ng−êi c¸ch m¹ng ph¶i cã ®¹o ®øc, kh«ng

cã ®¹o ®øc th× dï tµi giái ®Õn mÊy còng kh«ng l·nh ®¹o ®−îc nh©n d©n".

Sù coi träng ®¹o ®øc lµ mét gi¸ trÞ tinh thÇn truyÒn thèng, lµ nÐt ®Æc thï cña

d©n téc ViÖt Nam, vµ lµ mét tµi s¶n v¨n ho¸ tinh thÇn riªng cña con ng−êi ViÖt

Nam, cèt c¸ch ViÖt Nam cÇn ph¶i gi÷ g×n, ph¸t huy, ®ång thêi bæ sung thªm

nh÷ng gi¸ trÞ míi mang ý nghÜa thêi ®¹i. Ch¼ng h¹n, "T×nh yªu ®Êt n−íc lµ h»ng sè

®¹o ®øc trong mçi con ng−êi ViÖt Nam". Nã ®−îc ph¸t triÓn, ®−îc n©ng lªn thµnh

1 ĐCSVN, Văn kiện hội nghị giữa nhiệm kì BCHTW khoá VII, Nxb. CTQG, Hµ Néi, 1993, tr83

chñ nghÜa yªu n−íc, ®−îc biÓu hiÖn cô thÓ ë lßng dòng c¶m, ý chÝ bÊt khuÊt cña

340

chñ nghÜa anh hïng c¸ch m¹ng "Thµ hy sinh tÊt c¶ chø nhÊt ®Þnh kh«ng chÞu mÊt

n−íc, kh«ng chÞu lµm n« lÖ" (Hå ChÝ Minh). Ngµy nay, yªu n−íc vµ tù hµo d©n téc

lµ ý chÝ vµ hµnh ®éng v−ît lªn, chiÕn th¾ng ®ãi nghÌo, l¹c hËu, kh¼ng ®Þnh vÞ thÕ

cña d©n téc. T×nh th−¬ng yªu con ng−êi ph¶i ®−îc biÓu hiÖn ë th¸i ®é quý träng vµ

b¶o vÖ con ng−êi theo nh÷ng gi¸ trÞ nh©n v¨n cña d©n téc vµ nh©n lo¹i; b¶o vÖ m«i

tr−êng sèng vµ t«n träng c¸c chuÈn t¾c sinh ho¹t céng ®ång; ®ång thêi biÕt ®Êu

tranh kh«ng khoan nh−îng víi nh÷ng biÓu hiÖn cña c¸i ¸c nh−: mäi ¸p bøc bÊt

c«ng, mäi hµnh vi v« nh©n ®¹o, x©m ph¹m ®Õn lîi Ých chÝnh ®¸ng cña con ng−êi.

Tr−íc sù biÕn ®æi vÒ gi¸ trÞ vµ thang gi¸ trÞ trong x· héi ta hiÖn nay, bªn c¹nh

nh÷ng nh©n tè tÝch cùc míi xuÊt hiÖn, còng tån t¹i nhiÒu hiÖn t−îng, hµnh vi v«

®¹o ®øc, v« nh©n ®¹o, tµn nhÉn víi con ng−êi. Nh÷ng hiÖn t−îng con c¸i cã thÓ ®èi

xö th« b¹o víi cha mÑ, häc trß cã thÓ ®¸nh chöi l¹i thÇy, c« gi¸o... ®· vi ph¹m mét

c¸ch nghiªm träng ®¹o lý truyÒn thèng, b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc (nh©n ¸i, bao

dung, träng t×nh nghÜa), biÓu hiÖn suy tho¸i nh©n c¸ch. Do ®ã, mçi c¸ nh©n ph¶i cã

ý thøc gi÷ g×n nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng, tu d−ìng, rÌn luyÖn c¸c phÈm

chÊt ®¹o ®øc c¸ch m¹ng: "cÇn", "kiÖm'', "liªm", "chÝnh", nh− chñ tÞch Hå ChÝ

Minh ®· d¹y, míi tr¸nh ®−îc nguy c¬ ®¸nh mÊt b¶n th©n, trë thµnh c¸i b¶n sao mê

nh¹t tr−íc nh÷ng "ph¶n gi¸ trÞ" trong c¬ chÕ thÞ tr−êng vµ qu¸ tr×nh héi nhËp quèc

tÕ. Sù nghiÖp ®æi míi theo ®Þnh h−íng XHCN, ®Èy m¹nh CNH, H§H v× sù ph¸t

triÓn toµn diÖn cña con ng−êi ViÖt Nam, ph¶i do chÝnh con ng−êi ViÖt Nam ph¸t

huy nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng, b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc, kÕt hîp hµi hoµ

truyÒn thèng víi hiÖn ®¹i trong mäi ho¹t ®éng thùc hiÖn.

341

Mét sè ph−¬ng h−íng c¬ b¶n nh»m x©y dùng

ThS. TriÖu Quang Minh*

lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë viÖt nam hiÖn nay

B−íc vµo nh÷ng n¨m cuèi cña thÕ kû XX, nh©n lo¹i chøng kiÕn nhiÒu

biÕn ®æi cã tÝnh chÊt toµn cÇu. Qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸ víi søc lan to¶ m¹nh mÏ

cña nã ®ang t¹o ra lµn sãng cuèn hÇu hÕt c¸c n−íc vµo cïng mét vßng

quay.Tuy nhiªn, víi tÝnh hai mÆt cña m×nh, toµn cÇu ho¸ bªn c¹nh viÖc ®em

l¹i nh÷ng thuËn lîi, thêi c¬, nh÷ng biÕn ®æi cã tÝnh tÝch cùc vÒ ®êi sèng vËt

chÊt vµ tinh thÇn còng ®Æt ra nh÷ng th¸ch thøc, khã kh¨n, nh÷ng ph¶n gi¸

trÞ…ë c¸c quèc gia trong vµ ngoµi khu vùc mµ nã ®i qua.

Thùc tÕ, nh©n lo¹i ®ang b−íc vµo kû nguyªn “vµng son” cña khoa häc

c«ng nghÖ víi nh÷ng tiÕn bé v−ît bËc. C«ng nghÖ sinh häc, c«ng nghÖ vËt liÖu

míi, c«ng nghÖ n¨ng l−îng, c«ng nghÖ th«ng tin…®ang ®−îc nh¾c ®Õn ë kh¾p

mäi n¬i nh− mét d¹ng c«ng cô ®Ó lµm t¨ng chÊt l−îng cuéc sèng cña con

ng−êi. §êi sèng kinh tÕ, x· héi thay ®æi tÊt yÕu kÐo theo sù thay ®æi cña lèi

sèng. ë nh÷ng quèc gia ph¸t triÓn, khoa häc c«ng nghÖ ®−îc øng dông réng

r·i, thËm chÝ cã thÓ thay thÕ nh©n tè con ng−êi nh−: m¸y tÝnh ®iÖn tö cã thÓ

phæ nh¹c, viÕt th− ph¸p; ng−êi m¸y cã c¶m xóc lµm y t¸ trong bÖnh viÖn…Râ

rµng lèi sèng ph¸t triÓn trong thêi ®¹i míi lu«n ph¶i chÞu ¶nh h−ëng cña khoa

häc vµ c«ng nghÖ. Ng−êi ta lo ng¹i vÒ ¶nh h−ëng thËm chÝ ®¶o lén c¸c ph−¬ng

thøc s¸ng t¹o, quan niÖm thÈm mü, t©m lý th−ëng thøc vµ h−ëng thô cña con

ng−êi. TÊt nhiªn, ¶nh h−ëng cña thêi ®¹i tin häc lµ mét quy luËt cña nÒn v¨n

minh míi, song, møc ®é ¶nh h−ëng nh− thÕ nµo, xu thÕ ¶nh h−ëng ra sao vµ

møc ®é quyÕt ®Þnh cña nã tuú thuéc vµo ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh cña mçi quèc

* Gi¶ng viªn Khoa TriÕt häc, Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Khu vùc I, Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh

chÝnh Quèc gia Hå ChÝ Minh.

gia, mçi chñ thÓ v¨n ho¸. Tuy nhiªn, cã mét ®iÒu ch¾c ch¾n lµ dï khoa häc cã

342

tiÕn bé ®Õn ®©u, søc m¹nh vµ ph¹m vi ¶nh h−ëng cña nã cã lín ®Õn møc nµo

th× còng kh«ng thÓ thay thÕ hoµn toµn yÕu tè con ng−êi. XÐt ®Õn cïng, nã lµ

s¶n phÈm do con ng−êi s¸ng t¹o ra. V× thÕ con ng−êi lu«n ph¶i ®−îc ®øng ë vÞ

trÝ chñ thÓ s¸ng t¹o, sö dông vµ h−ëng thô. Víi t− c¸ch lµ chñ thÓ v¨n ho¸, nÒn

v¨n ho¸ g¾n víi d©n téc, con ng−êi ®ang ph¶n øng tr−íc mäi ©m m−u lîi dông

toµn cÇu ho¸ vÒ kinh tÕ ®Ó ®Èy tíi toµn cÇu ho¸ vÒ v¨n hãa. §ã lµ lý do khiÕn

nhiÒu quèc gia trªn toµn thÕ giíi xem xÐt l¹i vÊn ®Ò b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc

mét c¸ch nghiªm tóc.

ë c¸c n−íc ph−¬ng T©y, Ph¸p vµ mét sè n−íc kh¸c kªu gäi cÊm tù do

l−u th«ng c¸c s¶n phÈm v¨n ho¸ cã lîi cho Mü; ë ph−¬ng §«ng, Trung Quèc

vËn ®éng phong trµo chèng « nhiÔm tinh thÇn; ë NhËt B¶n tr−íc ®©y, khi häc

sinh b−íc vµo n¨m häc míi, trong bµi häc ®Çu tiªn ng−êi ta khuyªn c¸c em

b»ng mét c©u “NhËt tông”: n−íc NhËt nghÌo tµi nguyªn, l¹i bÞ b¹i trËn trong

chiÕn tranh thÕ giíi thø hai…c¸c em h·y b»ng bµn tay vµ khèi ãc cña m×nh, cè

g¾ng häc tËp ®Ó x©y dùng ®Êt n−íc, NhËt B¶n còng ®· tæ chøc cuéc héi th¶o

khu vùc ch©u ¸ bµn vÒ v¨n ho¸ d©n téc; Xinhgapo më réng chiÕn dÞch ®a s¾c

téc, h−íng mäi b¶n s¾c ®ång søc ®Ó x©y dùng mét nÒn b¶n s¾c riªng; ng−êi ¶

RËp trong ba phÇn t− thÕ kû hä chØ ®Æt cho m×nh c©u hái chung nhÊt: Ta lµ ai?

Vµ kÎ kh¸c lµ ai? vµ ®Ó h−íng ®Õn t−¬ng lai míi th× “ta ph¶i lµ ta hay ta trë

thµnh kÎ kh¸c”? …TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu nµy ®· trë thµnh minh chøng cho viÖc rÊt

nhiÒu quèc gia coi v¨n ho¸ lµ ®éng lùc, môc tiªu, lµ ®iÓm mèc th¨ng b»ng ®Ó

®iÒu tiÕt sù ph¸t triÓn.

§èi víi ViÖt Nam, §¶ng ta qua c¸c kú §¹i héi ®Òu kh¼ng ®Þnh “v¨n ho¸

lµ nÒn t¶ng tinh thÇn cña x· héi, võa lµ môc tiªu, võa lµ ®éng lùc thóc ®Èy sù

ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi. Mäi ho¹t ®éng v¨n ho¸, v¨n nghÖ ph¶i nh»m x©y

dùng vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn ®Ëm ®µ b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc, x©y

343

dùng con ng−êi ViÖt Nam vÒ t− t−ëng, ®¹o ®øc, t©m hån, t×nh c¶m, lèi sèng,

x©y dùng m«i tr−êng v¨n hãa lµnh m¹nh cho sù ph¸t triÓn x· héi”1.

D−íi ¸nh s¸ng ®−êng lèi v¨n ho¸ cña §¶ng, nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiÕp

tôc g×n gi÷ vµ ph¸t triÓn c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng, ®ång thêi më réng

tiÕp thu c¸c tinh hoa v¨n ho¸ nh©n lo¹i. Víi môc tiªu x©y dùng vµ n©ng cao

nÒn v¨n ho¸ víi tÝnh nh©n v¨n, tÝnh d©n téc, tÝnh phong phó, tÝnh thèng nhÊt

nh−ng kh«ng khu biÖt víi c¸c nÒn v¨n ho¸ kh¸c, kh«ng tõ bá tÝnh hiÖn

®¹i…§¶ng vµ d©n téc ta ®ang chung søc v× mét nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn

tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc. Cô thÓ ho¸ môc tiªu trªn, Héi nghÞ lÇn thø V,

Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng khãa VIII ®· ra NghÞ quyÕt “VÒ x©y dùng

vµ ph¸t triÓn v¨n hãa ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n t«c”. NghÞ quyÕt

x¸c ®Þnh nhiÖm vô cô thÓ cña v¨n ho¸ lµ x©y dùng con ng−êi ViÖt Nam trong

giai ®o¹n c¸ch m¹ng míi cã ®Æc tÝnh nh− sau: cã tinh thÇn yªu n−íc, tù c−êng

d©n téc, phÊn ®Êu v× ®éc lËp vµ chñ nghÜa x· héi, cã ý chÝ v−¬n lªn ®−a ®Êt

n−íc tho¸t khái nghÌo nµn, l¹c hËu, ®oµn kÕt víi nh©n d©n thÕ giíi trong sù

nghiÖp ®Êu tranh v× hoµ b×nh, ®éc lËp d©n téc, d©n chñ vµ tiÕn bé x· héi; cã ý

thøc tËp thÓ, ®oµn kÕt phÊn ®Êu v× môc ®Ých chung; cã lèi sèng lµnh m¹nh, nÕp

sèng v¨n minh, cÇn kiÖm, trung thùc, nh©n nghÜa, t«n träng kû c−¬ng phÐp

n−íc, quy −íc cña céng ®ång2. M« h×nh con ng−êi ViÖt Nam theo ®ã ®· bao

hµm con ng−êi cã lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i. Trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay, ®Ó

tiÕp tôc x©y dùng con ng−êi ViÖt Nam cã lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i, con

ng−êi x· héi chñ nghÜa cÇn cã sù phèi hîp ®ång bé, toµn diÖn theo h−íng: kÕt

hîp hµi hoµ gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i; gi÷a d©n téc vµ téc ng−êi, d©n téc

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi §¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VIII, Nxb. ChÝnh trÞ quèc

gia, Hµ Néi 1996, tr. 110 – 111.

2 Xem §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø V Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng kho¸ VIII,

Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi.1998, tr. 58 - 59.

vµ quèc tÕ; gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi.

344

1. KÕt hîp hµi hoµ gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i

Lèi sèng, nh×n mét c¸ch tæng thÓ lµ sù biÓu hiÖn tËp trung cña toµn bé

quan hÖ vËt chÊt, tinh thÇn cña con ng−êi. §Ó x©y dùng lèi sèng d©n téc- hiÖn

®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay cÇn kÕt hîp hµi hoµ gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i,

bëi v× lÞch sö bao giê còng lµ mét dßng ch¶y nèi liÒn tõ qu¸ khø ®Õn hiÖn t¹i

vµ t−¬ng lai. §o¹n tuyÖt víi qu¸ khø ®Ó h¨ng h¸i ®ãn nhËn yÕu tè hiÖn ®¹i

còng ®ång nghÜa víi viÖc “mÊt gèc”. §ã sÏ lµ con ®−êng ng¾n nhÊt ®Ó ®¸nh

mÊt b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc. Song, ®ãng cöa tr−íc t−¬ng lai, phñ nhËn nh÷ng

gi¸ trÞ míi ®Ó gi÷ trän yÕu tè cæ truyÒn víi môc tiªu “phôc cæ” còng sÏ lµ sai

lÇm nghiªm träng kh«ng kÐm. ë khÝa c¹nh c¸ nh©n “ng−êi nµo c¶m thÊy bÞ ®e

do¹, bÞ thÊt b¹i trong nç lùc th¨ng tiÕn c¸ nh©n hay tËp thÓ cña m×nh, c¶m thÊy

bÞ x©m chiÕm bëi mét nÒn v¨n ho¸ hay nh÷ng lîi Ých kinh tÕ tõ bªn ngoµi,

nh÷ng ng−êi ®ã th−êng b¸m kh− kh− vµo viÖc b¶o vÖ mét c¨n tÝnh ®−îc

truyÒn l¹i mµ hä lµ ng−êi n¾m gi÷ h¬n lµ ng−êi s¸ng t¹o”1. ë ph−¬ng diÖn

réng h¬n, ph−¬ng diÖn x· héi, “phôc cæ” theo ®óng nghÜa cña nã sÏ kh«ng chØ

lµ ph−¬ng ph¸p lµm “kh« ho¸” vµ nghÌo nµn c¸i ®· cã, mµ cßn lµm cho nÒn

v¨n ho¸ cïng víi chñ thÓ v¨n ho¸ cña m×nh trë thµnh xa l¹, thµnh thõa trong

thÕ giíi v¨n minh héi nhËp. C¸ch lùa chän chÝnh x¸c, khoa häc ®èi víi cuéc

sèng h«m nay cÇn b¾t ®Çu tõ viÖc nh×n nhËn mét c¸ch kh¸ch quan nh÷ng hÖ

gi¸ trÞ truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i. Ph¶i “g¹n ®ôc kh¬i trong” ®Ó t×m ra nh÷ng

yÕu tè hîp lý, tiÕn bé, tr¸nh th¸i ®é phñ nhËn s¹ch tr¬n còng nh− chñ quan cµo

b»ng, «m ®åm tÊt c¶. Cho nªn, nãi nh− Alain Touraine trong cuèn Phª ph¸n

tÝnh hiÖn ®¹i th×: “kh«ng nªn gäi mét x· héi quÐt s¹ch qu¸ khø vµ c¸c tÝn

ng−ìng lµ hiÖn ®¹i, mµ ph¶i gäi lµ hiÖn ®¹i mét x· héi cò nh−ng kh«ng ph¸

huû c¸i cò”2. Nãi c¸ch kh¸c, tiªn tiÕn kh«ng cã nghÜa lµ t¸ch rêi truyÒn thèng

mµ ®−îc nèi liÒn tõ truyÒn thèng. Nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng chØ cã ý nghÜa

tÝch cùc khi nã lµm nÒn t¶ng t¹o c¬ së cho viÖc x©y dùng nh÷ng gi¸ trÞ míi,

1 Alain Touraine: Phª ph¸n tÝnh hiÖn ®¹i, Nxb. ThÕ giíi, Hµ Néi. 2003, tr. 503 2 Sdd, tr.527

nh÷ng gi¸ trÞ hiÖn ®¹i. KÕt hîp hµi hoµ gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i lµ nh»m

345

kÕ thõa vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña d©n téc, ®em nã vµo x· héi hiÖn

®¹i ®Ó x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i, x©y dùng nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam

tiªn tiÕn ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc.

B¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc hay yÕu tè truyÒn thèng cña d©n téc lµ nh÷ng

gi¸ trÞ bÒn v÷ng cña d©n téc ®−îc x©y dùng qua hµng ngµn n¨m lÞch sö. §ã lµ

lßng yªu n−íc nång nµn, ý chÝ tù lùc, tù c−êng, tinh thÇn ®oµn kÕt, tÝnh cè kÕt

céng ®ång (gia ®×nh, dßng hä, lµng, n−íc), b¶n chÊt nh©n ¸i, khoan dung, cÇn

cï, s¸ng t¹o… B¶n s¾c nµy thÓ hiÖn râ lèi sèng vèn cã cña ng−êi ViÖt Nam.

§Ó gi÷ g×n vµ x©y dùng ®−îc b¶n s¸c nµy, cha «ng chóng ta ®· ph¶i hy sinh

x−¬ng m¸u ®Ó chèng l¹i chÝnh s¸ch ®ång ho¸ víi ©m m−u ph¸ vì lèi sèng cæ

truyÒn cña d©n téc ViÖt Nam tõ phÝa qu©n x©m l−îc ph−¬ng B¾c. Chóng hy

väng cã thÓ dïng v¨n ho¸ ®Ó lµm nhôt ý chÝ tù lùc, tù c−êng, ph¸ vì tÝnh cè

kÕt céng ®ång….Sau nµy, khi ®Õ quèc Mü trong thêi kú chiÕm ®ãng miÒn

Nam còng t×m c¸ch ®−a vµo nh©n d©n ta lèi sèng kh«ng lý t−ëng, kh«ng ®¹o

®øc, trµ ®¹p lªn danh dù vµ tæ quèc th«ng qua hµng lo¹t v¨n ho¸ phÈm ®å truþ,

chóng gieo r¾c lèi sèng Ých kû vµo nh©n d©n, cæ vò cho chñ nghÜa c¸c nh©n

cùc ®oan, thùc dông. Trong hoµn c¶nh Êy, nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng ph¶i ®Êu

tranh víi c¸c ph¶n gi¸ trÞ ®Ó chøng tá søc m¹nh cña m×nh. §iÒu nµy phÇn nµo

cho thÊy ®Ó cã ®−îc nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng h«m nay, d©n téc ViÖt Nam ®·

ph¶i tr¶i qua rÊt nhiÒu khã kh¨n, thö th¸ch. Trong ®iÒu kiÖn x· héi míi víi

nhiÒu thay ®æi vÒ c¶ kinh tÕ, chÝnh trÞ vµ x· héi ®· xuÊt hiÖn t− t−ëng muèn

“phñ nhËn s¹ch tr¬n”, “rò bá qu¸ khø” hy väng ®ãn nhËn ®−îc nhanh, nhiÒu

c¸c gi¸ trÞ hiÖn ®¹i. Lîi dông chÝnh t©m lý thùc dông nµy cña mét bé phËn c¸

nh©n trong x· héi, c¸c thÕ lùc thï ®Þch lu«n t×m c¸ch lµm phai nh¹t lßng tù t«n

tù hµo d©n téc b»ng c¸ch xuyªn t¹c lÞch sö, b«i nhä thµnh qu¶ c¸ch m¹ng cña

cha «ng ta. §©y vèn lµ thñ ®o¹n cña chiÕn tranh t©m lý ®· ®−îc sö dông tõ

thêi kú cæ ®¹i. Trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay, thñ ®o¹n nµy ®−îc hç trî ®¾c lùc

b»ng c¸c ph−¬ng tiÖn hiÖn ®¹i vµ ngµy cµng trë nªn tinh vi h¬n. Tuy nhiªn,

lÞch sö ®· râ rµng ®Õn møc mäi luËn ®iÖu xuyªn t¹c chØ gãp phÇn lµm cho nã

trë nªn cã søc sèng h¬n. X· héi hiÖn t¹i lµ g¹ch nèi gi÷a qu¸ khø vµ t−¬ng lai.

Kh«ng cã qu¸ khø hµo hïng cña d©n téc víi h×nh ¶nh con ng−êi ViÖt Nam cÇn

346

cï, s¸ng t¹o, s½n sµng hy sinh cho tæ quèc sÏ kh«ng cã ngµy h«m nay víi

nh÷ng con ng−êi ®−îc lµm chñ vµ ®ang tiÕp tôc tiÕn vÒ phÝa tr−íc. Lèi sèng

®oµn kÕt, t−¬ng th©n t−¬ng ¸i, l¸ lµnh ®ïm l¸ r¸ch ®· t¹o ra søc m¹nh ®Ó “tÊt

c¶ cho tiÒn tuyÕn”, tÊt c¶ v× ®éc lËp, tù do cho tæ quèc ®ang tiÕp tôc ®−îc båi

®¾p ®Ó thùc hiÖn môc tiªu d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ,

v¨n minh. Cã thÓ thÊy ®ã lµ c¸ch c¸c thÕ hÖ ®i sau x©y dùng mét lèi sèng míi

kh«ng ph¶i trªn mét m¶nh ®Êt trèng mµ trªn mét nÒn t¶ng v÷ng ch¾c lµ nh÷ng

di s¶n quý b¸u ®−îc rót ra tõ lèi sèng cò vµ ¨n s©u vµo tiÒm thøc con ng−êi

ViÖt Nam. Nãi c¸ch kh¸c, khi sèng ë hiÖn t¹i vµ h−íng vÒ t−¬ng lai víi nh÷ng

gi¸ trÞ cã tÝnh toµn cÇu ®Ó héi nhËp víi lèi sèng hiÖn ®¹i ®Çy s«i ®éng, ng−êi

ViÖt Nam cã hµnh trang lµ truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n téc.

§i ®«i víi viÖc g×n gi÷ vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng cÇn nhËn

thøc ®−îc nh÷ng h¹n chÕ, nh÷ng yÕu tè b¶o thñ g©y ¶nh h−ëng tiªu cùc vµ

kh«ng cßn phï hîp víi thêi ®¹i míi. Thùc tÕ lµ, suèt mét thêi gian dµi c¸ch

thøc s¶n xuÊt cña nh©n d©n ta mang nÆng tÝnh tiÓu n«ng, manh món, nhá lÎ.

NÒn s¶n xuÊt nhá, nÆng tÝnh ®Þa ph−¬ng, khu vùc ®· lµm n¶y sinh t©m lý tiÓu

n«ng, t− t−ëng “träng n«ng øc th−¬ng”, “b×nh qu©n chñ nghÜa”, e dÌ tr−íc c¸i

míi… ®· kh«ng nh÷ng kh«ng kÝch thÝch ®−îc s¶n xuÊt mµ cßn cµng lµm cho

s¶n xuÊt bÞ ®×nh trÖ, ng−êi lao ®éng thê ¬ víi t− liÖu lao ®éng chung… C¸ch

gi¶i quyÕt c«ng viÖc mang nÆng tÝnh c¶m tÝnh, côc bé ®Þa ph−¬ng, phÐp n−íc

thua lÖ lµng lµm h×nh thµnh lèi sèng thiÕu n¨ng ®éng, thiÕu t×m tßi s¸ng t¹o,

tr«ng chê, thô ®éng, kiÓu lµm ¨n ®−îc ch¨ng hay chí. Lèi sèng ®ã tõng g©y ra

nh÷ng hËu qu¶ kh«ng nhá vµ ®ang tiÕp tôc g©y c¶n trë viÖc x©y dùng lèi sèng

míi hiÖn nay.

Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng vµ ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i

ho¸ viÖc lÊy hiÖu qu¶ lao ®éng lµm th−íc ®o møc ®é hoµn thµnh c«ng viÖc cña

mçi ng−êi. NÕu nÒn s¶n xuÊt truyÒn thèng trong t×nh h×nh míi d−êng nh− ®·

lµm triÖt tiªu ®éng lùc c¸ nh©n th× nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng víi thang gi¸ trÞ míi

®ang cã t¸c dông kÝch thÝch n¨ng lùc s¸ng t¹o, linh ho¹t cña mçi c¸ nh©n.

ChÝnh v× vËy, mét mÆt chóng ta cÇn lªn ¸n lèi sèng thùc dông, ch¹y theo lîi

347

Ých vËt chÊt tÇm th−êng, mÆt kh¸c còng cÇn nhËn râ t¸c dông kÝch thÝch lao

®éng vµ n©ng cao chÊt l−îng sèng cña viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh

h−íng x· héi chñ nghÜa. Ng−êi lao ®éng trong xu thÕ héi nhËp cÇn ph¶i dùa

trªn nÒn t¶ng c¸i ®· cã ®Ó nh¹y bÐn, linh ho¹t, n¾m b¾t thêi c¬ vµ vËn dông

c¸c thµnh tùu khoa häc kü thuËt. Hä lµm giµu cho m×nh, cho gia ®×nh, võa

kh¼ng ®Þnh m×nh trong m«i tr−êng cã tÝnh c¹nh tranh cao võa gãp phÇn x©y

dùng lèi sèng míi, lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i. Më réng vÊn ®Ò, trªn ph¹m vi

quèc gia, §¶ng ta kh¼ng ®Þnh: “Trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr−êng vµ më réng

giao l−u quèc tÕ, ph¶i ®Æc biÖt quan t©m, gi÷ g×n vµ n©ng cao b¶n s¾c v¨n ho¸

d©n téc, kÕ thõa vµ ph¸t huy truyÒn thèng ®¹o ®øc, tËp qu¸n tèt ®Ñp vµ lßng tù

hµo d©n téc. TiÕp thu tinh hoa cña c¸c d©n téc trªn thÕ giíi lµm giµu thªm v¨n

ho¸ ViÖt Nam; ®Êu tranh chèng sù x©m nhËp cña c¸c lo¹i v¨n ho¸ ®éc h¹i,

nh÷ng khuynh h−íng sïng ngo¹i, lai c¨ng, mÊt gèc. Kh¾c phôc t©m lý sïng

b¸i ®ång tiÒn, bÊt chÊp ®¹o lý, coi th−êng c¸c gi¸ trÞ nh©n v¨n”1

Chñ tr−¬ng, ®−êng lèi trªn cña §¶ng hoµn toµn phï hîp víi ®iÒu kiÖn

®Êt n−íc trong giai ®o¹n hiÖn nay. Bëi lÏ, khi sù ph¸t triÓn cña khoa häc kü

thuËt ®· ®¹t ®−îc nh÷ng b−íc tiÕn n»m ngoµi mäi dù ®Þnh, mäi tÝnh to¸n cña

con ng−êi vµ t¸c ®éng ®Õn hÇu kh¾p c¸c lÜnh vùc th× kh«ng mét quèc gia d©n

téc nµo cã thÓ “®ãng cöa”, quay l−ng l¹i víi c¸c tiÕn bé x· héi. Lµn sãng toµn

cÇu ho¸, lèi sèng c«ng nghiÖp sÏ buéc c¸c quèc gia, d©n téc vµ tõng c¸ nh©n

ph¶i tù ®æi míi, tù ®ãn nhËn, tù lµm c©n b»ng c¸c yÕu tè ®Ó ph¸t triÓn. YÕu tè

truyÒn thèng, theo ®ã, sÏ kÕt hîp hµi hoµ víi yÕu tè hiÖn ®¹i b»ng c¸ch ®iÒu

chØnh, bæ sung vµ n©ng m×nh lªn ngang tÇm cña ®ßi hái míi. Ch¼ng h¹n: lßng

yªu n−íc trong thêi ®¹i míi ph¶i lµ b¶n lÜnh biÕt lµm giµu cho m×nh vµ ®Êt

n−íc mét c¸ch chÝnh ®¸ng, b¶o vÖ danh dù vµ ®éc lËp chñ quyÒn cña quèc gia

yªu chñ nghÜa x· héi vµ phÊn ®Êu v× sù nghiÖp ®æi míi cña ®Êt n−íc; tinh thÇn

t−¬ng th©n t−¬ng ¸i kh«ng chØ dõng l¹i ë viÖc chia nhau khÈu phÇn khi ®ãi,

1 §¶ng céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi §¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VIII, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc

gia, Hµ Néi 1996, tr. 111

gióp nhau tÊm ¸o khi l¹nh mµ ph¶i lµ tinh thÇn ®oµn kÕt gióp nhau v−ît khã

348

kh¨n, cïng tiÕn bé ®Ó n¾m b¾t thêi c¬, n¾m b¾t khoa häc c«ng nghÖ øng dông

vµo s¶n xuÊt, kinh doanh; b¶n tÝnh cÇn cï, s¸ng t¹o ph¶i ®−îc bæ sung, nu«i

d−ìng b»ng hµm l−îng tri thøc khoa häc ngµy mét cao.

Thùc tiÔn lÞch sö chøng minh r»ng, kÕt hîp ®−îc hµi hoµ yÕu tè truyÒn

thèng vµ yÕu tè hiÖn ®¹i lµ mét c«ng viÖc rÊt khã kh¨n. Qu¸ tr×nh ®ã ®ßi hái

chóng ta ph¶i lu«n qu¸n triÖt tinh thÇn biÖn chøng ®Ó kh«ng bÞ r¬i vµo chñ

quan duy ý chÝ hoÆc b¶o thñ tr× trÖ. Tr¸nh t×nh tr¹ng tuyÖt ®èi ho¸ lèi sèng cò

khi b¶o vÖ tÝnh truyÒn thèng vµ còng kh«ng cæ vò cho lèi sèng thùc dông

ph−¬ng T©y khi ®ãn nhËn tÝnh hiÖn ®¹i. Nh×n chung, ®Ó kÕt hîp hµi hoµ gi÷a

truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i, thø nhÊt lµ ph¶i t×m ra c¬ së tån t¹i, ph−¬ng thøc

biÓu hiÖn míi cña gi¸ trÞ truyÒn thèng trong thêi hiÖn ®¹i ®Ó cñng cè lèi sèng

dùa trªn t×nh nghÜa ®ång thêi lªn ¸n, t×m c¸ch kh¾c phôc nh÷ng mÆt tiªu cùc

cña lèi sèng cò hoÆc nh÷ng hµnh vi th¸i qu¸ m−în danh “b¶o vÖ truyÒn thèng”

nh−: duy tr× c¸c hñ tôc, t×nh tr¹ng b¹o lùc gia ®×nh, viÖc ®èt vµng m· trµn

lan…Thø hai, ®ãn nhËn hÖ gi¸ trÞ hiÖn ®¹i trªn c¬ së nhËn diÖn vµ ®¸nh gi¸

chÝnh x¸c song song víi viÖc kh¾c phôc nh÷ng h¹n chÕ cña lèi sèng c«ng

nghiÖp d−íi t¸c ®éng cña kinh tÕ thÞ tr−êng nh− th¸i ®é coi träng ®ång tiÒn,

Ých kû, chñ nghÜa c¸ nh©n, c¬ héi, lèi c− xö “tiÒn trao ch¸o móc”.

Nh− vËy, lèi sèng d©n téc (víi m« h×nh gia ®×nh truyÒn thèng bÒn v÷ng,

s¶n xuÊt nhá, nÆng tÝnh tiÓu n«ng…) sÏ kÕt hîp víi lèi sèng hiÖn ®¹i (víi m«

h×nh gia ®×nh më, s¶n xuÊt lín, t¸c phong vµ tÝnh chÊt c«ng nghiÖp cao…) ®Ó

h×nh thµnh lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i võa gi÷ v÷ng ph¸t huy ®−îc tÝnh bÒn

v÷ng cña yÕu tè truyÒn thèng, h¹n chÕ mÆt tr¸i cña lèi sèng hiÖn ®¹i võa b¾t

nhÞp ®−îc víi lèi sèng hiÖn ®¹i vµ tiÕp thu nh÷ng tinh hoa cña nh©n lo¹i.

NghÜa lµ, ®Ó x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay cÇn c¶

yÕu tè néi sinh vµ ngo¹i sinh. ë mét khÝa c¹nh nµo ®ã, nã cßn cã nghÜa lµ ph¶i

kÕt hîp hµi hoµ gi÷a d©n téc vµ téc ng−êi, d©n téc vµ quèc tÕ.

2. KÕt hîp hµi hµi hoµ gi÷a d©n téc vµ téc ng−êi, d©n téc vµ quèc tÕ.

349

Mçi chñ thÓ nh©n c¸ch tån t¹i trong x· héi ®Òu ph¶i lµ thµnh viªn cña

mét téc ng−êi vµ cña mét quèc gia d©n téc. ChÝnh v× thÕ, vÊn ®Ò d©n téc vµ téc

ng−êi, d©n téc vµ quèc tÕ lu«n lµ vÊn ®Ò thêi sù cña mäi thêi ®¹i. Trong c«ng

cuéc x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay, viÖc kÕt hîp

hµi hoµ gi÷a d©n téc vµ téc ng−êi, d©n téc vµ quèc tÕ vµ ph−¬ng ch©m hîp lý

cã t¸c dông ®Þnh h−íng ®Ó t×m ra c¸c biÖn ph¸p vµ b−íc ®i phï hîp.

Sinh thêi Chñ tÞch Hå ChÝ Minh lu«n nh¾c nhë: “§ång bµo Kinh hay

Thæ, M−êng hay M¸n, Giarai hay £®ª, Xª®¨ng hay Bana vµ c¸c d©n téc thiÓu

sè kh¸c, ®Òu lµ con ch¸u ViÖt Nam, ®Òu lµ anh em ruét thÞt, chóng ta sèng

chÕt cã nhau, s−íng khæ cïng nhau, no ®ãi gióp nhau”1. LÞch sö d©n téc ViÖt

Nam lµ lÞch sö cña mét ®Êt n−íc víi nhiÒu th¨ng trÇm, khi th× ®−îc ®éc lËp,

lóc l¹i mÊt tù do. N¹n giÆc ngo¹i x©m, n¹n ®ãi rÐt cïng víi thiªn tai ®Þch ho¹

®· rÌn ®óc nªn nh÷ng ng−êi con ®Êt ViÖt biÕt tùa l−ng vµo nhau ®Ó cïng sinh

tån, cïng v−ît qua khã kh¨n. ChÝnh v× thÕ, trong suèt lÞch sö dùng n−íc vµ gi÷

n−íc c¸c d©n téc thiÓu sè còng nh− ®a sè lu«n s½n sµng g¹t bá mäi lîi Ých

riªng t−, mäi m©u thuÉn nhá nhen ®Ó ®ång t©m hîp søc v× mét môc tiªu chung

lµ n−íc nhµ ®−îc ®éc lËp, ®−îc s¸nh vai c¸c c−êng quèc trong vµ ngoµi khu

vùc. Cã thÓ nãi, tÝnh cè kÕt céng ®ång, lßng yªu n−íc, tr¸ch nhiÖm ®èi víi sù

tån vong cña ®Êt n−íc ®· trë thµnh m©u sè chung ®Ó ®oµn kÕt c¸c téc ng−êi

trong ®¹i gia ®×nh c¸c d©n téc ViÖt Nam. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh lµ ng−êi ®·

nhËn ra vµ tËp hîp ®−îc søc m¹nh ®oµn kÕt cña d©n téc ®Ó cïng §¶ng ta l·nh

®¹o nh©n d©n ®Êu tranh giµnh th¾ng lîi.

Ngµy nay, trong ®iÒu kiÖn hoµ b×nh, tÝnh cè kÕt céng ®ång, lßng yªu

n−íc, tinh thÇn t−¬ng th©n, t−¬ng ¸i, khoan dung vÉn lµ chÊt keo kÕt dÝnh 54

d©n téc trong ®¹i gia ®×nh ViÖt Nam. C¸c téc ng−êi dï lµ thiÓu sè hay ®a sè,

thËm chÝ chØ vµi chôc ng−êi ®Òu ®ang ®ång lßng phÊn ®Êu v× mét n−íc ViÖt

Nam “d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh”. Trong

®iÒu kiÖn hiÖn nay, nhÊt lµ khi c¶ n−íc ®ang ®Èy m¹ng qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp

ho¸, hiÖn ®¹i ho¸, c¸c téc ng−êi cã c¬ héi xÝch l¹i gÇn nhau h¬n kh«ng chØ vÒ

350

ph−¬ng diÖn ®Þa lý mµ c¶ trong lao ®éng s¶n xuÊt, häc tËp vµ sinh ho¹t. ý thøc

tù gi¸c vÒ viÖc m×nh lµ thµnh viªn cña quèc gia d©n téc bªn c¹nh ý thøc tù

gi¸c téc ng−êi ®ang gia t¨ng. ChÝnh v× vËy, gi¶i quyÕt mèi quan hÖ gi÷a d©n

téc vµ téc ng−êi trong giai ®o¹n hiÖn nay cÇn cã quan ®iÓm lÞch sö, toµn diÖn

tr¸nh gi¶n ®¬n, phiÕn diÖn, cøng nh¾c, siªu h×nh. Nãi c¸ch kh¸c ph¶i qu¸n

triÖt nguyªn t¾c “thèng nhÊt trong ®a d¹ng”, nghÜa lµ thèng nhÊt ë tÝnh d©n

téc, ®a d¹ng ë tÝnh téc ng−êi. Bëi lÏ sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña tõng téc ng−êi

vµ cña c¶ quèc gia d©n téc lµ mét phøc thÓ thèng nhÊt, c¸i nä lÊy c¸i kia lµm

tiÒn ®Ò, chç dùa cho m×nh.

TÝnh d©n téc vµ tÝnh téc ng−êi tuy lµ hai ph¹m trï réng hÑp kh¸c nhau,

cã thÓ coi lµ mét ph¹m trï “c¸i chung” vµ mét ph¹m trï “c¸i riªng”, song néi

dung cña chóng cã nh÷ng ®iÓm giao thoa víi nhau. TÝnh d©n téc biÓu hiÖn tËp

trung ë tinh thÇn yªu n−íc, tinh thÇn t−¬ng th©n t−¬ng ¸i, tÝnh cè kÕt céng

®ång, cÇn cï, s¸ng t¹o trong lao ®éng…§iÒu nµy thÓ hiÖn mét c¸ch phong

phó, ®a d¹ng th«ng qua ho¹t ®éng cña c¸c téc ng−êi. NÕu c¶ d©n téc cã truyÒn

thuyÕt “con L¹c ch¸u Hång” th× ë tõng téc ng−êi còng cã ph−¬ng thøc ®Ó cè

kÕt céng ®ång dùa trªn nh÷ng quy t¾c chung. ë ng−êi M−êng, sù mÊt m¸t vÒ

con ng−êi lµ mÊt m¸t chung nªn khi mét thµnh viªn trong lµng qua ®êi, mäi

gia ®×nh kh«ng ph©n biÖt giµu nghÌo ®Òu mang cho tang chñ hai èng g¹o, mét

con gµ, mét lÝt r−îu, mét l¹ng muèi. Tang chñ lÊy nh÷ng vËt phÈm ®ã ®Ó tiÕp

lµng. ë ng−êi M«ng, sù cè kÕt trong dßng hä lµ ®Æc ®iÓm næi bËt, hä ý thøc vÒ

mét «ng tæ chung vµ c¸c c«ng viÖc chung nh− x©y nhµ, ma chay, c−íi hái…

§Ó tiÕp tôc cñng cè vµ ph¸t triÓn tÝnh thèng nhÊt trong ®a d¹ng cña mèi

quan hÖ gi÷a d©n téc vµ téc ng−êi, mét lµ cÇn tiÕp tôc cñng cè tinh thÇn ®oµn

kÕt tõ trong néi bé tõng téc ng−êi vµ gi÷a c¸c téc ng−êi víi nhau. Hai lµ, −u

tiªn cho hÖ gi¸ trÞ mang tÝnh d©n téc theo nghÜa kh¾c phôc hoÆc dÇn xo¸ bá

mét sè ®Æc ®iÓm riªng biÖt cña mét vµi téc ng−êi kh«ng cßn phï hîp víi ®iÒu

1 Hå ChÝ Minh: Toµn tËp, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, Hµ Néi,.2002, t. 4, tr..217.

kiÖn míi. Ch¼ng h¹n: tÝnh b¶o thñ “theo c¸i lý cña ng−êi M«ng”, tang ma,

351

c−íi hái qu¸ tèn kÐm; viÖc ph¸ rõng lµm n−¬ng rÉy, lÊy gç lµm nhµ sµn cña

ng−êi Th¸i, ng−êi M−êng, ng−êi M«ng. Ba lµ, cÇn cã biÖn ph¸p tr−íc m¾t vµ

l©u dµi ®Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng “tha ho¸” cña c¸ nh©n, téc ng−êi ®ang ®e do¹

tíi gi¸ trÞ d©n téc nãi chung vµ téc ng−êi nãi riªng. §ã lµ t×nh tr¹ng ng−êi d©n

téc bá dÇn c¸c trang phôc truyÒn thèng, kh«ng thÝch häc ng«n ng÷ cña téc

ng−êi m×nh, thÝch nghi víi lèi sèng thùc dông kiÓu ph−¬ng T©y. Thùc tÕ cho

thÊy c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Ó ph¸t triÓn ®Êt n−íc lµ tu©n theo quy luËt

kh¸ch quan vµ “hiÖn ®¹i ho¸ v¨n ho¸” còng lµ quy luËt tÊt yÕu n¶y sinh, t¸c

®éng tíi tÊt c¶ c¸c téc ng−êi. Tuy nhiªn “hiÖn ®¹i ho¸ v¨n ho¸” kh¸c víi “¢u

ho¸” hay “Kinh ho¸”, c¸c téc ng−êi hoµn toµn cã thÓ ®i lªn hiÖn ®¹i ho¸ b»ng

chÝnh nh÷ng g× ®ang cã, b»ng b¶n s¾c vµ gi¸ trÞ di s¶n v¨n ho¸ cña m×nh.

Trong ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, sù giao thoa v¨n ho¸ gi÷a

c¸c téc ng−êi ®ang ngµy cµng ®Ëm nÐt. ViÖc sö dông song ng÷, ®a ng÷ trë

thµnh hiÖn t−îng phæ biÕn. §iÒu nµy mét mÆt cho thÊy t¸c dông tÝch cùc cña

viÖc xÝch l¹i gÇn nhau, ®oµn kÕt gi÷a c¸c téc ng−êi, mÆt kh¸c còng b¸o ®éng

nguy c¬ phai nh¹t v¨n ho¸ téc ng−êi. C©u hái lín ®ang ®−îc ®Æt ra lµ lµm sao

®Ó c¸c téc ng−êi cïng sèng trong mét d©n téc, cïng h−ëng mét chÕ ®é vÉn

®oµn kÕt mét lßng trªn c¬ së duy tr× ®−îc c¸i riªng cã cña téc ng−êi m×nh.

VÊn ®Ò nµy kh«ng chØ gÆp ë ViÖt Nam mµ xuÊt hiÖn ë hÇu kh¾p c¸c quèc gia

®a téc ng−êi trªn thÕ giíi. D−íi t¸c ®éng cña qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn

®¹i ho¸, hµng n¨m, theo thèng kª s¬ l−îc, mét quèc gia ®¸nh mÊt Ýt nhÊt mét

téc ng−êi. Nh− vËy, mçi n¨m, trªn thÕ giíi mÊt ®i hµng chôc ng«n ng÷ cïng

víi hµng chôc téc ng−êi vµ v¨n ho¸ riªng cña hä. NhËn thøc râ nguy c¬ nµy,

§¶ng ta lu«n kh¼ng ®Þnh: “sù ph¸t triÓn mäi mÆt cña tõng d©n téc ®i liÒn víi

sù cñng cè ph¸t triÓn céng ®ång c¸c d©n téc trªn ®Êt n−íc ta. Sù t¨ng c−êng

tÝnh céng ®ång, tÝnh thèng nhÊt lµ qu¸ tr×nh hîp quy luËt nh−ng tÝnh céng

®ång, tÝnh thèng nhÊt kh«ng m©u thuÉn, kh«ng bµi trõ tÝnh ®a d¹ng, tÝnh ®éc

®¸o trong b¶n s¾c cña mçi d©n téc”1. V× thÕ tuy coi träng tÝnh thèng nhÊt quèc

gia d©n téc ®Ó ®¶m b¶o sù ®oµn kÕt c¸c téc ng−êi v× môc tiªu chung cña ®Êt

352

n−íc, song ph¶i chó ý g×n gi÷ tÝnh ®a d¹ng cña c¸c téc ng−êi. §¸nh mÊt dÇn

tÝnh ®a d¹ng còng chÝnh lµ lµm phai nh¹t dÇn b¶n s¾c ViÖt Nam, bëi lÏ b¶n s¾c

v¨n ho¸, tÝnh d©n téc, lèi sèng ®¹o ®øc ®−îc ch¾t läc tõ v¨n ho¸ ®a d¹ng, riªng

cã cña c¸c téc ng−êi. Cô thÓ, nÕu c¸c d©n téc ë Tr−êng S¬n T©y Nguyªn cã

truyÒn thèng lµm t−îng nhµ må næi tiÕng, dµn cång chiªng ®éc ®¸o vµ nh÷ng

¸ng sö thi hïng tr¸ng th× ng−êi Ch¨m ë Duyªn H¶i miÒn Trung l¹i cã nh÷ng

®Òn th¸p, nh÷ng t¸c phÈm ®iªu kh¾c ®¸, nh÷ng bia kÝ trªn ®¸. NÕu ng−êi

Kh¬me ë Nam Bé cã mét kho tµng v¨n häc phËt gi¸o, nghÖ thuËt ®iªu kh¾c

vµ kiÕn tróc PhËt gi¸o ®å sé th× ng−êi Tµy, Th¸i ë vïng cao phÝa B¾c l¹i cã

kho tµng v¨n häc d©n gian , nh÷ng m¸i nhµ nhá theo kiÕn tróc truyÒn

thèng…TÊt c¶ nh÷ng nÐt v¨n ho¸ téc ng−êi riªng Êy t¹o thµnh v¨n ho¸ ViÖt.

Hay nãi c¸ch kh¸c, mçi téc ng−êi víi nh÷ng s¾c th¸i b¶n ®Þa riªng ®· gãp

phÇn lµm nªn mét nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam thèng nhÊt trong ®a d¹ng. TÝnh

d©n téc, nÐt ®Æc tr−ng cña ng−êi ViÖt nh− lßng yªu n−íc v« bê bÕn, tinh

thÇn ®oµn kÕt cao, lèi sèng gi¶n dÞ, s©u s¾c vµ tinh tÕ trong øng xö, cÇn cï

vµ s¸ng t¹o trong lao ®éng s¶n xuÊt…®−îc vun ®¾p tõ trong lÞch sö tõ 54

d©n téc anh em. Lîi dông ®Æc ®iÓm nµy, c¸c thÕ lùc thï ®Þch lu«n t×m c¸ch

chèng ph¸ ViÖt Nam tõ bªn trong víi tham väng lµm rèi lo¹n, mÊt ®oµn kÕt

néi bé. Chóng lîi dông chiªu bµi g×n gi÷ téc ng−êi ®Ó dô dç, kÝch ®éng mét sè

téc ng−êi ®øng lªn ®ßi thµnh lËp quèc gia riªng. Trong vÊn ®Ò nµy, §¶ng vµ

Nhµ n−íc ViÖt Nam ®· qu¸n triÖt nguyªn t¾c thèng nhÊt vÒ tÝnh quèc gia d©n

téc ®ång thêi kh«ng ngõng ®Èy m¹nh c«ng t¸c tuyªn truyÒn, vËn ®éng quÇn

chóng nh©n d©n tÝch cùc tham gia c¸c ho¹t ®éng v¨n ho¸ ë ®Þa ph−¬ng; b¶o tån

vµ ph¸t triÓn c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ vËt thÓ vµ phi vËt thÓ; tæ chøc ngµy héi v¨n ho¸

th−êng niªn cña mét sè téc ng−êi tiªu biÓu vµ t«n vinh lèi sèng v¨n ho¸ truyÒn

thèng cña c¸c téc ng−êi trong d©n téc ViÖt Nam.

D©n téc ViÖt Nam lµ céng ®ång chÝnh trÞ - x· héi ®−îc hîp thµnh bëi

c¸c téc ng−êi cïng chung sèng, lµ quèc gia ®a téc ng−êi. V× thÕ, “sù ph¸t triÓn

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi §¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VI, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia,

mäi mÆt cña tõng téc ng−êi ®i liÒn víi sù ph¸t triÓn cña céng ®ång c¸c d©n téc

353

trªn ®Êt n−íc ta”1. Cho nªn, ph¶i ®oµn kÕt c¸c téc ng−êi thµnh mét khèi trªn

c¬ së thèng nhÊt c¸i ®a d¹ng, −u tiªn cho lîi Ých d©n téc, song kh«ng bá quªn

lîi Ých téc ng−êi. LÞch sö ®· rµng buéc vËn mÖnh c¸c téc ng−êi trªn ®Êt n−íc

ViÖt Nam víi nhau, kh«ng cho phÐp mét téc ng−êi nµo cã thÓ t¸ch riªng ®Ó

x©y dùng quèc gia ®éc lËp nh−ng vÉn t«n träng nguyÖn väng gi÷ g×n b¶n s¾c

riªng cña c¸c téc ng−êi. NghÜa lµ, c¸c téc ng−êi lu«n ®−îc t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó b¶o

tån vµ ph¸t huy b¶n s¾c cña téc ng−êi m×nh víi nh÷ng gi¸ trÞ vÒ ng«n ng÷, trang

phôc, phong tôc… Cã ý kiÕn cho r»ng, hiÖn t−îng mét sè ng−êi M−êng, ng−êi

Th¸i b¸n nhµ sµn ®Ó x©y nhµ lÇu; mét sè thanh niªn d©n téc chØ thÝch mÆc ®å

T©y, kh«ng thÝch trang phôc truyÒn thèng; mét sè phô huynh chØ thÝch cho

con nãi tiÕng Kinh, nãi ngo¹i ng÷…lµ kÕt qu¶ cña viÖc chØ nh×n thÊy yÕu t«

d©n téc mµ bá quªn, xem nhÑ yÕu tè téc ng−êi. Thùc tÕ lµ, cïng víi sù ph¸t

triÓn cña ®êi sèng kinh tÕ x· héi, c¸c téc ng−êi cã c¬ héi tiÕp cËn vµ giao l−u

nhiÒu h¬n víi thÕ giíi bªn ngoµi. Sù giao l−u ®ã tÊt nhiªn sÏ ®−a l¹i nh÷ng

biÕn ®æi nhÊt ®Þnh. Song, thùc tr¹ng x· héi víi mét sè vÊn ®Ò nh− trªn kh«ng

ph¶i lµ kÕt qña cña viÖc ®Ò cao yÕu tè d©n téc. Bëi v×, yÕu tè d©n téc ®· bao

hµm yÕu tè téc ng−êi, tÝnh d©n téc kh«ng bµi trõ tÝnh téc ng−êi. Ng−êi Kinh

vµ c¸c téc ng−êi kh¸c ®Òu cã chç ®øng cña m×nh vµ gãp phÇn x©y dùng nÒn

v¨n ho¸ ViÖt Nam thèng nhÊt trong ®a d¹ng. §ã sÏ lµ qu¸ tr×nh quèc gia ho¸

c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ téc ng−êi ®ång thêi lµ qu¸ tr×nh chän läc, tiÕp nhËn, téc

ng−êi ho¸ tinh hoa v¨n ho¸ cña c¸c téc ng−êi kh¸c. VÊn ®Ò lµ tr×nh ®é ph¸t

triÓn cña c¸c téc ng−êi kh«ng ®ång ®Òu vµ cã kh«ng Ýt c¸c téc ng−êi cßn ë

trong t×nh tr¹ng rÊt l¹c hËu. ChÝnh v× vËy, kÕt hîp yÕu tè d©n téc vµ téc ng−êi

mét c¸ch hµi hoµ lµ ph¶i ®−a c¸c téc ng−êi l¹c hËu b¾t nhÞp ®−îc víi qu¸ tr×nh

c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ trªn c¬ së duy tr× ®−îc b¶n s¾c téc ng−êi vèn cã

®Ó x©y dùng n−íc ViÖt Nam “d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n

chñ, v¨n minh” víi nÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc.

Tuy nhiªn, do ®iÒu kiÖn tù nhiªn nªn c¸c téc ng−êi nhÊt lµ c¸c téc ng−êi

Hµ Néi 1987, tr 98

thiÓu sè trªn ®Êt n−íc ViÖt Nam ph©n bè r¶i r¸c ë c¸c vïng ngo¹i vi kh¸c

354

nhau. §êi sèng vËt chÊt, ®êi sèng tinh thÇn vµ møc ®é tiÕp nhËn th«ng tin cña

c¸c téc ng−êi rÊt kh¸c nhau. Mèi liªn hÖ gi÷a c¸c téc ng−êi còng kh«ng diÔn

ra th−êng xuyªn. §©y lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó bän c¬ héi vµ c¸c thÕ lùc ph¶n

®éng lîi dông nh»m tõng b−íc ph¸ vì tÝnh thèng nhÊt d©n téc b»ng c¸ch xo¸

bá tÝnh téc ng−êi (kÕt téi v¨n ho¸ téc ng−êi, lªn ¸n tæ tiªn) hoÆc kÝch ®éng téc

ng−êi (®ßi thµnh lËp kh− tù trÞ, quèc gia ®éc lËp). TÊt nhiªn, mäi ©m m−u

nh»m ph¸ vì tÝnh ®¹i ph−¬ng hay tÝnh téc ng−êi trong v¨n ho¸ ®Ó tõ ®ã ph¸ vì

tÝnh thèng nhÊt d©n téc, tr−íc sau g× còng thÊt b¹i. ( Vµng A Chø, Tin lµnh

§Òga). Song, trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay, khi chÝnh s¸ch ®èi víi c¸c téc ng−êi

cña §¶ng vµ Nhµ n−íc ®ang tiÕp tôc ®−îc hoµn thiÖn cÇn tr¸nh mäi th¸i ®é

phiÕn diÖn, chñ quan, nãng véi. Thùc hiÖn hîp lý vµ hiÖu qu¶ chÝnh s¸ch d©n

téc trªn c¬ së t«n träng quyÒn b×nh ®¼ng cña c¸c téc ng−êi tiÕp tôc lµ yªu cÇu

th−êng xuyªn.

ViÖc kÕt hîp hµi hoµ yÕu tè d©n téc vµ téc ng−êi ph¶i ®−îc tiÕn hµnh

song song víi viÖc kÕt hîp hµi hoµ yÕu tè d©n téc vµ quèc tÕ ®Ó mét mÆt duy

tr× ®−îc khèi ®oµn kÕt néi bé, gi÷ ®−îc b¶n s¾c v¨n ho¸ vèn cã, mÆt kh¸c ®−a

®−îc vµo yÕu tè néi sinh h¬i thë cña thêi ®¹i ®Ó v¨n ho¸ ViÖt Nam kh«ng xa l¹

víi v¨n ho¸ thÕ giíi. §©y lµ hai vÕ cña cïng mét vÊn ®Ò, bëi lÏ, thùc chÊt

nh÷ng ©m m−u chèng ph¸ cña c¸c thÕ lùc th«ng qua dô dç, kÝch ®éng c¸c téc

ng−êi b»ng chiªu bµi nh©n quyÒn, vÊn ®Ò t«n gi¸o vµ viÖn trî kinh tÕ…lµ

nh»m môc tiªu ph¸ ho¹i khèi ®oµn kÕt néi bé cña ViÖt Nam. C¸ch thøc nµy

®−îc ¸p dông kh«ng chØ víi ViÖt Nam mµ víi hÇu kh¾p c¸c quèc gia ®a s¾c

téc nh−ng tËp trung ë nh÷ng n−íc ®ang ph¸t triÓn. ChÝnh xu thÕ toµn cÇu ho¸

víi søc ¶nh h−ëng ngµy cµng réng cña nã ®ang trë thµnh m«i tr−êng thuËn lîi

®Ó mét sè thÕ lùc thùc hiÖn c¸i gäi lµ: “v¨n ho¸ ®¹i chóng”, “quèc tÕ ho¸ c¸c d©n

téc”, “thÕ giíi mét v¨n ho¸”…Qu¸ tr×nh toµn cÇu ho¸ còng lµm n¶y sinh nh÷ng

nguy c¬ to lín vÒ sù ®ång nhÊt ho¸ c¸c hÖ gi¸ trÞ, ®e do¹ ®Æc tÝnh ®a d¹ng cña c¸c

nÒn v¨n ho¸, lµm xãi mßn ®Þnh h−íng v¨n ho¸ d©n téc, g©y ¶nh h−ëng trùc tiÕp

1 Sdd, tr98

®Õn lèi sèng cña c¸ nh©n vµ céng ®ång.

355

Trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay, kh«ng mét quèc gia, d©n téc nµo cã thÓ t¹o ra

®−îc sù ph¸t triÓn trong mét m« h×nh ®ãng kÝn, biÖt lËp. Muèn ph¸t triÓn, c¸c

quèc gia ph¶i më cöa héi nhËp, hîp t¸c song ph−¬ng, ®a ph−¬ng. ViÖc më cöa

®Ó thu nhËn tinh hoa nh©n lo¹i kh¸c víi viÖc “¢u ho¸ c¸c gi¸ trÞ ViÖt” hay hoµ

tan. ViÖt Nam kh«ng ®øng ngoµi xu thÕ héi nhËp bëi ®ã lµ xu thÕ tÊt yÕu

kh¸ch quan. Céng ®ång thÕ giíi ®ang chung søc ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò cã

tÝnh toµn cÇu nh−: « nhiÔm m«i tr−êng, t¨ng d©n sè, n¹n khñng bè, dÞch

bÖnh…ViÖt Nam, gièng nh− nhiÒu quèc gia kh¸c ®ang kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ vµ

®ãng gãp cña m×nh b»ng viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi, gi¶m dÇn kho¶ng c¸ch

giµu nghÌo vµ ph©n ho¸ x· héi, b¶o vÖ vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng. Tuy

nhiªn, còng cÇn nhËn thÊy râ r»ng vÊn ®Ò nµo còng cã tÝnh hai mÆt. Qu¸ tr×nh

toµn cÇu ho¸ dùa trªn søc m¹nh cña c¸c thµnh tùu khoa häc ®ang ®em ®Õn c¶

thêi c¬ vµ th¸ch thøc. Nã ®em l¹i cho c¸c quèc gia c¶ thuËn lîi vµ khã kh¨n, c¶

mÆt tÝch cùc vµ mÆt tiªu cùc. ChÝnh v× vËy, x· héi ngµy nay ®ang diÔn ra nh÷ng

thay ®æi ®«i khi tr¸i ng−îc nhau.

Nh×n mét c¸ch tæng thÓ, b−íc vµo thêi kú míi, d−íi t¸c ®éng cña nhiÒu

yÕu tè, x· héi ViÖt Nam ®ang cã nh÷ng b−íc chuyÓn râ nÐt. Qu¸ tr×nh c«ng

nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ thùc sù ®ang lµm thay ®æi bé mÆt ®Êt n−íc. §iÒu

kiÖn kinh tÕ, x· héi thay ®æi kÐo theo sù thay ®æi cña lèi sèng. Mét lèi sèng

mang tÝnh thuÇn n«ng, nÆng vÒ rµng buéc gia ®×nh, dßng hä víi tÝnh chÊt khÐp

kÝn ®ang dÇn ®−îc thay thÕ. Mét lèi sèng míi ®ang ®−îc x¸c lËp víi sù thay

®æi cña: c¸ch thøc lao ®éng, lµm ¨n, kinh doanh; c¸ch thøc giao tiÕp øng xö;

quan niÖm vÒ ®¹o ®øc vµ nh©n c¸ch; c¸c phong tôc tËp qu¸n…Bªn c¹nh nh÷ng

thµnh tùu thÊy râ nh−: tr¸ch nhiÖm vµ tÝnh s¸ng t¹o cña ng−êi lao ®éng ®−îc

n©ng cao, søc ng−êi trong lao ®éng ngµy mét gi¶m, tÝnh chÊt kinh doanh më

réng ra ph¹m vi khu vùc vµ thÕ giíi…cã mét thùc tr¹ng ®¸ng quan ng¹i lµ sù

thu nhËn th¸i qu¸ lèi sèng thùc dông ph−¬ng T©y, nh÷ng quan niÖm thÈm mü,

®¹o ®øc ®i ng−îc l¹i hÖ chuÈn vèn cã cña d©n téc.

X· héi ViÖt Nam ®ang chøng kiÕn sù r¹n nøt cña m« h×nh gia ®×nh

truyÒn thèng. Tr¸ch nhiÖm cña con c¸i ®èi víi cha mÑ ngµy cµng cã xu h−íng

356

bÞ vËt chÊt chi phèi. C¸ch thøc giao tiÕp øng xö cã trªn d−íi, tr−íc sau còng

®ang lµ vÊn n¹n cña x· héi. Bªn c¹nh mét bé phËn thanh niªn muèn kh¼ng

®Þnh tÝnh ®éc lËp cña m×nh, th× mét sè kh¸c trong x· héi bÞ chi phèi bëi chñ

nghÜa c¸ nh©n, thùc dông, lèi sèng h−ëng thô vµ c¸c quan niÖm “më”,

“tho¸ng” vÒ ®¹o ®øc. §©y lµ nh÷ng thµnh tè gãp phÇn lµm cho x· héi ph¶i ®èi

mÆt víi nh÷ng vÊn ®Ò nhøc nhèi. Trong nh÷ng tr−êng hîp nhÊt ®Þnh nã cßn

lµm ¶nh h−ëng tíi quyÒn lîi, danh dù quèc gia. Ch¼ng h¹n v× quyÒn lîi c¸

nh©n, cã kh«ng Ýt ng−êi ®· b¸n rÎ l−¬ng t©m, bÞ bän xÊu dô dç vµ sai khiÕn,

s½n sµng ®i ng−îc l¹i thuÇn phong mü tôc cña d©n téc. HoÆc cã nh÷ng tæ chøc

kinh doanh v× lîi nhuËn tr−íc m¾t mµ ®¸nh mÊt niÒm tin cña b¹n hµng quèc tÕ

®èi víi ViÖt Nam…

Trong lÞch sö, tÝnh d©n téc ®· x¸c lËp cho ViÖt Nam mét chç ®øng trªn

thÕ giíi. §Ó cã ®−îc vÞ thÕ ®ã, d©n téc ta ®· ph¶i chiÕn ®Êu, hy sinh vµ phÊn

®Êu kh«ng mÖt mái. Ngµy nay, trong xu thÕ héi nhËp, tÝnh d©n téc cµng ph¶i

®−îc cñng cè vµ ph¸t triÓn. Mét d©n téc cã thÓ sÏ bÞ xo¸ sæ trªn b¶n ®å thÕ

giíi nÕu ®¸nh mÊt tÝnh d©n téc cña m×nh. ChÝnh v× vËy, trong khi x©y dùng

nÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn b»ng c¸ch tiÕp thu tinh hoa v¨n ho¸ thÕ giíi, §¶ng ta chñ

tr−¬ng gi÷ g×n b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc. Tuy nhiªn, cÇn kh¼ng ®Þnh r»ng viÖc

gi÷ g×n b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc kh¸c h¼n víi viÖc tuyÖt ®èi ho¸ yÕu tè d©n téc

b»ng c¸ch tõ chèi mäi thµnh tùu chung cña nh©n lo¹i v×: “ViÖc b¶o vÖ truyÒn

thèng v¨n ho¸ hÕt søc c¸ch xa víi viÖc kh¼ng ®Þnh mét c¨n tÝnh mµ nã chØ cã

thÓ ®−îc x¸c ®Þnh b»ng viÖc chèng l¹i mét mèi ®e do¹ cña n−íc ngoµi vµ sù

trung thµnh víi mét trËt tù x· héi…Nã biÖn minh cho nh÷ng ®−êng lèi d©n téc

chñ nghÜa, coi th−êng lîi Ých c¸c tÇng líp ®«ng ®¶o nhÊt thay v× b¶o vÖ nh÷ng

lîi Ých nµy”1. Nã còng kh¸c víi chñ nghÜa d©n tuý v× “chñ nghÜa d©n tuý kh«ng

ph¶i lµ ý thøc d©n téc, l¹i còng kh«ng ph¶i lµ ý chÝ ph¸t triÓn cña d©n t«c; nã

dÆt nh÷ng môc tiªu hiÖn ®¹i ho¸ xuèng d−íi sù thèng nhÊt x· héivµ v¨n ho¸,

tuy kh«ng ph¶i lµ tõ bá tÝnh hiÖn ®¹i nh−ng lµm cho nã trë thµnh khã kh¨n vµ bÞ

1 Alain Touraine: Phª ph¸n tÝnh hiÖn ®¹i, Nxb. ThÕ giíi, Hµ Néi, 2003, tr. 503.

h¹n chÕ; v× mäi qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ®Òu kÐo theo sù ®o¹n tuyÖt víi qu¸ khø,

357

nh÷ng sù vay m−în. Chñ nghÜa d©n tuý lu«n ®−îc cæ vò bëi ý t−ëng phôc h−ng

hoÆc trë vÒ céi nguån; nã dùa vµo mét huyÒn tho¹i gèc; nã kh«ng tin vµo tiÕn

bé còng nh− sù lÖ thuéc cña v¨n ho¸ ®èi víi kinh tÕ”1

§Ó cñng cè tÝnh d©n téc trong qu¸ tr×nh héi nhËp, thø nhÊt, chóng ta

ph¶i g×n gi÷ vµ ph¸t huy nh÷ng truyÒn thèng quý b¸u cña d©n téc nh−: lßng

yªu n−íc nång nµn; lèi sèng t×nh nghÜa, gi¶n dÞ; tinh tÕ trong giao tiÕp vµ øng

xö; cÇn cï, s¸ng t¹o, thËt thµ trong lao ®éng s¶n xuÊt…Thø hai, khi héi nhËp

cïng víi viÖc tiÕp thu c¸c thµnh tùu míi, kh«ng tr¸nh khái viÖc du nhËp c¸c

ph¶n gi¸ trÞ. Cho nªn cÇn ph©n luång vµ cã biÖn ph¸p tr−íc m¾t còng nh− l©u

dµi. Tr¸nh th¸i ®é nãng véi, chñ quan, th¸i qu¸ vµ phiÕn diÖn trong nhËn diÖn

còng nh− xö lý c¸c hÖ gi¸ trÞ.

VÒ mét khÝa c¹nh nµo ®ã, ¶nh h−ëng cña lèi sèng ph−¬ng T©y ®èi víi

mét bé phËn thanh niªn ViÖt Nam lµ rÊt râ, rÊt ®¸ng lªn ¸n nh− kiÓu giao tiÕp

sßng ph¼ng dùa trªn quan hÖ ®ång tiÒn, lèi sèng h−ëng thô, ch¹y theo nh÷ng

lîi Ých tr−íc m¾t, ®ua theo nh÷ng quan niÖm ®¹o ®øc, thÈm mü ®i ng−îc l¹i

víi truyÒn thèng cña d©n téc. Bªn c¹nh ®ã, còng cÇn nhËn thÊy r»ng, quan

niÖm thÈm mü, ®¹o ®øc kh«ng cã mét hÖ chuÈn khÐp kÝn, nã kh«ng khoanh

vïng cô thÓ cho hµnh vi cña tõng thÕ hÖ. Cho nªn, chóng ta lªn ¸n nh÷ng biÓu

hiÖn th¸i qu¸, lèi sèng lai c¨ng, v« ®¹o ®øc nh−ng còng ph¶i chÊp nhËn sù

dÞch chuyÓn nhÊt ®Þnh cña bËc thang gi¸ trÞ. Sù dÞch chuyÓn nµy cã lîi khi nã

kÝch thÝch lao ®éng, s¸ng t¹o vµ cèng hiÕn. Sù tiÕp thu trong ph¹m vi, ch¼ng

h¹n sö dông ngo¹i ng÷, nghe nh¹c Jazz, Rock, mÆc ¸o Pull, quÇn Jean phï hîp

víi løa tuæi, c«ng viÖc vµ nhu cÇu gi¶i trÝ lµnh m¹nh cña mét bé phËn kh«ng

nhá trong x· héi. Trong mét thÕ giíi më, mét m«i tr−êng n¨ng ®éng, kh«ng

thÓ viÖn cí duy tr× tÝnh d©n téc, truyÒn thèng ®Ó khiªn c−ìng b¾t Ðp, ®ãng

khung tõ trang phôc cho tíi suy nghÜ, hµnh ®éng cña c¸c c¸ nh©n. TuyÖt ®èi

ho¸ yÕu tè d©n téc b»ng c¸ch lo¹i bá c¸c yÕu tè ngo¹i lai kh«ng nh÷ng kh«ng

®em l¹i hiÖu qu¶ mµ cßn cã thÓ ph¶n t¸c dông.

358

HËu qu¶ nghiªm träng kh«ng kÐm còng x¶y ra nÕu muèn ®ãn nhËn tinh

hoa nh©n lo¹i mµ tuyÖt ®èi ho¸ yÕu tè quèc tÕ. Mét sù ®ãn nhËn x« bå sÏ

kh«ng chØ lµm b¨ng ho¹i lèi sèng ®¹o ®øc, thÈm mü cña mét vµi thÕ hÖ mµ

cßn ¶nh h−ëng trùc tiÕp tíi sù cßn mÊt cña d©n téc. Nãi c¸ch kh¸c, hai yÕu tè

d©n téc vµ quèc tÕ vÒ nguyªn t¾c kh«ng ®èi lËp nhau song ®i vµo chi tiÕt sÏ cã

nhiÒu vÊn ®Ò n¶y sinh mang tÝnh chän lùa. ë mét khÝa c¹nh nµo ®ã, trªn b×nh

diÖn triÕt häc viÖc gi¶i quyÕt mèi quan hÖ gi÷a yÕu tè d©n téc vµ yÕu tè quèc

tÕ còng chÝnh lµ gi¶i quyÕt mèi quan hÖ gi÷a c¸i chung vµ c¸i riªng. Mäi sù

tuyÖt ®èi ho¸ khi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy ®Òu ®−a tíi sai lÇm bëi x· héi hiÖn ®¹i

bªn c¹nh viÖc x¸c lËp vÞ trÝ cña tõng c¸i riªng cßn më réng tÝnh rµng buéc lÉn

nhau cña c¸c ®èi t−îng. ChÝnh v× vËy, trong x· héi hiÖn ®¹i mçi c¸ nh©n, ®èi

t−îng ®Òu ph¶i biÕt t¹o ra sù c©n b»ng t−¬ng ®èi khi gi¶i quyÕt mèi quan hÖ

gi÷a c¸i c¸ nh©n vµ c¸i x· héi.

3. KÕt hîp hµi hoµ gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi

Cã ý kiÕn cho r»ng, nh×n mét c¸ch tæng thÓ, sù kh¸c biÖt c¨n b¶n gi÷a

lèi sèng d©n téc vµ hiÖn ®¹i lµ lèi sèng d©n téc ®Èy cao tÝnh céng ®ång cßn lèi

sèng hiÖn ®¹i l¹i chó träng tíi lîi Ých c¸ nh©n. §©y lµ mét nhËn ®Þnh kh«ng

chÝnh x¸c vµ ch−a toµn diÖn. Thùc tÕ lµ, bÊt cø mét vÊn ®Ò g× còng cã tÝnh hai

mÆt cña nã vµ x· héi ë mäi giai ®o¹n lÞch sö ®Òu chøng kiÕn m©u thuÉn gi÷a

c¸i c¸ nh©n vµ c¸i x· héi nh− mét s¶n phÈm tÊt yÕu. Trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay,

kÕt hîp ®−îc hµi hoµ gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi ®−îc xem nh− mét tiªu chÝ quan

träng ®Ó x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam.

Mèi quan hÖ gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi lµ ®Ò tµi ®−îc nh¾c tíi tõ rÊt sím

trong lÞch sö. Mçi c¸ nh©n ®Òu thuéc vÒ mét x· héi ë mét giai ®o¹n lÞch sö

nhÊt ®Þnh vµ hä ®ãng gãp cho x· héi tõ vÞ trÝ cña m×nh trong x· héi ®ã. Kh¸i

niÖm x· héi ®−îc hiÓu ë nhiÒu cÊp ®é kh¸c nhau: giai cÊp, chñng téc, quèc gia

d©n téc…cao nhÊt lµ c¶ nh©n lo¹i. Quan hÖ c¸ nh©n vµ x· héi mang tÝnh lÞch

sö, nã lu«n cã sù vËn ®éng, thay ®æi. ë thêi kú céng s¶n nguyªn thuû, quan hÖ

c¸ nh©n - x· héi t−¬ng ®èi ®¬n gi¶n vµ kh«ng mang tÝnh ®èi lËp. Tõ khi x· héi

cã giai cÊp xuÊt hiÖn, quan hÖ c¸ nh©n vµ x· héi diÔn ra rÊt phøc t¹p vµ phô

359

thuéc vµo nhiÒu yÕu tè kh¸c nhau. ViÖc gi¶I quyÕt mèi quan hÖ gi÷a c¸ nh©n

vµ x· héi th−êng xuÊt hiÖn hai khuynh h−íng ®èi lËp: mét lµ tuyÖt ®èi ho¸ lîi

Ých c¸ nh©n dÉn ®Õn lèi sèng c¸ nh©n chñ nghÜa; hai lµ tuyÖt ®èi ho¸ lîi Ých tËp

thÓ, x· héi mµ thùc chÊt lµ chñ nghÜa b×nh qu©n, coi nhÑ vÞ trÝ tõng c¸ nh©n

dÉn ®Õn thñ tiªu ®éng lùc ph¸t triÓn. LÞch sö ®· chøng minh c¶ hai khuynh

h−íng trªn ®Òu dÉn ®Õn nh÷ng sai lÇm nghiªm träng.

Thùc chÊt cña viÖc tæ chøc x· héi lµ gi¶i quyÕt quan hÖ lîi Ých nh»m t¹o

ra kh¶ n¨ng cao nhÊt cho mçi c¸ nh©n t¸c ®éng vµo qu¸ tr×nh kinh tÕ - x· héi. X·

héi t¹o ra m«i tr−êng ®Ó mçi c¸ nh©n tù x¸c lËp vÞ trÝ cña m×nh vµ møc ®é ¶nh

h−ëng, ®ãng gãp cho x· héi cña hä còng xuÊt ph¸t tõ vÞ trÝ ®ã. ChÝnh v× vËy,

cïng víi sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt, khoa häc kh«ng ngõng ®¹t ®−îc c¸c b−íc

tiÕn quan träng, d−êng nh− t¸c ®éng cña c¸ nh©n tíi x· héi còng ngµy mét t¨ng

thªm. Tuy nhiªn, trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay, khi c¸c ph¶n gi¸ trÞ tån t¹i d−íi nhiÒu

h×nh thøc kh¸c nhau th× viÖc t¹o ra m«i tr−êng x· héi “s¹ch” ®Ó c¸c c¸ nh©n ph¸t

triÓn lµ mét vÊn ®Ò hÕt søc khã kh¨n. Trong quan hÖ c¸ nh©n vµ x· héi, t¹o ra d−

luËn x· héi, ¸p lùc x· héi lµ mét c¸ch th−êng ®−îc dïng ®Ó ®Þnh h−íng ph¸t

triÓn nh©n c¸ch c¸ nh©n. Song, c¸ nh©n l¹i ®ang t¸c ®éng trë l¹i x· héi d−íi

nh÷ng h×nh thøc rÊt phong phó. Nh×n chung, sù t¸c ®éng ®ã cã hai mÆt: tÝch cùc

vµ tiªu cùc. MÆt tÝch cùc ®Õn tõ nh÷ng c¸ nh©n cã tri thøc, ®¹o ®øc vµ tµi n¨ng.

Hä cã lËp tr−êng t− t−ëng v÷ng vµng vµ ®éng c¬ phÊn ®Êu trong s¸ng. Nh÷ng c¸

nh©n nµy, mét mÆt x¸c lËp ®−îc chç ®øng cho b¶n th©n, mÆt kh¸c gãp phÇn thóc

®Èy x· héi ph¸t triÓn. Bªn c¹nh ®ã, cã kh«ng Ýt c¸ nh©n trë thµnh nh©n tè k×m

h·m sù ph¸t triÓn. Hä ®Æt lîi Ých c¸ nh©n, lîi Ých vËt chÊt lªn trªn tÊt c¶. Lèi sèng

thùc dông, v× danh lîi, lèi sèng thê ¬ v« tr¸ch nhiÖm vµ mÊt ph−¬ng h−íng ®ang

trë thµnh vËt c¶n trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña n−íc ta nãi chung vµ trong viÖc

x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam nãi riªng.

Cã thÓ thÊy, x· héi bao giê còng ®ßi hái mét trËt tù víi mét hÖ thèng c¸c

vÞ trÝ c¸c c¸ nh©n kh¸c nhau, xuÊt ph¸t tõ ph©n c«ng lao ®éng x· héi vµ quan hÖ

x· héi. Trong khi ®ã, t− t−ëng ®Þa vÞ, ®¼ng cÊp, gia tr−ëng ®−îc xem nh− tµn d−

t− t−ëng phong kiÕn, ®ang tiÕp tôc ¶nh h−ëng ®Õn viÖc x©y dùng lèi sèng míi ë

360

n−íc ta hiÖn nay. Ng−êi cã t− t−ëng ®Þa vÞ lu«n ®¸nh gi¸ vµ ph©n biÖt con ng−êi

dùa trªn nghÒ nghiÖp, gia s¶n, chøc vô. Víi hä qu¶n lý lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó tho¶

m·n nh÷ng môc tiªu c¸ nh©n nh− danh väng, quyÒn lùc, tiÒn b¹c. Cho nªn

ng−êi cã t− t−ëng ®Þa vÞ, vÞ lîi lu«n t×m c¸ch ®Ó “lät m¾t” cÊp trªn, ganh ®ua,

bon chen víi ®ång nghiÖp g©y mÊt ®oµn kÕt trong ®oµn thÓ, vi ph¹m quy chÕ

d©n chñ trong bÇu cö, trèn tr¸nh sù gi¸m s¸t cña quÇn chóng. Nãi c¸ch kh¸c, t−

t−ëng ®Þa vÞ kÝch thÝch ng−êi ta dÊn th©n vµo sù ganh ®ua, phÊn ®Êu v× nh÷ng

®éng c¬ kh«ng tèt ®Ñp. Khi ®· ®¹t ®−îc ®Þa vÞ nhÊt ®Þnh, ®Ó cñng cè ®Þa vÞ cña

m×nh, hä x©y dùng ª kÝp, phe c¸nh cña m×nh; hä ®−a ng−êi th©n, ng−êi cïng

c¸nh gi÷ chøc vô cÇn thiÕt…®©y lµ tiÒn ®Ò cña n¹n tham nhòng tËp thÓ, cã tæ

chøc, cã tÝnh to¸n. VÊn n¹n nµy cña x· héi ®ang ®−îc nh¾c tíi ngµy mét nhiÒu

h¬n b¸o ®éng mét thùc tr¹ng mµ x· héi hiÖn ®¹i tiÕp tôc ph¶i ®èi mÆt.

T− t−ëng gia tr−ëng còng lµ mét biÓu hiÖn kh¸c cña t− t−ëng ®Þa vÞ,

®¼ng cÊp. §ã lµ hiÖn t−îng th©u tãm mäi quyÒn lùc mét c¸ch ®éc ®o¸n vµo

tay ng−êi chñ gia ®×nh. §Æc biÖt nghiªm träng lµ ng−êi m¾c bÖnh gia tr−ëng

nÕu ®−îc gi÷ c−¬ng vÞ l¸nh ®¹o sÏ biÕn c¬ quan, ®¬n vÞ thµnh m« h×nh gièng

nh− gia ®×nh riªng cña m×nh. Hä coi th−êng ý kiÕn tËp thÓ, kh¸t khao quyÒn

lùc ®éc t«n. §Ó tr¸nh sù ph¸n xÐt cña d− luËn x· héi, hä th−êng ®¸nh ®ång sù

®éc ®o¸n chuyªn quyÒn víi tinh thÇn n¨ng ®éng s¸ng t¹o, d¸m nghÜ d¸m lµm.

Nh×n chung cã thÓ thÊy r»ng, ®Æc ®iÓm lín cña t− t−ëng phong kiÕn lµ nã

dùa nhiÒu vµo ®Þa vÞ c¸ nh©n, quyÒn lùc vµ lîi Ých c¸ nh©n trong mäi vÊn ®Ò. §©y

lµ lý do c¨n b¶n k×m h·m sù ph¸t triÓn chung cña x· héi suèt mét thêi gian dµi.

Tõ khi thùc hiÖn ®æi míi toµn diÖn ®Êt n−íc, quyÒn d©n chñ cña nh©n d©n ®ang

dÇn ®−îc ph¸t huy song t− t−ëng ®Þa vÞ, ®¼ng cÊp, gia tr−ëng ch−a mÊt ®i. HiÖn

nay, t− t−ëng ®Þa vÞ, gia tr−ëng ë n−íc ta cã nh÷ng biÕn ®æi phøc t¹p, mét mÆt do

¶nh h−ëng bëi t©m lý cò; mÆt kh¸c do nh÷ng t¸c nh©n cña nh©n tè míi sinh ra.

§iÒu kiÖn chuyÓn ®æi c¬ chÕ nh− hiÖn nay kh«ng nh÷ng kh«ng thñ tiªu mµ cßn

t¹o ra nh÷ng c¬ héi nhÊt ®Þnh ®Ó nh÷ng ng−êi cã t− t−ëng c¸ nh©n chñ nghÜa lîi

dông. Hä ®ang ®−îc kÝch thÝch bëi kh¶ n¨ng lµm giµu bÊt chÝnh nhanh chãng

nhê lîi dông chøc quyÒn, lîi dông s¬ hë trong c¬ chÕ qu¶n lý vµ kÏ hë cña ph¸p

361

luËt. Nh÷ng c−¬ng vÞ chñ chèt trong c¸c lÜnh vùc nhÊt lµ xÐt duyÖt kinh phÝ ®Çu

t−, xÐt vµ cÊp giÊy ho¹t ®éng dù ¸n, nhµ ®Êt, x©y dùng c¬ b¶n, xuÊt khÈu…®ang

trë thµnh môc tiªu tÊn c«ng cña nh÷ng ng−êi vô lîi, h¸m danh väng. Nh÷ng vô

viÖc tiªu cùc ®−îc ®−a ra ¸nh s¸ng nh−: c«ng ty dÖt Nam §Þnh, Long An, Minh

Phông…lµ minh chøng sèng ®éng nhÊt cho thùc tr¹ng nµy ë n−íc ta.

T− t−ëng ®Þa vÞ, ®¼ng cÊp, gia tr−ëng ®ang t×m ®−îc ®ång minh míi cña

nã trong mÆt tr¸i cña c¬ chÕ thÞ tr−êng vµ t¹o ra lèi sèng c¸ nh©n chñ nghÜa,

lèi sèng thùc dông bÊt chÊp sù lªn ¸n, trõng ph¹t cña x· héi, ph¸p luËt. Nh÷ng

ng−êi cæ vò cho lèi sèng nµy ®ang vç ngùc tù cho m×nh lµ hîp víi thêi ®¹i

míi v× x· héi cò thñ tiªu søc sèng cña c¸ nh©n ®Ó ®−a ra mét x· héi m« thøc

cßn sèng trong x· héi hiÖn ®¹i con ng−êi ph¶i “hiÖn sinh”. CÇn ph¶i kh¼ng

®Þnh r»ng, chóng ta kh«ng thÓ t¸n ®ång lèi sèng c¸ nh©n chñ nghÜa cùc ®oan

víi quan ®iÓm thùc dông th« thiÓn. Nh÷ng ng−êi s¸ng lËp ra quan ®iÓm Êy ®·

nguþ biÖn r»ng: mçi ng−êi v× c¸ nh©n m×nh lµ môc tiªu sèng vµ chñ nghÜa c¸

nh©n lµ b¶n chÊt tù nhiªn cña con ng−êi. Trong khi hä kh«ng thÊy ®−îc r»ng

con ng−êi c¸ nh©n kh«ng thÓ tån t¹i ë ®©u kh¸c ngoµi x· héi vµ anh ph¶i cã

tr¸ch nhiÖm víi x· héi Êy. Trong giai ®o¹n hiÖn nay, Nhµ n−íc ®iÒu tiÕt vµ

l·nh ®¹o nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nhÜa, tuy rÊt coi

träng ®ång tiÒn nh−ng bao giê còng chØ xem ®ã lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó ph¸t triÓn c¬

së vËt chÊt chø kh«ng ph¶i lµ môc tiªu h−íng tíi. Mäi c¸ nh©n còng ph¶i ph©n

biÖt r¹ch rßi gi÷a c¸i ph−¬ng tiÖn ®Ó ®¹t ®Õn gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ ®Ých thùc. Mäi

vÊn ®Ò, theo ®ã, ph¶i lu«n cã sù kÕt hîp hµi hoµ gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi. ChØ

khi ®Æt ®−îc lîi Ých c¸ nh©n vµ x· héi vµo mét thÓ thèng nhÊt biÖn chøng mét

c¸ch hµi hoµ th× míi lµm n¶y sinh mét ®éng lùc ph¸t triÓn hîp lý vµ toµn diÖn.

Muèn vËy, ph¶i tiÕp tôc ph¸t huy nh©n tè con ng−êi v× thùc hiÖn chiÕn l−îc

con ng−êi cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh ®Ó gi¶i quyÕt tèt, kÕt hîp hµi hoµ ®−îc c¸

nh©n và x· héi. VÊn ®Ò nµy ®−îc §¹i héi IX x¸c ®Þnh cô thÓ lµ: x©y dùng con

ng−êi ViÖt Nam cã tinh thÇn yªu n−íc vµ yªu chñ nghÜa x· héi, cã ý thøc tù

c−êng d©n téc, tr¸ch nhiÖm trong lao ®éng, cã t¸c phong c«ng nghiÖp, cã ý

thøc céng ®ång, t«n träng t×nh nghÜa, cã lèi sèng v¨n ho¸, quan hÖ hµi hoµ

trong gia ®×nh, céng ®ång vµ x· héi.

362

Tãm l¹i, ®Ó x©y dùng ®−îc mét n−íc ViÖt Nam giµu m¹nh vÒ kinh tÕ,

phong phó vÒ v¨n ho¸, v÷ng ch¾c vÒ chÝnh trÞ, quèc phßng…ph¶i b¾t ®Çu tõ

nh÷ng con ng−êi ViÖt Nam yªu n−íc, cã tri thøc, biÕt phÊn ®Êu v× mét lý

t−ëng cao ®Ñp. Con ng−êi ViÖt Nam trong thêi kú héi nhËp ph¶i cã lèi sèng

d©n téc - hiÖn ®¹i. C«ng cuéc x©y dùng lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i trong thêi

gian qua ®· cã nh÷ng b−íc ®i ®¸ng kÓ. Trong thêi gian tíi, ®Ó tiÕp tôc ®Èy

nhanh, m¹nh, v÷ng ch¾c qu¸ tr×nh x©y dùng con ng−êi míi ViÖt Nam víi lèi

sèng d©n téc - hiÖn ®¹i, theo chóng t«i cÇn qu¸n triÖt mét sè nguyªn t¾c sau:

Thø nhÊt, qu¸n triÖt quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ t− t−ëng

Hå ChÝ Minh vÒ x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i trªn c¬ së chó träng b¶o

tån c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña d©n téc vµ vËn ®éng x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸

lµnh m¹nh, më réng giao l−u v¨n ho¸ quèc tÕ ®Ó tiÕp thu cã chän läc c¸c gi¸

trÞ nh©n v¨n, khoa häc cña c¸c n−íc trªn thÕ giíi.

Thø hai, néi dung, ph−¬ng ph¸p vµ h×nh thøc tæ chøc, c¸ch tøc tiÕn

hµnh… cña viÖc x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay

ph¶i ®−îc chia thµnh tõng cÊp ®é cho phï hîp víi ®Æc ®iÓm t©m sinh lý løa

tuæi, tr×nh ®é chÝnh trÞ, thµnh phÇn lao ®éng ®Ó l«i cuèn tËp hîp ®−îc nhiÒu c¸

nh©n, tæ chøc tham gia h−ëng øng.

Thø ba, lùa chän c¸c hÖ gi¸ trÞ truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i c¬ b¶n ®Ó gi¸o

dôc, ®Þnh h−íng cho c¸c thµnh viªn trong x· héi. §ång thêi cÇn tr¸nh hai

khuynh h−íng: t¶ khuynh vµ h÷u khuynh. G¾n lý t−ëng sèng cña con ng−êi

víi hÖ gi¸ trÞ: ch©n, thiÖn, mü.

Thø t−, c«ng t¸c x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cÇn ®−îc thùc hiÖn

®ång bé, réng kh¾p th«ng qua hÖ thèng ho¹t ®éng cña c¸c chñ thÓ nh©n c¸ch

trong x· héi. Mçi c¸c nh©n, tæ chøc, ®Þa ph−¬ng cÇn phèi hîp chÆt chÏ c¸c

ho¹t ®éng ®Ó nh©n réng −u ®iÓm, h¹n chÕ nh−îc ®iÓm vµ sai lÇm nÕu cã.

Thø n¨m, gi¸o dôc, thuyÕt phôc, ®éng viªn ®Ó c¸c thµnh phÇn x· héi

®Òu thÊy râ vµ cã ý thøc thùc hiÖn lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i.

363

N©ng cao lý t−ëng ®éc lËp d©n téc

vµ chñ nghÜa x∙ héi g¾n víi gi¸o dôc

chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh

PGS,TS. Lª BØnh

§éc lËp d©n téc lµ môc tiªu cña C¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc, lµ tiÒn ®Ò

vµ ®iÒu kiÖn ®Ó x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë n−íc ta, ®ång thêi chñ nghÜa x·

héi lµ ®¶m b¶o ch¾c ch¾n vµ bÒn v÷ng nhÊt cho ®éc lËp cña d©n téc, tù do,

h¹nh phóc cña nh©n d©n, nÒn ®éc lËp d©n téc ®Ých thùc. Mäi ®−êng lèi chiÕn

l−îc, s¸ch l−îc, ph−¬ng ph¸p c¸ch m¹ng, c¸c chÝnh s¸ch ®èi néi vµ ®èi ngo¹i

cña §¶ng vµ Nhµ n−íc ta ®Òu xuÊt ph¸t tõ mét t− t−ëng lín g¾n ®éc lËp d©n

téc víi chñ nghÜa x· héi. §¹i héi §¶ng toµn quèc lÇn thø IV ®· tæng kÕt:

“Gi−¬ng cao ngän cê ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi, ®−êng lèi ®ã lµ sîi

chØ ®á xuyªn xuèt toµn bé lÞch sö c¸ch m¹ng ViÖt Nam”1.

§éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi ®· tõ l©u lµ lý t−ëng cao c¶ cña biÕt

bao thÕ hÖ ng−êi ViÖt Nam. Trong nh÷ng n¨m th¸ng ®en tèi cña kiÕp ng−êi n«

lÖ, ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi lµ niÒm tin vµ hy väng, lµ ®éng lùc th«i

thóc cho cuéc ®Êu tranh giµnh chÝnh quyÒn vÒ tay nh©n d©n. Trong c¸c cuéc

chiÕn tranh gi¶i phãng vµ chiÕn tranh b¶o vÖ tæ quèc x· héi chñ nghÜa khèc

liÖt, ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi lu«n lu«n lµ lý t−ëng sèng, nguån cæ

vò lín lao cho hµng triÖu con ng−êi ViÖt Nam xung trËn vµ s½n sµng hy sinh

cho lý t−ëng cao c¶ ®ã. Th¾ng lîi vÜ ®¹i cña c¸c cuéc kh¸ng chiÕn chèng thùc

d©n Ph¸p vµ ®Õ quèc Mü còng nh− nh÷ng thµnh tùu to lín, ®¸ng tù hµo cña sù

nghiÖp x©y dùng chñ nghÜa x· héi ®· chøng minh cho vai trß to lín, quan

träng cña lý t−ëng ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi trong c¸c tÇng líp

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. B¸o c¸o chÝnh trÞ cña BCH TW §¶ng t¹i §¹i héi lÇn thø IV . Nxb. Sù thËt

H.1977 Tr. 183

nh©n d©n ta.

364

Sù nghiÖp ®æi míi ®Êt n−íc cña nh©n d©n ta diÔn ra trong bèi c¶nh quèc

tÕ cã nhiÒu biÕn ®éng to lín vµ s©u s¾c. Sù sôp ®æ cña Liªn X« vµ c¸c n−íc x·

héi chñ nghÜa §«ng ¢u, sù tan r· hÖ thèng x· héi chñ nghÜa lµm cho t−¬ng

quan lùc l−îng bÊt lîi cho phong trµo c¸ch m¹ng thÕ giíi. Chñ nghÜa ®Õ quèc,

®øng ®Çu lµ ®Õ quèc Mü vµ c¸c thÕ lùc ph¶n ®éng quèc tÕ ©m m−u triÖt ®Ó lîi

dông thêi c¬ 1

nµy còng nh− lîi dông xu thÕ toµn cÇu ho¸ kinh tÕ lµ mét xu thÕ kh¸ch

quan tiÕn hµnh “DiÔn biÕn hoµ b×nh” vµ b¹o lo¹n lËt ®æ thñ tiªu c¸c n−íc x·

héi chñ nghÜa cßn l¹i, ®−a c¸c n−íc nµy ®i theo con ®−êng t− b¶n chñ nghÜa.

Trong khi ®ã ®Êt n−íc cßn tån t¹i nhiÒu nguy c¬ nghiªm träng vµ thö th¸ch

nghiÖt ng·. MÆt tr¸i cña kinh tÕ thÞ tr−êng vµ më cöa ®· t¸c ®éng mét c¸ch

m·nh liÖt, to lín vµo mäi lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi vµ con ng−êi. Sù tha

ho¸ vÒ ®¹o ®øc lèi sèng ®ang c¶n trë to lín ®Õn sù ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi,

v¨n ho¸ cña ®Êt n−íc. §iÒu ®ã cho thÊy vÊn ®Ò n©ng cao lý t−ëng ®éc lËp d©n

téc vµ chñ nghÜa x· héi lµ vÊn ®Ò mang tÝnh cÊp thiÕt vµ cã tÇm quan träng ®Æc

biÖt trong x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay, yÕu tè quan

träng cho th¾ng lîi cña sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸ hiÖn ®¹i ho¸. C−¬ng lÜnh

x©y dùng ®Êt n−íc trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi do §¹i héi VII

cña §¶ng ta ®· kh¼ng ®Þnh: “Toµn §¶ng toµn d©n, toµn qu©n tiÕp tôc n¾m

v÷ng ngän cê ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi, ngän cê vinh quang mµ

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· trao l¹i cho thÕ hÖ h«m nay vµ c¸c thÕ hÖ mai sau”1.

Mét trong nh÷ng bµi häc mµ §¹i héi VIII tæng kÕt quan 10 n¨m ®æi míi lµ

“N¾m v÷ng môc tiªu ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi”2. Bµi häc lín ®Çu

tiªn ®−îc §¹i héi X cña §¶ng rót ra tõ thùc tiÔn cña 20 n¨m ®æi míi lµ:

“Trong qu¸ tr×nh ®æi míi ph¶i kiªn ®Þnh môc tiªu ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa

1 - §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. B¸o c¸o chÝnh trÞ cña BCH TW §¶ng t¹i §¹i héi lÇn thø IV . Nxb. Sù

thËt H.1977 Tr. 183

2 §¶ng céng s¶n ViÖt Nam. C−¬ng lÜnh x©y dùng ®Êt n−íc lªn CNXH . Nxb. Sù thËt, Hµ Néi,1991.

3 §¶ng céng s¶n ViÖt Nam. B¸o cña BCHTW §¶ng kho¸ VII vÒ c¸c V¨n kiÖn §¹i héi VIII. T¹p chÝ

Quèc phßng toµn d©n sè 7. 1996. Tr 15 -17.

x· héi trªn nÒn t¶ng Chñ nghÜa Mac - Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh”3.

365

§Ó n©ng cao lý t−ëng ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi cÇn ph¶i tiÕn

hµnh nhiÒu gi¶i ph¸p trong ®ã chñ yÕu lµ ch¨m lo gi¸o dôc chñ nghÜa Mac -

Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh cho mäi tÇng líp nh©n d©n.

Chñ nghÜa Mac - Lªnin, hÖ t− t−ëng cña giai cÊp v« s¶n lµ mét häc thuyÕt

khoa häc mang tÝnh c¸ch m¹ng triÖt ®Ó, ph¶n ¸nh ®óng ®¾n quy luËt vËn ®éng

kh¸ch quan tÊt yÕu cña hiÖn thùc, ®Æc biÖt lµ nh÷ng quy luËt tõ chñ nghÜa t−

b¶n lªn chñ nghÜa x· héi, chñ nghÜa céng s¶n vµ ®em l¹i ph−¬ng ph¸p nhËn

thøc t− duy biÖn chøng khoa häc. Häc thuyÕt ®ã trang bÞ cho giai cÊp v« s¶n

vò khÝ s¾c bÐn vÒ lý luËn vµ ph−¬ng ph¸p ®Ó tù gi¶i phãng m×nh, gi¶i phãng

nh©n d©n lao ®éng vµ c¸c d©n téc bÞ ¸p bøc trªn toµn thÕ giíi tho¸t khái ¸ch

n« dÞch vµ bãc lét, x©y dùng mét x· héi mµ ë ®ã mäi ng−êi cã cuéc sèng Êm

no tù do h¹nh phóc.1

H¹t nh©n khoa häc tinh tuý nhÊt cña toµn bé häc thuyÕt M¸c - Lªnin

chÝnh lµ phÐp biÖn chøng duy vËt mµ theo M¸c “vÒ thùc chÊt th× nã cã tÝnh

chÊt phª ph¸n vµ c¸ch m¹ng”. Lªnin còng coi ®ã lµ “®iÓm c¨n b¶n”, “linh hån

sèng” cña Chñ nghÜa M¸c.

Thùc tiÔn cho ®Õn nay chøng minh mét c¸ch s¸ng tá, víi b¶n chÊt khoa

häc vµ c¸ch m¹ng, Chñ nghÜa M¸c - Lªnin vÉn lµ thÕ giíi quan vµ ph−¬ng

ph¸p luËn chung nhÊt cho nhËn thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi trªn mäi lÜnh vùc, vÉn

lµ c¬ së lý luËn ph−¬ng ph¸p luËn khoa häc cho sù nghiÖp x©y dùng chñ nghÜa

x· héi. Sù sôp ®æ cña Liªn X« vµ c¸c n−íc x· héi chñ nghÜa ë §«ng ¢u kh«ng

ph¶i lµ “sù c¸o chung cña chñ nghÜa x· héi vµ chñ nghÜa céng s¶n”, kh«ng

ph¶i lµ “sù sôp ®æ cña häc thuyÕt M¸c - Lªnin vÒ chñ nghÜa x· héi” nh− chñ

nghÜa chèng céng, chñ nghÜa xÐt l¹i ®· tr¾ng trîn tuyªn bè, xuyªn t¹c. Chñ

nghÜa M¸c - Lªnin lµ häc thuyÕt ®Çy søc sèng, bëi lÏ nã lu«n lu«n g¾n liÒn víi

sù ph¸t triÓn cña khoa häc, cña cuéc ®Êu tranh t− t−ëng lý luËn hÕt søc gay go

quyÕt liÖt. Trong lÞch sö mét thÕ kû r−ìi tån t¹i, kh«ng chØ mét lÇn c¸c lùc

3 §¶ng céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn §¹i héi X. Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia.H. 2006 .Tr. 70

l−îng thï ®Þch ©m m−u “ch«n vïi” chñ nghÜa M¸c, nhÊt lµ khi phong trµo

366

c¸ch m¹ng ë n¬i nµy, n¬i kh¸c bÞ t¹m thêi thÊt b¹i. Tuy nhiªn chñ nghÜa M¸c

vÉn sèng vµ l¹i tiÕp tôc ph¸t triÓn m¹nh mÏ h¬n.

Søc sèng cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin ®−îc quyÕt ®Þnh tr−íc hÕt bëi tÝnh

khoa häc vµ c¸ch m¹ng cña nã, bëi tÝnh ch©n lý thÓ hiÖn ë nh÷ng quy luËt

kh¸ch quan mµ nã ®· kh¸m ph¸, bëi nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña nã ®· ph¶n

¸nh ®óng hiÖn thùc kh¸ch quan. Søc sèng ®ã cßn ®−îc quyÕt ®Þnh bëi nh÷ng

ng−êi c¸ch m¹ng vµ c¸c §¶ng céng s¶n n¾m v÷ng häc thuyÕt M¸c - Lªnin víi

tÝnh c¸ch lµ nÒn t¶ng t− t−ëng vµ kim chØ nam cho hµnh ®éng ®Ó suy nghÜ ®éc

lËp vµ ®Ó gi¶i quyÕt mét c¸ch s¸ng t¹o nh÷ng vÊn ®Ò lÞch sö mµ cuéc ®Êu tranh

cña mçi n−íc vµ thêi ®¹i ®Æt ra.

Trong bèi c¶nh sù nghiÖp gi¶i phãng d©n téc cña nh©n d©n ta t−ëng

chõng nh− kh«ng cã ®−êng ra, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh tr¶i qua qu¸ tr×nh b«n

ba t×m ®−êng cøu n−íc ®· chØ ra cho nh©n d©n ViÖt Nam, muèn gi¶i phãng

d©n téc ph¶i theo con ®−êng cña Chñ nghÜa M¸c - Lªnin. QuyÕt t©m ®i theo

con ®−êng cña Lªnin, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· kh¼ng ®Þnh: “Chñ nghÜa M¸c

- Lªnin lµ c¸i cÈm nang thÇn kú…muèn cøu n−íc vµ gi¶i phãng d©n téc,

kh«ng cã con ®−êng nµo kh¸c con ®−êng c¸ch m¹ng v« s¶n chØ cã chñ nghÜa

x· héi, chñ nghÜa céng s¶n míi gi¶i phãng ®−îc c¸c d©n téc bÞ ¸p bøc vµ

nh÷ng ng−êi lao ®éng trªn thÕ giíi khái ¸ch n« lÖ. §¶ng cã v÷ng c¸ch m¹ng

míi thµnh c«ng, còng nh− ng−êi cÇm l¸i cã v÷ng th× thuyÒn míi ch¹y, §¶ng

muèn v÷ng th× ph¶i cã chñ nghÜa lµm cèt, trong §¶ng ai còng ph¶i hiÓu, ai

còng ph¶i theo chñ nghÜa Êy, §¶ng mµ kh«ng cã chñ nghÜa còng nh− ng−êi

kh«ng cã trÝ kh«n, tµu kh«ng cã bµn chØ nam. B©y giê häc thuyÕt nhiÒu chñ

nghÜa nhiÒu, nh−ng chñ nghÜa ch©n chÝnh nhÊt, ch¾c ch¾n nhÊt, c¸ch m¹ng

nhÊt lµ chñ nghÜa Lªnin”1

Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· vËn dông mét c¸ch s¸ng t¹o chñ nghÜa M¸c –

Lªnin phï hîp víi thùc tiÔn ViÖt Nam. Ng−êi truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c – Lªnin

vµo ViÖt Nam, ®Ò ra ®−êng lèi c¸ch m¹ng ®óng ®¾n. §ã lµ ®−êng lèi kÕt hîp

®éc lËp d©n téc víi chñ nghÜa x· héi, kÕt hîp chñ nghÜa yªu n−íc víi chñ nghÜa

quèc tÕ v« s¶n, gi¶i phãng d©n téc , gi¶i phãng x· héi, gi¶i phãng con ng−êi.

367

VËn dông s¸ng t¹o chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµo thùc tiÔn c¸ch m¹ng ViÖt

Nam, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· cã nh÷ng ®ãng gãp to lín vµo viÖc ph¸t triÓn

chñ nghÜa M¸c - Lªnin, nhÊt lµ vÒ c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc, vÒ x©y dùng

chÕ ®é d©n chñ nh©n d©n tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi ë mét n−íc vèn lµ thuéc

®Þa nöa phong kiÕn, nÒn kinh tÕ l¹c hËu bá qua chÕ ®é t− b¶n chñ nghÜa. T−

t−ëng Hå ChÝ Minh thuéc vÒ hÖ t− t−ëng M¸c- Lªnin mµ ngay trong b¶n th©n

nã ®· cã sù kÕt hîp h÷u c¬ nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña Chñ nghÜa M¸c –

Lªnin víi chñ nghÜa yªu n−íc ViÖt Nam, tinh hoa trÝ tuÖ cña ViÖt Nam vµ cña

nh©n lo¹i. Nã lµ b−íc ph¸t triÓn míi cña Chñ nghÜa M¸c - Lªnin nh»m gi¶i

®¸p nh÷ng vÊn ®Ò míi do ®Êt n−íc vµ thêi ®¹i ®Æt ra.

Sù nghiÖp c¸ch m¹ng ViÖt Nam víi nh÷ng th¾ng lîi trong h¬n nöa thÕ kû

qua ®· chøng tá vai trß to lín cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ

Minh. Bëi vËy §¶ng ta ®· kh¼ng ®Þnh “§¶ng lÊy Chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh lµm nÒn t¶ng t− t−ëng vµ kim chØ nam cho hµnh ®éng"2.1

NhËn thøc s©u s¾c vai trß cña Chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ

Minh ®èi víi sù nghiÖp x©y dùng Chñ nghÜa x· héi nãi chung còng nh− ®èi

víi viÖc n©ng cao lý t−ëng ®éc lËp d©n téc vµ Chñ nghÜa x· héi cho mäi tÇng

líp nh©n d©n nãi riªng, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y §¶ng ta ®· rÊt quan t©m ®Õn

c«ng t¸c gi¸o dôc Chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh vµ c«ng t¸c

nµy ®· cã sù ®æi míi ®¸ng kÓ. Nhê vËy, mÆc dï trong ®iÒu kiÖn quèc tÕ ®Çy

biÕn ®éng to lín vµ s©u s¾c, ®Êt n−íc cã nh÷ng nguy c¬ nghiªm träng vµ thö

th¸ch nghiÖt ng·, c«ng t¸c gi¸o dôc Chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ

Minh ®· gãp phÇn quan träng n©ng cao tr×nh ®é lý luËn chÝnh trÞ còng nh− ®¹o

®øc lèi sèng cho c¸n bé ®¶ng viªn vµ nh©n d©n ta, gãp phÇn quan träng lµm

cho t×nh h×nh chÝnh trÞ ®−îc æn ®Þnh, t×nh h×nh kinh tÕ x· héi ph¸t triÓn n¨ng

®éng vµ thu ®−îc nh÷ng thµnh tùu to lín, ®¸ng tù hµo.

Tuy nhiªn, so víi yªu cÇu nhiÖm vô cña c¸ch m¹ng trong giai ®o¹n míi,

trong ®ã cã yªu cÇu cña cuéc ®Êu tranh t− t−ëng lý luËn, c«ng t¸c gi¸o dôc

1. Hå ChÝ Minh toµn tËp. TËp 8. NXB Sù thËt H.1989, Tr 701 2. §¶ng céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn §¹i héi VII

Chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh cßn béc lé mét sè h¹n chÕ:

368

- Ch−¬ng tr×nh, néi dung gi¸o dôc cßn mét sè ®iÓm ch−a hîp lý. Trong

ch−¬ng tr×nh cßn thiÕu mét sè néi dung quan träng, trong khi ®ã kh«ng Ýt néi

dung bÞ trïng lÆp. ViÖc gi¸o dôc t− t−ëng Hå ChÝ Minh ®· ®−îc ®Èy m¹nh

nh−ng ch−a ®ång bé. Néi dung gi¸o dôc Chñ nghÜa M¸c - Lªnin tuy ®· cã ®æi

míi, song vÉn cßn nh÷ng biÓu hiÖn s¸ch vë, ch−a thËt b¸m s¸t thùc tiÔn vµ

nh÷ng ph¸t triÓn míi vÒ lý luËn. §Æc biÖt lµ, trong khi cuéc ®Êu tranh t− t−ëng

lý luËn diÔn ra mét c¸ch gay g¾t, phøc t¹p vµ quyÕt liÖt th× kh«ng Ýt bµi gi¶ng

ch−a thÓ hiÖn tÝnh chiÕn ®Êu cao, b»ng nh÷ng luËn cø khoa häc vµ thùc tiÔn

kh¼ng ®Þnh tÝnh khoa häc vµ c¸ch m¹ng cña nh÷ng nguyªn lý cña Chñ nghÜa

M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh, phª ph¸n nh÷ng quan ®iÓm thï ®Þch, nh÷ng

nhËn thøc sai tr¸i.

- Ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc cßn chËm ®æi míi, do ®ã lµm h¹n chÕ ®¸ng kÓ

chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶. C¸ch thøc gi¶ng d¹y cßn kh« khan, ®¬n ®iÖu, kÐm søc

thuyÕt phôc, chñ yÕu vÉn lµ theo kiÓu truyÒn ®¹t nguyªn lý, nªu vÝ dô thùc tÕ

®Ó minh ho¹ vµ kÕt hîp gi¶i ®¸p mét sè th¾c m¾c cña ng−êi häc. Nh÷ng h×nh thøc

Xª - mi - na, thùc hµnh, bµi tËp t×nh huèng cßn Ýt, nÕu cã th× míi thùc hiÖn

mét c¸ch gi¶n ®¬n b»ng sù lÆp l¹i cña bµi gi¶ng hoÆc gi¸o tr×nh. C¬ së vËt

chÊt, nhÊt lµ tµi liÖu vµ thêi gian ch−a cho phÐp lÊy tù häc lµm chÝnh. TÊt c¶

nh÷ng ®iÒu ®ã lµm cho ng−êi häc ng¹i häc tËp, Ýt say s−a, høng thó häc tËp,

nhiÒu khi häc chØ ®èi phã víi viÖc cã b»ng cÊp, chøng chØ. V× vËy, ch−a lµm

ph¸t triÓn ë ng−êi häc n¨ng lùc t− duy ®éc lËp, s¸ng t¹o, sù nh¹y c¶m vÒ chÝnh

trÞ tr−íc nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trÞ - x· héi phøc t¹p cña thêi cuéc, n¨ng lùc hµnh

®éng, vËn dông nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña Chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng

Hå ChÝ Minh vµo thùc tiÔn.

NhiÖm vô n©ng cao lý t−ëng ®éc lËp d©n téc vµ Chñ nghÜa x· héi cho ®éi

ngò c¸n bé, ®¶ng viªn vµ mäi tÇng líp nh©n d©n ®ang ®Æt ra nh÷ng yªu cÇu

míi rÊt cao cho c«ng t¸c gi¸o dôc Chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ

Minh. §Ó thùc hiÖn th¾ng lîi c«ng t¸c nµy cÇn tËp trung mét sè gi¶i ph¸p c¬

b¶n sau:

369

Mét lµ: TiÕp tôc ®æi míi môc tiªu, néi dung, ch−¬ng tr×nh, h×nh thøc,

ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc.

Môc tiªu cña gi¸o dôc ph¶i phï hîp víi yªu cÇu nhiÖm vô gi¸o dôc vµ

®èi t−îng gi¸o dôc trong mçi giai ®o¹n c¸ch m¹ng . Trong giai ®o¹n hiÖn nay,

môc tiªu c«ng t¸c gi¸o dôc Chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh lµ

lµm cho mçi ng−êi häc hiÓu râ vµ n¾m v÷ng nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña Chñ

nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh. §ã lµ sù h×nh lÜnh héi nh÷ng ch©n

lý khoa häc vµ c¸ch m¹ng , gióp ng−êi häc cñng cè niÒm tin vµo sù l·nh ®¹o

cña §¶ng, vµo môc tiªu cña c¸ch m¹ng , vµo sù nghiÖp ®æi míi ®Êt n−íc theo

con ®−êng x· héi chñ nghÜa mµ §¶ng, B¸c Hå vµ nh©n d©n ta ®· lùa chän;

®ång thêi ph¶i båi d−ìng thÕ giíi quan, nh©n sinh quan vµ ph−¬ng ph¸p luËn

khoa häc cho hä. §ã lµ c¬ së ®Ó cñng cè lËp tr−êng giai cÊp, b¶n lÜnh chÝnh trÞ

v÷ng vµng, kiªn quyÕt ®Êu tranh chèng l¹i nh÷ng quan ®iÓm thï ®Þch, sai tr¸i

gãp phÇn b¶o vÖ Chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh, ®−êng lèi

quan ®iÓm cña §¶ng. Tõng b−íc n©ng cao tr×nh ®é lý luËn chÝnh trÞ, n¨ng lùc

vËn dông Chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh cho c¸n bé ®¶ng viªn

còng nh− mäi tÇng líp nh©n d©n ®Ó hä cã ®ñ kh¶ n¨ng ph©n tÝch, gi¶i quyÕt

c¸c vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn trong qu¸ tr×nh c¸ch m¹ng mét c¸ch chñ ®éng,

s¸ng t¹o, phï hîp víi quan ®iÓm cña §¶ng.

Trong x¸c ®Þnh môc tiªu gi¸o dôc chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ

Minh cÇn hÕt søc chó träng ®èi t−îng ®−îc gi¸o dôc. Còng lµ c¸n bé ®¶ng viªn

nh−ng c¸n bé ®¶ng viªn ®µo t¹o ë ch−¬ng tr×nh s¬ cÊp kh¸c, trung cÊp kh¸c, cao

cÊp l¹i cµng kh¸c. VÊn ®Ò kh«ng ph¶i ®¬n gi¶n ë sè l−îng, thêi gian vµ ®é s©u

cña kiÕn thøc mµ quan träng h¬n nhiÒu lµ ë n¨ng lùc t− duy khoa häc, n¨ng lùc

xem xÐt vµ gi¶i quyÕt c¸c t×nh huèng cã vÊn ®Ò trong ho¹t ®éng thùc thi chøc

tr¸ch, nhiÖm vô cña hä.i

Trong bèi c¶nh phøc t¹p cña cuéc ®Êu tranh t− t−ëng lý luËn hiÖn nay,

viÖc gi¸o dôc chñ nghÜa M¸c-Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh cÇn ph¶i ph©n tÝch,

luËn gi¶i mét c¸ch thËt khoa häc, cã søc thuyÕt phôc cao gãp phÇn b¶o vÖ vµ

ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c- Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh vµ ®−êng lèi cña

370

§¶ng. Muèn iivËy, cÇn lµm s¸ng tá b¶n chÊt khoa häc vµ c¸ch m¹ng cña chñ

nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh trªn tõng nguyªn lý, luËn ®iÓm,

trong ®ã cã nh÷ng vÊn ®Ò cÇn ®−îc nhËn thøc l¹i cho ®óng ®¾n vµ nh÷ng vÊn

®Ò cÇn tiÕp tôc bæ sung, ph¸t triÓn cho phï hîp víi ®iÒu kiÖn lÞch sö míi trªn

c¬ së tæng kÕt thùc tiÔn vµ nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc hiÖn ®¹i. MÆt kh¸c,

ph¶i kh«ng nÐ tr¸nh, b»ng c¸c c¨n cø lý luËn vµ thùc tiÔn b¸c bá nh÷ng luËn

®iÓm ph¶n ®éng, xuyªn t¹c cña chñ nghÜa ®Õ quèc, chñ nghÜa c¬ héi xÐt l¹i vµ

nh÷ng nhËn thøc lÖch l¹c kh¸c. Phª ph¸n, b¸c bá nh÷ng quan ®iÓm thï ®Þch,

sai tr¸i lµ mét viÖc lµm kh«ng dÔ dµng, ng−êi gi¸o viªn kh«ng thÓ gi¶n ®¬n

nãi l¹i ®iÒu ng−êi kh¸c ®· nãi mµ ph¶i ®i s©u nghiªn cøu, t×m hiÓu quan ®iÓm

ph¶n diÖn, ph©n tÝch, phª ph¸n ph¶i cã søc thuyÕt phôc, hay nãi c¸ch kh¸c

ph¶i ®øng ë tÇm cao trÝ tuÖ mµ phª ph¸n, b¸c bá. §ång chÝ Lª Kh¶ Phiªu

nguyªn Tæng bÝ th− cña §¶ng ta ®· chØ râ: " CÇn ®øng v÷ng trªn lËp tr−êng

cña giai cÊp c«ng nh©n lµm chñ, tiÕp tôc ®æi míi t− duy vÒ chñ nghÜa x· héi,

tæng kÕt thùc tiÔn, ph¸t triÓn lý luËn lªn mét tr×nh ®é míi, v−ît lªn kÎ thï th×

míi phª ph¸n s¾c bÐn vµ cã tÝnh thuyÕt phôc ®Ó chèng l¹i vµ kh¾c phôc nh÷ng

quan ®iÓm ph¶n ®éng vµ sai lÇm, qua ®ã mµ gi¸c ngé c¸n bé, ®¶ng viªn ta vµ

quÇn chóng c¸ch m¹ng"1.

CÇn bæ sung nh÷ng néi dung míi, nh÷ng vÊn ®Ò ph¸t triÓn míi vÒ lý luËn

M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh vµo ch−¬ng tr×nh, néi dung gi¸o dôc nh−:

Nh÷ng nhËn thøc míi vÒ thêi ®¹i, vÒ chñ nghÜa x· héi, vÒ chñ nghÜa t− b¶n

hiÖn ®¹i, vÒ toµn cÇu ho¸ kinh tÕ, vÒ thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi, vÒ

x©y dùng vµ b¶o vÖ Tæ quèc x· héi chñ nghÜa …. 1Tuú theo ®èi t−îng vµ thêi

gian häc tËp,

cÇn trang bÞ cho ng−êi häc nh÷ng hiÓu biÕt nhÊt ®Þnh vÒ c¸c häc thuyÕt

ngoµi m¸c-xit nh»m më réng tÇm hiÓu biÕt vµ cã c¬ së ®Êu tranh víi nh÷ng

1. Lª Kh¶ Phiªu. MÊy vÊn ®Ò c«ng t¸c t− t−ëng lý luËn trong Qu©n ®éi. T¹p chÝ Quèc phßng toµn d©n.

Sè 6/1994, Tr 1- 4

quan ®iÓm thï ®Þch, sai tr¸i.

371

Ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc gi÷ vai trß rÊt quan träng. Ph−¬ng h−íng c¬ b¶n

cña viÖc ®æi míi ph−¬ng ph¸p lµ: Qu¸n triÖt s©u s¾c ph−¬ng ch©m lý luËn liªn

hÖ víi thùc tiÔn, b¶o ®¶m tÝnh khoa häc, tÝnh chiÕn ®Êu trong gi¶ng d¹y, ph¸t

huy tÝnh ®éc lËp vµ s¸ng t¹o ë ng−êi häc. §Ó qu¸n triÖt vµ thùc hiÖn ph−¬ng

h−íng c¬ b¶n nµy, cÇn cã sù linh ho¹t, s¸ng t¹o trong h×nh thøc, ph−¬ng ph¸p

gi¶ng d¹y.

H×nh thøc ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y phï hîp víi nh÷ng yªu cÇu míi cña

t×nh h×nh kinh tÕ - x· héi, nh÷ng quy luËt cña nhËn thøc, t©m lý ®èi t−îng vµ

®¶m b¶o chuyÒn t¶i néi dung gi¸o dôc mét c¸ch tèi −u. Trong ®iÒu kiÖn hiÖn

nay, cÇn nhanh chãng tiÕp cËn nh÷ng thµnh tùu tiªn tiÕn cña khoa häc vµ c«ng

nghÖ gi¸o dôc, tõng b−íc hiÖn ®¹i ho¸ ph−¬ng ph¸p d¹y vµ häc, tÝch cùc sö

dông ph−¬ng ph¸p d¹y häc nªu vÊn ®Ò, ®èi tho¹i gi÷a ng−êi d¹y vµ ng−êi häc.

Kh¾c phôc c¸ch gi¶ng d¹y ®éc tho¹i. §Ó kh¾c phôc nh÷ng h¹n chÕ tõ tr−íc

®Õn nay lµ ph−¬ng ph¸p ®éc tho¹i ®· xuÊt hiÖn mét c¸ch thøc mang tÝnh cùc

®oan, siªu h×nh lµ gi¶m 50% giê gi¶ng vµ thay vµo ®ã lµ ng−êi häc tù nghiªn

cøu. C¸ch lµm nµy lµ kh«ng phï hîp, v× l−îng thêi gian bè trÝ cho c¸c m«n

häc M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh ë c¸c tr−êng §¹i häc, Cao ®¼ng còng

nh− tr−êng chÝnh trÞ, tr−êng §¶ng c¸c cÊp lµ kh«ng nhiÒu. §©y l¹i lµ nh÷ng

m«n häc khã, ®ßi hái n¨ng lùc t− duy tr×u t−îng cao. Gi¶m 50% thêi gian

gi¶ng thùc chÊt lµ c¾t xÐn néi dung, ch−¬ng tr×nh gi¶ng d¹y lµm cho viÖc häc

tËp c¸c m«n häc nµy kh«ng thÓ cã kÕt qu¶ tèt ®−îc.

§èi víi ®èi t−îng ®µo t¹o c¬ b¶n, viÖc tr×nh bµy vÊn ®Ò nªn b¾t ®Çu tõ

kh¸i niÖm, ph¹m trï, nguyªn lý, quy luËt; tõ quan ®iÓm ®i ®Õn vËn dông vµo

thùc tiÔn x· héi, thùc tiÔn c¸ch m¹ng, thùc tiÔn ®Êu tranh t− t−ëng - lý luËn.

NÕu ng−êi häc ch−a hiÓu, ch−a n¾m v÷ng c¸c néi dung b¶n chÊt cña lý luËn

th× kh«ng thÓ cã kh¶ n¨ng vËn dông mét c¸ch nhuÇn nhuyÔn trong thùc tiÔn.

§ång thêi cÇn b¸m s¸t thùc tiÔn nhÊt lµ nh÷ng vÊn ®Ò nãng báng, bøc xóc,

vËn dông lý luËn gi¶i quyÕt mét c¸ch khoa häc, cã søc thuyÕt phôc, kh«ng v×

nh÷ng vÊn ®Ò khã mµ nÐ tr¸nh. §èi víi ®èi t−îng cao cÊp lý luËn chÝnh trÞ,

häc viªn lµ nh÷ng c¸n bé ®¶ng viªn ®· tèt nghiÖp ®¹i häc, tr¶i nghiÖm trong

372

cuéc sèng vµ c«ng t¸c, ®©y l¹i lµ bËc häc cuèi cïng cña lý luËn chÝnh trÞ; v×

vËy cÇn coi träng chiÒu s©u cña kiÕn thøc, coi träng x©y dùng c¸c t×nh huèng

cã vÊn ®Ò ®Ó th¶o luËn, gióp ng−êi häc n©ng cao n¨ng lùc t− duy khoa häc,

n¨ng lùc xem xÐt vµ gi¶i quyÕt c¸c t×nh huèng cã vÊn ®Ò trong thùc tiÔn c«ng

t¸c theo chøc tr¸ch nhiÖm vô cña hä. §èi t−îng nµy rÊt cÇn cã sù cËp nhËt

th«ng tin lý luËn, th«ng tin ®Êu tranh t− t−ëng lý luËn. §ßi hái bè trÝ gi¶ng

viªn ph¶i c©n nh¾c thËn träng vµ b¶n th©n ng−êi gi¶ng viªn còng ph¶i l−îng

®−îc "søc" m×nh ®Ó nç lùc cè g¾ng rÊt cao, tr¸nh chñ quan gi¶n ®¬n " miÔn lµ

cã bµi gi¶ng, miÔn lµ ®ñ giê ®øng líp theo quy ®Þnh. " §èi víi c¸c líp båi

d−ìng mét sè chuyªn ®å lý luËn vµ thùc tiÔn cÊp b¸ch, th× nªn ®i tõ nh÷ng vÊn

®Ò thùc tiÔn nãng hæi vµ lý gi¶i b»ng lý luËn, qua ®ã n©ng cao nhËn thøc, cñng

cè niÒm tin lý t−ëng ë ng−êi häc.

Gi¸o dôc g¾n bã h÷u c¬ víi nghiªn cøu khoa häc. V× vËy, trong qu¸ tr×nh

gi¸o dôc Chñ nghÜa M¸c - Lªnin ë nhµ tr−êng cÇn cã nh÷ng h×nh thøc, biÖn

ph¸p cô thÓ ®Ó häc viªn tham gia vµo c«ng t¸c nghiªn cøu khoa häc, qua ®ã

n©ng cao n¨ng lùc t− duy s¸ng t¹o cña ng−êi häc, tr¸nh tiÕp thu kiÕn thøc mét

c¸ch m¸y mãc, thô ®éng.

CÇn ®Çu t− nhiÒu h¬n cho viÖc tæ chøc c¸c h×nh thøc Xª - mi - na, bµi tËp.

§©y lµ nh÷ng h×nh thøc mµ qua ®ã lµm ng−êi häc nhËn thøc s©u s¾c h¬n lý

luËn vµ nhuÇn nhuyÔn h¬n trong vËn dông. §Ó thùc hiÖn tèt c¸c h×nh thøc nµy

ph¶i cã c«ng t¸c chuÈn bÞ chu ®¸o cña c¶ ng−êi d¹y vµ ng−êi häc, tr¸nh t×nh

tr¹ng nãi l¹i bµi gi¶ng hoÆc kh«ng g¾n víi thùc tiÔn.

§èi víi h×nh thøc häc tËp t¹i chøc c¸c ®Þa ph−¬ng cÇn tæ chøc mét c¸ch

khoa häc ®Ó ®¶m b¶o ng−êi häc ®Õn líp ®«ng ®ñ, t¹o ®iÒu kiÖn ng−êi häc cã

thêi gian tËp trung cho häc tËp, nghiªn cøu. CÇn cã quy chÕ thi, kiÓm tra phï

hîp ®Ó häc tËp cã kÕt qu¶ thùc chÊt, tr¸nh t×nh tr¹ng thi cö, kiÓm tra mang tÝnh

chÊt h×nh thøc.

C¬ së vËt chÊt, trang thiÕt bÞ phôc vô d¹y häc cã tÇm quan träng to lín

trong gi¸o dôc. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y víi sù quan t©m cña §¶ng vµ Nhµ n−íc,

sù nç lùc cña c¸c ®Þa ph−¬ng, c¬ së vËt chÊt, trang thiÕt bÞ d¹y häc ®· ®−îc

373

n©ng lªn mét b−íc ®¸ng kÓ. Tuy nhiªn, so víi yªu cÇu cña c«ng t¸c nµy th×

vÉn cßn nhiÒu h¹n chÕ, bÊt cËp. V× vËy, cÇn cã sù ®Çu t− m¹nh mÏ h¬n, nhiÒu

h¬n t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi h¬n cho d¹y vµ häc nh»m lµm cho c«ng t¸c nµy

ngµy cµng cã hiÖu qu¶ cao h¬n.

Hai lµ, ch¨m lo x©y dùng vµ ph¸t huy vai trß cña ®éi ngò gi¶ng viªn.

§éi ngò gi¶ng viªn, cã vai trß rÊt quan träng trong c«ng t¸c gi¸o dôc.

Víi c¸c m«n häc thuéc chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh, nh÷ng

m«n häc trang bÞ thÕ giíi quan ph−¬ng ph¸p luËn khoa häc trùc tiÕp t¸c ®éng

®Õn niÒm tin lý t−ëng cña ng−êi häc, båi d−ìng n¨ng lùc t− duy khoa häc cho

ng−êi häc th× ®éi ngò gi¶ng viªn cµng cã vai trß quan träng ®Æc biÖt.

NhËn thøc ®−îc vai trß cña ®éi ngò gi¶ng viªn c¸c m«n häc nµy, nh÷ng

n¨m gÇn ®©y §¶ng vµ Nhµ n−íc ta ®· cã sù quan t©m ®µo t¹o båi d−ìng còng

nh− cã chÝnh s¸ch −u tiªn cho mét sè ®èi t−îng nhÊt ®Þnh. §ång thêi víi sù nç

lùc, cè g¾ng ®éi ngò gi¶ng viªn c¸c m«n häc nµy vÒ c¬ b¶n hoµn thµnh ®−îc

nhiÖm vô cña §¶ng vµ Nhµ n−íc giao phã. Tuy nhiªn so víi yªu cÇu nhiÖm

vô, viÖc x©y dùng, ph¸t huy vai trß ®éi ngò gi¶ng viªn cña c¸c m«n häc nµy

cßn béc lé nhiÒu h¹n chÕ, bÊt cËp nh−: C¸c tr−êng §¹i häc, Cao ®¼ng, c¸c

tr−êng chÝnh trÞ ë c¸c ®Þa ph−¬ng më ra nhiÒu (c¶ c«ng lËp vµ d©n lËp) song sè

l−îng gi¶ng viªn ®µo t¹o ch−a t−¬ng xøng víi yªu cÇu gi¶ng d¹y, chÊt l−îng

béc lé nhiÒu h¹n chÕ. ChÝnh s¸ch cña Nhµ n−íc còng cßn bÊt cËp vÝ dô: Gi¶ng

viªn c¸c bé m«n M¸c - Lªnin ë ch−¬ng tr×nh cao cÊp lý luËn chÝnh trÞ ë c¸c

tr−êng §¶ng cao cÊp trong hÖ thèng Häc viÖn chÝnh trÞ Quèc gia Hå ChÝ Minh

yªu cÇu vÒ c¸c mÆt cao h¬n nhiÒu so víi gi¶ng viªn c¸c bé m«n M¸c - Lªnin ë

c¸c tr−êng §¹i häc, Cao ®¼ng, nh−ng trî cÊp nghÒ nghiÖp thÊp h¬n nhiÒu so

víi gi¶ng viªn cña c¸c tr−êng §¹i häc, Cao ®¼ng.

Tr−íc yªu cÇu n©ng cao chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ c«ng t¸c gi¸o dôc Chñ

nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh trong t×nh h×nh míi, viÖc ch¨m lo

x©y dùng vµ ph¸t huy vai trß cña ®éi ngò gi¶ng viªn nµy võa rÊt cÊp b¸ch, võa

cã ý nghÜa c¬ b¶n, l©u dµi.

374

Tr−íc hÕt, cÇn cã mét chiÕn l−îc x©y dùng ®éi ngò gi¶ng viªn c¸c m«n

häc Chñ nghÜa M¸c - Lª nin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh trong kho¶ng 10 n¨m ®Õn

15 n¨m. CÇn x¸c ®Þnh râ vai trß, vÞ trÝ cña ®éi ngò gi¶ng viªn nµy trong sù

nghiÖp c¸ch m¹ng nãi chung vµ trong ®iÒu kiÖn cuéc ®Êu tranh t− t−ëng lý

luËn ë n−íc ta hiÖn nay nãi riªng. X¸c ®Þnh râ nh÷ng yªu cÇu míi ®èi víi ®éi

ngò gi¶ng viªn nµy. §¸nh gi¸ chÝnh x¸c vÒ sè l−îng vµ chÊt l−îng cña ®éi ngò

gi¶ng viªn nµy hiÖn nay, chØ râ nh÷ng h¹n chÕ, bÊt cËp cña hä, nguyªn nh©n

cña nã vµ ®−a ra dù b¸o khoa häc vÒ yªu cÇu ph¸t triÓn cña ®éi ngò gi¶ng viªn

nµy ®Ó cã kÕ ho¹ch ®µo t¹o båi d−ìng phï hîp.

Trªn c¬ së quan niÖm ®óng ®¾n vÒ ®éi ngò gi¶ng viªn nµy mµ cÇn cã

chÝnh s¸ch thu hót nh÷ng häc sinh giái, cã phÈm chÊt chÝnh trÞ, phÈm chÊt ®¹o

®øc tèt thi vµo häc ngµnh ®µo t¹o s− ph¹m c¸c m«n häc vÒ Chñ nghÜa M¸c -

Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh. Më réng ®µo t¹o cao häc vµ nghiªn cøu sinh

c¸c bé m«n khoa häc nµy, song ph¶i coi träng chÊt l−îng ®Ó ®µo t¹o mét ®éi

ngò gi¶ng viªn cã chÊt l−îng cao, cã ®ñ kh¶ n¨ng gi¶ng d¹y, nghiªn cøu khoa

häc vµ n¨ng lùc ®Êu tranh t− t−ëng lý luËn.

§èi víi nh÷ng gi¶ng viªn ®µo t¹o ®· l©u, cÇn ®−îc båi d−ìng nh÷ng vÊn

®Ò ph¸t triÓn míi cña lý luËn, ®−îc t¹o ®iÒu kiÖn n©ng cao kiÕn thøc ngo¹i

ng÷, tin häc.

Gi¶ng viªn cña c¸c m«n häc nµy cÇn ®−îc t¹o ®iÒu kiÖn vµ cã quy chÕ cô

thÓ ®Þnh kú ®i nghiªn cøu n−íc ngoµi. L©u nay viÖc ®i nghiªn cøu c¸c n−íc t−

b¶n chñ yÕu lµ ®Æc quyÒn cña nh÷ng ng−êi cã chøc cã quyÒn. §èi víi ®éi ngò

gi¶ng viªn lý luËn M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh ®©y lµ vÊn ®Ò xa l¹.

Gi¶ng viªn lý luËn chÝnh trÞ nãi chung vµ ®éi ngò gi¶ng viªn lý luËn Mac

- Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh nãi riªng ®Ó thùc hiÖn tèt nhiÖm vô cña m×nh

cÇn ®−îc tr¶i nghiÖm trong thùc tiÔn cuéc sèng, trong ho¹t ®éng kinh tÕ x·

héi ë c¸c ®Þa ph−¬ng, c¸c ngµnh. Bëi vËy, c¸c nhµ tr−êng nhÊt lµ tr−êng §¶ng,

tr−êng ChÝnh trÞ c¸c cÊp cÇn qu¸n triÖt s©u s¾c yªu cÇu nµy, tõ ®ã phèi hîp

chÆt chÏ víi c¸c ®Þa ph−¬ng, c¸c ngµnh ®−a ®éi ngò gi¶ng viªn nµy ®i thùc tÕ

®¶m nhiÖm nh÷ng c−¬ng vÞ c«ng t¸c nhÊt ®Þnh, trong nh÷ng thêi gian nhÊt

375

®Þnh (nh− quy ®Þnh cña Häc viÖn chÝnh trÞ Quèc gia Hå ChÝ Minh Ýt nhÊt lµ 01

n¨m). §Ó thùc hiÖn c«ng t¸c nµy cã hiÖu qu¶, ®¶ng uû vµ ban gi¸m ®èc c¸c

tr−êng cÇn cã nghÞ quyÕt chuyªn ®Ò vÒ c«ng t¸c nµy, c¸c phßng tæ chøc cã kÕ

ho¹ch cô thÓ, chèng t×nh tr¹ng nh− hiÖn nay nÆng vÒ h« hµo, kh«ng cã kÕ

ho¹ch biÖn ph¸p cô thÓ ®Ó thùc hiÖn . CÇn chèng bÖnh h×nh thøc trong c«ng

t¸c nµy.

Mçi gi¶ng viªn c¸c bé m«n, lý luËn M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh

cÇn x¸c ®Þnh râ vai trß vµ tr¸ch nhiÖm chÝnh trÞ cao c¶ nh−ng còng hÕt søc

nÆng nÒ cña m×nh trong t×nh h×nh hiÖn nay, thÊy râ nh÷ng mÆt h¹n chÕ, bÊt

cËp cña m×nh ®Ó nç lùc häc tËp rÌn luyÖn, kh«ng ngõng n©ng cao tr×nh ®é trÝ

tuÖ vµ b¶n lÜnh chÝnh trÞ, thËt sù lµ "ChiÕn sÜ xung kÝch", "Lùc l−îng chñ

c«ng" vµ nßng cèt trªn mÆt trËn nµy. §éi ngò gi¶ng viªn nµy cÇn tÝch cùc chñ

®éng ®æi míi néi dung vµ ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y ®Ó ®¸p øng yªu cÇu nhiÖm

vô ngµy cµng cao.

N©ng cao chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ cña c«ng t¸c gi¸o dôc Chñ nghÜa M¸c -

Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh- mét gi¶i ph¸p quan träng vµ chñ yÕu nh»m

n©ng cao lý t−ëng ®éc lËp d©n téc vµ Chñ nghÜa x· héi lµ mét nhiÖm vô vèn ®·

khã kh¨n vµ phøc t¹p, trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay cµng khã kh¨n phøc t¹p h¬n.

V× vËy ®ßi hái sù quan t©m cao cña §¶ng, Nhµ n−íc còng nh− c¸c c¬ quan cã

chøc n¨ng, sù nç lùc cè g¾ng cña l·nh ®¹o c¸c nhµ tr−êng, ®Þa ph−¬ng vµ b¶n

th©n ®éi ngò gi¶ng viªn lý luËn M¸c - Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh. Nh÷ng

biÖn ph¸p nªu trªn cÇn ®−îc thùc hiÖn mét c¸ch ®ång bé vµ cã hiÖu qu¶.

376

KÕ thõa vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng kÕt hîp

víi tiÕp thu c¸c gi¸ trÞ quèc tÕ trong x©y dùng lèi sèng

d©n téc - hiÖn ®¹i

TS. TrÞnh Duy Huy *

NghÞ quyÕt TW 5 (kho¸ VIII) vÒ x©y dùng nÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn ®Ëm ®µ

b¶n s¾c d©n téc ®· kh¼ng ®Þnh, cÇn thiÕt ph¶i x©y dùng mét nÒn v¨n ho¸ ViÖt

Nam trong boi, mèi quan hÖ gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i, kÕ thõa vµ ph¸t

triÓn, d©n téc vµ quèc tÕ lµ thèng nhÊt h÷u c¬. Khi bµn vÒ x©y dùng nÒn v¨n

ho¸ v« s¶n, V.I. Lªnin còng ®· kh¼ng ®Þnh: “V¨n ho¸ v« s¶n kh«ng ph¶i bçng

nhiªn mµ cã, nã kh«ng ph¶i do nh÷ng ng−êi tù cho m×nh lµ chuyªn gia vÒ v¨n

ho¸ v« s¶n, ph¸t minh ra. §ã hoµn toµn lµ ®iÒu ngu ngèc. V¨n ho¸ v« s¶n ph¶i

lµ sù ph¸t triÓn hîp quy luËt cña tæng nh÷ng kiÕn thøc mµ loµi ng−êi ®· tÝch

luü ®−îc d−íi ¸ch thèng trÞ cña x· héi t− b¶n, x· héi cña bän ®Þa chñ vµ x· héi

cña bän quan liªu” (Lªnin toµn tËp, tËp 41, Nxb Matxc¬va, 1997, tr.361).

Nh− vËy, sù ph¸t triÓn ®¹o ®øc x· héi lu«n diÔn ra trªn c¬ së kÕ thõa tæng

sè nh÷ng kiÕn thøc mµ loµi ng−êi ®· ®¹t ®−îc. Theo Lªnin: ph¸t triÓn lµ néi

dung c¬ b¶n cña vËn ®éng mµ ý nghÜa cña nã nh»m t¹o ra sù ®æi míi kh«ng

ngõng cña c¸i cò mÊt ®i, c¸i míi ra ®êi. Ph¸t triÓn lµ qu¸ tr×nh béc lé sù biÕn

®æi vÒ chÊt, song ®©y kh«ng ph¶i lµ sù tiªu diÖt gi¶n ®¬n c¸i cò mµ lµm cho

c¸i míi n¶y sinh tõ b¶n th©n c¸i cò. TÝnh chÊt néi t¹i, tù th©n cña qu¸ tr×nh

ph¸t triÓn lµ sù ph©n ®«i cña c¸i thèng nhÊt thµnh nh÷ng mÆt ®èi lËp, bµi trõ

lÉn nhau vµ mèi quan hÖ lÉn nhau gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp Êy. Sù tù ph¸t triÓn

®−îc thùc hiÖn th«ng qua nh÷ng b−íc nh¶y cña sù ®øt ®o¹n trong c¸i liªn tôc

cña sù chuyÓn ho¸ sang mÆt ®èi lËp, cña sù tiªu diÖt c¸i cò, n¶y sinh c¸i míi

* Phã Tr−ëng Khoa M¸c - Lªnin, Tr−êng §¹i häc Hång §øc, Thanh Ho¸.

(lªnin toµn tËp, Nxb TiÕn bé Matxc¬ va, 1977, tËp 29, tr.379).

377

V× vËy, ph¸t triÓn tÊt yÕu ®¹t yªu cÇu ph¶i kÕ thõa. KÕ thõa kh«ng cã

môc ®Ých tù th©n. Sù ph¸t triÓn néi t¹i, ph¸t triÓn néi sinh ®Æt ra yªu cÇu ph¶i

kÕ thõa. KÕ thõa lµ mèi liªn hÖ gi÷a nh÷ng giai ®o¹n cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn,

trong ®ã c¸i míi läc bá c¸i cò, tøc lµ b¶o tån yÕu tè nµy hay yÕu tè kh¸c cña

hÖ thèng, kh«ng phñ ®Þnh hoµn toµn, phñ ®Þnh s¹ch tr¬n c¸i cò. Nh− vËy, kÕ

thõa lµ c¬ së kh«ng thÓ thiÕu ®−îc cña sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng vµ kÕ thõa, ph¸t

huy c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng ®Ó x©y dùng mét nÒn ®¹o ®øc míi- ®¹o ®øc céng

s¶n lµ mét yªu cÇu cã tÝnh nguyªn t¾c trong sù nghiÖp ®æi míi ®Ó ph¸t triÓn

ngµy nay ë n−íc ta.

Tõ kinh nghiÖm cña c¸c n−íc vµ kinh nghiÖm x©y dùng ®Êt n−íc ë n−íc

ta trong nh÷ng n¨m qua còng cho thÊy: viÖc häc tËp kinh nghiÖm cña c¸c n−íc

®i tr−íc ®Ó rót ng¾n b−íc ®i, tr¸nh ®−îc nh÷ng b−íc ®i mß mÉm lµ ®iÒu hÕt

søc cÇn thiÕt. Nh−ng nÕu chóng ta kh«ng biÕt vËn dông s¸ng t¹o kinh nghiÖm

cña c¸c n−íc cho phï hîp víi ®Æc ®iÓm cña ®Êt n−íc th× còng sÏ lµm ¶nh

h−ëng xÊu ®Õn sù nghiÖp x©y dùng chñ nghÜa x· héi vµ x©y dùng nÒn ®¹o ®øc

x· héi nãi riªng. Thùc hiÖn ®æi míi lu«n ph¶i g¾n víi kÕ thõa nh÷ng thµnh tùu

®· ®¹t ®−îc. §ã lµ vËt liÖu ban ®Çu cÇn thiÕt vµ quan träng ®Ó x©y dùng mét

nÒn ®¹o ®øc míi, cÇn ph¶i tr¸nh quan ®iÓm h− v«, phi lÞch sö. Trong néi dung

cña kÕ thõa ®ã ®· yªu cÇu cã sù ®æi míi vµ kÕ thõa lu«n cã sù c¶i tiÕn vµ n©ng cao.

H¬n nöa thÕ kû qua, mÆc dï §¶ng vµ nhµ n−íc ta còng ®· ho¹ch ®Þnh

vµ thùc thi nhiÒu chÝnh s¸ch vµ thËm chi c¶ luËt nh»m gi÷ g×n vµ ph¸t huy gi¸

trÞ vµ gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng cña d©n téc nh−ng trong ®iÒu kiÖn chiÕn

tranh chãng gÆc ngo¹i x©m chóng ta ®· cã kh«gn Ýt nh÷ng c¸ch nghÜ, c¸ch

lµm Êu trÜ, t¶ khuynh, lÖch l¹c ®èi víi nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸, ®¹o ®øc cïng víi

nh÷ng di s¶n cña d©n téc. V« t×nh do Êu trÜ, chóng ta ®· cã lóc x©m h¹i ®Õn

kh«ng Ýt nh÷ng thuÇn phong mü tôc, phong tôc tËp qu¸n tèt ®Ñp vµ thËm chÝ c¶

nh÷ng di s¶n v¨n ho¸, lÞch sö. Cã thêi kú, cã lóc, c¸c thuÇn phong mü tôc, c¸c

sinh ho¹t v¨n ho¸ truyÒn thèng bÞ xo¸ bá hoÆc bÞ ®Èy vµo quªn l·ng. Sù

nghiÖp ®æi míi do ®¶ng ta l·nh ®¹o ®· t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn toµn bé ®êi

sèng kinh tÕ- v¨n ho¸- x· héi mµ tr−íc hÕt lµ t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn nhËn thøc

378

trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn. YÕu tè con ng−êi, yÕu tè ®êi th−êng víi nh÷ng nhu

cÇu t©m lý, t×nh c¶m thiÕt yÕu ®· ®−îc ®Æt ra ®óng møc h¬n. §æi míi víi viÖc

vËn hµnh c¬ cÊu kinh tÕ thÞ tr−êng- c¬ cÊu kinh tÕ “më” ®· thóc ®Èy nhanh

chãng t¨ng tr−ëng kinh tÕ vµ ®Æc biÖt lµ më réng quan hÖ quèc tÕ ®¹t ®Õn tr×nh

®é vµ ph¹m vi réng lín. §ång thêi víi nã lµ sù ph©n ho¸ x· héi, nhÊt lµ ph©n

ho¸ giµu nghÌo diÔn ra ngµy cµng s©u s¾c kÐo theo sù ph©n ho¸ trong th¸i ®é

®èi víi gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng nãi riªng vµ di s¶n v¨n ho¸ d©n

téc nãi chung.

Xu h−íng x· héi hiÖn nay ®ang diÔn ra sù xung ®ét gi÷a c¸ nh©n vµ

céng ®ång; quèc tÕ vµ d©n téc; hiÖn ®¹i vµ truyÒn thèng...Næi bËt lªn lµ xu

h−íng: giíi trÎ ngµy nay mµ nhÊt lµ ë ®« thÞ lín quay l−ng l¹i víi truyÒn thèng

d©n téc, cßn ng−êi cao tuæi th× thiÕt tha t×m vÒ céi nguån víi tÊt c¶ nh÷ng biÕn

th¸i phøc t¹p. ChÝnh v× vËy, mµ kh«ng ph¶i kh«ng cã lý do mµ NghÞ quyÕt TW

5 (kho¸ VIII) ®· b¸o ®éng vÒ xu thÕ sïng b¸i n−íc ngoµi, coi th−êng nh÷ng

gi¸ trÞ d©n téc, ch¹y theo lèi sèng thùc dông, c¸ nh©n, Ých kû...®ang l©y lan,

lµm b¨ng ho¹i hÖ gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n téc.

Tõ lý luËn còng nh− thùc tiÔn ®æi míi nh÷ng n¨m qua cho thÊy, h¬n

bao giê hÕt, lóc nµy ®Ó kh¼ng ®Þnh ®−îc vÞ thÕ cña m×nh trong qu¸ tr×nh ph¸t

triÓn vµ héi nhËp, vÊn ®Ò kÕ thõa vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng

cña d©n téc kÕt hîp víi viÖc tiÕp thu c¸c gi¸ trÞ quèc tÐ ®ang ®−îc ®Æt ra nh−

mét th¸ch thøc cho sù thµnh c«ng cña sù nghiÖp ®æi míi.

KÕ thõa vµ ®æi míi lµ qu¸ tr×nh cã tÝnh quy luËt chung cña sù ph¸t

triÓn tù nhiªn, x· héi vµ t− duy. Tuy nhiªn, ë mçi lÜnh vùc kh¸c nhau th× sù kÕ

thõa còng cã nh÷ng ®Æc tr−ng riªng tuïy thuéc vµo tÝnh chÊt, ®Æc ®iÓm cña

qu¸ tr×nh. Víi tÝnh c¸ch lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi, ®¹o ®øc lµ mét hiÖn

t−îng x· héi thuéc lÜnh vùc tinh thÇn cña x· héi. V× vËy, kÕ thõa trong lÜnh

vùc ®¹o ®øc còng cã nh÷ng nÐt ®Æc thï. Lµm râ ®−îc tÝnh ®Æc thï cña viÖc kÕ

thõa vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng còng cã ý nghÜa rÊt quan

träng ®Ó chñ ®éng vµ tÝch cùc vËn dông nh÷ng nguyªn lý kÕ thõa vµo viÖc x©y

379

dùng vµ ph¸t triÓn nÒn ®¹o ®øc míi phï hé víi yªu cÇu cña sù nghiÖp ®æi míi

ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa ë n−íc ta hiÖn nay.

NÕu kÕ thõa trong tù nhiªn ®−îc thùc hiÖn mét c¸ch v« thøc (chän läc

tù nhiªn), th× trong lÜnh vùc x· héi, c¸c qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña nã

lu«n chÞu sù t¸c ®éng cña con ng−êi Ýt nhiÒu cã ý thøc ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng

nhiÖm vô nhÊt ®Þnh do thùc tÕ lÞch sö ®ßi hái. V× vËy, tÝnh kÕ thõa trong lÜnh

vùc x· héi kh«ng thÓ hiÓu ngoµi ho¹t ®éng cña con ng−êi. Ph.¡nghen còng ®·

kh¼ng ®Þnh: “...Trong lÞch sö cña x· héi, nh©n tè ho¹t ®éng chØ hoµn toµn lµ

nh÷ng con ng−êi cã ý thøc, hµnh ®éng cã suy nghÜ hay cã nhiÖt t×nh vµ theo

®uæi nh÷ng môc ®Ých nhÊt ®Þnh th× kh«ng cã g× x¶y ra mµ l¹i kh«ng cã ý ®Þnh

tù gi¸c, kh«ng cã môc ®Ých mong muèn.(M-¡ tuyÓn tËp, tËp 6, nxb Sù thËt hµ

néi, 1984, tr.406)

Nh− vËy kÕ thõa vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng mang

tÝnh tù gi¸c cao. Tuy vËy, qu¸ tr×nh kÕ thõa nµy vÉn mang tÝnh kh¸ch quan chø

kh«ng ph¶i ®−îc thùc hiÖn mét c¸ch tuú tiÖn, chñ quan bëi v× quy luËt x· héi

còng mang tÝnh kh¸ch quan vµ c¸c gi¸ trÞ vËt chÊt vµ tinh thÇn mµ loµi ng−êi

t¹o ra tr−íc ®ã, néi dung cña chóng kh«ng phô thuéc vµo chñ thÓ kÕ thõa hiÖn

t¹i. H¬n n÷a, viÖc kÕ thõa c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng kh«ng phô thuéc vµo ý

muèn chñ quan cña con ng−êi mµ phô thuéc vµo tÝnh quy luËt cña sù ph¸t

triÓn x· héi, phô thuéc vµo nhu cÇu lÞch sö cña thêi ®¹i, chØ cã ®iÒu lµ: trong

qu¸ tr×nh x©y dùng vµ ph¸t triÓn v¨n ho¸ nãi chung vµ ®¹o ®øc nãi riªng, viÖc

kÕ thõa c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc ph¶i th«ng qua ho¹t ®éng cña chñ thÓ, chñ thÓ ho¹t

®éng c¶m thô, tiÕp nhËn mét c¸ch cã phª ph¸n nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc ®· cã

th«ng qua l¨ng kÝnh chñ quan cña m×nh.

KÕ thõa trong lÜnh vùc ®¹o ®øc cßn chÞu quy ®Þnh cña kinh tÕ. §¹o ®øc

víi t− c¸ch lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi ®−îc n¶y sinh trªn c¬ së nh÷ng ®iÒu

kiÖn kinh tÕ- x· héi nhÊt ®Þnh. §¹o ®øc lu«n biÕn ®æi cïng víi sù biÕn ®æi cña

nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ vµ xu h−íng chung chi phèi sù biÕn ®æi ®ã lµ sù biÕn

®æi theo h−íng tiÕn bé vµ s¸ng t¹o ra nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc míi. Cã thÓ nãi,

®iÒu kiÖn ph¸t triÓn kinh tÕ- x· héi ë mçi thêi ®¹i lÞch sö ®Æt ra nh÷ng néi

380

dung yªu cÇu cña viÖc kÕ thõa vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc. TÝnh kÕ thõa

trong sù ph¸t triÓn ®¹o ®øc phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn kinh tÕ- x· héi, lµ sù ph¶n

¸nh ®iÒu kiÖn kinh tÕ- x· héi. Trong ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng

®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa , th× thùc chÊt néi dung, yªu cÇu, tÝnh chÊt cña kÕ

thõa c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc ®−îc quy ®Þnh bëi chÝnh yªu cÇu bªn trong cña qu¸

tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng. Tõ nh÷ng yªu cÇu kh¾t khe cña viÖc ph¸t

triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Æt ra nh÷ng yªu cÇu vÒ mÆt ®¹o ®øc.

KÕ thõa trong sù ph¸t triÓn ®¹o ®øc cßn chÞu sù chi phèi cña tÝnh giai

cÊp, tÝnh d©n téc vµ tÝnh nh©n lo¹i. Trong x· héi cã giai cÊp, ®¹o ®øc lu«n

mang néi dung giai cÊp. §ång thêi, sù ph¸t triÓn ®¹o ®øc cßn chÞu sù ¶nh

h−ëng cña c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c, chÞ−n ¶nh h−ëng trùc tiÕp cña b¶n

s¾c v¨n ho¸ cña c¸c d©n téc. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña ®¹o ®øc th−êng cã

hai xu h−íng: mét mÆt võa cã sù kÕ thõa vÌ tÝnh giai cÊp vµ mÆt kh¸c, h×nh

thµnh dÇn dÇn mét nÒn ®¹o ®øc thèng nhÊt mang tÝnh nh©n lo¹i phæ biÕn. §¹o

®øc míi- ®¹o ®øc céng s¶n lµ sù kÕ thõa vµ n©ng cao c¸c gi¸ trÞ ®· ®−îc h×nh

thµnh trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ l©u dµi cña nh©n lo¹i.

KÕ thõa vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng trong viÖc x©y

dùng vµ ph¸t triÓn ®¹o ®øc lu«n g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh giao l−u v¨n ho¸ gi÷a

c¸c d©n téc vµ ®Æc biÖt lµ trong ®iÒu kiÖn toµn ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng

toµn cÇu ho¸ vµ héi nhËp ngµy nay.

Giao l−u v¨n ho¸ gi÷a c¸c d©n téc lµ xu h−íng tÊt yÕu trong qu¸ tr×nh

ph¸t triÓn cña c¸c quèc gia. Giao l−u v¨n ho¸ lµ sù t¸c ®éng lÉn nhau gi÷a c¸c

gi¸ trÞ néi sinh vµ ngo¹i nhËp. Qu¸ tr×nh nµy diÔn ra theo nhiÒu chiÒu: cã thÓ

thÝch nghi, tù nguyÖn tiÕp nhËn hoÆc c−ìng bøc, chèng ®èi nhau. KÕ thõa lµ

qu¸ tr×nh tiÕp thu cã phª ph¸n toµn bé gi¸ trÞ v¨n ho¸, ®¹o ®øc cña d©n téc vµ

nh©n lo¹i ®· ®−îc s¸ng t¹o trong lÞch sö. Trong sù t−¬ng t¸c gi÷a c¸c gi¸ trÞ

néi sinh vµ ngo¹i sinh th× viÖc kÕ thõa vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn

thèng lµ hÕt søc quan träng ®Ó chñ ®éng ®ãn nhËn, chuyÓn ho¸ c¸c gi¸ trÞ

quèc tÕ, hiÖn ®¹i trªn c¬ së cña chÝnh m×nh. Cã nh− vËy, viÖc x©y dùng vµ

ph¸t triÓn ®¹o ®øc míi cña d©n téc míi ®−îc v÷ng ch¾c.

381

Nh− vËy, kÕ thõa vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng ®Ó x©y

dùng vµ ph¸t triÓn ®¹o ®øc míi chÞu sù chi phèi cña c¬ së kinh tÕ, cña nh©n tè

chñ quan, qu¸ tr×nh giao l−u gi÷a c¸c quèc gia, d©n téc, sù t¸c ®éng gi÷a ®¹o

®øc víi c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c. Qu¸ tr×nh nµy diÔn ra l©u dµi, phøc

t¹p ®Æc biÖt lµ trong ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng, x©y dùng nÒn ®¹o

®øc míi- ®¹o ®øc céng s¶n “mét ®¹o ®øc thùc sù cã tÝnh ng−êi, ®øng trªn

nh÷ng ®èi lËp giai cÊp vµ trªn mäi håi øc vÒ nh÷ng ®èi lËp Êy...” (M-¡, tuyÓn

tËp, tËp V, nxb sù thËt Hn 1983, tr 136).

Bµn vÒ c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng l©u nay ®· ®−îc rÊt nhiÒu

ng−êi nãi, nhÊt lµ c¸c nhµ khoa häc quan t©m.

Theo Gi¸o s− TrÇn V¨n Giµu, gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng cña d©n téc

ViÖt Nam bao gåm: yªu n−íc, cÇn cï, anh hïnh, s¸ng t¹o, l¹c quan, th−¬ng

ng−êi, v× nghÜa (Xem trÇn V¨n Giµu: Gi¸ trÞ tinh thÇn truyÒn thèng cña d©n

téc ViÖt Nam, nxb khoa häc x· héi HN 1980, tr.94).

Theo Gi¸o s− Vò Khiªu th× truyÒn thèng ®¹o ®øc cña d©n téc ta bao

gåm: lßng yªu n−íc, truyÒn thèng ®oµn kÕt, lao ®éng cÇn cï vµ s¸ng t¹o, tinh

thÇn nh©n ®¹o, lßng yªu th−¬ng vµ quý träng con ng−êi (xem Vò Khiªu: §¹o

®øc häc, nxb khoa häc x· héi ,HN 1974, tr.74- 86).

Nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng cña d©n téc còng ®−îc ®Ò cËp ®Õn

trong mét sè v¨n kiÖn cña ®¶ng ta. NghÞ quyÕt Bé chÝnh trÞ vÒ mét sè ®Þnh

h−íng lín trong c«ng t¸c t− t−ëng kh¼ng ®Þnh: “Nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn

thèng v÷ng bÒn cña d©n téc ViÖt Nam lµ lßng yªu n−íc nång nµn, ý thøc céng

®ång s©u s¾c, ®¹o lý th−¬ng ng−êi nh− thÓ th−¬ng th©n, ®øc tÝnh cÇn cï, v−ît

khã, s¸ng t¹o trong lao ®éng...§ã lµ nÒn t¶ng vµ søc m¹nh tinh thÇn to lín ®Ó

nh©n d©n ta x©y dùng mét x· héi ph¸t triÓn, tiÕn bé, c«ng b»ng, nh©n

¸i”.(NghÞ quyÕt cña bé chÝnh trÞ vÒ mét sè ®Þnh h−íng lín trong c«ng t¸c t−

t−ëng hiÖn nay(18 - 2 - 1995), tr.19).

Dùa vµo tiªu chÝ x¸c ®Þnh gi¸ trÞ, gi¸ trÞ ®¹o ®øc vµ tõ quan ®iÓm cña

c¸c nhµ khoa häc, quan ®iÓm cña §¶ng ta, chóng ta cã thÓ kh¼ng ®Þnh c¸c gi¸

trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng c¬ b¶n cña d©n téc ta gåm:

382

- Tinh thÇn yªu n−íc nång nµn.

- Lßng yªu ng−êi s©u s¾c.

- Tinh thÇn ®oµn kÕt céng ®ång.

- §øc tÝnh cÇn kiÖm.

- TÝnh khiªm tèn, gi¶n dÞ, trung thùc, thuû chung, l¹c quan.

Sù h×nh thµnh c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng cña d©n téc lµ mét qu¸

tr×nh tr¶i qua hµng ngh×n n¨m lÞch sö, g¾n liÒn víi lÞch sö dùng n−íc, gi÷ n−íc

vµ ph¸t triÓn ®Êt n−íc cña d©n téc mang ®Ëm nÐt ®Æc thï cña sù ph¸t triÓn x·

héi trong lÞch sö ViÖt Nam. Sù h×nh thµnh c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc t− t−ëng cßn lµ

kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh tiÕp thu cã chän läc, s¸ng t¹o tinh hoa v¨n ho¸ cña nhiÒu

trµo l−u t− t−ëng, v¨n ho¸ lín cña thÕ giíi ®Ó båi ®¾p thªm cho nh÷ng gi¸ trÞ

®¹o ®øc- v¨n ho¸ vèn co. C¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng ®−îc h×nh thµnh

võa lµ kÕt qu¶ võa lµ ®éng lùc to lín cña qu¸ tr×nh dùng n−íc, gi÷ n−íc vµ

ph¸t triÓn ®Êt n−íc trong suèt chiÒu dµi lÞch sö.

Ngµy nay, thùc tiÔn sù nghiÖp ®æi míi víi viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ

tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa trong ®iÒu kiÖn c«ng nghiÖp ho¸- hiÖn ®¹i

ho¸ ®Êt n−íc, toµn cÇu ho¸ vµ héi nhËp ®ang ®Æt ra yªu cÇu cÇn ph¶i kh¼ng

®Þnh mét hÖ gi¸ trÞ ®¹o ®øc míi cña con ng−êi vµ x· héi ViÖt Nam. HÖ gi¸ trÞ

®ã ph¶i b¶o ®¶m kÕ thõa vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng cña d©n

téc, bæ sung nh÷ng gi¸ trÞ míi cña x· héi hiÖn ®¹i vµ tiÕp thu cã chän läc

nh÷ng tinh hoa ®¹o ®øc cña nh©n lo¹i ®¶m b¶o mét nÒn ®¹o ®øc mang tÝnh

d©n téc, thêi ®¹i vµ tÝnh nh©n lo¹i.

Nh− vËy, dï muèn hay kh«ng, ®Ó ph¸t triÓn ®Êt n−íc, chóng ta kh«ng

thÓ døt bá qu¸ khø, chñ nghÜa h− v« ®èi víi c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng sÏ

cã thÓ lµm phøc t¹p, thËm chÝ g©y ra hËu qu¶ tiªu cùc ®èi víi sù ph¸t triÓn x·

héi, c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng vÉn ph¶i gia nhËp vµo hiÖn t¹i vµ víi mét

møc ®é nhÊt ®Þnh, vÉn quy ®Þnh sù ph¸t triÓn cña t−¬ng lai. Tuy nhiªn, kÕ thõa

c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng kh«ng lo¹i bá tÝnh chñ ®éng trong viÖc vËn

dông nã mét c¸ch hîp lý. Thùc tÕ cho thÊy, sù hiÖn diÖn cña c¸c gi¸ trÞ truyÒn

thèng trong hiÖn t¹i cã khi lµ ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn, nhiÒu khi l¹i lµ trë

383

ng¹i ®èi víi sù ph¸t triÓn. TÝnh hai mÆt trong sù t¸c ®éng truyÒn thèng ®ßi hái

chóng ta ph¶i chñ ®éng ph¸t huy nh÷ng g× cã ý nghÜa tÝch cùc, kh¾c phôc ®−îc

nh÷ng mÆt h¹n chÕ cña nã ®èi víi sù ph¸t triÓn x· héi.

Nh− chóng ta biÕt, gi¸ trÞ kh«ng ph¶i lµ mét hiÖn t−îng nhÊt thµnh, bÊt

biÕn. Víi tÝnh c¸ch lµ c¸i cã ý nghÜa ®èi víi chñ thÓ, c¸i cÇn thiÕt cho mét chñ

thÓ nhÊt ®Þnh (c¸ nh©n vµ x· héi) gi¸ trÞ biÕn ®æi theo nhu cÇu cña chñ thÓ. X·

héi hiÖn ®¹i cã nh÷ng nhu cÇu kh¸c víi nh÷ng nhu cÇu cña x· héi trong qu¸

khø. Do vËy, kh«ng ph¶i mäi c¸i ®· tõng lµ gi¸ trÞ trong qu¸ khø ®Òu gi÷

nguyªn gi¸ trÞ ®èi víi hiÖn ®¹i. Ch¼ng h¹n truyÒn thèng träng nam khinh n÷,

sù tuyÖt ®èi ho¸ c¸c gi¸ trÞ tinh thÇn coi th−êng gi¸ trÞ vËt chÊt...®· tõng lµ gi¸

trÞ trong x· héi truyÒn thèng nh−ng trong x· héi hiÖn ®¹i ®· trë thµnh lçi thêi,

do ®ã trë thµnh søc c¶n ®èi víi sù ph¸t triÓn x· héi hiÖn nay. Yªu cÇu cña viÖc

kÕ thõa vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng ®ßi hái tr−íc hÕt lµ ph¶i thÈm ®Þnh

l¹i c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng, ph¶i nhËn râ ®−îc nh÷ng mÆt tÝch cùc vµ nh÷ng

h¹n chÕ mang tÝnh lÞch sö cña c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng. C¬ së cña sù

thÈm ®Þnh nµy ph¶i lµ nh÷ng yªu cÇu cña x· héi hiÖn ®¹i ®èi víi n−íc ta hiÖn

nay, ®ã lµ nh÷ng yªu cÇu cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ

nghÜa, yªu cÇu cña c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc, chÝnh lµ tõ yªu

cÇu cña x· héi hiÖn ®¹i, chóng ta xem xÐt l¹i nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng ®Ó tõ

®ã tiÕp thu nh÷ng gi¸ trÞ tÝch cùc phï hîp vµ lo¹i bá nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng

®· l¹c hËu vÒ mÆt lÞch sö. ThËm chÝ chóng ta cã thÓ x¸c ®Þnh vµ kÕ thõa nh÷ng

néi dung nhÊt ®Þnh cña truyÒn thèng ®Ó bæ sung thªm néi dung míi cho phï

hîp víi thêi ®¹i míi.

TÝnh hai mÆt trong t¸c ®éng cña truyÒn thèng ®èi víi hiÖn t¹i cßn thÓ

hiÖn ë chç, gi¸ trÞ truyÒn thèng võa lµ c¸i b¶o ®¶m cho qu¸ tr×nh ph¸t triÓn

®−îc liªn tôc, æn ®Þnh võa t¹o ra xu h−íng tr× trÖ, c¶n trë sù s¶n xuÊt cña c¸i

míi. Mét gi¸ trÞ nµo ®ã cµng lín, cµng bÒn v÷ng th× vai trß ®Þnh h−íng cña nã

còng cã tÝnh phæ biÕn vµ l©u bÒn. T− duy vµ hµnh ®éng liªn tôc theo nh÷ng

chuÈn mùc, khu«n mÉu cã s½n, con ng−êi cµng trë nªn khã kh¨n ®èi víi viÖc

tiÕp nhËn vµ s¸ng t¹o c¸i míi. C.M¸c ®· tõng nãi r»ng: “truyÒn thèng cña tÊt

384

c¶ c¸c thÕ hÖ ®· chÕt ®Ì nÆng nh− qu¶ nói lªn ®Çu ãc nh÷ng ng−êi ®ang sèng”

(M-¡ toµn tËp tËp 2, nxb Sù thËt 1981, tr.386).

H×nh thµnh trªn c¬ së x· héi n«ng nghiÖp vµ lu«n ph¶i ®Êu tranh

chèng x©m l−îc nªn ngoµi mÆt tÝch cùc mµ chóng ta dÔ thÊy, ®¹o ®øc truyÒn

thèng còng béc lé nhiÒu h¹n chÕ. Trong hÖ c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng,

c¸c gi¸ trÞ céng ®ång th−êng ®−îc ®Ò cao cßn c¸c gi¸ trÞ c¸ nh©n l¹i ch−a ®−îc

®Ò cËp ®Õn. NhiÒu gi¸ trÞ ®¹o ®øc ®−îc ®Ò cao nhiÒu khi ®Æt ®èi lËp víi c¸c gi¸

trÞ kh¸c nh− gi¸ trÞ khoa häc, gi¸ trÞ thÈm mü, gi¸ trÞ ph¸p luËt.

Trong néi dung c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng còng chøa ®ùng

nh÷ng h¹n chÕ mang tÝnh lÞch sö. Lèi sèng t«n träng t×nh nghÜa, ®¹o lý, lèi

øng xö thiªn vÒ t×nh c¶m víi tÝnh c¸ch lµ gi¸ trÞ truyÒn thèng, niÒm tù hµo cña

d©n téc, gãp phÇn lµm æn ®Þnh x· héi, t¹o nªn nÐt ®éc ®¸o cña quan hÖ ng−êi

nh−ng l¹i lµ mét trong nh÷ng nh©n tè k×m h·m sù ph¸t triÓn ý thøc ph¸p lý vµ

c¸c quan hÖ ph¸p lý.

X· héi hiÖn ®¹i dùa trªn tiÕn bé khoa häc- c«ng nghÖ vµ sù ph¸t triÓn

c¸c quan hÖ ph¸p lý kh«ng thÓ t×m ®−îc tÝnh kÝch thÝch tõ nh÷ng gi¸ trÞ nh−

vËy, nÕu chóng ta duy tr× mét c¸ch nguyªn vÑn, kh«ng cã sù c¶i tiÕn, n©ng

cÊp. V× vËy, nãi nh− Lªnin, b¶o vÖ tiÕp thu, vËn dông gi¸ trÞ truyÒn thèng

kh«ng ®−îc gièng nh− nh÷ng ng−êi l−u tr÷ b¶o vÖ giÊy cò. B¶o vÖ di s¶n lµ

cÇn thiÕt, nh−ng kh«ng cã nghÜa lµ tù giíi h¹n ë di s¶n.

Nh− vËy, viÖc kÕ thõa vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ t− t−ëng ph¶i lµ sù thèng

nhÊt ë c¶ hai ph−¬ng diÖn: tiÕp tôc c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng vµ v−ît qua, v−ît

lªn trªn gi¸ trÞ truyÒn thèng. Khi gia nhËp vµo x· héi hiÖn ®¹i, c¸c gi¸ trÞ

truyÒn thèng kh«ng gi÷ nguyªn néi dung vµ vai trß cña chóng trong hÖ gi¸ trÞ

hiÖn ®¹i. Nãi nh− C.M¸c, di s¶n chØ lµ chÊt liÖu cßn th« méc ®èi víi nÒn s¶n

xuÊt míi. Nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc t− t−ëng chØ cã ý nghÜa tÝch cùc trong tr−êng

hîp chóng ®−îc ®æi míi, ®−îc n©ng cÊp, vµ h¬n thÕ, chóng ph¶i trë thµnh

nh÷ng yÕu tè h÷u c¬ cña hÖ gi¸ trÞ hiÖn ®¹i. Sù duy tr× y nguyªn nh÷ng gi¸ trÞ

truyÒn thèng sÏ lµm cho chóng ®èi lËp víi nh÷ng gi¸ trÞ hiÖn ®¹i vµ ph¸ vì kÕt

cÊu chung cña hÖ gi¸ trÞ hiÖn ®¹i. NÕu c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng chØ cã

385

vai trß tÝch cùc khi gia nhËp nh− lµ yÕu tè ®· ®−îc hiÖn ®¹i ho¸ cña chÝnh hÖ

gi¸ trÞ ®¹o ®øc x· héi hiÖn ®¹i th× viÖc x©y dùng hÖ gi¸ trÞ ®¹o ®øc cña x· héi

hiÖn ®¹i lµ ®¶m b¶o cho viÖc ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng. ViÖc

x©y dùng hÖ gi¸ trÞ ®¹o ®øc míi, mét mÆt ph¶i xuÊt ph¸t tõ nh÷ng yªu cÇu cña

x· héi hiÖn ®¹i, mÆt kh¸c, ph¶i phï hîp víi nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc t− t−ëng, chØ

cã nh− vËy, c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc t− t−ëng míi cã thÓ gia nhËp vµo c¬ cÊu cña hÖ

x· héi hiÖn ®¹i.

TÝnh tiªn tiÕn cña nÒn v¨n ho¸ bao hµm c¶ tÝnh chÊt hiÖn ®¹i, tiÕn bé

vµ nh©n v¨n. NÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn ph¶i lµ nÒn v¨n ho¸ cã sù kÕt hîp nhuÇn

nhuyÔn gi÷a c¸c c¸i d©n téc vµ c¸i quèc tÕ, gi÷a c¸i truyÒn thèng vµ c¸i hiÖn

®¹i, nãi cô thÓ h¬n lµ võa ph¶i tiÕp thu nh÷ng di s¶n v¨n ho¸ d©n téc, tinh hoa

v¨n ho¸ nh©n lo¹i vµ ph¶i ph¸t triÓn lªn mét tr×nh ®é míi phï hîp víi thêi ®¹i

míi. V¨n ho¸ mang tÝnh d©n téc vµ cïng víi thêi gian nã ®−îc chän läc lµm

nªn b¶n s¾n d©n téc, mét trong nh÷ng ®Æc tr−ng ®Ó ph©n biÖt d©n téc kh¸c.

Mçi mét nÒn v¨n ho¸ cña mçi d©n téc ë mçi thêi ®¹i ®Òu mang trong

nã mét hÖ gi¸ trÞ ®Æc thï. Trong ®ã, hÖ c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng chiÕm

vÞ trÝ quan träng. Nã lµ c¸c gi¸ trÞ c¬ b¶n, phæ biÕn t¹o nªn sù thèng nhÊt trong

tÝnh ®a d¹ng vµ phong phó cña v¨n ho¸ d©n téc, vïng miÒn trong céng ®ång

d©n téc ViÖt Nam. C¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc lµ nh©n tè ®Þnh h−íng cho viÖc x©y

dùng vµ ph¸t triÓn con ng−êi, h−íng con ng−êi v−¬n tíi ch©n, thiÖn, mü víi t−

c¸ch lµ gi¸ trÞ phæ qu¸t cña nh©n lo¹i lµm c¬ së cho viÖc x©y dùng mét nÒn

v¨n ho¸ thËt sù tiÕn bé. V× vËy, ®Ó x©y dùng thµnh c«ng mét nÒn v¨n ho¸ tiªn

tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc kh«ng thÓ kh«ng kÕ thõa vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ

v¨n ho¸ truyÒn thèng trong ®ã, c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng chiÕm vÞ trÝ

quan träng.

KÕ thõa vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng, râ rµng lµ ph¶i g¾n liÒn

víi yªu cÇu x©y dùng vµ ph¸t triÓn con ng−êi ViÖt Nam hiÖn ®¹i. Con ng−êi

ViÖt Nam hiÖn ®¹i ph¶i lµ con ng−êi cã tr×nh ®é häc vÊn cao, ph−¬ng ph¸p t−

duy s¸ng t¹o, ®Çu ãc thùc tÕ, lµm viÖc víi n¨ng suÊt cao, chÊt l−îng vµ hiÖu

qu¶ cao víi tr×nh ®é khoa häc vµ c«ng nghÖ ngµy cµng hiÖn ®¹i vµ ®Æc biÖt lµ

386

ph¶i cã ®¹o ®øc trong s¸ng, lèi sèng lµnh m¹nh. Con ng−êi ViÖt Nam hiÖn ®¹i

ph¶i lµ con ng−êi kÕt hîp nhuÇn nhuyÔn trong nh©n c¸ch tinh thÇn cña con

ng−êi cña thêi ®¹i míi víi tinh hoa truyÒn thèng d©n téc. Con ng−êi Êy, theo

quan ®iÓm cña §¶ng ta lµ sù kÕt tinh vµ ph¸t triÓn nh÷ng g× cao ®Ñp nhÊt trong

t©m hån vµ cèt c¸ch ViÖt Nam hun ®óc qua hµng ngh×n n¨m lÞch sö.

Con ng−êi võa mang tÝnh thêi ®¹i võa mang tÝnh lÞch sö, tøc lµ mang

trong m×nh dÊu Ên cña qu¸ khø. Kh«ng thÓ cã con ng−êi hiÖn ®¹i nÕu hä

kh«ng ®−îc nu«i d−ìng b»ng truyÒn thèng tèt ®Ñp, ®−îc kÕt tinh trong lÞch sö

l©u dµi cña d©n téc. KÕ thõa vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc t− t−ëng sÏ t¹o ra

kh¶ n¨ng to lín cho sù hoµn thiÖn tõng b−íc con ng−êi còng nh− ph¸t huy vai

trß to lín cña con ng−êi trong sù nghiÖp ®æi míi hiÖn nay ë n−íc ta.

KÕ thõa vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng cßn ®ßi hái ph¶i

tiÕp cËn vµ tiÕp nhËn cã chän läc c¸c gi¸ trÞ nh©n v¨n mµ loµi ng−êi tiÕn bé

®ang h−íng tíi, ®Æc biÖt lµ trong ®iÒu kiÖn khoa häc- c«ng nghÖ ph¸t triÓn ®¹t

®−îc nh÷ng thµnh tùu to lín, kú diÖu. Toµn cÇu ho¸ vµ héi nhËp ®ang ®Æt ra

nh÷ng yªu cÇu phøc t¹p cho sù ph¸t triÓn cña mçi d©n téc, mçi quèc gia trong

®ã cã n−íc ta. Søc sèng cña mét nÒn v¨n ho¸ nãi chung, cña c¸c gi¸ trÞ ®¹o

®øc truyÒn thèng nãi riªng kh«ng chØ ë bÒ dµy lÞch sö vµ ë chiÒu s©u t− t−ëng

cña nã, mµ cßn ë kh¶ n¨ng biÕt hÊp thu vµ lµm phong phó thªm c¸c gi¸ trÞ ®¹o

®øc nh©n v¨n mµ loµi ng−êi tiÕn bé ®ang v−¬n tíi.

§Ó x©y dùng hÖ gi¸ trÞ hiÖn ®¹i, kh«ng thÓ kh«ng tiÕp thu nh÷ng tinh

hoa tinh thÇn cña nh©n lo¹i, ®Æc biÖt lµ nh÷ng gi¸ trÞ ph−¬ng T©y, nh÷ng gi¸

trÞ g¾n liÒn víi c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸. Khi ®ã l¹i n¶y sinh vÊn ®Ò,

nghÜa lµ sÏ n¶y sinh sù ®ông ®é gi¸ trÞ nÕu nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng mét

c¸ch ®óng møc trong viÖc kÕ thõa vµ ph¸t huy chóng ®Ó tiÕp thu cã chän läc

c¸c gi¸ trÞ quèc tÕ.( ?). Còng nh− viÖc gi÷ g×n c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng, viÖc

tiÕp thu c¸c gi¸ trÞ ph−¬ng T©y kh«ng thÓ lµ tiÕp thu mét c¸ch tuú tiÖn v«

nguyªn t¾c. Sù kh¸c biÖt v¨n ho¸ ph−¬ng §«ng vµ ph−¬ng T©y nãi víi chóng

ta rµng: kh«ng thÓ tiÕp nhËn nguyªn xi nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ ph−¬ng T©y vµo

ViÖt Nam. Sù kh«ng ¨n nhËp cña c¸c gi¸ trÞ nµy víi truyÒn thèng d©n téc sÏ

387

lµm cho chóng trë thµnh ph¶n t¸c dông, g©y ra t×nh tr¹ng rèi lo¹n gi¸ trÞ thËm

chÝ lµm huû ho¹i c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng tèt ®Ñp. T×nh tr¹ng xuèng cÊp ®¹o

®øc tõ khi x©y dùng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng, mét m« h×nh kinh tÕ më,

víi viÖc giao l−u kinh tÐ gi÷a c¸c quèc gia ngµy cµng më réng ®· ®−îc c¶nh

b¸o liªn tôc trªn c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin còng cã mét phÇn lý do ë chç

kh«ng kiÓm so¸t ®−îc mét c¸ch chÆt chÏ viÖc tiÕp nhËn c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸

ph−¬ng T©y.

Ng−êi ta ®ang nãi nhiÒu ®Õn nh©n quyÒn, d©n chñ, sù ph¸t triÓn nh©n

c¸ch ®éc lËp vµ nh÷ng gi¸ trÞ hiÖn ®¹i mµ bÊt cø mét x· héi nµo muèn hiÖn ®¹i

ho¸ ®Òu ph¶i biÕt ®Õn. Nh−ng d©n chñ mµ thiÕu kû c−¬ng, quyÒn c¸ nh©n mµ

t¸ch rêi nghÜa vô cña c¸ nh©n ®èi víi x· héi, céng ®ång, nh©n cc¸ch ®éc lËp

mµ kÐm ph¸t triÓn ý thøc c«ng d©n th× kh«ng thÓ lµ ®éng lùc ph¸t triÓn x· héi

mµ ®Æc biÖt lµ x· héi ViÖt Nam, mét x· héi giµu truyÒn thèng vµ cã nh÷ng nÐt

v¨n ho¸ ®Æc thï. V× thÕ, c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ ph−¬ng T©y ph¶i ®−îc d©n téc ho¸

khi tiÕp nhËn th× míi cã ý nghÜa. Nãi mét c¸ch cô thÓ h¬n, cÇn ph¶i kÕt hîp

chóng víi c¸c gi¸ trÞ cña d©n téc mµ ®Æc biÖt lµ c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn

thèng tèt ®Ñp lµm cho chóng thÝch øng víi truyÒn thèng vµ truyÒn thèng ®¹o

®øc cña d©n téc ta. Ch¼ng h¹n, d©n chñ ph¶i ®i ®«i víi kû c−¬ng, nh©n quyÒn

ph¶i thÓ hiÖn ë c¶ hai ph−¬ng diÖn: mét mÆt, t«n träng c¸c quyÒn tù do c¬ b¶n

cña c¸c c¸ nh©n; mÆt kh¸c, quy ®Þnh nghÜa vô c¸ nh©n ®èi víi x· héi. NÕu

kh«ng sÏ nh− mét tuyªn bè cña phong trµo kh«ng liªn kÕt” “nã cã thÓ dÉn ®Õn

sù phñ nhËn nh©n quyÒn cña céng ®ång nh− mét chØnh thÓ vµ dÉn ®Õn t×nh

tr¹ng mÊt æn ®Þnh, nhÊt lµ ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn”.

Nh− vËy, c¸c gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng cã thÓ ®ãng vai trß

tÝch cùc ®èi víi viÖc tiÕp nhËn, d©n téc ho¸ c¸c gi¸ trÞ ngo¹i nhËp, lµm phong

phó vµ hiÖn ®¹i ho¸ b¶ng gi¸ trÞ d©n téc. KÕ thõa vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ ®¹o

®øc truyÒn thèng kÕt hîp víi viÖc tiÕp thu tinh hoa v¨n ho¸ nh©n lo¹i trong

viÖc ph¸t triÓn ®Êt n−íc nãi chung vµ x©y dùng nÒn ®¹o ®øc míi nãi riªng võa

lµ tiÕp tôc võa lµ ®æi míi võa v−ît qua truyÒn thèng h−íng tíi c¸c gi¸ trÞ tiÕn

bé, tÝch cùc mµ loµi ng−êi tiÕn bé ®ang v−¬n tíi. Nh÷ng yªu cÇu cña sù ph¸t

388

triÓn l©u bÒn cña x· héi ViÖt Nam- yªu cÇu cña sù ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng

®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa sÏ lµ c¬ së quy ®Þnh viÖc kÕ thõa c¸c gi¸ trÞ ®¹o

®øc truyÒn thèng vµ tiÕp nhËn c¸c gi¸ trÞ tinh hoa v¨n ho¸ nh©n lo¹i. Sù thèng

nhÊt gi÷a ph−¬ng diÖn tiÕp tôc vµ ph−¬ng diÖn ®æi míi, ph¸t huy gi÷a kÕ thõa

vµ tiÕp nhËn, vËn dông c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ quãc tÕ võa nh− mét khoa häc võa

nh− mét nghÖ thuËt thùc hµnh. ChØ cã nh− vËy, c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn

thèng míi ph¸t huy hÕt ®−îc vai trß cña chóng ®èi víi sù ph¸t triÓn x· héi

hiÖn ®¹i, lµm c¬ së quan träng trong viÖc tiÕp nhËn c¸c gi¸ trÞ cña nh©n lo¹i,

x©y dùng nÒn ®¹o ®øc míi- ®¹o ®øc céng s¶n chñ nghÜa, giµu tÝnh nh©n v¨n,

giµu tÝnh ng−êi nhÊt.

389

§Èy m¹nh ph¸t triÓn khoa häc lµm c¬ së x©y dùng

lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay

TS. Vò V¨n HËu*

KÕ thõa, ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng d©n téc vµ kÕt hîp víi tinh

hoa v¨n ho¸ nh©n lo¹i lµ mét qu¸ tr×nh tÊt yÕu trong x©y dùng lèi sèng d©n

téc- hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay. Tuy nhiªn, ®Ó x¸c lËp hÖ chuÈn gi¸ trÞ cho

viÖc x©y dùng lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i kh«ng thÓ kh«ng nãi tíi vai trß cña

khoa häc. Nh×n vµo tæng kÕt 20 n¨m ®æi míi võa qua cho thÊy, khoa häc nh−

®éng lùc cho sù ph¸t triÓn; ®ång thêi khoa häc ®· lµ nÒn t¶ng cho viÖc x©y

dùng hÖ gi¸ trÞ míi cho sù ph¸t triÓn cña x· héi - ®©y lµ c¸i c¨n cèt bªn trong

cña ph¸t triÓn ®Êt n−íc. Tæng kÕt vai trß cña khoa häc trong viÖc x¸c lËp hÖ

gi¸ trÞ chuÈn ®èi víi x©y dùng lèi sèng ë n−íc ta trong thêi gian qua chóng t«i

t¹m kh¸i qu¸t ë mét sè néi dung c¬ b¶n sau:

Thø nhÊt, tri thøc khoa häc cung cÊp luËn cø cho viÖc x©y dùng chñ

tr−¬ng ®−êng lèi chiÕn l−îc ph¸t triÓn kinh tÕ- x· héi lµm c¬ së x©y dùng lèi

sèng d©n téc - hiÖn ®¹i

Bµn ®Õn lèi sèng ®−¬ng nhiªn ph¶i nh¾c ®Õn c¸i s¶n sinh ra nã, tøc lµ

nãi ®Õn ph−¬ng thøc s¶n xuÊt. Bëi ®©y lµ c¬ së n¶y sinh c¸ch øng xö gi÷a con

ng−êi vµ tù nhiªn, gi÷a con ng−êi vµ con ng−êi, vµ ®−¬ng nhiªn h×nh thµnh lèi

sèng cña c¸ nh©n vµ céng ®ång. Trong t¸c phÈm HÖ t− t−ëng §øc, C. M¸c vµ

Ph. ¡ngghen viÕt: “Kh«ng nªn nghiªn cøu ph−¬ng thøc s¶n xuÊt Êy ®¬n thuÇn

theo khÝa c¹nh cña nã lµ sù t¸i s¶n xuÊt, sù tån t¹i thÓ x¸c vµ cña c¸c c¸ nh©n.

* TiÕn sü TriÕt hoc, Gi¶ng viªn Khoa TriÕt häc, Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Khu vùc I, Häc viÖn

ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Quèc gia Hå ChÝ Minh.

Mµ h¬n thÕ, nã lµ mét ph−¬ng thøc ho¹t ®éng nhÊt ®Þnh cña nh÷ng c¸ nh©n

390

Êy, mét h×nh thøc nhÊt ®Þnh cña ho¹t ®éng cña ho¹t ®éng sèng cña hä, mét

ph−¬ng thøc sinh sèng nhÊt ®Þnh cña hä”1.

Nh− vËy c¸c nhµ kinh ®iÓn ®· kh¼ng ®Þnh, s¶n xuÊt lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh

sù tån t¹i cña c¸ nh©n, lµ h×nh thøc ho¹t ®éng c¬ b¶n cña con ng−êi, lµ ph−¬ng

thøc sinh sèng cña con ng−êi, lµ mÆt c¬ b¶n cña lèi sèng. V× vËy, viÖc khoa

häc cung cÊp c¸c luËn cø trong viÖc x©y dùng chñ tr−¬ng chÝnh s¸ch ph¸t triÓn

kinh tÕ - x· héi còng chÝnh lµ viÖc cung cÊp luËn cø x©y dùng c¬ së lèi sèng

cña c¸ nh©n vµ céng ®ång trong thêi gian qua. Kh¼ng ®Þnh ®ã ®−îc thÓ hiÖn ë

néi dung c¬ b¶n sau:

Khoa häc ®· ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ vµ kh¸i qu¸t lý luËn giai ®o¹n ph¸t

triÓn trong c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung quan liªu bao cÊp, trªn c¬ së ®ã, lµm

râ c¸c luËn cø vÒ tÝnh tÊt yÕu cña viÖc lùa chän con ®−êng ph¸t triÓn kinh tÕ

thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa ë nwocs ta. Qua ®ã kh¼ng ®Þnh ®©y lµ

®−êng lèi ®æi míi duy nhÊt ®óng cho ViÖt Nam trong thêi ®¹i ngµy nay.

LuËn gi¶i c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ - x· héi c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi:

vÝ dô: sù biÕn ®æi c¬ cÊu thµnh phÇn kinh tÕ vµ c¬ cÊu x· héi, viÖc t¹o lËp

®ång bé hÖ thèng thÓ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng, nh÷ng thay ®æi cña hÖ thèng c¸c

gi¸ trÞ x· héi d−íi t¸c ®éng cña qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi diÔn ra trong m«i tr−êng

më cöa vµ héi nhËp quèc tÕ,…

Nghiªn cøu, ®Ò xuÊt m« h×nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc.

Trong néi dung nµy, vÒ mÆt lý luËn, ®· ®¹t ®−îc hai b−íc tiÕn lµ: chuyÓn quan

niÖm c«ng nghiÖp ho¸ truyÒn thèng, g¾n víi c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung

sang quan niÖm c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ g¾n víi c¬ chÕ thÞ tr−êng - më

cöa; quan niÖm vÒ m« h×nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ rót ng¾n theo ®Þnh

h−íng x· héi chñ nghÜa. Nh÷ng kÕt qu¶ ®¹t ®−îc trong sù nghiÖp ph¸t triÓn lý

luËn nµy ®· cung cÊp nh÷ng luËn cø quan träng ®Ó x©y dùng ®−êng lèi, chiÕn

1 C. M¸c, Ph. ¡ngghen: Toµn tËp, tËp 3, Nxb CTQG, Hµ Néi 1995, tr. 30.

l−îc vµ chÝnh s¸ch ph¸t triÓn kinh tÕ ®Êt n−íc.

391

C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu triÕt häc, x· héi häc, d©n téc vµ t«n gi¸o

th−êng xuÊt ph¸t tõ c¸c vÊn ®Ò bøc xóc cña cuéc sèng. C¸c c«ng tr×nh nghiªn

cøu ®· cung cÊp c¸c c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn quan träng ®Ó §¶ng vµ Nhµ

n−íc kÞp thêi ®−a ra, ®iÒu chØnh, bæ sung vµ hoµn thiÖn ®−êng lèi, chÝnh s¸ch

vÒ x· héi, vÒ d©n téc vµ t«n gi¸o còng nh− x©y dùng nhµ n−íc ph¸p quyÒn.

Thø hai, tri thøc khoa häc lµ c¬ së cho viÖc x¸c lËp hÖ gi¸ trÞ míi, ®¶m

b¶o tÝnh d©n téc vµ hiÖn ®¹i

Trong h¬n 20 n¨m ®æi míi võa qua vÊn ®Ò v¨n ho¸, trong ®ã cã vÊn ®Ò

lèi sèng ®−îc ®Æt nh− môc tiªu, ®éng lùc cho viÖc ph¸t triÓn x· héi. V¨n kiÖn

Héi nghÞ lÇn thø 5, Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng kho¸ VIII cña §¶ng chØ râ:

“Thùc hiÖn môc tiªu d©n giµu, n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ v¨n

minh, ®ßi hái chóng ta ph¶i x©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn

tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc, coi ®ã võa lµ môc tiªu võa lµ ®éng lùc thóc ®Èy

ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi”1. §Ó x¸c lËp môc tiªu trªn víi hÖ gi¸ trÞ t−¬ng øng

cÇn cã mét qu¸ tr×nh nghiªn cøu, tæng kÕt, ®¸nh gi¸ v« cïng khã kh¨n vµ phøc

t¹p. Bëi, trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi nÒn kinh tÕ nãi chung, chuyÓn ®æi hÖ gi¸

trÞ nãi riªng xuÊt hiÖn hai khuynh h−íng tiªu biÓu: Khuynh h−íng thø nhÊt,

tuyÖt ®èi ho¸ vai trß cña gi¸ trÞ truyÒn thèng, kh«ng thÊy ®−îc nh÷ng yÕu tè

l¹c hËu cña truyÒn thèng. Thùc tÕ cho thÊy, mét sè quan ®iÓm nh©n danh b¶o

vÖ b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc trong x©y dùng lèi sèng ®· quay vÒ ®Ò cao qu¸

khø, coi th−êng hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai, thËm chÝ chñ tr−¬ng phôc cæ, c¾t døt mèi

quan hÖ qu¸ khø - hiÖn t¹i - t−¬ng lai; khuynh h−íng thø hai, cho r»ng cÇn

thiÕt x©y dùng lèi sèng tõ bá tÊt c¶ gi¸ trÞ truyÒn thèng d©n téc. Quan ®iÓm

nµy cho r»ng, nh÷ng g× thuéc vÒ truyÒn thèng ®Òu lµ lçi thêi; ®iÒu quan träng

lµ tiÕp thu lùa chän v¨n minh ph−¬ng T©y.

§øng tr−íc khuynh h−íng nh− vËy, khoa häc ®· nghiªn cøu, tæng kÕt

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m, Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng kho¸ VIII,

Nxb CTQG, Hµ Néi 1998, tr. 9- 10.

®¸nh gi¸ vµ ®−a ra hÖ chuÈn lµm c¬ së cho §¶ng x¸c lËp hÖ gi¸ trÞ ®Þnh h−íng

392

cho x©y dùng lèi sèng hiÖn ®¹i ®ã lµ: x©y dùng nÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn ®Ëm ®µ

b¶n s¾c d©n téc; ®ång thêi chØ ra nh÷ng néi hµm cña hÖ gi¸ trÞ Êy:

NÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn lµ yªu n−íc vµ tiÕn bé mµ néi dung cèt lâi lµ lý

t−ëng ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi theo chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t−

t−ëng Hå ChÝ Minh, nh»m môc tiªu tÊt c¶ v× con ng−êi, v× h¹nh phóc vµ sù

ph¸t triÓn phong phó, tù do, toµn diÖn cña con ng−êi trong mèi quan hÖ hµi

hoµ gi÷a c¸ nh©n vµ céng ®ång, gi÷a x· héi vµ tù nhiªn.

B¶n s¾c d©n téc, bao gåm nh÷ng gi¸ trÞ bÒn v÷ng, nh÷ng tinh hoa cña

céng ®ång c¸c d©n téc ViÖt Nam ®−îc vun ®¾p nªn qua lÞch sö hµng ngµn n¨m

®Êu tranh dùng n−íc vµ gi÷ n−íc ®ã lµ lßng yªu n−íc, ý chÝ tù c−êng, tinh

thÇn ®oµn kÕt, ý thøc céng ®ång g¾n kÕt c¸ nh©n - gia ®×nh - lµng x· - tæ quèc;

lßng nh©n ¸i khoan dung, träng nghi÷a t×nh, ®¹o lý, ®øc tÝnh cÇn cï, s¸ng t¹o

trong lao ®éng, sù tinh tÕ trong øng xö, tÝnh gi¶n dÞ trong lèi sèng.

Tõ viÖc x¸c lËp hÖ gi¸ trÞ chung ®ã, víi sù nghiªn cøu cña m×nh, c¸c

nhµ khoa häc ®· chØ ra nh÷ng ®øc tÝnh cña con ng−êi ViÖt Nam: Tinh thÇn

yªu n−íc, tù c−êng d©n téc, cã ý chÝ kh¸t väng d©n giµu, cã ý thøc tËp thÓ,

phÊn ®Êu v× lîi Ých chung; cã lèi sèng lµnh m¹nh, v¨n minh, lao ®éng ch¨m

chØ; th−êng xuyªn n©ng cao hiÓu biÕt tr×nh ®é chuyªn m«n, tr×nh ®é thÈm mü

vµ thÓ lùc.

Thø ba, tri thøc khoa häc gãp phÇn n©ng cao nhËn thøc x· héi, nh»m

tù ®iÒu chØnh lèi sèng cho mçi c¸ nh©n vµ céng ®ång

VÊn ®Ò gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng d©n téc nãi chung vµ lèi sèng nãi

riªng ®· vµ ®ang ®−îc §¶ng vµ Nhµ n−íc ta quan t©m s©u s¾c. §iÒu nµy thÓ

hiÖn ë sù nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ c«ng t¸c tuyªn truyÒn, gi¸o dôc cña §¶ng ta

vÒ v¨n ho¸ trong thêi gian qua. Sù ra ®êi cña NghÞ quyÕt lÇn thø 5 Ban ChÊp

hµnh Trung −¬ng §¶ng kho¸ VIII lµ sù chuyÓn biÕn nhËn thøc s©u s¾c trong

toµn §¶ng, toµn d©n vÒ v¨n ho¸, kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ chiÕn l−îc quan träng cña

v¨n ho¸ trong sù nghiÖp c¸ch m¹ng ë giai ®o¹n míi. §Æc biÖt, ngµy 5-7-2004,

Héi nghÞ lÇn thø 10 Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng kho¸ IX ®· tiÕn hµnh

393

kiÓm ®iÓm 5 n¨m thùc hiÖn NghÞ quyÕt Trung −¬ng 5 kho¸ VIII. Trong Héi

nghÞ nµy, §¶ng ®· chØ ra nh÷ng thµnh tùu vµ nh÷ng yÕu kÐm, khuyÕt ®iÓm

trong tõng lÜnh vùc. Trªn c¬ së ®ã, Héi nghÞ ®Ò ra nhiÖm vô träng t©m ®Õn

n¨m 2010, c¸c gi¶i ph¸p trong viÖc x©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸ ViÖt

Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc.

C«ng viÖc ®Çu tiªn mµ c¸c gi¶i ph¸p ®Æt ra lµ ®Æc biÖt quan t©m ®Õn viÖc

n©ng cao nhËn thøc cña toµn x· héi vÒ vai trß, tÇm quan träng cña c¸c gi¸ trÞ

v¨n ho¸ truyÒn thèng d©n téc. H¬n n÷a, lµm thÕ nµo trong toµn §¶ng, toµn d©n

cã mét t×nh c¶m thËt sù, cã mét th¸i ®é ®óng ®¾n, niÒm tin v÷ng ch¾c ®Ó thùc

hiÖn c¸c hÖ chuÈn gi¸ trÞ x· héi ®Ó hä phÊn ®Êu x©y dùng lèi sèng míi. Bëi lÏ,

chÝnh c¸c gi¸ trÞ nµy cã vai trß quan träng t¹o nªn søc m¹nh vµ b¶n s¾c cña

nÒn v¨n ho¸, t¹o nªn t©m hån, cèt c¸ch lèi sèng cña ng−êi ViÖt Nam qua suèt

mÊy ngh×n n¨m lÞch sö. Nãi c¸ch kh¸c, nã sÏ t¹o nªn ®Æc tr−ng lèi sèng cña

ng−êi ViÖt Nam. Song, muèn n©ng cao nhËn thøc cña toµn x· héi vÒ vai trß

cña c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng d©n téc trong x©y dùng lèi sèng, th×

®−¬ng nhiªn cÇn ph¶i n©ng cao tr×nh ®é d©n trÝ cña nh©n d©n. Bëi lÏ, ý thøc tù

gi¸c cña toµn x· héi vÒ vÊn ®Ò nµy chØ cã thÓ thùc hiÖn ®−îc khi tr×nh ®é d©n

trÝ ®−îc n©ng lªn mét møc nhÊt ®Þnh, mÆc dï hai vÊn ®Ò ®ã kh«ng tû lÖ thuËn

víi nhau. §Ó thùc hiÖn gi¶i ph¸p nµy, chóng ta ®·, ®ang tiÕn hµnh:

Tõng b−íc x©y dùng bé tµi liÖu chuÈn vÒ ®¹o ®øc, lèi sèng cña c¸n bé,

®¶ng viªn trªn c¬ së kÕ thõa, ph¸t huy nh÷ng phÈm chÊt truyÒn thèng tèt ®Ñp

cña ng−êi ViÖt Nam.

Tæ chøc tuyªn truyÒn, gi¸o dôc vÒ néi dung vai trß cña c¸c gi¸ trÞ v¨n

ho¸ truyÒn thèng d©n téc trong x©y dùng lèi sèng míi. Trªn c¬ së néi dung

cña lèi sèng míi, chóng ta ®· x¸c ®Þnh c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng d©n

téc cÇn kÕ thõa vµ ph¸t huy; x¸c ®Þnh c¸c chñ ®Ò cô thÓ mµ träng t©m lµ 5 ®øc

tÝnh cña ng−êi ViÖt Nam trong giai ®o¹n míi ®−îc Héi nghÞ lÇn tø 5 Ban ChÊp

hµnh Trung −ëng §¶ng kho¸ VIII ®Ò ra; tuyªn truyÒn, gi¸o dôc vÒ lÏ sèng, vÒ

c¸c gi¸ trÞ: lßng yªu n−íc, ý chÝ tù c−êng d©n téc, lßng nh©n ¸i, khoan dung,

hiÕu häc, cÇn cï, ch¨m chØ…, cho nh©n d©n.

394

Tæ chøc c¸c phong trµo t«n vinh, ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸, lèi sèng

®Ñp; ph¸t hiÖn nh÷ng nh©n tè míi, ®iÓn h×nh ®Ó tuyªn truyÒn gi¸o dôc, ®ång

thêi ®Êu tranh phª ph¸n c¸c ph¶n gi¸ trÞ, lèi sèng thùc dông, nh©n c¸ch thÊp

hÌn, ®¹o ®øc tha ho¸ vèn xa l¹ víi truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n téc.

Nh− vËy, cã thÓ thÊy trong nh÷ng n¨m qua ho¹t ®éng khoa häc ®· cã

vai trß ®¸ng kÓ trong viÖc h×nh thµnh nh÷ng gi¸ trÞ míi trong qu¸ tr×nh x©y

dùng lèi sèng míi ë n−íc ta. Tuy nhiªn, trong qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ vÒ v¨n ho¸,

lèi sèng con ng−êi ViÖt Nam V¨n kiÖn Trung −¬ng 5, kho¸ VIII cña §¶ng chØ

râ: “TÖ sïng b¸i n−íc ngoµi, coi th−êng gi¸ trÞ tr−yÒn thèng v¨n ho¸ d©n téc,

ch¹y theo lèi sèng thùc dông c¸ nh©n, vÞ kû….NhiÒu hñ tôc lan trµn, nhÊt lµ

trong viÖc c−íi, tang vµ lÔ héi..”1. Nh÷ng yÕu kÕm mµ Nghi quyÕt TW5 nªu

trªn cã phÇn kh«ng nhá tr¸ch nhiÖm cña khoa häc trong viÖc ch−a lµm râ

nh÷ng ®Þnh h−íng gi¸ trÞ, ch−a lµm râ nh÷ng c¬ së lý luËn còng nh− truyªn

truyÒn cho qu¶ng ®¹i quÇn chóng thÊy ®−îc tÝnh tÊt yÕu trong viÖc x©y dùng

nÒn v¨n ho¸, con ng−êi míi. V× vËy, ®Ó x©y dùng lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i

trong giai ®o¹n míi, th× vai trß cña khoa häc lµ v« cïng quan träng, ®Æc biÖt

trong thêi kú cuéc c¸ch m¹ng khoa häc- c«ng nghÖ ®·, ®ang diÔn ra m¹nh mÏ,

phøc t¹p nh− hiÖn nay. Song ®Ó thÓ hiÖn vai trß cña khoa häc trong qu¸ tr×nh

x©y dùng lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i th× ph¶i cã mét nÒn khoa häc m¹nh, ®ñ

søc nghiªn cøu ®−a ra nh÷ng c¬ së cho viÖc ®−a ra nh÷ng gi¸ trÞ míi, nh»m

x©y dùng nh÷ng ®Þnh chÕ v¨n ho¸ míi phï hîp. Vµ ®Ó cã mét nÒn khoa häc

m¹nh theo chóng t«i cÇn tËp trung vµo nh÷ng néi dung c¬ b¶n sau:

Thø nhÊt, cÇn ®æi míi c¬ chÕ ho¹t ®éng khoa häc

Cã thÓ nãi trong nh÷ng n¨m qua, c¸c chÝnh s¸ch vµ c¬ chÕ qu¶n lý ho¹t

®éng khoa häc cã t¸c dông kÝch thÝch ®æi míi vµ n©ng cao tr×nh ®é khoa häc-

c«ng nghÖ cña ®Êt n−íc, thÓ hiÖn ë c¸c mÆt cô thÓ ë c¸c mÆt: t¹o quyÒn chñ

®éng cho chñ cho c¸c c¬ së nghiªn cøu khoa häc; t¹o ra m«i tr−êng cÇn thiÕt

cho viÖc trao ®æi míi vµ n©ng cao tr×nh ®é c«ng nghÖ, tr×nh ®é tri thøc; ®æi míi

vµ hoµn thiÖn c¬ chÕ ®· gióp cho c¸c c¬ së nghiªn cøu cã quyÒn chñ ®éng trong

395

viÖc sö dông kinh phÝ, chñ ®éng trong viÖc triÓn khai qu¸ tr×nh nghiªn cøu; më

ra nh÷ng h×nh thøc míi trong viÖc tiÕp cËn vµ thu hót tri thøc khoa häc- c«ng

nghÖ tiªn tiÕn cña thÕ giíi.... Tuy nhiªn, thùc tiÔn x· héi kh«ng ngõng biÕn ®æi,

c«ng cuéc ®æi míi ngµy cµng ®i vµo chiÒu s©u vµ ®Æt ra nh÷ng yªu cÇu míi,

ngµy mét cao h¬n ®èi víi ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc. Do ®ã, c¬ chÕ cho

ho¹t ®éng khoa häc cÇn ®−îc ®æi míi, cô thÓ lµ LuËt Khoa häc vµ c«ng nghÖ tÊt

yÕu ph¶i kh«ng ngõng ®−îc bæ sung vµ hoµn thiÖn theo h−íng sau:

Kh¼ng ®Þnh râ rµng h¬n n÷a vÞ trÝ, vai trß cña khoa häc, ®Æc biÖt lµ khoa

häc x· héi - nh©n v¨n trong nÒn khoa häc nãi chung cña n−íc ta; ®ång thêi

kh¼ng ®Þnh tÝnh chÊt then chèt cña c«ng t¸c nghiªn cøu khoa häc, nhÊt lµ

nghiªn cøu c¬ b¶n trong toµn bé ho¹t ®éng khoa häc nãi chung.

ThÓ chÕ ho¸ mét c¸ch chÆt chÏ vµ cã hÖ thèng h¬n n÷a nh÷ng quan

®iÓm c¬ b¶n cña §¶ng, Nhµ n−íc vÒ khoa häc vµ chiÕn l−îc ph¸t triÓn khoa

häc - c«ng nghÖ, vÒ chÝnh s¸ch quèc gia víi t− c¸ch lµ quèc s¸ch hµng ®Çu

trong ®Çu t−, ph¸t triÓn khoa häc, trong ®µo t¹o, sö dông, ®·i ngé ®èi víi giíi

tri thøc khoa häc, nhÊt lµ c¸c tµi n¨ng vµ chuyªn gia khoa häc lín, ®Çu ngµnh

mµ nh÷ng ®ãng gãp cña hä sÏ cã ¶nh h−ëng to lín ®èi víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ

- x· héi cña ®Êt n−íc.

Quy ®Þnh râ tæ chøc, c¬ cÊu vµ hÖ thèng c¸c c¬ quan khoa häc vµ qu¶n

lý khoa häc, quan hÖ gi÷a ®µo t¹o vµ nghiªn cøu khoa häc, víi s¶n xuÊt, víi

ho¹t ®éng s¶n xuÊt - kinh doanh - dÞch vô, kÓ c¶ dÞch vô khoa häc còng nh−

víi c¸c ho¹t ®éng kh¸c cña ®êi sèng x· héi, quyÒn h¹n vµ tr¸ch nhiÖm t−¬ng

øng víi chøc n¨ng, nhiÖm vô vµ môc tiªu khoa häc cña tæ chøc vµ c¸c c¸ nh©n

cã thÈm quyÒn…

CÇn quy ®Þnh cô thÓ h¬n nh÷ng nguyªt t¾c vµ chuÈn mùc ph¸p lý lµm

c¬ së cho viÖc thùc hiÖn chÝnh s¸ch ®Çu t− c¸c nguån lùc ®Ó ph¸t triÓn khoa

häc mµ nguån lùc quan träng nhÊt lµ nh©n lùc khoa häc cã chÊt l−îng cao, cho

1 S®d: tr. 46.

viÖc ®¸nh gi¸, thÈm ®Þnh c¸c gi¸ trÞ khoa häc, nh÷ng cèng hiÕn khoa häc cña

396

nhµ khoa häc, ®¶m b¶o nh÷ng ®iÒu kiÖn vËt chÊt vµ tinh thÇn cho nhµ khoa

häc lao ®éng, lµm viÖc v× lîi Ých chung cña x· héi, v× sù ph¸t triÓn cña ®Êt

n−íc, v× môc tiªu, lý t−ëng cña chñ nghÜa x· héi, v× t−¬ng lai triÓn väng cña

nÒn khoa häc n−íc nhµ.

Ph−¬ng h−íng bæ sung vµ hoµn thiÖn LuËt Khoa häc vµ c«ng nghÖ, mét

tû lÖ dung l−îng lín cña bé luËt ph¶i ®−îc dµnh mét c¸ch xøng ®¸ng ®Ó nªu râ

c¸c ®iÒu kho¶n, c¸c biÖn ph¸p thi hµnh nh»m môc tiªu b¶o vÖ c¸c chuÈn mùc

®¹o lý - ph¸p lý - nh©n v¨n cña khoa häc, nhµ khoa häc vµ c¸c c«ng tr×nh khoa

häc tr−íc t×nh tr¹ng vi ph¹m d©n chñ, c«ng b»ng x· héi vµ x©m ph¹m lîi Ých

khoa häc, g©y tæn h¹i cho c¸ nh©n, tËp thÓ vµ x· héi nãi chung. ë ®©y, cÇn

ph¶i quy ®Þnh cô thÓ, chi tiÕt ho¸ ®Õn mét møc ®é thÝch hîp nh÷ng c¸i ®−îc

phÐp vµ nh÷ng ®iÒu nghiªm cÊm (kh«ng ®−îc phÐp), nh»m ®ñ søc t¹o ra mét

khung ph¸p lý ®Ó xö lý vµ gi¶i quyÕt nh÷ng sù vi ph¹m, x©m ph¹m vµ tranh

chÊp cã thÓ x¶y ra trong ®êi sèng khoa häc, trong c¸c quan hÖ khoa häc gi÷a

c¸ nh©n víi c¸ nh©n, víi tËp thÓ, víi tæ chøc, còng nh− gi÷a tËp thÓ, tæ chøc

khoa häc nµy víi víi tËp thÓ, tæ chøc khoa häc kh¸c, gi÷a c¸c c¬ quan nghiªn

cøu vµ qu¶n lý khoa häc víi c¸c c¬ quan, tæ chøc kinh tÕ - x· héi lµ nh÷ng ®èi

t−îng ph¸p lý cña bé luËt nµy.

Trong xu h−íng ph¸t triÓn d©n chñ vµ x©y dùng nhµ n−íc ph¸p quyÒn,

LuËt Khoa häc vµ c«ng nghÖ cÇn ®−îc bæ sung, hoµn thiÖn vµ thùc hiÖn víi

mét chÊt l−îng khoa häc cao, nghÜa lµ ®¶m b¶o cã c¬ së v÷ng ch¾c vÒ lý luËn

vµ thùc tiÔn, phï hîp víi c¸c chuÈn mùc ph¸p lý d©n chñ, thèng nhÊt víi quan

®iÓm vµ nguyªn t¾c cña nhµ n−íc ph¸p quyÒn, kh«ng tr¸i víi tinh thÇn cña hÖ

thèng c¸c v¨n b¶n luËt tõ HiÕn ph¸p (bé luËt cao nhÊt cña thÓ chÕ) ®Õn c¸c bé

luËt kh¸c, cã liªn quan mËt thiÕt víi LuËt Khoa häc vµ c«ng nghÖ nh−: D©n

luËt, H×nh luËt, LuËt Lao ®éng, LuËt Gi¸o dôc, LuËt C«ng ®oµn vµ c¸c luËt vÒ

®oµn thÓ, c¸c tæ chøc x· héi - nghÒ nghiÖp kh¸c, kÓ c¶ LuËt B¸o chÝ vµ LuËt

XuÊt b¶n. CÇn ph¶i th−êng xuyªn tæ chøc gi¸o dôc, tuyªn truyÒn bé luËt nµy

trong c¸c ®èi t−îng x· héi réng r·i, h−íng dÉn thi hµnh vµ thi hµnh nghiªm

chØnh. Gi¸o dôc nhËn thøc vÒ LuËt Khoa häc vµ c«ng nghÖ còng nh− v¨n ho¸

397

ph¸p luËt nãi chung ph¶i ®−îc chó träng trong hÖ thèng gi¸o dôc - ®µo t¹o,

nhÊt lµ trong c¸c c¬ së ®µo t¹o, c¸c c¬ së nghiªn cøu vµ qu¶n lý khoa häc, c¸c

c¬ quan b¸o chÝ, xuÊt b¶n. C¸c nhµ khoa häc trÎ, míi hµnh nghÒ, c¸c häc sinh,

sinh viªn ®¹i häc, nh÷ng ng−êi ®ang ®µo t¹o sau ®¹i häc vµ trªn ®¹i häc ®Ó bæ

sung vµo nguån nh©n lùc khoa häc ph¶i ®−îc gi¸o dôc kü l−ìng vÒ v¨n ho¸

ph¸p luËt, nhÊt lµ lÜnh héi thÊu ®¸o néi dung, yªu cÇu cña LuËt Khoa häc vµ

c«ng nghÖ v× ho¹t ®éng nghÒ nghiÖp cña hä bÞ rµng buéc trùc tiÕp bëi ®¹o luËt

nµy. Tuy vËy, luËt ph¸p dï hoµn h¶o ®Õn ®©u còng lµ kh«ng ®ñ ®èi víi ®êi

sèng x· héi v« cïng phong phó, ®a d¹ng, phøc t¹p, nhÊt lµ nh÷ng sù tinh tÕ

®¹o ®øc - v¨n ho¸ trong quan hÖ con ng−êi, trong lèi sèng, lÏ sèng cña con

ng−êi. V× vËy cÇn ®Ò cao ®¹o ®øc khoa häc, bëi ph¸p luËt lµ c«ng cô qu¶n lý

nhµ n−íc, lµ ph−¬ng tiÖn tù b¶o vÖ cña c«ng d©n. §¹o ®øc, nh©n c¸ch vµ d−

luËn x· héi lµnh m¹nh sÏ hç trî cho ph¸p luËt vµ ®¶m b¶o quyÕt ®Þnh mét

phÇn lín sù lµnh m¹nh cña ®êi sèng khoa häc, cña d©n chñ trong khoa häc,

cña søc m¹nh ®Ò kh¸ng cña khoa häc khëi sù vÈn ®ôc, suy tho¸i vµ tha ho¸.

Thø hai, cÇn t¹o ®éng lùc cho sù ph¸t triÓn khoa häc- xem ®©y lµ gi¶i

ph¸p c¬ b¶n vµ bao trïm nhÊt, nh»m thóc ®Èy nÒn khoa häc ph¸t triÓn

Cã thÓ nãi, khoa häc kh«ng chØ tån t¹i vµ ph¸t triÓn víi ®éi ngò c¸c nhµ

khoa häc, víi b¶n th©n ®éi ngò Êy, mµ cßn tån t¹i vµ ph¸t triÓn v× x· héi con

ng−êi, v× d©n téc, nh©n d©n, ®Êt n−íc, v× cuéc sèng cña con ng−êi. §ã lµ môc

tiªu s©u xa, lµ môc ®Ých tù th©n cña khoa häc. Tuy v©y, muèn thóc ®Èy nÒn

khoa häc ph¸t triÓn th× ®−¬ng nhiªn t¹o ®éng lùc cho nã. §éng lùc ë ®©y theo

chóng t«i gåm 2 néi dung c¬ b¶n ®ã lµ, ®éng lùc vËt chÊt vµ ®éng lùc tinh

thÇn. §èi víi ®éng lùc vËt chÊt ®ã lµ nh÷ng lîi Ých vËt chÊt qua tiÒn l−¬ng, tiÒn

th−ëng, nhuËn bót vµ c¸c kho¶n thï lao khoa häc kh¸c lµ cÇn thiÕt vµ cã ý

nghÜa to lín ®èi víi nhµ khoa häc ®Ó hä vµ gia ®×nh hä duy tr× cuéc sèng hµng

ngµy. Bªn c¹nh ®ã, vÊn ®Ò t¹o ®éng lùc ph¸t triÓn cho khoa häc vµ nhµ khoa

häc cßn thÓ hiÖn ë nh÷ng chÝnh s¸ch, chÕ ®é, quy ®Þnh cña nhµ n−íc ®èi víi

ho¹t ®éng khoa häc vµ c¸n bé khoa häc. Nh÷ng chÝnh s¸ch, chÕ ®ã, quy ®Þnh

®ã võa nh»m vµo kÝch thÝch lîi Ých vËt chÊt, võa nh»m vµo sù t«n vinh c¸c gi¸

398

trÞ tinh thÇn, t«n vinh khoa häc vµ c¸c tµi n¨ng, c¸c nh©n c¸ch khoa häc. Nã

biÓu hiÖn ë c¸c kh©u ®µo t¹o, båi d−ìng, sö dông, ®¸nh gi¸ c¸n bé sao cho hîp

lý, ®óng víi ®øc - tµi, hîp víi tr×nh ®é, kh¶ n¨ng, ph¸t huy ®−îc së tr−êng,

n¨ng khiÕu, më réng nh÷ng ®iÒu kiÖn, m«i tr−êng vµ c¬ héi ph¸t triÓn cña hä.

Mét ®éng lùc vËt chÊt n÷a trong qu¶n lý ®ã ph¶i lµ chÝnh s¸ch thÓ hiÖn sù t«n

träng tµi n¨ng, träng ®·i hiÒn tµi, lu«n ®Æt con ng−êi tr−íc nhu cÇu ph¸t triÓn,

lu«n më ra nh÷ng triÓn väng tÝch cùc ®Ó ng−êi nghiªn cøu cã thÓ sèng hÕt

m×nh, lµm viÖc hÕt m×nh b× khoa häc, v× chÕ ®é, v× con ng−êi vµ x· héi. Tuy

nhiªn, ®iÒu kiÖn vËt chÊt chØ lµ tiÒn ®Ò, lµ ®iÒu kiÖn tèi cÇn thiÕt cho ho¹t ®éng

khoa häc, tuyÖt nhiªn nã kh«ng ph¶i lµ cøu c¸nh. Chç h−íng ®Ých cña nhµ

khoa häc lµ t×m tßi nghiªn cøu ®Ó s¸ng t¹o ra nh÷ng c«ng tr×nh, nh÷ng t¸c

phÈm khoa häc, ®ãng gãp h÷u Ých cho x· héi b»ng nh÷ng s¶n phÈm tinh thÇn

do lao ®éng trÝ tuÖ cña hä s¶n xuÊt ra. Nh÷ng s¶n phÈm vµ gi¸ trÞ tinh thÇn ®ã

chØ cã ý nghÜa khi nã ®−îc x· héi ®¸nh gi¸, thõa nhËn mét c¸ch kh¸ch quan vµ

c«ng b»ng, ®−îc sö dông v× môc ®Ých ph¸t triÓn vµ tiÕn bé x· héi. Do vËy,

nhËn ®−îc sù ®¸nh gi¸ kh¸ch quan, c«ng b»ng x· héi (tõ d− luËn cña c«ng

chóng, ®éc gi¶, tõ ®ång nghiÖp trong ngµnh, trong giíi, tõ c¸c tËp thÓ, c¬ quan

khoa häc cho ®Õn nh÷ng nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ cña c¸c c¸ nh©n, c¸c tæ chøc cã

thÈm quyÒn…) lµ sù cæ vò, khÝch lÖ rÊt cã ý nghÜa ®èi víi b¶n th©n nhµ khoa

häc. §¸nh gi¸ ®óng vµ c«ng t©m sÏ cã søc cæ vò, thóc ®Èy ho¹t ®éng cña

ng−êi nghiªn cøu, kÓ c¶ nh÷ng nhËn xÐt phª ph¸n nghiªm kh¾c, chØ ra nh÷ng

h¹n chÕ, thiÕu sãt cña c«ng tr×nh hoÆc tranh luËn, ®Ò xuÊt nh÷ng vÊn ®Ò ph¶i

nghiªn cøu l¹i hay nghiªn cøu tiÕp, vÉn hÕt søc cÇn thiÕt, bæ Ých. §«i khi,

chÝnh ®iÒu ®ã l¹i cã Ých h¬n ®èi víi nh÷ng nhËn xÐt ngîi ca vµ biÓu d−¬ng

mét c¸ch h×nh thøc, chiÕu lÖ. VÊn ®Ò lµ ë chç, nh÷ng nhËn xÐt phªn ph¸n ®ã

cã lý, cã søc thuyÕt phôc vµ nã ®−îc ®¶m b¶o bëi c¸i t©m, c¸i trÝ, c¸i t×nh vµ

c¸i tµi cña ng−êi phª b×nh, nghÜa lµ phª ph¸n ®óng, ®éng c¬ phª ph¸n trong

s¸ng, ch©n thµnh. §èi víi nh÷ng c¸ nh©n vµ tæ chøc cã träng tr¸ch vµ thÈm

quyÒn, cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp tíi viÖc h−íng dÉn d− luËn th× nh÷ng nhËn xÐt,

phª ph¸n nµy l¹i cµng hÖ träng, nhÊt lµ khi nh÷ng nhËn xÐt, phª ph¸n ®ã ®−îc

c«ng bè réng r·i. Nã t¸c ®éng kh«ng Ýt tíi t×nh tr¹ng ho¹t ®éng nghiªn cøu vµ

399

xu h−íng ph¸t triÓn cña nhµ khoa häc. V× thÕ, trong tr−êng hîp nµy cµng ph¶i

thËn träng h¬n, ®¶m b¶o kh«ng g©y ra nh÷ng hËu qu¶ tiªu cùc. §−¬ng nhiªn,

mét yÕu tè cèt yªu cña ®éng lùc tinh thÇn cho khoa häc ph¸t triÓn ®ã lµ c¬ chÕ

d©n chñ trong ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc. VËy t¹o ®éng lùc ph¸t triÓn

khoa häc tõ c¬ chÕ d©n chñ ®−îc biÓu hiÖn nh− thÕ nµo? §ã lµ gi¶i ph¸p t−

t−ëng, ®¶m b¶o tù do t− t−ëng cña ng−êi nghiªn cøu. Sù gi¶i phãng nµy kh«ng

chØ ë m«i tr−êng x· héi, ë thêi cuéc mµ cô thÓ vµ thiÕt thùc h¬n, ë ngay trong

c¸c c¬ së nghiªn cøu, trong ý thøc vµ tr×nh ®é d©n chñ cña ng−êi l·nh ®¹o. Nã

t¹o phÊn khÝch chø kh«ng øc chÕ t©m lý cña ng−êi nghiªn cøu, nu«i d−ìng

c¶m høng s¸ng t¹o chø kh«ng lµm suy gi¶m nhiÖt t×nh, mÊt ®i nh÷ng nç lùc vµ

ý chÝ c¸ nh©n trong c«ng viÖc nÆng nhäc thÇm lÆng nµy.

§ã lµ x¸c lËp hÖ gi¸ trÞ, tøc lµ nh÷ng tiªu chuÈn khoa häc lµm th−íc ®o

®¸nh gi¸ kÕt qu¶ lao ®éng cña ng−êi nghiªn cøu. §©y lµ sù ®¶m b¶o tÝnh

kh¸ch quan vµ c«ng b»ng trong ®¸nh gi¸ x· héi ®èi víi c¸c kÕt qu¶ nghiªn

cøu. §©y ph¶i lµ mét träng ®iÓm, ®−îc quy ®Þnh thµnh v¨n trong c¬ chÕ qu¶n

lý. §iÒu ®ã ¶nh h−ëng hÖ träng tíi sù ph¸t triÓn cña tõng ng−êi vµ cña c¶ céng

®ång khoa häc. Kh«ng cã sù c«ng b»ng, ngay th¼ng trong ®¸nh gi¸ c¸c gi¸ trÞ

tinh thÇn sÏ lµm triÖt tiªu néi lùc ph¸t triÓn cña c¸ nh©n nhµ khoa häc. §©y lµ

nÐt ®Æc thï cña giíi tri thøc, bëi hä rÊt chó träng tíi c¸c gi¸ trÞ tinh thÇn trong

®¹o lý vµ trong lÏ sèng cña hä.

Thø ba, ®Çu t− cho nghiªn cøu khoa häc ph¶i g¾n liÒn víi viÖc x©y dùng

vµ ph¸t triÓn nh©n lùc khoa häc cã chÊt l−îng cao

Gi¶i ph¸p nµy còng ®ång thêi lµ mét quan ®iÓm lín mµ tinh thÇn vµ ý

nghÜa cña nã ®· ®−îc thÓ hiÖn trong NghÞ quyÕt Héi nghÞ Trung −¬ng 2 (kho¸

VIII) cña §¶ng vÒ ph¸t triÓn gi¸o dôc - ®µo t¹o, ph¸t triÓn khoa häc - c«ng

nghÖ coi ®ã lµ quèc s¸ch hµng ®Çu. Tuy nhiªn, ®Çu t− cho khoa häc trong thêi

gian tíi còng cÇn tr¸nh c¸c h×nh thøc sau ®©y:

Kh«ng b×nh qu©n trong ®Çu t− cho c¸c ®Ò tµi, ngay c¶ c¸c ®Ò tµi cïng

mét cÊp ®é. TÝnh b×nh qu©n nµy tuy ®· ®−îc kh¾c phôc mét phÇn nh−ng vÉn

cßn tån t¹i kh¸ phæ biÕn. Khã mµ suy luËn vµ kh¼ng ®Þnh r»ng, ®Ò tµi cÊp khoa

400

häc cÊp c¬ së, cÊp bé th× kÐm h¬n, Ýt gi¸ trÞ h¬n ®Ò tµi cÊp quèc gia. Mçi ®Ò tµi

cã vÞ trÝ, ý nghÜa riªng cña nã. Gi¸ trÞ vµ ý nghÜa c«ng tr×nh khoa häc, bÊt luËn

ë lo¹i ®Ò tµi nµo cã trë thµnh thùc tÕ, ®−îc kh¼ng ®Þnh vµ thõa nhËn hay

kh«ng, ®Õn ®©u cßn tuú thuéc ë nh÷ng t¸c gi¶ cña nã, mµ nh÷ng “nhµ s¶n xuÊt

– kinh doanh” nµy vèn rÊt kh¸c nhau vÒ tr×nh ®é, phong c¸ch, b¶n lÜnh. Do ®ã,

c¬ quan, tæ chøc ®Çu t− ph¶i rÊt am hiÓu con ng−êi, c«ng viÖc khoa häc th×

míi cã thÓ cã quan ®iÓm vµ chiÕn l−îc ®Çu t− tÝch cùc.

Mäi sù b×nh qu©n, dµn tr¶i trong ®Çu t− khoa häc ®Òu lµm suy gi¶m

®éng lùc vµ g©y l·ng phÝ trong khoa häc, nh×n tõ gãc ®é kinh tÕ - x· héi.

Ngoµi h×nh thøc phæ biÕn hiÖn nay lµ ®Çu t− cho tæ chøc, cho tËp thÓ khoa häc

theo ®Ò tµi, dù ¸n, cÇn ¸p dông thö nghiÖm ph−¬ng thøc ®Çu t− trùc tiÕp, ®Çu

t− øng tr−íc, dµi h¹n cho c¸ nh©n nhµ khoa häc ®Ó thùc hiÖn mét ®¬n ®Æt hµng

cã ý nghÜa ®èi víi sù ph¸t triÓn tiÒm lùc khoa häc. §©y lµ ®Çu t− cho nghiªn

cøu. Còng cã thÓ ®Çu t− ®Ó xuÊt b¶n c«ng tr×nh, xuÊt b¶n tuyÓn tËp c«ng tr×nh

vµ toµn tËp c«ng tr×nh, ®èi víi nh÷ng t¸c gi¶ cã uy tÝn, cã nhiÒu thµnh tùu

trong khoa häc mµ viÖc xuÊt b¶n nµy ®em l¹i kh«ng chØ ý nghÜa t«n vinh x·

héi cho mét tªn tuæi khoa häc mµ cßn v× lîi Ých x· héi, nhÊt lµ cho sù nghiÖp

®µo t¹o c¸c nhµ khoa häc t−¬ng lai. §©y lµ ®Çu t− cho ®µo t¹o vµ ph¸t triÓn

khoa häc rÊt cÇn thiÕt ë níc ta, vµ Ýt cã nhµ khoa häc nµo tù m×nh lµm ®−îc

®iÒu ®ã nÕu kh«ng cã hç trî cña Nhµ n−íc. Trong ®iÒu kiÖn kinh phÝ cã h¹n,

cã thÓ b»ng tuyªn truyÒn vËn ®éng c¸c tæ chøc kinh tÕ - x· héi, c¸c doanh

nghiÖp, nhÊt lµ nh÷ng doanh nghiÖp lín cã quan hÖ mËt thiÕt víi khoa häc vµ

c¸c nhµ khoa häc hç trî, b¶o trî cho viÖc xuÊt b¶n nµy.

Còng cã thÓ ®Çu t− trùc tiÕp cho mét nhãm t¸c gi¶, kÓ c¶ nhãm t¸c gi¶

trÎ mµ chóng ta thùc sù biÕt râ hä cã tµi n¨ng, cã triÓn väng, cã ®¹o ®øc khoa

häc, tøc lµ toµn bé nh©n c¸ch khoa häc cña hä ®· nh− mét sù tÝn chÊp ®−îc, cã

thÓ tin cËy ®Ó ®Çu t− ®−îc v× lîi Ých cña khoa häc n−íc nhµ, v× t¹o ra nh÷ng

lùc ®Èy kÝch thÝch c¸c tµi n¨ng ph¸t triÓn. Mçi nhãm nµy kh«ng thÓ ®«ng, cã

thÓ tõ 3 ®Õn 5 ngêi, trong ®ã ph¶i cã mét khu«n mÆt næi bËt h¬n c¶ lµm ®¹i

diÖn hoÆc cã mét nhµ khoa häc cã uy tÝn b¶o ®¶m. MÊy n¨m trë l¹i ®©y, Bé

401

Khoa häc – C«ng nghÖ ®· cã chñ tr¬ng x©y dùng Quü ®Çu t− khoa häc ®Ó ph¸t

triÓn h−íng nghiªn cøu c¬ b¶n. §· cã nh÷ng cuéc héi th¶o lín víi kh«ng Ýt

c¸c tham luËn ®Çy t©m huyÕt, c¸c ®Ò xuÊt cã gi¸ trÞ cho viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò

nµy. ý t−ëng thµnh lËp quü nghiªn cøu c¬ b¶n lµ rÊt ®¸ng khÝch lÖ. ChØ tiÕc lµ

viÖc triÓn khai thùc hiÖn cña chóng ta qu¸ chËm, nhiÒu kh¶ n¨ng tèt nh−ng vÉn

chËm vµ khã trë thµnh hiÖn thùc.

B»ng mét hîp ®ång khoa häc ®−îc x¸c ®Þnh chÆt chÏ, viÖc ®Çu t− vµ thùc

hiÖn ®Çu t− ®ã cã thÓ gãp phÇn thóc ®Èy vµ t¹o khëi s¾c cho ®êi sèng khoa häc.

Nã còng cã thÓ mang ý nghÜa x· héi - nh©n v¨n rÊt tèt ®Ñp ®Ó khuyÕn khÝch thÕ

hÖ trÎ ®i vµo khoa häc, nhÊt lµ trong t×nh h×nh hiÖn nay khi lùc l−îng khoa häc

x· héi - nh©n v¨n n−íc ta ®ang bÞ l·o ho¸ kh¸ nghiªm träng.

Nh÷ng kh¶ n¨ng thùc hiÖn c¸c ph−¬ng thøc ®Çu t− ®ã lµ thùc tÕ nÕu

chóng ta biÕt tæ chøc, biÕt tËp hîp lùc l−îng, biÕt khai th¸c, kÓ c¶ c¸c tæ chøc

hîp t¸c quèc tÕ... nh»m ph¸t huy néi lùc khoa häc vµ néi lùc x· héi nãi chung

®Ó ph¸t triÓn.

Thø t−, t¹o lËp m«i tr−êng hîp t¸c quèc tÕ, thuËn lîi cho sù ph¸t triÓn

khoa häc

Lµ mét n−íc n«ng nghiÖp cßn l¹c hËu, tr×nh ®é khoa häc cßn thÊp, nguån

vèn tµi chÝnh Ýt ái, c¸c nguån lùc kh¸c, ®Æc biÖt lµ nguån lùc con ng−êi, tuy ta

cã t−¬ng ®èi dåi dµo, nh−ng phÇn lín cßn ë d¹ng tiÒm n¨ng, ®Ó cã thÓ tiÕp thu,

nghiªn cøu vµ ph¸t triÓn khoa häc cho sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸

®Êt n−íc chóng ta rÊt cÇn c¸c nguån lùc bªn ngoµi. C¸c nguån lùc bªn ngoµi sÏ

gãp phÇn gióp chóng ta khai th¸c nguån tiÒm n¨ng néi lùc thµnh hiÖn thùc. V×

vËy, sù hîp t¸c quèc tÕ lµ mét yÕu tè kh«ng thÓ thiÕu trong viÖc t¹o dùng m«i

tr−êng thuËn lîi cho sù ph¸t triÓn cña khoa häc. Muèn vËy cÇn thiÕt ph¶i c¶i

thiÖn m«i tr−êng ®Çu t− nãi chung vµ m«i tr−êng ®Çu t− cho khoa häc nãi riªng.

VÒ m«i tr−êng ®Çu t− cã ba yÕu tè c¬ b¶n gi÷ vai trß lµ ®iÒu kiÖn vµ tiÒn

®Ò kh«ng thÓ thiÕu ®−îc ®Ó x¸c lËp ®−îc mét m«i tr−êng ®Çu t− thuËn lîi: YÕu

tè quan träng hµng ®Çu lµ ph¶i æn ®Þnh vÒ mÆt chÝnh trÞ, ph¶i cã chiÕn l−îc

402

ph¸t triÓn kinh tÕ nhÊt qu¸n theo c¬ chÕ thÞ tr−êng, cã chiÕn l−îc më cöa lµm

¨n víi n−íc ngoµi; Ph¶i cã mét hÖ thèng ph¸p luËt chÆt chÏ, hoµn thiÖn phôc

tïng theo c¸c ®Þnh h−íng chiÕn lîc vµ chÝnh s¸ch ®· ®−îc x¸c ®Þnh ch¾c ch¾n

vµ c«ng khai; viÖc thùc hiÖn ph¸p luËt ph¶i tu©n theo nguyªn t¾c thèng nhÊt vµ

nhÊt qu¸n, kh«ng thay ®æi c¸c ®iÒu kho¶n trong ph¸p luËt hiÖn hµnh. VËy

muèn b¶o ®¶m m«i tr−êng ®Çu t− thuËn lîi th× cÇn thùc hiÖn c¶i c¸ch hµnh

chÝnh “DÞch vô mét cöa” trong viÖc thu hót ®Çu t− vµ héi nhËp c¸c nhµ ®Çu t−;

thùc hiÖn ph¸p quy ho¸ c¸c thñ tôc ®Çu t− theo th«ng lÖ quèc tÕ, c¸c thñ tôc

ph¶i ®¬n gi¶n nhng ph¶i chÆt chÏ. §ång thêi ph¶i hiÖn ®¹i ho¸ kÕt cÊu h¹ tÇng:

®iÖn, n−íc, giao th«ng vËn t¶i, th«ng tin liªn l¹c thuËn lîi, nhanh chãng, b¶o

®¶m bÝ mËt. §ã lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn ph¶i cã th× míi cã thÓ thu hót ®−îc c¸c

nguån vèn ®Çu t− n−íc ngoµi, mµ chñ yÕu lµ ®Çu t− trong lÜnh vùc khoa häc

Thø n¨m, ®¶m b¶o vµ t¨ng c−êng sù l·nh ®¹o cña §¶ng ®èi víi khoa

häc, ®èi víi giíi trÝ thøc khoa häc

§©y lµ gi¶i ph¸p ë tÇm quan ®iÓm vµ nguyªn t¾c, tr−íc hÕt lµ quan ®iÓm

vµ nguyªn t¾c chÝnh trÞ, lµ ®¶m b¶o chÝnh trÞ cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh ®èi víi khoa

häc vµ sù ph¸t triÓn khoa häc ë n−íc ta. §Ó ph¸t huy m¹nh mÏ vµ cã hiÖu qu¶

tiÒm lùc khoa häc, tiÒm lùc t− t−ëng vµ trÝ tuÖ cña giíi trÝ thøc khoa häc ë n−íc

ta; ®Ó ®¶m b¶o yªu cÇu d©n chñ, ph¸t triÓn n¨ng lùc s¸ng t¹o trong nghiªn cøu

khoa häc, cÇn ®¶m b¶o vµ t¨ng c−êng h¬n n÷a sù l·nh ®¹o cña §¶ng ®èi víi

khoa häc, nhÊt lµ ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n. Nguyªn

t¾c nµy trong nghiªn cøu khoa häc cÇn ®−îc thÓ hiÖn tËp trung ë mÊy ®iÓm:

§¶m b¶o nÒn t¶ng t− t−ëng, hÖ t− t−ëng cña toµn x· héi lµ chñ nghÜa

M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh, ®ång thêi còng lµ linh hån cña toµn bé

®êi sèng khoa häc x· héi - nh©n v¨n cña níc nhµ, lµ ®Þnh h−íng gi¸ trÞ trong

thÕ giíi quan, nh©n sinh quan, lÏ sèng vµ lèi sèng cña nhµ khoa häc vµ trÝ thøc

dï lµ trÝ thøc trong §¶ng hay ngoµi §¶ng. CÇn ph¶i t¨ng c−êng gi¸o dôc vÒ

§¶ng vµ ph¸t triÓn §¶ng trong ®éi ngò trÝ thøc, nhÊt lµ trÝ thøc trÎ.

§¶m b¶o sù thÊm nhuÇn vµ vËn dông s¸ng t¹o c¸c quan ®iÓm, ®êng lèi,

chÝnh s¸ch cña §¶ng trong ho¹t ®éng khoa häc, nhÊt lµ trong c«ng t¸c nghiªn

403

cøu, tr−íc hÕt lµ nghiªn cøu lý luËn. §ã lµ sù thÓ hiÖn tÝnh §¶ng vµ tÝnh khoa

häc, tÝnh c¸ch m¹ng vµ tÝnh khoa häc trong nghiªn cøu, sù thÓ hiÖn t− c¸ch

c«ng d©n, nhµ t− tëng vµ ngêi c¸ch m¹ng trong thiªn chøc, nghÜa vô x· héi vµ

lý tëng chÝnh trÞ g¾n liÒn lµm mét víi lý t−ëng khoa häc cña nhµ khoa häc.

§¶m b¶o nguyªn t¾c tËp trung d©n chñ vèn lµ mét nguyªn t¾c cèt tö

cña §¶ng, cña qu¶n lý Nhµ n−íc, còng ®ång thêi lµ mét nguyªn t¾c chØ ®¹o

ho¹t ®éng khoa häc vµ nghiªn cøu khoa häc.

§¶m b¶o sù g−¬ng mÉu vÒ th¸i ®é lao ®éng khoa häc, vÒ trau dåi t−

t−ëng, chÝnh trÞ, ®¹o ®øc cña nhµ khoa häc, b¶o vÖ häc thuyÕt, c−¬ng lÜnh,

®−êng lèi vµ tæ chøc §¶ng mét c¸ch nhÊt qu¸n trong lý luËn vµ trong thùc

tiÔn, nhÊt lµ trong t×nh h×nh ®ang diÔn ra cuéc ®Êu tranh hÖ t− t−ëng gay g¾t

nh− hiÖn nay.

Nªu cao uy tÝn vµ ¶nh hëng cña §¶ng trong ®êi sèng x· héi vµ trong ®êi

sèng khoa häc th«ng qua sù g−¬ng mÉu, tÝnh nªu g−¬ng, thuyÕt phôc cña ®¶ng

viªn, cña tæ chøc §¶ng nh− mét gi¸ trÞ v¨n ho¸.

X©y dùng vµ ph¸t triÓn quan hÖ tèt ®Ñp gi÷a §¶ng víi giíi khoa häc,

nhÊt lµ giíi trÝ thøc khoa häc trong lÜnh vùc khoa häc x· héi - nh©n v¨n, ®Æc

biÖt quan t©m vµ t¹o ra ¶nh hëng thuyÕt phôc ®èi víi c¸c trÝ thøc ngoµi §¶ng

theo tinh thÇn d©n chñ, t«n träng, tin cËy. §¶ng t¹o mäi ®iÒu kiÖn ®Ó c¸c nhµ

khoa häc ®îc tù do t− t−ëng, s¸ng t¹o trong nghiªn cøu, t«n träng c¸c quyÒn

cña khoa häc vµ nhµ khoa häc: quyÒn s¸ng t¹o, quyÒn phª ph¸n, quyÒn ®−îc

phÐp m¾c sai lÇm vµ chÞu tr¸ch nhiÖm c¸ nh©n vÒ nh÷ng sai lÇm Êy, ®ång thêi

t¨ng cêng gi¸o dôc, rÌn luyÖn vµ më réng mäi ®iÒu kiÖn, c¬ héi ®Ó giíi trÝ

thøc khoa häc ph¸t huy tµi n¨ng phôc vô Tæ quèc vµ nh©n d©n, h¹n chÕ nh÷ng

sai lÇm trong khoa häc, kh«ng m¾c sai lÇm vÒ chÝnh trÞ.

B¶n th©n c¸c nhµ khoa häc, c¸c tæ chøc, c¬ quan khoa häc sÏ chñ ®éng,

®éc lËp s¸ng t¹o trong nghÒ nghiÖp chuyªn m«n cña m×nh, ®em hÕt tµi n¨ng,

t©m huyÕt cña m×nh ®Ó phôc vô tèt nhÊt, cèng hiÕn nhiÒu nhÊt cho sù nghiÖp

404

c¸ch m¹ng do §¶ng l·nh ®¹o, v× sù bÒn v÷ng cña chÕ ®é, sù phån vinh cña d©n

téc, h¹nh phóc cña nh©n d©n vµ triÓn väng t¬i s¸ng cña nÒn khoa häc n−íc nhµ.

®Èy m¹nh tuyªn truyÒn

gi¸o dôc ®¹o ®øc, c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc vµ

ThS. T« ThÞ Nhung

c¬ chÕ ®iÒu chØnh hµnh vi ®¹o ®øc

T− t−ëng, ®¹o ®øc vµ lèi sèng lµ mét néi dung cèt lâi trong ®êi sèng

v¨n ho¸, tinh thÇn cña x· héi phong phó. Nã lµ nªn t¶ng cña x· héi vµ lµ phÈn

chÊt cña con ng−êi. ChuÈn mùc ®aä ®øc, quan niÖm ®¹o ®øc nã chi phèi hµnh

®éng cña mçi con ng−êi. Cho nªn, víi vai trß lµ mét ph−¬ng thøc c¬ b¶n ®Ó

®iÒu chØnh c¸c hµnh vi øng xö cña con ng−êi trong x· héi, lµm cho x· héi ph¸t

triÓn vµ æn ®Þnh. V× vËy, mét x· héi h−ng thÞnh, ®¹o ®øc ®−îc t«n vinh, kû

c−¬ng ®−îc duy tr×, c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc ®−îc b¶o tån, g×n gi÷ th× nã sÏ thiÕt

thùc gãp phÇn ph¸t triÓn ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn x· héi, lµm lµnh m¹nh

ho¸, nh©n ®¹o ho¸ c¸c quan hÖ x· héi, ph¸t triÓn c¸c gi¸ trÞ nh©n v¨n, lµm cho

con ng−êi ngµy cµng ng−êi h¬n.

NhËn thøc ®−îc vai trß cña ®¹o ®øc ®èi víi sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña

®Êt n−íc, §¶ng vµ Nhµ n−íc ®· lu«n quan t©m ®Õn viÖc ch¨m lo gi¸o dôc ®¹o

®øc cho mäi tÇng líp nh©n d©n. V× vËy, c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng ngµy

cµng ®−îc cñng cè, g×n gi÷ vµ ph¸t huy. Cïng víi viÖc ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ

®¹o ®øc truyÒn thèng th× c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸, nh©n v¨n cña nh©n lo¹i còng

®−îc chän läc, tiÕp thu mät c¸ch phï hîp víi d©n téc vµ thêi ®¹i. §iÒu ®ã ®·

gãp phÇn lµm phong phó thªm c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc nãi riªng vµ ®êi sèng v¨n

ho¸, tinh thÇn cña d©n téc nãi chung. Bªn c¹nh nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc vµ chóng

ta ®· gi÷ g×n vµ ph¸t huy th× còng chÝnh nh÷ng vÊn ®Ò ®ã còng ®· vµ ®ang n¶y

sinh, xuÊt hiÖn nh÷ng nh©n tè tiªu cùc ¶nh h−ëng kh«ng nhá ®Õn ®êi sèng tinh

thÇn cña nhan d©n. §Æc biÖt lµ vÊn ®Ò ®¹o ®øc, lèi sèng hiÖn nay ®ang lµ ®iÒu

405

®¸ng lo ng¹i. NghÞ quyÕt Trung −¬ng 5 (kho¸ VIII) nhÊn m¹nh: “TÖ sïng b¸i

n−íc ngoµi, coi th−êng nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ d©n téc, ch¹y theo lèi sèng thùc

dông, c¸ nh©n vÞ kû… ®ang g©y h¹i ®Õn thuÇn phong mü tôc cña d©n téc”1.

§iÒu nµy ®· vµ ®ang len lái trong tõng c¸ nh©n, trong tõng gia ®×nh vµ céng

®ång x· héi vµ ®Æc biÖt nã thÓ hiÖn râ nhÊt ë tÇng líp thanh niªn b»ng nh÷ng

hiÖn t−îng v« ®¹o ®øc, sèng h− háng, kh«ng niÒn tin, kh«ng lý t−ëng, lu«n

lu«n bùc däc vµ bÊt m·n ®i ®Õn chç ph¸ ph¸ch trong gia ®×nh vµ ngoµi x· héi.

Ch¹y theo nh÷ng h−ëng l¹c vËt chÊt, nhiÒu ng−êi ®· ®i vµo con ®−êng nghiÖn

hót, lõa ®¶o, trém c¾p ®i ®Õn huû ho¹i b¶n th©n. NhiÒu ng−êi trong sè hä ®·

dÉm n¸t mäi gi¸ trÞ ®¹o ®øc cña d©n téc vµ nh©n lo¹i.

§èi víi gia ®×nh th× ®Òu ®øng tr−íc nguy c¬ tan r·, trong quan hÖ vî

chång th× nay lÊy mai bá. Bao nhiªu trÎ em h− háng v× kh«ng ®−îc thiÕu sù

quan t©m ch¨m sãc vµ nu«i dËy chu ®¸o cña cha mÑ. Kh«ng Ýt ng−êi giµ ph¶i

sèng trong c¶nh c« ®¬n, thiÕu sù ch¨m sãc cña con c¸i, Nh÷ng ®øa trÎ con

sinh ngoµi gi¸ thó kh«ng cã ®−îc t×nh c¶m trän vÑn nh− nh÷ng ®øa trÎ kh¸c.

Quan hÖ t×nh dôc vµ n¹o ph¸ thai trë thµnh kh¸ phæ biÕn ë løa tuæi vÞ thµnh

niªn… ChØ nh÷ng ®iÒu ®ã ®· ph¶n ¸nh phÇn nµo thùc tr¹ng ®¹o ®øc, lèi sèng

ë n−íc ta trong giai ®o¹n hiÖn nay.

Mét x· héi ®−îc coi lµ ph¸t triÓn th× ®êi sèng vËt chÊt vµ ®êi sèng tinh

thÇn ph¶i t−¬ng ®ång chø kh«ng cã sù chªnh lÖch. Trong qu¸ tr×nh x©y dùng

®Êt n−íc nÕu chóng ta chØ quan t©m ®Õn t¨ng tr−ëng kinh tÕ mµ kh«ng chó ý

®Õn viÖc gi÷ g×n vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸, ®¹o ®øc truyÒn thèng th× sù

ph¸t triÓn x· héi sÏ trë nªn lÖch l¹c, kh«ng bÒn v÷ng.. vµ “Sù tæn th−¬ng ®¹o

®øc, tinh thÇn x· héi nÕu kh«ng ®−îc kh¾c phôc kÞp thêi vµ cã hiÖu qu¶ th× x·

héi sÏ ph¶i tr¶ gi¸ ®¾t cho nh÷ng ph¶n ph¸t triÓn”2. V× vËy, x©y dùng lèi sèng

1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, V¨n kiÖn héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng kho¸

VIII, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1998.

2 §¹o ®øc x· héi ë n−íc ta hiÖn nay vÊn ®Ò vµ gi¶i ph¸p, Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2006, tr.

309.

míi nh»m ®¸p øng nhu cÇu ph¸t triÓn x· héi hiÖn nay lµ mét vÊn ®Ò bøc thiÕt

406

®èi víi ®Êt n−íc ta. Lèi sèng ®ã ph¶i ®−îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cïng víi sù

ph¸t triÓn cña x· héi. Nã ph¶i lµ lèi sèng v¨n minh, tiªn tiÕn nh−ng mang ®Ëm

b¶n s¾c d©n téc, ®−îc kÕt tinh tõ c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng cña d©n téc

vµ nh÷ng gi¸ trÞ míi, nh÷ng tinh hoa v¨n ho¸ nh©n lo¹i.

Gi¶i quyÕt thùc tr¹ng trªn th× mét trong nh÷ng gi¶i ph¸p ®Èy m¹nh

tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®¹o ®øc, c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc vµ c¬ chÕ ®iÒu chØnh

hµnh vi ®¹o ®øc ®−îc coi lµ gi¶i ph¸p kh«ng kÐm phÇn quan träng gãp phÇn

x©y dùng mét lèi sèng d©n téc, hiÖn ®¹i phï hîp víi sù ph¸t triÓn cña ®Êt n−íc

vµ xu thÕ thêi ®¹i. V× vËy, sinh thêi Hå Chñ tÞch lu«n coi träng viÖc gi¸o dôc

vµ tuyªn truyÒn ®¹o ®øc c¸ch m¹ng, tr−íc hÕt ®èi víi ®éi ngò c¸n bé, ®¶ng

viªn vµ tiÕp sau lµ phæ biÕn trong toµn x· héi. Bëi, gi¸o dôc ®¹o ®øc lµ con

®−êng, lµ c¸ch thøc c¬ b¶n vµ chñ yÕu ®Ó h×nh thµnh nh÷ng phÈm chÊt ®¹o

®øc cho mçi con ng−êi, nã lu«n gi÷ vai trß trùc tiÕp, quyÕt ®Þnh chÊt l−îng vµ

hiÖu qu¶ truyÒn b¸ s©u réng nh÷ng gi¸ trÞ, chuÈn mùc ®¹o ®øc ®· cã vµo trong

®êi sèng x· héi vµ th«i thóc néi t©m cña mçi ng−êi, gióp cho hä nhËn thøc

mét c¸ch ®Çy ®ñ, ®óng ®¾n vµ chñ ®éng néi dung, yªu cÇu, quy t¾c ®¹o ®øc,

®Ó mçi ng−êi tù gi¸c ®iÒu chØnh ý thøc vµ hµnh vi ®¹o ®øc cña m×nh nh»m

®em l¹i kû c−¬ng vµ lîi Ých cho x· héi.

Cïng víi viÖc n©ng cao tr×nh ®é nhËn thøc c¸c gi¸ trÞ, chuÈn mùc ®¹o

®øc, gi¸o dôc ®¹o ®øc lµ mét ph−¬ng thøc ®Ó x©y dùng nh÷ng quan ®iÓm,

phÈm chÊt ®¹o ®øc míi, quan niÖm vµ lÏ sèng tÝch cùc. §ång thêi, th«ng qua

gi¸o dôc ®¹o ®øc gióp cho hä nhËn diÖn phª ph¸n vµ ®Êu tranh lo¹i bá nh÷ng

biÓu hiÖn vi ph¹m ®¹o ®øc, nh÷ng quan niÖm ®¹o ®øc sai lÇm, l¹c hËu, lÖch

chuÈn hay kh«ng cßn phï hîp víi ®iÒu kiÖn míi. Trªn c¬ së ®ã hä sÏ nhËn

thøc ®−îc nh÷ng gi¸ trÞ ®Ých thùc cña cuéc sèng hiÖn t¹i, ®ã lµ tÝnh nh©n b¶n,

nh©n ¸i vµ nh©n v¨n s©u s¾c. Gi¸o dôc ®¹o ®øc gãp phÇn to lín nh©n ®¹o ho¸

m«i tr−êng sèng cña con ng−êi, cñng cè nh÷ng phÈm chÊt, nh÷ng gi¸ trÞ bÒn

v÷ng. Ch¼ng h¹n, th«ng qua gi¸o dôc chñ nghÜa yªu n−íc mµ h×nh thµnh nªn

niÒm tù hµo d©n téc, yªu hoµ b×nh, ®éc lËp, tù do, s½n sµng ®Êu tranh, hy sinh

b¶o vÖ Tæ quèc vµ t«n träng chñ quyÒn cña d©n téc kh¸c. Th«ng qua gi¸o dôc

407

®¹o ®øc, h×nh thµnh nh÷ng xóc c¶m, t×nh c¶m ®¹o ®øc nh− t×nh yªu quª

h−¬ng, ®Êt n−íc, yªu th−¬ng con ng−êi, t«n träng lao ®éng. ChÝnh t×nh c¶m

®¹o ®øc lµ ®éng lùc thóc ®Èy con ng−êi thùc hiÖn nh÷ng hµnh vi ®¹o ®øc, lµ

®éng lùc lµm t¨ng thªm sù phong phó, s©u s¾c vµ tinh tÕ cña thÕ giíi néi t©m,

thóc ®Èy con ng−êi v−¬n lªn trong cuéc sèng. Cã ®−îc t×nh c¶m ®¹o ®øc lµ

nguån søc m¹nh tinh thÇn gióp con ng−êi phÊn ®Êu cho nh÷ng gi¸ trÞ Ch©n,

ThiÖn, Mü.

Gi¸o dôc ®¹o ®øc kh«ng chØ h×nh thµnh nh÷ng phÈm chÊt ®¹o ®øc mµ

g¾n liÒn víi viÖc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn tµi n¨ng. Tµi vµ ®øc, phÈm chÊt vµ

n¨ng lùc lµ hai mÆt kh«ng thÓ t¸ch rêi. Tµi n¨ng ®−îc kh¼ng ®Þnh vµ ph¸t triÓn

trªn c¬ së ®¹o ®øc. Kh«ng cã nh÷ng phÈm chÊt, nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc lµm c¬ së

lµm nÒn t¶ng th× tµi n¨ng khã ®em l¹i nh÷ng gi¸ trÞ ch©n chÝnh, thËm chÝ cã khi

dÉn ®Õn nh÷ng hµnh vi lÖch l¹c, ph¶n ®¹o ®øc, g©y tai ho¹ cho ng−êi kh¸c. Tµi

n¨ng ®−îc béc lé, ®−îc ph¸t triÓn khi nã thùc hiÖn cã môc ®Ých tÝch cùc, chñ

®éng, s¸ng t¹o, t¹o ra nh÷ng gi¸ trÞ x· héi, víi n¨ng suÊt, chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶

cao, ®ã lµ biÓu hiÖn vÒ mÆt ®¹o ®øc. §ång thêi, ng−êi cã ®¹o ®øc kh«ng chØ thÓ

hiÖn ë th¸i ®é, ®éng c¬ mµ kh¼ng ®Þnh ë kÕt qu¶, hµnh ®éng, thèng nhÊt gi÷a

®éng c¬ vµ hiÖu qu¶.

ViÖc tæ chøc gi¸o dôc vµ rÌn luyÖn ®¹o ®øc lu«n gi÷ v¨i trß trùc tiÕp

quyÕt ®Þnh chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ truyÒn b¸ s©u réng nh÷ng chuÈn mùc ®¹o

®øc ®· cã vµo trong ®êi sèng x· héi ®Ó mçi ng−êi tù gi¸c ®iÒu chØnh ý thøc vµ

hµnh vi ®¹o ®øc cña m×nh nh»m ®em l¹i kû c−¬ng. Cuéc ®Êu tranh kh¼ng ®Þn

c¸i tèt, phª ph¸n c¸i xÊu, lµm cho c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc lµnh m¹nh ph¶i ®−îc

kh¼ng ®Þnh trë thµnh nhu cÇu, t×nh c¶m ®¹o ®øc thùc sù, ý thøc tù nguyÖn, tù

gi¸c cña mçi ng−êi.

V× vËy, ®Ó gi¸o dôc ®¹o ®øc còng nh− viÖc tuyªn truyÒn nã mét c¸ch cã

hiÖu qu¶ th× viÖc x¸c ®Þnh c¸c néi dung ®¹o ®øc còng nh− c¸c chuÈn mùc ®¹o

®øc ë n−íc ta trong giai ®o¹n hiÖn nay lµ ®iÒu cÇn thiÕt vµ lÊy ®ã lµm chuÈn ®Ó

®¸nh gi¸ vµ ®iÒu chØnh hµnh vi cña mçi c¸ nh©n.

408

Tuy nhiªn, trong lÜnh vùc ®¹o ®øc hiÖn nay ®ang cã sù ®an xen, giao

thoa gi÷a c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng víi nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc míi n¶y

sinh trong ®iÖu kiÖn ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn vËn

hµnh theo c¬ chÕ thÞ tr−êng cã sù qu¶n lý cña nhµ n−íc cïng c¸c gi¸ trÞ míi

tiÕp thu trong qu¸ tr×nh më cöa, giao l−u héi nhËp víi c¸c nÒn v¨n ho¸ kh¸c.

Mçi gi¸ trÞ l¹i tån t¹i trong sù xung ®ét víi c¸c “ph¶n gi¸ trÞ” t−¬ng øng. Sù

®Êu tranh gi÷a c¸i tiÕn bé víi c¸i l¹c hËu, c¸i thiÖn víi c¸c ¸c, c¸i tèt víi c¸i

xÊu, c¸i truyÒn thèng víi c¸i hiÖn ®¹i… V× vËy, viÖc lùa chän, tiÕp thu c¸c néi

dung, c¸c gi¸ trÞ, c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc còng nh− ph−¬ng ph¸p, h×nh thøc

tuyªn truyÒn nã kh«ng thÓ tuú tiÖn, kh«ng ph¶i lµ phong trµo, khÈu hiÖu, hay

mÖnh lÖnh víi nh÷ng néi dung nghÌo nµn, ®¬n ®iÖu, s¸o rçng vµ nh÷ng h×nh

thøc tuyªn truyÒn mang tÝnh chÊt ®èi phã.

HiÖn nay, ë n−íc ta cïng víi sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh thÕ thÞ tr−êng,

xu thÕ héi nhËp, toµn cÇu ho¸ quèc tÕ, nh÷ng gi¸ trÞ, chuÈn mùc ®¹o ®øc ®ang

cã sù biÕn ®æi theo nh÷ng chiÒu h−íng phøc t¹p. V× vËy, nh÷ng néi dung ®¹o

®øc míi kh«ng chØ bã hÑp ë nh÷ng chuÈn mùc, nh÷ng quy t¾c sèng cña c¸c

quan niÖm cò trong sinh ho¹t h»ng ngµy cña c¸c c¸ nh©n mµ nã chñ yÕu bao

hµm th¸i ®é tr¸ch nhiÖm cña con ng−êi tr−íc nh÷ng hµnh ®éng c¸ch m¹ng v×

quyÒn lîi cña d©n téc, giai cÊp, v× tù do, h¹nh phóc cña nh©n d©n.

Víi môc tiªu x©y dùng nÒn v¨n ho¸ tiÕn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc,

viÖc x¸c ®Þnh c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc ë ViÖt Nam hiÖn nay trªn c¬ së kÕ thõa

c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng ®¹o ®øc ®· cã cña c¶ d©n téc, ®ång thêi tiÕp thu nh÷ng

gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña nh©n lo¹i. Nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc ®ã ph¶i nh»m khuyÕn

khÝch, ®éng viªn, gi¶i phãng vµ ph¸t huy mäi tiÒm n¨ng s¸ng t¹o cña con

ng−êi cïng víi nh÷ng kh¸t väng c¸ nh©n vµ nhu cÇu nh©n tÝnh cña nã. Nã ph¶i

kh¬i dËy ®−îc nh÷ng phÈm chÊt tèt ®Ñp cña con ng−êi, lµm thøc tØnh l−¬ng

t©m, n©ng cao ý thøc tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc trong nh÷ng ho¹t ®éng cña con

ng−êi, kh¾c phôc nh−ng biÓu hiÖn “tha ho¸” bëi sù lÖ thuéc cña con ng−êi vµo

c¸c thÕ lùc ®ång tiÒn, quyÒn lù, danh väng vµ c¸c tiÖn nghi sinh ho¹t vËt chÊt,

lµm s©u s¾c thªm mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi víi con ng−êi, gi÷a con ng−êi

víi tù nhiªn. KÕt hîp c¸c gi¸ trÞ®¹o ®øc truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i, c¸c chuÈn

409

mùc ®¹o ®øc ®−îc ph¸t triÓn lªn tÇm cao míi phï hîp víi ®iÒu kiÖn x· héi.

Thùc tÕ cho thÊy, c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc cã tÝnh b¶o thñ cao. Cã chuÈn mùc

mµ nÕu chóng ta gi÷ g×n ®−îc th× trong c¬ chÕ thÞ tr−êng, c¸c quan hÖ ®¹o ®øc

sÏ trë nªn lµnh m¹nh. Song, cã rÊt nhiÒu chuÈn mùc ®¹o ®øc ®· l¹c hËu cÇn

ph¶i gì bá ®Ó cho c¸i míi, c¸i tèt, c¸i ®Ñp x©m nhËp s©u vµo c¸c quan hÖ x·

héi. NhiÒu lÜnh vùc míi mÎ cña cuéc sèng ch−a h×nh thµnh ®−îc c¸c chuÈn

mùc ®¹o ®øc tÝch cùc. V× vËy viÖc x¸c ®Þnh, lùa chän vµ x©y dùng mét hÖ

thèng chuÈn mùc ®¹o ®øc cho phï hîp víi ®iÒu kiÖn hiÖn nay còng nh− phï

hîp víi xu thÕ cña thêi ®¹i lµ viÖc lµm kh«ng ®¬n gi¶n. Trªn tinh thÇn kÕ thõa,

ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ, c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc truyÒn thèng còng nh− viÖc tiÕp

thu c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc, tinh ho¸ v¨n ho¸ cña nh©n lo¹i c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc

ViÖt Nam hiÖn nay nh−: Tinh thÇn yªu n−íc, lßng tù t«n d©n téc; ý thøc céng

®ång, cè kÕt gia ®×nh - dßng hä - lµng xãm - Tæ quèc; n¨ng ®éng, th«ng minh,

s¸ng t¹o v−ît khã trong lao ®éng; sèng cã nghÜa t×nh, trung thùc, nh©n ¸i, øng

xö cã v¨n ho¸, hµnh ®éng theo ph¸p luËt; ham häc hái, cÇu tiÕn bé, kÕt hîp

hµi hoµ tinh thÇn d©n téc vµ tinh thÇn ®oµn kÕt quèc tÕ; th−êng xuyªn häc tËp,

n©ng cao hiÓu biÕt tr×nh ®é chuyªn m«n, tr×nh ®é thÈm mü vµ thÓ lùc….®ang

vµ sÏ phï hîp víi ®iÒu kiÖn ë n−íc ta hiÖn nay. ChÝnh nh÷ng chuÈn mùc ®¹o

®øc, c¸i ®−îc dïng lµm c¨n cø ®Ó ®Þnh h−íng nhËn thøc cho mçi con ng−êi

phÊn ®Êu trë thµnh nh÷ng c«ng d©n tèt. Vµ nhê nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc mµ

hµnh vi cña con ng−êi ®−îc thùc hiÖn theo nh÷ng khu©n mÉu x¸c ®Þnh vµ

nh÷ng xu h−íng thèng nhÊt. Cho nªn, nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc nã cã vai trß

lµm chuÈn ®Ó ®iÒu chØnh hµnh vi cña mçi c¸ nh©n, lµ chç dùa ®Ó ®¸nh gi¸, x©y

dùng t− t−ëng, ®¹o ®øc, lèi sèng cña mçi con ng−êi trong gia ®×nh còng nh−

trong tËp thÓ vµ ngoµi x· héi.

§Ó ®iÒu chØnh hµnh vi cña con ng−êi trong x· héi, loµi ng−êi ®· s¸ng

tạo ra hai ph−¬ng thøc ®iÒu chØnh c¬ b¶n lµ phương thức điều chỉnh bằng ®¹o

®øc vµ ph−¬ng thøc ®iÒu chØnh b»ng ph¸p luËt. Gi÷a hai ph−¬ng thøc nµy cã

sù kh¸c nhau c¨n b¶n. NÕu ph¸p luËt sö dông hÖ thèng c¸c quy ph¹m ph¸p

luËt ®Ó ®iÒu chØnh hµnh vi con ng−êi dùa vµo søc m¹nh cña b¹o lùc, c−ìng bøc

buéc con ng−êi ph¶i tu©n theo, th× ng−îc l¹i, ®¹o ®øc l¹i sö dông hÖ thèng c¸c

410

nguyªn t¾c, quy t¾c, chuÈn mùc lµm thµnh khu«n mÉu, t¸c phong ®Ó mçi

ng−êi thùc hiÖn v× lîi Ých cña céng ®ång, x· héi. §ã lµ giíi h¹n ®−îc lµm hay

kh«ng ®−îc lµm trong hµnh vi ®¹o ®øc cña mçi ng−êi vµ dïng t− t−ëng, t×nh

c¶m, lý lÏ ®óng ®¾n ®Ó c¶m ho¸, thuyÕt phôc mäi ng−êi chuyÓn ho¸ yªu cÇu

chung cña x· héi, thµnh nhu cÇu, ®éng c¬ th«i thóc mçi ng−êi tù gi¸c, tù

nguyÖn chÊp hµnh.

ViÖc ph©n tÝch vai trß cña gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ x¸c ®Þnh néi dung ®¹o

®øc, c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc còng nh− c¬ chÕ ®iÒu chØnh hµnh vi ®¹o ®øc, gióp

chóng ta t×m ra c¸ch thøc ®Ó tuyªn tuyÒn nh÷ng néi dung, chuÈn mùc ®¹o ®øc

nh»m thóc ®Èy qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i. §ã lµ:

Thø nhÊt, ®−a m«n häc ®¹o ®øc trë thµnh m«n häc b¾t buéc ë c¸c cÊp

häc, c¸c tr−êng häc.

Chóng ta ®Òu biÕt r»ng, tri thøc ®¹o ®øc lµ mét trong nh÷ng thµnh tè

quan träng nhÊt cña ý thøc ®¹o ®øc vµ nã ®−îc h×nh thµnh, ph¸t triÓn trong

qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña con ng−êi, nh−ng nã ®−îc t¹o lËp trùc tiÕp vµ cô thÓ

nhÊt th«ng qua con ®−êng truyÒn ®¹t, gi¶ng d¹y. Lµ c¬ së t×nh c¶m, niÒm tin

®¹o ®øc, niÒm tin, t×nh c¶m ®¹o ®øc cã m¹nh mÏ, s©u s¾c vµ æn ®Þnh hay

kh«ng phô thuéc vµo tÝnh ®óng ®¾n, sù phong phó vµ chiÒu s©u cña tri thøc.

Nh−ng thùc tÕ hiÖn nay cho thÊy m«n ®¹o ®øc häc chØ ®−îc gi¶ng d¹y ë mét

sè Ýt tr−êng, chñ yÕu lµ ë c¸c tr−êng s− ph¹m, hoÆc c¸c tr−êng thuéc khèi x·

héi, mµ kh«ng ®−a vµo c¸c tr−êng thuéc khèi kinh tÕ, kü thuËt, bëi hä cho

r»ng chØ cÇn trang bÞ kiÕn thøc chuyªn m«n lµ ®ñ, hoÆc khi gi¶ng d¹y m«n ®¹o

®øc th× cho r»ng nã lµ m«n phô, mµ kh«ng nh×n thÊy ®−îc tÇm quan träng cña

nã. "§¹o ®øc häc ph¶i lµ mét ngµnh khoa häc x· héi vµ nh÷ng ng−êi cã tr¸ch

nhiÖm ph¶i ®i s©u nghiªn cøu chuyªn cÇn h¬n n÷a, ph¶i trë thµnh mét m«n

khoa häc kh«ng thÓ thiÕu ®−îc trong c¸c tr−êng ®¹i häc vµ phæ th«ng"1. §èi

víi c¸c ®èi t−îng kh«ng ph¶i lµ häc sinh, sinh viªn th× viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc

1 Chñ tÞch Hå ChÝ Minh tinh hoa d©n téc, trÝ tuÖ thêi ®¹i, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia Hµ Néi, 1998

tr.79]

theo nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau nh−: th«ng qua c¸c cuéc trao ®æi, th¶o luËn,

411

qua c¸c buæi tËp huÊn, qua c¸c h×nh thøc v¨n ho¸, v¨n nghÖ mµ truyÒn ®¹t c¸c

néi dung ®¹o ®øc ®Õn hä.

ViÖc x©y dùng néi dung m«n häc phô thuéc vµo tõng ®èi t−îng, tõng

ngµnh häc. Bëi v×, ®¹o ®øc cã néi dung kh¸c víi c¸c khoa häc kh¸c ë chç nã

lµ nh÷ng chuÈn mùc gi¸ trÞ, lµ c¸i ®−îc c¸c chñ thÓ lùa chän, ®¸nh gi¸ nh− lµ

viÖc lµm cã ý nghÜa tÝch cùc, ®−îc l−¬ng t©m ®ång t×nh vµ d− luËn biÓu d−¬ng.

V× vËy, néi dung gi¸o dôc ®¹o ®øc còng ph¶i lµm thÕ nµo cho phï hîp víi

nhËn thøc cña tõng ®èi t−îng. Bªn c¹nh viÖc x©y dùng nh÷ng néi dung ®¹o

®øc sao cho phï hîp víi tõng ®èi t−îng th× ph−¬ng ph¸p ®Ó tuyªn truyÒn, gi¸o

dôc, truyÒn ®¹t c¸c néi dung ®¹o ®øc ®ã ph¶i lµm sao tr¸nh t×nh tr¹ng gi¸o dôc

tuyªn truyÒn mét chiÒu theo kiÓu lý luËn su«ng, gi¸o ®iÒu, néi dung chung

chung, trõu t−îng mµ s¸o rçng, ¸p ®Æt vµ xa rêi nh÷ng vÊn ®Ò thùc tÕ. ®Ó

truyÒn ®¹t tri thøc ®¹o ®øc tèt cÇn ph¶i cã sù linh ho¹t, mÒm dÎo, kÕt hîp

ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc truyÒn thèng nh− (nªu g−¬ng ng−êi tèt, viÖc tèt, thiÕt

lËp c¸c thãi quen øng xö...) víi ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc hiÖn ®¹i nh− (tæ chøc

c¸c ho¹t ®éng x· héi, tÝch luü kinh nghiÖm øng xö qua viÖc t¹o ra c¸c t×nh

huèng ®¹o ®øc ®Ó rÌn luyÖn kü n¨ng nhËn thøc vµ thùc hµnh ®¹o ®øc, h×nh

thµnh ý thøc ®¹o ®øc c¸ nh©n th«ng qua diÔn gi¶ng, ®µm tho¹i tranh luËn, kÝch

thÝch ho¹t ®éng vµ kh¶ n¨ng tù ®iÒu chØnh ®¹o ®øc cña c¸ nh©n, qua viÖc tæ

chøc thi ®ua, t×m hiÓu truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n téc, t×m hiÓu nh÷ng vÊn ®Ò

míi mÎ trong cuéc sèng mang tÝnh khoa häc… ®Æc biÖt ®èi víi ®èi t−îng lµ

häc sinh, sinh viªn th× viÖc tæ chøc c¸c ho¹t ®éng cho ngo¹i kho¸ th«ng qua

c¸c diÔn ®µn nh−: DiÔn ®µn t×m hiÓu vÒ §¶ng, B¸c Hå kÝnh yªu vµ truyÒn

thèng lÞch sö d©n téc, c¸c ho¹t ®éng v¨n ho¸, v¨n nghÖ, c¸c ch−¬ng tr×nh th¨m

quan nhí vÒ céi nguån, tæ chøc c¸c c©u l¹c bé ®Ó ®oµn viªn thanh niªn cã mét

s©n ch¬i võa trÝ tuÖ võa nh©n v¨n....). KÕt hîp gi¸o dôc ®¹o ®øc víi ho¹t ®éng

thùc tiÔn ®ång thêi gi¸o dôc ®¹o ®øc ph¶i g¾n lý luËn víi thùc tiÔn, mang h¬i

thë cña cuéc sèng vµ thêi ®¹i, ®Ó nh÷ng néi dung gi¸o dôc ®¹o ®øc thªm phÇn

phong phó vµ hÊp dÉn lµm sao cho lay ®éng lßng ng−êi, chÝnh ng−êi nghe

còng thÊy m×nh bÞ thuyÕt phôc, vµ høng thó ®Ó thùc hiÖn. ViÖc x©y dùng néi

dung ch−¬ng tr×nh, t×m ra nh÷ng ph−¬ng ph¸p phï hîp, thiÕt thùc sÏ gióp cho

412

viÖc tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®¹o ®øc ®−îc thùc hiÖn mét c¸ch thuËn lîi, dÔ

dµng vµ ®¹t hiÖu qu¶ cao.

Thø hai, phong tôc, tËp qu¸n, d− luËn x· héi vµ l−¬ng t©m lµ nh÷ng

c«ng cô cã søc m¹nh to lín ®−îc loµi ng−êi sö dông ®Ó ®iÒu chØnh hµnh vi øng

xö ®¹o ®øc cña con ng−êi nh»m ®em l¹i lîi Ých cho céng ®ång x· héi. Do vËy,

nÕu biÕt ph¸t huy tèt c¸c phong tôc, truyÒn thèng mµ cßn gi¸ trÞ th× nã gãp

phÇn kh«ng nhá trong viÖc gi¸o dôc thÕ hÖ trÎ. Bªn c¹nh c¸c phong tôc tËp

quan cßn phï hîp víi d©n téc hiÖn nay lµ d− luËn x· héi. D− luËn x· héi cã

¶nh h−ëng ®Æc biÖt trong c¸c quan hÖ ®¹o ®øc cña x· héi. Nã mang tÝnh cæ vò

®Þnh h−íng, k×m trãi rÊt râ rÖt. Nã cã thÓ t¹o nªn c¸c gi¸ trÞ hoÆc phñ ®Þnh c¸c

gi¸ trÞ cña mét quan hÖ ®¹o ®øc nhÊt ®Þnh. Nã cã søc m¹nh to lín vµ lµ c«ng

cô lîi h¹i trong viÖc ®iÒu chØnh hµnh vi ®¹o ®øc. “Tr¨n n¨m bia ®¸ th× mßn,

ngh×n n¨m bia miÖng vÉn cßn tr¬ tr¬”. ChÝnh nh÷ng d− luËn x· héi ®ã gióp

con ng−êi tù ®¸nh gi¸, tù nhËn xÐt, tù kÕt luËn ®−îc c¸i giµ tèt, c¸i g× xÊu, c¸i

g× phï hîp c¸i g× kh«ng vµ tù ®iÒu chØnh ®−îc hµnh vi cña c¸ nh©n trong mäi

lÜnh vùc cña ®êi sèng. Bëi, d− luËn x· héi lµ vÊn ®Ò cña ®¹o ®øc, lµ sù biÓu thÞ

th¸i ®é ph¸n xÐt, ®¸nh gi¸ cña quÇn chóng nh©n d©n, cña x· héi vÒ c¸c vÊn ®Ò

mµ hä quan t©m b»ng th¸i ®é khen, chª thËm chÝ lªn ¸n. V× vËy, th«ng qua d−

luËn x· héi ®Ó tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®¹o ®øc cho nh©n d©n. §©y lµ mét

ph−¬ng ph¸p kh«ng kÐm phÇn quan trong gãp phÇn nang cao hiÖu qu¶ trong

viÖc tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®¹o ®øc.

Thø ba, trong thêi ®¹i cña chóng ta, c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng

ngµy nay lµ nh÷ng ph−¬ng tiÖn kh«ng thÓ thiÕu trong ®êi sèng h»ng ngµy cña

mçi con ng−êi. Do ®ã, nã cã vai trß rÊt quan träng, b»ng c¸c ph−¬ng tiÖn

th«ng tin nµy viÖc tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®¹o ®øc sÏ ®¹t hiÖu qu¶ nhanh h¬n,

tèt h¬n vµ chÝnh x¸c h¬n, nã t¸c ®éng mét c¸ch trùc tiÕp vµ th−êng xuyªn tíi

mçi con ng−êi. C¸c ph−¬ng tiÖn nh− truyÒn h×nh, ph¸t thanh, b¸o chÝ… víi

mçi ch−¬ng tr×nh, mçi mét t¸c phÈm th× viÖc lång ghÐp c¸c néi dung tuyªn

truyÒn ®¹o ®øc sÏ gãp phÇn lµn nã sinh ®éng, phong phó vµ thyÕt phôc h¬n.

Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, c¸c ch−¬ng tr×nh trªn truyÒn h×nh ®· cã nhiÒu néi dung

413

mang tÝnh chÊt gi¸o dôc ®¹o ®øc. Ngay c¶ trong c¸c ch−¬ng tr×nh mang tÝnh

chÊt thêi sù, chÝnh trÞ, kinh tÕ còng cã nh÷ng néi dung gi¸o dôc ®¹o ®øc.

Ngoµi ra, cßn cã c¸c ch−¬ng tr×nh dµnh riªng cho viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc nh−:

ch−¬ng tr×nh ng−êi x©y tæ Êm, nh÷ng −íc m¬ xanh, ch−¬ng tr×nh v× ng−êi

nghÌo, v× trÎ em bÞ HIV, v× n¹n nh©n bÞ chÊt ®éc mµu da cam, v× nh©n d©n

vïng lò, …Víi nh÷ng nghÜa cö cao ®Ñp ®ã phÇn nµo ®· ®éng viªn hä v−ît qua

nh÷ng khã kh¨n trong cuéc sèng. §iÒu ®ã ®· ph¸t huy ®−îc c¸c gi¸ trÞ truyÒn

thèng cña d©n téc nh− truyÒn thèng lßng nh©n ¸i, t×nh nghÜa, t−ng th©n t−¬ng

¸i, l¸ lµnh ®ïm l¸ r¸ch, yªu th−¬ng, gióp ®ì nhau. C¸c ch−¬ng tr×nh võa mang

tÝnh chÊt s¸ng t¹o, vµ gi¸o dôc ®¹o ®øc nh−: chuyªn môc an toµn giao th«ng,

t×m hiÓu lÞch sö d©n téc, thÇn ®ång ®Êt ViÖt, vµ c¸c ch−¬ng tr×nh gi¶i trÝ kh¸c

®· truyÒn t¶i ®Ðn kh¸n gi¶ nh÷ng néi dung cËp nhËt, chÝnh x¸c, râ rµng vµ

thiÕt thùc nhÊt. C¸c ch−¬ng tr×nh ®ã ®· ®éng viªn, cæ vò, khÝch lÖ mäi ng−êi

t×m tßi, kh¸m ph¸ vµ thùc hiÖn. HÇu hÕt trªn c¸c trang s¸ch, b¸o víi nh÷ng néi

dung s©u s¾c vµ thiÕt thùc phï hîp víi tõng ®èi t−îng ®· ®em l¹i cho ®éc gi¶

nh÷ng hiÓu biÕt vµ c¸ch øng xö trong cuéc sèng h»ng ngµy cña mçi ng−êi.

§iÒu ®ã ®· gãp phÇn tÝch cùc trong viÖc ®iÒu chØnh hµnh vi ®¹o ®øc cña mçi

c¸ nh©n h−íng ®Õn c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc phæ biÕn còng nh− viÖc gi÷ g×n b¶n s¾c

v¨n ho¸ cña d©n téc khi më réng c¸c quan hÖ kinh tÕ, v¨n ho¸ trong xu thÓ

toµn cÇu ho¸ nh− hiÖn nay.

Thø t−, cïng víi viÖc ®Èy m¹nh c«ng t¸c gi¸o dôc ®¹o ®øc, th«ng qua

c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng, c«ng t¸c gi¸o dôc ý thøc ph¸p luËt cho

ng−êi d©n còng ph¶i ®−îc n©ng cao vµ ®æi míi. Bëi lÏ, c¸c ph−¬ng thøc ®iÒu

chØnh hµnh vi cña con ng−êi lµ ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt. VËy ®Ó ®¹o ®øc ®−îc phæ

qu¸t trong ®êi sèng x· héi, con ng−êi ph¶i kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a gi¸o dôc ®¹o

®øc víi gi¸o dôc ph¸p luËt. Ph¸p luËt víi t− c¸ch lµ mét gi¸ trÞ x· héi, lµ mét

trong nh÷ng quy ph¹m dïng ®Ó ®iÒu chØnh hµnh vi cña con ng−êi, ®¶m b¶o

cho x· héi æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn. Do vËy, viÖc hoµn thiÖn hÖ thèng ph¸p luËt lµ

c¬ së ®Ó xö lý kiªn quyÕt vµ kÞp thêi c¸c hiÖn t−îng vi ph¹m vµ lµ mét biÖn

ph¸p hç trî cã ý nghÜa to lín trong viÖc vµ tuyªn truyÒn vµ gi¸o dôc ®¹o ®øc.

NÕu hÖ thèng ph¸p luËt chÆt chÏ, hiÖu qu¶ thi hµnh ph¸p luËt cao sÏ cã t¸c 414

dông ng¨n ngõa nh÷ng hµnh vi lµm tæn h¹i ®Õn lîi Ých cña céng ®ång vµ t¹o

m«i tr−êng kÝch thÝch con ng−êi suy nghÜa vµ hµnh ®éng theo c¸c chuÈn mùc

®¹o ®øc.

Thø n¨m, c¸c ho¹t ®éng thÓ thao, v¨n ho¸, v¨n nghÖ mang tÝnh chÊt bÒ

næi còng lµ ph−¬ng thøc ®Ó tuyªn truyÒn ®¹o ®øc ®Õn mçi ng−êi. B»ng nh÷ng

lêi ca tiÕng h¸t víi c¸c thÓ lo¹i phong phó nã võa ®¸p øng tèt nhu cÇu th«ng

tin vµ h−ëng thô v¨n ho¸ cña c¸c tÇng líp nh©n d©n võa gãp phÇn tÝch cùc

trong c«ng t¸c tuyªn truyÒn, gi¸o dôc ®¹o ®øc.

Thø s¸u, trong c«ng t¸c tuyªn truyÒn ®¹o ®øc th× lÊy g−¬ng ng−êi nµy

gi¸o dôc ng−êi kh¸c lµ ph−¬ng ph¸p cÇn thiÕt. HiÖn nay, §¶ng ta ®ang ph¸t

®éng mét phong trµo réng lín nh»m häc tËp vµ qu¸n triÖt t− t−ëng Hå ChÝ

Minh trªn mäi lÜnh vùc ho¹t ®éng cña c¸n bé vµ nh©n d©n. §ã lµ cuéc vËn

®éng mang tÝnh gi¸o dôc ®¹o ®øc cao, lÊy ®ã ®Ó lµm ®éng lùc cho mçi con

ng−êi häc tËp vµ noi theo. ViÖc noi g−¬ng kh«ng chØ trªn ph¹m vi réng vµ

chung, mµ trong mçi gia ®×nh, mçi tËp thÓ, mçi ®¬n vÞ, mçi céng ®ång ph¶i

chó ý ®Õn viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc th«ng qua h×nh thøc nµy. Trong x· héi bÊt kú

ai, bÊt kú ë ®©u còng cã thÓ nªu g−¬ng vÒ ®¹o ®øc: Ch¼ng h¹n, trong gia ®×nh

«ng bµ, cha mÑ ph¶i lµ nh÷ng tÊm g−¬ng tèt cho c¸c con ch¸u noi theo. ë

tr−êng c¸c thÇy c« gi¸o ph¶i lµ nh÷ng tÊm g−¬ng tèt c¶ vÒ n¨ng lùc lÉn phÈm

chÊt ®¹o ®øc cho häc trß. ë c¬ quan, ®¬n vÞ cÊp trªn nªu g−¬ng cho cÊp d−íi.

Trong lµng, x· ng−êi giµ nªu g−¬ng cho ng−êi trÎ, ...

§Ó ®¹t hiÖu qu¶ cao trong viÖc tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®¹o ®øc ph¶i b»ng

nhiÒu ph−¬ng ph¸p vµ nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau, §ã lµ nh÷ng ph−¬ng ph¸p

®Ó thùc hiÖn viÖc tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®¹o ®øc. Tuy nhiªn, ®Ó thùc hiÖn tèt

h¬n c¸c ph−¬ng ph¸p nµy nh»m thóc ®Èy viÖc tuyªn truÒn gi¸o dôc ®¹o ®øc,

c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc vµ c¬ chÕ ®iÒu chØnh hµnh vi ®¹o ®øc còng nh− kÕt

qu¶ cña c«ng t¸c tuyªn truyÒn nµy ®¹t ®−îc nh− mong muèn th× tr−íc hÕt, cÇn

cã ®−îc sù quan t©m cña §¶ng, Nhµ n−íc vµ tÊt c¶ c¸c tæ chøc, ®oµn thÓ trong

x· héi c¶ vÒ vËt chÊt lÉn tinh thÇn.

415

ViÖc tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®¹o ®øc cña chóng ta tr−íc ®Õn nay chØ

mang tÝnh chÊt h×nh thøc, ®èi phã. Cã t×nh tr¹ng nµy mét phÇn lµ chóng ta

ch−a nhËn thøc ®−îc vai trß cña ®¹o ®øc, chÝnh viÖc ch−a nhËn thøc ®óng vai

trß vµ tÇm quan träng cña nã nªn sù quan t©m ®Õn vÊn ®Ò nµy vÉn ch−a cao.

VÒ ®éi ngò c¸n bé: cÇn ph¶i ®µo t¹o ®éi ngò c¸n bé tuyªn truyÒn ®¹o

®øc mét c¸ch bµi b¶n, c¬ b¶n vµ thùc sù chuyªn nghiÖp. Nh÷ng ng−êi lµm

c«ng t¸c nµy còng ph¶i lµ nh÷ng ng−êi thùc sù cã n¨ng lùc, phÈm chÊt ®¹o

®øc ®Ó ®¸p øng víi nhu cÇu cña viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc, cã nh− vËy víi ®ñ ®iÒu

kiÖn ®Ó g¸nh v¸c c«ng viÖc nµy.

§èi víi c¸c tæ chøc, ®oµn thÓ: ph¶i thùc sù coi ®©y lµ mét nhiÖm vô

quan träng, vµ ph¶i lµ ng−êi trùc tiÕp vµo cuéc. Trong mçi mét ®oµn thÓ th×

cÇn ph¶i ph¸t huy vai trß cña m×nh còng nh− viÖc thùc hiÖn nghÜa vô vµ tr¸ch

nhiÖm cña tæ chøc, ®oµn thÓ Êy trong viÖc tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®¹o ®øc.

Nh− vËy, cïng víi viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ th× viÖc x©y dùng vµ ph¸t huy

c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i gãp phÇn vµo viÖc x©y dùng mét

lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i phï hîp víi d©n téc vµ thêi ®¹i th× tr−íc hÕt chóng ta

ph¶i coi träng vµ quan t©m mét c¸ch thùc sù ®Õn c«ng t¸c tuyªn truyÒn vµ gi¸o

dôc ®¹o ®øc cho toµn x· héi. Hå ChÝ Minh ®· tõng nãi: “Mçi con ng−êi ®Òu

cã c¸i thiÖn vµ c¸i ¸c ë trong lßng. Ta ph¶i biÕt lµm sao cho phÇn tèt cña con

ng−êi n¶y në nh− hoa mïa xu©n vµ phÇn xÊu mÊt dÇn ®i, ®ã lµ th¸i ®é cña

ng−êi c¸ch m¹ng”. Lµm thÕ nµo ®Ó viÖc tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®¹o ®øc ®¹t

hiÖu qu¶ cao lµ tr¸ch nhiÖm kh«ng chØ cña riªng ai mµ cña toµn x· héi, gãp

phÇn t¹o nªn mét x· héi v¨n minh vµ ph¸t triÓn.

416

T¨ng c−êng gi¸o dôc thÈm mü ®Ó

®Þnh h−íng thÞ hiÕu thÈm mü trong céng ®ång

ThS. §Æng ¸nh TuyÕt

X· héi ViÖt Nam ®ang trong giai ®o¹n chuyÓn m×nh m¹nh mÏ, sù t¸c

®éng cña viÖc thùc hiÖn nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa ®·

vµ ®ang lµm thay ®æi vÒ h×nh thøc vµ néi dung cña mäi mÆt ®êi sèng x· héi.

Mét trong nh÷ng thay ®æi ®ã lµ sù h×nh thµnh nh÷ng quan niÖm míi, nh÷ng

ph−¬ng thøc, nh÷ng lèi sèng míi. NÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®ßi hái ng−êi ViÖt

Nam ph¶i h×nh thµnh phong c¸ch sèng míi cho thÝch hîp víi nhÞp ®iÖu cña

cuéc sèng hiÖn ®¹i tõ phong c¸ch lao déng, phong c¸ch giao tiÕp ®Õn phong

c¸ch h−ëng thô c¸c gi¸ trÞ vËt chÊt vµ c¸c gi¸ trÞ tinh thÇn. Tuy nhiªn, viÖc

h×nh thµnh phong c¸ch, lèi sèng míi kh«ng ®ång nghÜa víi viÖc xo¸ bá hoµn

toµn phong c¸ch, lèi sèng tr−íc ®©y chóng ta ®· tõng cã. Lèi sèng cña ng−êi

ViÖt Nam tr−íc ®©y ®· tõng lµm nªn truyÒn thèng, b¶n s¾c v¨n ho¸ rÊt ®Æc

tr−ng cña ng−êi ViÖt. ChÝnh v× vËy, trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay, ®iÒu quan träng

lµ chóng ta ph¶i h×nh thµnh cho ®−îc mét lèi sèng míi, biÕt kÕt hîp hµi hoµ

gi÷a c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng mµ chóng ta ®· cã víi nh÷ng gi¸ trÞ hiÖn ®¹i mµ

ta ®ang cÇn ph¶i cã ®Ó h×nh thµnh lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i, ®¸p øng yªu cÇu

cña sù ph¸t triÓn míi cña thùc tiÔn x· héi.

§Ó h×nh thµnh ®−îc lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i cÇn cã sù tham gia ®ång

bé cña nhiÒu lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi. Trong ®ã mét trong nh÷ng yÕu tè

tham gia tÝch cùc vµo viÖc x©y dùng lèi sèng míi lµ lÜnh vùc gi¸o dôc, ®Æc biÖt

lµ gi¸o dôc thÈm mü. Gi¸o dôc thÈm mü ®Ó ®Þnh h−íng thÈm mü trong nh©n

d©n lµ ph−¬ng thøc ®−a l¹i hiÖu qu¶ cao nhÊt trong sù lùa chän lèi sèng lµnh

m¹nh, phï hîp víi yªu cÇu cña sù ph¸t triÓn tiÕn bé cña x· héi.

417

VËy, thÞ hiÕu thÈm mü lµ g× vµ nã cã vai trß nh− thÕ nµo ®èi víi c¸c

ho¹t ®éng cña chñ thÓ trong sù lùa chän lèi sèng?

Nh− chóng ta ®· biÕt, thÞ hiÕu thÈm mü lµ mét trong nh÷ng yÕu tè cÊu

thµnh c¸c ho¹t ®éng thÈm mü cña chñ thÓ thÈm mü. Trong hÖ thèng cÊu tróc

cña chñ thÓ thÈm mü, thÞ hiÕu thÈm mü lµ c¸i béc lé râ nhÊt nh÷ng hµnh vi,

th¸i ®é cña chñ thÓ thÈm mü ®èi víi c¸c hiÖn t−îng thÈm mü. §ång thêi nã

biÓu hiÖn tr×nh ®é nhËn thøc vµ quan ®iÓm cña chñ thÓ vÒ thÈm mü. ThÞ hiÕu

thÈm mü ®−îc thÓ hiÖn ë c¸c mÆt sau:

Thø nhÊt, thÞ hiÕu thÈm mü lµ sù biÓu hiÖn t×nh c¶m, th¸i ®é cña c¸c

chñ thÓ s¸ng t¹o, ®¸nh gi¸ khi th−ëng thøc c¸c hiÖn t−îng thÈm mü. Do ®ã, thÞ

hiÕu thÈm mü lµ sù nh¹y c¶m vÒ c¸i ®Ñp, nã h−íng chñ thÓ tíi sù th−ëng

ngo¹n c¸c gi¸ trÞ tinh thÇn nhiÒu h¬n c¸c gi¸ trÞ thùc dông. ThÞ hiÕu thÈm mü

h−íng con ng−êi tíi sù th−ëng thøc c¸i ®Ñp kh«ng ph¶i chØ v× lîi Ých vËt chÊt,

mµ chñ yÕu lµ kh¸t väng v−¬n tíi c¸i ®Ñp, h−íng tíi c¸c gi¸ trÞ tinh thÇn.

Thø hai, mçi chñ thÓ lµ mét c¸ thÓ riªng biÖt, ®øng ®éc lËp víi nhau.

Mçi ng−êi cã mét t©m sinh lý kh¸c nhau, xuÊt th©n tõ nhiÒu thµnh phÇn vµ

chÞu sù gi¸o dôc kh¸c nhau, v× thÕ nªn mçi chñ thÓ cã nhu cÇu kh¸c nhau, kh¶

n¨ng ®¸nh gi¸ vµ th−ëng thøc c¸c gi¸ trÞ thÈm mü còng kh¸c nhau. Do vËy,

trong thùc tÕ ®êi sèng kh«ng ph¶i ai còng cã thÞ hiÕu thÈm mü tèt, cã kh¶

n¨ng lùa chän ®−îc nh÷ng vËt phÈm, nh÷ng ®èi t−îng thÈm mü phï hîp víi

qui luËt cña c¸i ®Ñp.

Thø ba, thÞ hiÕu thÈm mü lµ bé phËn träng yÕu cña t×nh c¶m thÈm mü.

Nã lu«n æn ®Þnh vµ t¹o ra kh¶ n¨ng ph¶n øng nh¹y bÐn, tøc thêi cña chñ thÓ

thÈm mü trong c¸c quan hÖ thÈm mü. ThÞ hiÕu thÈm mü lµ n¨ng lùc lùa chän

phæ biÕn cña con ng−êi, lµ së thÝch cña con ng−êi vÒ ph−¬ng diÖn thÈm mü.

Së thÝch cña con ng−êi, sù lùa chän ®óng chiÒu víi chiÒu h−íng ph¸t

triÓn tÊt yÕu cña ®êi sèng x· héi, víi sù hoµn thiÖn cña c¸ nh©n.Song còng cã

nh÷ng sù lùa chän sai lÇm ®· dÉn chñ thÓ ®i thôt l¹i phÝa sau, ®Èy mét bé phËn

sinh lùc cña x· héi ph¸t triÓn lÖch h−íng. ThÞ hiÕu thÈm mü bao giê còng chøa

418

®ùng c¸c kh¸t väng cña c¶ mét thêi ®¹i lÞch sö. Do ®ã, ë bÊt cø chÕ ®é x· héi

nµo còng rÊt cÇn quan t©m ®Õn viÖc gi¸o dôc thÞ hiÕu thÈm mü cho con ng−êi.

Thø t−, thÞ hiÕu thÈm mü ®· gióp con ng−êi kh¸m ph¸ thÕ giíi thÈm mü

b»ng nh÷ng xóc c¶m cô thÓ ®Æc biÖt vµ nh÷ng kh¸t väng thiÕt tha. Khi th−ëng

thøc c¸c gi¸ trÞ thÈm mü, ®Þnh h−íng c¸c gi¸ trÞ thÈm mü, thùc hiÖn c¸c ho¹t

®éng h−ëng thô vµ s¸ng t¹o thÈm mü, thÞ hiÕu thÈm mü tèt sÏ h−íng chñ thÓ

phÊn ®Êu cho nh÷ng c¸i tèt, c¸i ®óng. ThÞ hiÕu thÈm mü tèt ®−îc biÓu hiÖn cã

c¸c tÝnh chÊt nh− ph¶n øng t×nh c¶m h−íng vÒ c¸i ®Ñp, kh«ng bÞ dôc väng vËt

chÊt chÌn Ðp, tÝnh c¸ biÖt trong sù thèng nhÊt biÖn chøng víi c¸i chung, tÝnh

trùc gi¸c cña thÞ hiÕu thÈm mü v÷ng bÒn, s©u s¾c, hÖ thèng h×nh t−îng lµnh

m¹nh vµ phong phó.

Sù ph¶n øng t×nh c¶m gÇn nh− lµ b¶n n¨ng cña chñ thÓ thÈm mü tr−¬c

c¸c hiÖn t−îng thÈm mü. C¸c kinh nghiÖm thÈm mü phong phó vµ ®a d¹ng

cµng ®−îc tÝch luü th× thÞ hiÕu cµng ph¶n øng tèt.

Thø n¨m, ®Ó ph¸t triÓn thÞ hiÕu thÈm mü, tr−íc hÕt ph¶i ph¸t triÓn hÖ

thèng h×nh t−îng cña chñ thÓ c¶m thô, ®¸nh gi¸ vµ s¸ng t¹o, h×nh thµnh thÞ

hiÕu thÈm mü lµnh m¹nh.

Thùc tÕ hiÖn nay cho thÊy, thÞ hiÕu thÈm mü cña c«ng chóng hiÖn nay

bÞ bu«ng láng thËm chÝ cã nh÷ng khuynh h−íng khuyÕn khÝch “quÇn chóng tù

lùa chän mãn ¨n tinh thÇn cho m×nh kh«ng cÇn ®Þnh h−íng”. §©y lµ khuynh

h−íng sai lÇm, bëi thÞ hiÕu cña c«ng chóng hiÖn nay ph¸t triÓn rÊt phøc t¹p,

chóng ta cÇn ®Þnh h−íng trong viÖc tiÕp nhËn thÞ hiÕu thÈm mü lµnh m¹nh. V×

vËy cÇn cã nh÷ng biÖn ph¸p cÊp b¸ch, kÞp thêi ®Þnh h−íng thÞ hiÕu thÈm mü

theo lý t−ëng thÈm mü tiªn tiÕn, lµm lµnh m¹nh ho¸ thÞ hiÕu thÈm mü cña

c«ng chóng, phª ph¸n kÞp thêi nh÷ng lÖch l¹c trong s¸ng t¹o nh÷ng gi¸ trÞ

thÈm mü, còng nh− phª ph¸n sù du nhËp mét sè lèi sèng ph¶n thÈm mü cña

n−íc ngoµi vµo n−íc ta, ®©y võa lµ yªu cÇu cÊp b¸ch, võa lµ yªu cÇu l©u dµi.

Yªu cÇu ®ã ®ßi hái chóng ta ph¶i x©y dùng mét lèi sèng tiªn tiÕn mang ®Ëm

®µ b¶n s¾c d©n téc, hiÖn ®¹i vµ nh©n v¨n.

419

Nh− trªn ®· ph©n tÝch, thÞ hiÕu thÈm mü lµ n¨ng lùc nhËn thøc, ®¸nh gi¸

vµ th−ëng vÒ thÈm mü cña mçi mét c¸ nh©n vµ kh«ng ph¶i ai còng cã ®−îc

kh¶ n¨ng h×nh thµnh mét thÞ hiÕu thÈm mü tèt, biÕt lùa chän cho m×nh nh÷ng

gi¸ trÞ thÈm mü tÝch cùc. Do vËy ®Ó h×nh thµnh lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i,

nh»m ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ tÝch cùc cña truyÒn thèng còng nh− ph¸t huy c¸c gi¸

trÞ hiÖn ®¹i, gióp cho c¸c chñ thÓ lùa chän ®−îc ph−¬ng thøc sèng phï hîp th×

rÊt cÇn ph¶i cã sù tham gia cña gi¸o dôc, ®Æc biÖt lµ gi¸o dôc thÈm mü.

B¶n chÊt cña gi¸o dôc xÐt cho cïng lµ sù t¸c ®éng ®ång bé tÝch cùc cã

®Þnh h−íng, cã kÕ ho¹ch vµo ý thøc con ng−êi, n©ng cao kh¶ n¨ng nhËn thøc

vµ h−íng dÉn con ng−êi ho¹t ®éng theo mét ch−¬ng tr×nh, môc tiªu cô thÓ,

x¸c ®Þnh nh»m gi¸o dôc con ng−êi theo nhu cÇu lý thuyÕt vµ thùc hµnh ®i ®«i

víi nhau. Víi ý nghÜa ®ã th× theo nghÜa hÑp, gi¸o dôc thÈm mü lµ qu¸ tr×nh t¸c

®éng cã ®Þnh h−íng, cã kÕ ho¹ch vµ cã ý thøc cña con ng−êi, nh»m h×nh

thµnh vµ ph¸t triÓn trong hä c¸c n¨ng lùc nhËn thøc, c¶m thô vµ s¸ng t¹o c¸c

gi¸ trÞ thÈm mü.

Trong ®ã, môc ®Ých trùc tiÕp cña gi¸o dôc thÈm mü lµ ph¸t triÓn n¨ng

lùc ho¹t ®éng trong lÜnh vùc thÈm mü víi tÝnh c¸ch lµ mét lÜnh vùc ho¹t ®éng

®Æc thï cña con ng−êi. Trong sù t−¬ng øng víi c¸c n¨ng lùc nhËn thøc, ®¹o

®øc vµ c¸c n¨ng lùc thùc tiÔn, n¨ng lùc thÈm mü tham gia vµo sù h×nh thµnh

nh©n c¸ch toµn diÖn cña con ng−êi. Do vËy, sù ph¸t triÓn nh©n c¸ch phô thuéc

vµo sù ph¸t triÓn cña n¨ng lùc thÈm mü nh− lµ mét bé phËn, mét thµnh tè h÷u

c¬ cÊu thµnh nh©n c¸ch, cÊu thµnh n¨ng lùc thÈm mü trong ®ã cã thÞ hiÕu

thÈm mü cña mçi c¸ nh©n.

Theo nghÜa réng, gi¸o dôc thÈm mü bao chøa hai ph−¬ng diÖn: ph−¬ng

diÖn h×nh thµnh n¨ng lùc thÈm mü víi tÝnh c¸ch lµ n¨ng lùc ®Æc thï(trong sù

t−¬ng øng víi c¸c n¨ng lùc ngoµi thÈm mü) vµ ph−¬ng diÖn h×nh thµnh n¨ng

lùc ho¹t ®éng theo qui luËt cña c¸i ®Ñp trong mäi lÜnh vùc cña x· héi vµ con ng−êi.

Do vËy, víi tÝnh c¸ch lµ mét bé phËn hîp thµnh cña gi¸o dôc x· héi,

gi¸o dôc thÈm mü nãi chung vµ viÖc h×nh thµnh n¨ng lùc vÒ thÞ hiÕu thÈm mü

nãi riªng cÇn ph¶i ®−îc ®Ò cËp ®Õn trªn c¶ hai ph−¬ng diÖn réng vµ hÑp.

420

Gi¸o dôc thÈm mü theo c¸c nhµ mü häc M¸c- Lªnin bao gåm hai mÆt

trong mét qu¸ tr×nh thèng nhÊt.

Tr−íc hÕt, gi¸o dôc thÈm mü lµ sù x· héi ho¸ c¸ nh©n vÒ mÆt thÈm mü.

Môc ®Ých cña sù gi¸o dôc nµy lµ h×nh thµnh con ng−êi ph¸t triÓn toµn diÖn, hµi

hoµ vÒ nh©n c¸ch. Sù x· héi ho¸ c¸ nh©n vÒ mÆt thÈm mü ®−îc thùc hiÖn

th«ng qua mèi quan hÖ thÈm mü cña con ng−êi víi hiÖn thùc. Song song víi

viÖc h×nh thµnh quan hÖ thÈm mü ®èi víi hiÖn thùc, gi¸o dôc thÈm mü còng

thùc hiÖn chøc n¨ng x· héi ho¸ c¸ nh©n trªn nhiÒu b×nh diÖn: thÕ giíi quan,

chÝnh trÞ, ®¹o ®øc, tri thøc, t×nh c¶m, tinh thÇn vµ c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn

thèng.

TiÕp ®Õn, gi¸o dôc thÈm mü cßn lµ sù h×nh thµnh n¨ng lùc ®ång ho¸

thÈm mü ®èi víi hiÖn thùc, lµ sù h×nh thµnh n¨ng lùc nhËn thøc, c¶m xóc,

®¸nh gi¸ ®óng ®¾n c¸c hiÖn t−îng thÈm mü ®ang diÔn ra hµng ngµy hµng giê

trong cuéc sèng hiÖn thùc vµ trong nghÖ thuËt, lµ sù h×nh thµnh n¨ng lùc s¸ng

t¹o theo qui luËt cña c¸i ®Ñp.

Gi¸o dôc thÈm mü lµ h×nh thµnh mÆt thÈm mü cho con ng−êi trong c¸c

kh¶ n¨ng c¶m thô, ®¸nh gi¸ vµ s¸ng t¹o c¸i ®Ñp, gãp phÈn t¹o nªn lèi sèng ®Ñp.

Gi¸o dôc thÈm mü lµ ph−¬ng thøc ®−a c¸i ®Ñp vµo cuéc sèng, t¹o nªn

sù hµi hoµ gi÷a m«i tr−êng tù nhiªn, m«i tr−êng x· héi vµ con ng−êi n©ng cao

n¨ng lùc thô c¶m vµ s¸ng t¹o, lµm cho tÝnh c¸ch con ng−êi ®−îc ph¸t triÓn

mét c¸ch hµi hoµ toµn diÖn.

Môc tiªu lý t−ëng cña sù nghiÖp gi¸o dôc thÈm mü lµ ph¸t huy nh÷ng

kh¶ n¨ng cña con ng−êi cã thÓ sèng vµ lµm viÖc theo qui luËt cña c¸i ®Ñp.

NhiÖm vô trung t©m cña c«ng t¸c gi¸o dôc thÈm mü lµ x©y dùng ®−îc mét

kho tµng kiÕn thøc thÈm mü, gióp con ng−êi tr¸nh mäi ho¹t ®éng v« ý thøc,

tiÕn tíi nh÷ng ho¹t ®éng cã ý thøc trong th−ëng thøc, ®¸nh gi¸ vµ s¸ng t¹o c¸c

gi¸ trÞ thÈm mü. V× vËy nguyªn lý gi¸o dôc thÈm mü cña chñ nghÜa M¸c-

Lªnin lu«n liªn quan ®Õn viÖc trau dåi tri thøc thÈm mü cho chñ thÓ ®−îc gi¸o

dôc, vµ ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò ph−¬ng ph¸p luËn ®Ó mçi ng−êi tù trau dåi tri thøc

cho m×nh. Tr−íc hÕt lµ x©y dùng mét hÖ thèng gi¸ trÞ ®óng ®¾n vÒ mÆt t×nh

421

c¶m thÈm mü, thÞ hiÕu thÈm mü lµnh m¹nh vµ lý t−ëng thÈm mü tiÕn bé. ViÖc

båi d−ìng nµy ®−îc lµm th−êng xuyªn ë c¶ hai ®èi t−îng ®ang truyÒn ®¹t tri

thøc thÈm mü vµ s¸ng t¹o thÈm mü.

Gi¸o dôc thÈm mü ®Þnh h−íng sù ph¸t triÓn cña nhu cÇu, x©y dùng

nh÷ng thÞ hiÕu lµnh m¹nh vµ gãp phÇn gi¸o dôc lý t−ëng thÈm mü. Gi¸o dôc

thÈm mü kh¬i dËy ë con ng−êi nh÷ng nhu cÇu thÈm mü. §ã chÝnh lµ nÒn t¶ng

®Ó ®i tíi h−íng dÉn nh÷ng c¶m xóc thÈm mü vµ thÞ hiÕu thÈm mü lµnh m¹nh.

Nh− trªn ®· nãi, thÞ hiÕu thÈm mü lµ n¨ng lùc phæ biÕn cña con ng−êi,

lµ së thÝch cña con ng−êi vÒ ph−¬ng diÖn thÈm mü. ThÞ hiÕu thÈm mü biÓu

hiÖn th¸i ®é t×nh c¶m cña con ng−êi tr−íc nh÷ng hiÖn t−îng thÈm mü trong

cuéc sèng vµ trong nghÖ thuËt. ThÞ hiÕu thÈm mü xÐt ®Õn cïng lµ së thÝch cña

con ng−êi, ®ã lµ sù lùa chän cña chñ thÓ mang tÝnh ®¬n nhÊt. Do vËy, cã sù

lùa chän ®óng víi chiÒu h−íng ph¸t triÓn tÊt yÕu cña ®êi sèng x· héi, song

còng cã sù lùa chän lçi thêi, ®i ng−îc l¹i sù ph¸t triÓn tiÕn bé cña x· héi. NÕu

xÐt sù vËn ®éng cña x· héi trong nh÷ng thêi kú lÞch sö nhÊt ®Þnh th× thÞ hiÕu

thÈm mü bao giê còng chøa ®ùng nh÷ng kh¸t väng t−¬ng ®èi toµn diÖn cña

con ng−êi ®èi víi thêi kú lÞch sö Êy. V× vËy, ë bÊt cø chÕ ®é x· héi nµo, ng−êi

ta còng rÊt quan t©m tíi gi¸o dôc thÞ hiÕu thÈm mü cho mäi ng−êi nhÊt lµ ®èi

víi thÕ hÖ trÎ.

Do ®ã, gi¸o dôc thÈm mü t¸c ®éng ®Õn viÖc x©y dùng thÞ hiÕu thÈm mü,

lµ th−íc ®o cña thÞ hiÕu thÈm mü. ThÞ hiÕu thÈm mü vèn uyÓn chuyÓn, dÔ ®æi

thay, l¹i mang tÝnh chÊt c¸ biÖt nh−ng ®ång thêi vÒ b¶n chÊt l¹i chøa ®ùng yÕu

tè bÒn v÷ng vµ æn ®Þnh. V× lÏ ®ã, mü häc M¸c- Lªnin th−êng coi thÞ hiÕu thÈm

mü lµ tiÓm n¨ng th−êng trùc, lµ kh¸t väng v−¬n tíi cña con ng−êi. Nã trë

thµnh ®éng lùc quan träng cña phÈm chÊt v¨n ho¸ vµ néi dung s©u s¾c cña c¸

tÝnh cao ®Ñp. Cho nªn sù nghiÖp gi¸o dôc thÈm mü cho nh©n d©n, ®Æc biÖt lµ

líp trÎ nh»m ph¸t triÓn nh©n c¸ch hµi hoµ, toµn diÖn cho con ng−êi kh«ng thÓ

nµo bá qua lÜnh vùc quan träng nµy cña ®êi sèng t©m hån vµ t×nh c¶m, gãp

phÇn x©y dùng thÞ hiÕu lµnh m¹nh cho nh©n d©n lao ®éng. Do vËy, gi¸o dôc

thÈm mü gãp phÇn h×nh thµnh thÞ hiÕu thÈm mü lµnh m¹nh cho thÕ hÖ trÎ, tõ

422

®ã t¸c ®éng tÝch cùc ®èi víi viÖc h×nh thµnh, cñng cè vµ ph¸t triÓn s©u s¾c tÝnh

c¸ch sÏ ®¶m b¶o cho mét thÞ hiÕu trë thµnh thÞ hiÕu thÈm mü ch©n chÝnh, lµnh

m¹nh. §Ó ®¹t ®−îc môc tiªu x©y dùng lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i hiÖn nay, trªn

b×nh diÖn cña gi¸o dôc thÈm mü cÇn cã c¸c gi¶i ph¸p sau:

Thø nhÊt, gi¸o dôc thÈm mü b»ng c¸ch nªu g−¬ng. Gi¸o dôc thÈm mü

lµ mét h×nh thøc gi¸o dôc ®Æc thï, nã kh¸c víi c¸c lo¹i h×nh gi¸o dôc kh¸c, ®ã

lµ sù tù gi¸o dôc, tù v−¬n tíi c¸i ®Ñp, c¸i cao c¶. Do vËy gi¸o dôc thÈm mü

b»ng h×nh thøc nªu g−¬ng còng cã mét hiÖu qu¶ thÈm mü tÝch cùc.

Gi¸o dôc thÈm mü b»ng nªu g−¬ng lµ h×nh thøc gi¸o dôc thÈm mü cã

tÝnh thuyÕt phôc. Theo M¸c nhµ gi¸o dôc kh«ng chØ lµ ng−êi ®i thuyÕt gi¸o

ng−êi kh¸c, khuyªn ng−êi ta ph¶i lµm thÕ nµy, ph¶i lµm thÕ kia. Mµ nhµ gi¸o

dôc ph¶i lµ mét tÊm g−¬ng s¸ng cho ng−êi ®−îc gi¸o dôc noi theo. MÆt kh¸c

gãp phÇn vµo ®Þnh h−íng thÞ hiÕu thÈm mü cßn cã c¸c tÊm g−¬ng ng−êi tèt,

viÖc tèt. Ng−êi tèt, viÖc tèt lµ nh÷ng biÓu hiÖn sinh ®éng sù ph¸t triÓn tèt ®Ñp

trong ®êi sèng lao ®éng vµ chiÕn ®Êu cña nh©n d©n, cã ý nghÜa gi¸o dôc c¸i

®Ñp mét c¸ch trùc tiÕp. Nh÷ng tÊm g−¬ng ng−êi tèt, viÖc tèt kh«ng chØ hiÖn

lªn c¸i ®Ñp ë møc b×nh th−êng mµ trªn møc b×nh th−êng, nã g©y ra nh÷ng

ph¶n øng t×nh c¶m m·nh liÖt bëi trong ®ã ¸nh lªn ngän löa nång nhiÖt cña c¸i

®óng, c¸i tèt, c¸i ®Ñp mµ mäi ng−êi ®ang kh¸t khao chê ®îi.

Gi¸o dôc thÈm mü b»ng tÊm g−¬ng ng−êi tèt, viÖc tèt mang tÝnh truyÒn

c¶m m¹nh mÏ. VÒ ph−¬ng diÖn gi¸ trÞ thÈm mü, nh÷ng tÊm g−¬ng Êy tù nã

mang trong m×nh c¸i toµn vÑn, c¸i ®ang dÉn ®Õn hoµn thiÖn vµ c¸i hµi hoµ to

lín. Nã gÇn gòi, rÊt dÔ ®−îc thõa nhËn vµ noi theo. B¸c Hå cña chóng ta ®·

d¹y: “ LÊy g−¬ng tèt trong quÇn chóng nh©n d©n vµ c¸n bé §¶ng viªn ®Ó gi¸o

dôc lÉn nhau lµ mét ph−¬ng ph¸p lÊy quÇn chóng gi¸o dôc quÇn chóng rÊt

sÞnh ®éng vµ cã søc thuyÕt phôc lín”1

§−a c¸i ®Ñp vµo cuéc sèng, ®−a g−¬ng ng−êi tèt, viÖc tèt ®Õn víi mäi

1 Hå ChÝ Minh: V¨n hãa nghÖ thuËt còng lµ mÆt trËn, Nxb. V¨n häc, Hµ Néi, 1981, tr. 411.

ng−êi lµ mét biÖn ph¸p gi¸o dôc tæng hîp, nã cÇn ®−îc lµm th−êng xuyªn tõ

423

tr−êng häc cho ®Õn gia ®×nh vµ x· héi. Nh− vËy, nh÷ng gi¸ trÞ thÈm mü míi

ngµy cµng ®−îc nh©n lªn vµ nã cã søc m¹nh cæ vò cho hµng triÖu ng−êi sèng

tèt, sèng ®Ñp v× mét lý t−ëng ®óng ®¾n.

Thø hai, gi¸o dôc thÈm mü b»ng lao ®éng.

Ngµy nay, c¸c h×nh thøc gi¸o dôc thÈm mü ®Òu nh»m x©y dùng c¸c kh¶

n¨ng s¸ng t¹o cho con ng−êi, gi¶i phãng con ng−êi tho¸t khái sù tha ho¸, ®−a

mçi ng−êi trë thµnh chñ thÓ cã ý thøc s©u s¾c x©y dùng x· héi míi. ®Ó thùc

hiÖn ®−îc ®iÒu nµy, c¸c nhµ kinh ®iÓn M¸c-Lªnin ®· kh¼ng ®inh vai trß quyÕt

®Þnh, yÕu tè ®Çu tiªn mang l¹i nh÷ng gi¸ trÞ ch©n chÝnh vµ b×nh ®¼ng cho con

ng−êi ®ã lµ lao ®éng. C.M¸c, Ph.¡ngghen vµ Lªnin ®Òu coi lao ®éng lµ nguån

gèc cña mäi gi¸ trÞ. V× thÕ h×nh thøc gi¸o dôc thÈm mü b»ng lao ®éng lµ mét

h×nh thøc cã ý nghÜa to lín gãp phÇn t¨ng c−êng n¨ng lùc s¸ng t¹o c¸c gi¸ trÞ

thÈm mü cña chñ thÓ còng nh− ®Þnh h−íng cho sù h×nh thµnh thÞ hiÕu thÈm

mü lµnh m¹nh.

Theo M¸c, lao ®éng lµ mét qu¸ tr×nh c¶i t¹o tù nhiªn, qu¸ tr×nh trong ®ã

b»ng ho¹t ®éng cña chÝnh m×nh, con ng−êi lµm trung gian, ®iÒu tiÕt vµ kiÓm

tra sù trao ®æi chÊt gi÷a hä víi tù nhiªn. lao ®éng lµ ®iÒu kiÖn ®Çu tiªn ®Ó con

ng−êi tån t¹i nh− mét thùc thÓ sèng. Lao ®éng kh«ng nh÷ng t¹o ra vËt chÊt

cÇn thiÕt ®Ó sèng mµ cßn s¸ng t¹o ra b¶n th©n con ng−êi, ý thøc vµ ng«n ng÷

®−îc h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh lao ®éng, con ng−êi x¸c lËp c¸c mèi quan hÖ

cña m×nh; lao ®éng s¶n sinh ra nhu cÇu míi, kh¸m ph¸ c¶i t¹o tù nhiªn, råi

nhu cÇu ®ã l¹i thóc ®Èy lao ®éng ph¸t triÓn.

Nhu cÇu thÈm mü ra ®êi còng tõ qu¸ tr×nh lao ®éng s¸ng t¹o cña con

ng−êi, lao ®éng tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu thùc dông cña con ng−êi vµ tõ ®ã

kh«ng ngõng hoµn thiÖn c«ng cô lao ®éng vµ c¸c gi¸c quan cña con ng−êi.

Quan hÖ thÈm mü ®· ra ®êi trong hoµn c¶nh ®ã, chñ thÓ thùc dông trë thµnh

chñ thÓ thÈm mü, trong quan hÖ víi chóng kh¸ch thÓ ®· trë thµnh kh¸ch thÓ

thÈm mü, s¶n phÈm con ng−êi s¸ng t¹o ra kh«ng chØ mang ý nghÜa thùc dông

mµ cßn mang trong nã c¸i ®Ñp, sù hµi hoµ, tõ ®ã t¹o ra kho¸i c¶m, niÒm vui

424

®èi víi ng−êi c¶m thô, th−ëng thøc. Tù do trong lao ®éng ®· t¹o ra nh÷ng s¶n

phÈm cã gi¸ trÞ thÈm mü.

Lao ®éng s¸ng t¹o ra c¸i ®Ñp. Do vËy, gi¸o dôc thÈm mü b»ng lao ®éng

chØ cã thÓ tiÕn hµnh ®−îc khi chóng ta t¹o ra m«i tr−êng lao ®éng réng lín tù

th©n nã mang trong m×nh c¸i ®Ñp, c¸i ®Ñp nµy ®−îc thÓ hiÖn ®Çy ®ñ trong quan

hÖ thÈm mü cña con ng−êi víi hiÖn thùc, thÓ hiÖn trong s¶n phÈm mµ con

ng−êi s¸ng t¹o ra tõ thÕ hÖ nµy cho ®Õn thÕ hÖ kh¸c.

Gi¸o dôc thÈm mü b»ng lao ®éng ®· t¹o ra nh÷ng s¶n phÈm mang trong

m×nh nã nh÷ng gi¸ trÞ thÈm mü cao. Nã gióp cho c¸c ®èi t−îng ®−îc gi¸o dôc

ph¸t triÓn nh÷ng kh¶ n¨ng tiÒm ©ntrong mçi con ng−êi, lµm cho hä v−¬n lªn

lµm chñ ®êi m×nh, lµm chñ nh÷ng gi¸ trÞ thÈm mü do hä s¸ng t¹o nªn.Gio¸

dôc b»ng lao ®éng lµ h×nh thøc gi¸o dôc trùc tiÕp nhÊt, sinh ®éng nhÊt theo

tinh thÇn n¨ng suÊt, chÊt l−îng, hiÖu qu¶, chØ cã nh− vËy ng−êi ®−îc gi¸o dôc

míi qu¸n triÖt ®−îc lao ®éng cã tÝnh chÊt kü thuËt cao trong thêi kú c«ng

nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸.

Gi¸o dôc thÈm mü b»ng lao ®éng trong thêi kú ®æi míi hiÖn nay ph¶i hÕt

søc chó ý ®Õn quan ®iÓm toµn diÖn khi chóng ta thùc hiÖn nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng.

Tãm l¹i gi¸o dôc thÈm mü b»ng lao ®éng ®· h×nh thµnh n¨ng lùc thÈm

mü cña con ng−êi, gióp thÈm mü ph¸t triÓn, gãp phÇn quan träng x©y dùng

cho ®−îc mét m«i tr−êngyhÈm mü lµnh m¹nh ®Ó con ng−êi lao ®éng, kh¸m

ph¸ vµ s¸ng t¹o, x©y dùng cho hä mét lý t−ëng thÈm mü, mét lèi sèng ®óng

®¾n, chèng l¹i mäi m−u toan biÕn con ng−êi thµnh kÎ thùc dông, sa ®o¹.

Thø ba, gi¸o dôc thÈm mü b»ng mü häc M¸c- Lªnin. Gi¸o dôc thÈm mü

b»ng mü häc M¸c- Lªnin lµ gi¸o dôc toµn bé nh÷ng tri thøc cña con ng−êi vÒ

b¶n chÊt thÈm mü vµ ho¹t ®éng thÈm mü t×m ra nh÷ng qui luËt chung nhÊt cña

sù ph¸t triÓn nghÖ thuËt, sù ph¶n ¸nh c¶i t¹o thÕ giíi th«ng qua h×nh thøc ®Æc

thï cña nã.

Gi¸o dôc thÈm mü b»ng mü häc M¸c- Lªnin gióp cho chñ thÓ thÈm mü

kh¾c phôc lèi t− duy kinh nghiÖm t− biÖn, t×m ra c©u tr¶ lêi ®óng nhÊt vÒ quan

425

hÖ thÈm mü cña con ng−êi víi hiÖn thùc, t¹o ra mét ph−¬ng ph¸p ®óng ®¾n

gióp cho chñ thÓ s¸ng t¹o, chñ thÓ th−ëng thøc cã mét t− duy lý luËn trong

nhËn thøc vµ ®¸nh gi¸ c¸c hiÖn t−îng thÈm mü, tõ ®ã cã kh¶ n¨ng lùa chän

nh÷ng gi¸ trÞ thÈm mü ®óng ®¾n, tÝch cùc.

Gi¸o dôc thÈm mü b»ng mü häc M¸c- Lªnin mét mÆt gióp chñ thÓ thÈm

mü chèng l¹i mäi sù xa rêi c¸c nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c- Lªnin,

chèng l¹i chñ nghÜa h×nh thøc, chñ nghÜa tù nhiªn vµ gi¸o ®iÒu. Gióp cho chñ

thÓ cã mét tÇm nh×n réng lín ph¶n ¸nh c¸c hiÖn t−îng cÊp b¸ch cña hiÖn thùc,

gióp cho chñ thÓ kÕ thõa vµ ph¸t huy nh÷ng thµnh tùu chñ yÕu cña ®êi sèng

thÈm mü truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i.

Thø t−, t¨ng c−êng gi¸o dôc thÈm mü th«ng qua ph¸t triÓn c¸c lo¹i h×nh

nghÖ thuËt. V¨n häc, nghÖ thuËt lµ nh÷ng lo¹i h×nh cã kh¶ n¨ng truyÒn t¶i,

gi¸o dôc thÈm mü hiÖu qu¶ nhÊt ®èi víi céng ®ång.

Khi ®Ò cËp tíi vai trß cña v¨n häc ®èi víi ®êi sèng x· héi, §¶ng ta ®·

kh¼ng ®Þnh: “ Kh«ng cã h×nh th¸i t− t−ëng nµo cã thÓ thay thÕ ®−îc v¨n häc

vµ nghÖ thuËt trong viÖc x©y dùng t×nh c¶m lµnh m¹nh, t¸c ®éng s©u s¾c vµo

viÖc ®æi míi nÕp nghÜ, nÕp sèng, lèi sèng cña con ng−êi”.1

Gi¸o dôc thÈm mü b»ng v¨n häc cã t¸c ®éng tÝch cùc trong viÖc båi

d−ìng thÞ hiÕu thÈm mü, t¨ng c−êng kh¶ n¨ng lùa chän c¸c gi¸ trÞ thÈm mü

tèt, tõ ®ã h×nh thµnh lèi sèng lµnh m¹nh trong nh©n d©n. Nh÷ng gi¸ trÞ thÈm

mü trong t¸c phÈm v¨n häc cã t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn nh©n c¸ch, phÈm chÊt ®¹o

®øc, thÕ giíi quan, quan ®iÓm thÈm mü, thÞ hiÕu thÈm mü cña mçi c¸ nh©n.

Gi¸o dôc thÞ hiÕu thÈm mü b»ng v¨n häc b»ng con ®−êng riªng cña

m×nh ®· t¸c ®éng vµo t×nh c¶m cña con ng−êi, gióp con ng−êi ®Þnh h−íng

nh÷ng gi¸ trÞ, x©y dùng cho con ng−êi cã phÈm chÊt ®¹o ®øc, cã thÕ giíi quan

c¸ch m¹ng, cã thÞ hiÕu thÞ hiÕu thÈm mü lµnh m¹nh ®· gãp phÇn quan träng

1 §CSVN: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VI, Nxb Sù ThËt, Hµ Néi, 1987, tr129-130.

vµo viÖc ph¸t triÓn c¸c n¨ng lùc thÈm mü cña con ng−êi míi.

426

V¨n häc t×m ra sù vËn ®éng tÊt yÕu cña thÕ giíi tinh thÇn cña con nguêi,

s¸ng t¹o ra nh÷ng con ng−êi mÉu ng−êi cña t−¬ng lai ®ång thêi mang l¹i cho

chóng ta nh÷ng th«ng tin ®a d¹ng vÒ con ng−êi vµ x· héi. Do vËy, C¸c t¸c

phÈm v¨n häc lµnh m¹nh ph¶n ¸nh h¬i thë cña cuéc sèng, n¾m b¾t xu thÕ ph¸t

triÓn cña thêi ®¹i, t¹o ra c¸c h×nh t−îng vÒ c¸c mÉu ng−êi, mÉu ®êi lý t−ëng tõ

®ã t¸c ®éng trùc tiÕp tíi thÞ hiÕu vµ sù lùa chän lèi sèng cña ng−êi th−ëng thøc

thÈm mü.

Nh÷ng thÞ hiÕu thÈm mü tèt sÏ lu«n ®−îc con ng−êi g×n gi÷ vµ ph¸t

triÓn. Th«ng qua hÖ thèng t©m lý, t×nh c¶m con ng−êi tiÕp nhËn c¸c gi¸ trÞ

thÈm mü vµ tiÕp tôc s¸ng t¹o ra c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ thÈm mü, nh÷ng gi¸ trÞ

nghÖ thuËt. Nã rÌn luyÖn chñ thÓ, biÕn chñ thÓ ®−îc gi¸o dôc mang trong

m×nh nh÷ng phÈm chÊt míi cña con ng−êi x· héi chñ nghÜa.

Do vËy, ®Ó ph¸t huy vai trß cña v¨n häc trong gi¸o dôc thÈm mü nh»m

®Þnh h−íng thÞ hiÕu thÈm mü trong sù h×nh thµnh lèi sèng míi cÇn ph¶i: T¨ng

c−êng sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, kh«ng ngõng n©ng cao tÝnh

®¶ng, tÝnh nh©n d©n trong s¸ng t¸c v¨n häc, kh¼ng ®Þnh vai trß to lín cña thÕ

giíi quan m¸cxÝt trong s¸ng t¸c vµ phª b×nh. §ång thêi ph¶i x©y dùng vµ ph¸t

triÓn ®éi ngò c¸c nhµ v¨n, c¸c nhµ lý luËn phª b×nh cã tµi n¨ng vµ b¶n lÜnh

v÷ng vµng nh»m ®¸p øng tèt nhiÖm vô c¸ch m¹ng trong thêi kú míi. MÆt kh¸c

ph¶i n©ng cao tr×nh ®é thÈm mü cña quÇn chóng, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó

nh©n d©n ®−îc th−ëng thøc c¸c gi¸ trÞ thÈm mü ch©n chÝnh nh»m b¶o vÖ c¸c

gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng d©n téc, lo¹i trõ ng¨n chÆn sù du nhËp c¸c gi¸ trÞ

thÈm mü kh«ng lµnh m¹nh vµo trong c«ng chóng. Lµm ®−îc ®iÒu ®ã, chóng ta

®· gãp phÇn quan träng vµo viÖc x©y dùng thÞ hiÕu thÈm mü lµnh m¹nh cho

c«ng chóng, gãp phÇn x©y dùng con ng−êi míi ph¸t triÓn nh©n c¸ch hµi hoµ

vµ toµn diÖn.

Cïng víi v¨n häc, nghÖ thuËt lµ lÜnh vùc cã nhiÒu ¶nh h−ëng tíi sù h×nh

thµnh, lùa chän lèi sèng cña c¸c chñ thÓ trong x· héi.

Nãi ®Õn nghÖ thuËt lµ nãi ®Õn qui luËt riªng cña t×nh c¶m, nghÖ thuËt

t¸c ®éng ®Õn con ng−êi b»ng con ®−êng t×nh c¶m. Do vËy, nghÖ thuËt chøa

427

®ùng nh÷ng nh©n tè t×nh c¶m vµ ®Õn l−ît m×nh, nghÖ thuËt t¸c ®éng ®Õn con

ng−êi b»ng con ®−êng t×nh c¶m. ChÝnh v× thÕ, nghÖ thuËt cã søc thuyÕt phôc

vµ c¶m ho¸ s©u s¾c. Cho ®Õn nay c¸c nhµ mü häc ®Òu thõa nhËn kh¶ n¨ng

tiÒm Èn cña nghÖ thuËt trong gi¸o dôc thÈm mü. Gi¸o dôc thÈm mü b»ng nghÖ

thuËt thùc chÊt lµ t¹o ra mét thÞ hiÕu thÈm mü vµ thÞ hiÕu nghÖ thuËt lµnh

m¹nh. ChÝnh v× thÕ mµ gi¸o dôc thÈm mü lµ vÊn ®Ò cã tÇm quan träng ®Æc biÖt

trong sù nghiÖp gi¸o dôc ë n−íc ta hiÖn nay, ®©y lµ nh©n tè quan träng gÝp

phÇn h×nh thµnh nªn lèi sèng lµnh m¹nh. §−a c¸i ®Ñp vµo cuéc sèng, sö dông

mäi lo¹i h×nh nghÖ thuËt ®Ó n©ng cao tr×nh ®é th−ëng thøc, ®¸nh gi¸ vµ s¸ng

t¹o c¸c gi¸ trÞ thÈm mü lµ nh÷ng biÖn ph¸p tèt nhÊt trong hÖ thèng c¸c biÖn

ph¸p gi¸o dôc thÞ hiÕu thÈm mü. §Ó ph¸t huy vai trß cña nghÖ thuËt trong gi¸o

dôc thÈm mü nh»m ®Þnh h−íng cho sù ph¸t triÓn lµnh m¹nh cña thÞ hiÕu thÈm

mü trong sù h×nh thµnh nh©n c¸ch, lèi sèng cña céng ®ång hiÖn nay, cÇn thùc

hiÖn ®ång bé mét sè c¸c gi¶i ph¸p sau: §Ó cho gi¸o dôc thÈm mü b»ng nghÖ

thuc hh×nh tËt ®¹t hiÖu qu¶, cÇn ph¶i thèng nhÊt c¸c h×nh thøc gi¸o dôc thÈm

mü kh¸c voÝ− môc tiªu ph¸t triÓn ®øc, trÝ, thÓ, mü cho con ng−êi. §Ó ph¸t huy

vai trß cña gi¸o dôc thÈm mü b»ng nghÖ thuËt cÇn ph¶i phæ biÕn c¸c kiÕn thøc

mü häc toµn diÖn ®Õn tõng thµnh viªn trong x· héi th«ng qua hÖ thèng gi¸o

dôc quèc d©n, trong nhµ tr−êng vµ ngoµi x· héi.

Thø n¨m, hiÖn nay víi xu thÕ toµn cÇu ho¸, c¸c n−íc ®Òu tham gia vµo

qu¸ tr×nh héi nhËp víi thÕ giíi. Mét trong nh÷ng c«ng cô hç trî tÝc cùc qu¸

tr×nh toµn cÇu ho¸ lµ sù ph¸t triÓn cña hÖ thèng m¹ng internet. HÖ thèng nµy

cã ¶nh h−ëng rÊt lín tíi m¹i thµnh viªn trªn toµn thÕ giíi vµ t¸c ®éng kh«ng

nhá tíi sù h×nh thµnh nh©n c¸ch, lèi sèng cña mçi c¸ nh©n. HÖ thèng nµy ®em

l¹i cho chóng ta nhiÒu thuËn lîi cho qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ- x· héi vµ v¨n

ho¸ nh−ng ®ång thêi còng ®−a l¹i nhiÒu khã kh¨n, th¸ch thøc. Th«ng qua hÖ

thèng m¹ng internet nhiÒu th«ng tin xÊu ph¶n thÈm mü dÔ th©m nhËp vµo ®êi

sèng cña nh©n d©n. Trªn thùc tÕ ®· h×nh thµnh nhiÒu lèi sèng kh«ng lµnh

m¹nh trong tÇng líp thanh thiÕu niªn do khai th¸c hÖ thèng m¹ng kh«ng cã sù

®Þnh h−íng tèt. Do ®ã ®Ó khai th¸c hiÖu qu¶ hÖ thèng m¹ng rÊt cÇn cã sù quan

t©m cña c¸c nghµnh chøc n¨ng trong sù lùa chän, ®Þnh h−íng c¸c gi¸ trÞ tÝch

428

cùc, ®ång thêi h¹n chÕ c¸c gi¸ trÞ ph¶n thÈm mü, c¸i xÊu, c¸i ¸c ®ang lªn lái

vµo ®êi sèng cña chóng ta.

Tãm l¹i, ®Þnh h−íng thÞ hiÕu thÈm mü cho céng ®ång sÏ gãp phÇn quan

träng trong lùa chä lèi sèng cña mçi c¸ nh©n vµ céng ®ång. Do ®ã ®Ó t¨ng

c−êng kh¶ n¨ng lùa chän lèi sèng lµnh m¹nh cho céng ®ång cÇn cã sù triÓn

khai ®ång bé c¸c biÖn ph¸p cña gi¸o dôc thÈm mü. N©ng cao tr×nh ®é thÈm

mü cña quÇn chóng còng lµ b¶o vÖ c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng trong lèi

sèng cña d©n téc, chèng l¹i c¸c cuéc x©m l¨ng v¨n hãa ®ång thêi tiÕp thu cã

chän läc lèi sèng hiÖn ®¹i, gãp phÇn thùc hiÖn môc tiªu x©y dùng nÒn v¨n hãa

ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc.

429

Gi¸o dôc lèi sèng hµi hßa

PGS,TS. Lª BØnh

gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn

Lèi sèng hµi hßa gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn lµ mét nÐt ®Ñp cña con

ng−êi ViÖt Nam, ®¹o ®øc truyÒn thèng cña d©n téc ViÖt Nam, ®ång thêi ®©y

còng lµ nÐt ®Ñp cña lèi sèng v¨n minh, hiÖn ®¹i. Lèi sèng ®ã ®−îc h×nh thµnh

tr¶i qua hµng chôc n¨m tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña nh÷ng céng ®ång ng−êi ViÖt

vµ chÝnh nã l¹i cã vai trß rÊt lín ®èi víi sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña nh÷ng

céng ®ång ng−êi ViÖt. Trong ®iÒu kiÖn d©n trÝ cßn thÊp, tri thøc lý luËn ch−a

ph¸t triÓn th× lèi sèng hµi hßa gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn chñ yÕu mang tÝnh

tù ph¸t, kinh nghiÖm. Gi¸o dôc lèi sèng hµi hßa gi÷a con ng−êi vµ tù nhiªn lµ

vÊn ®Ò c¬ b¶n, th−êng xuyªn cña gi¸o dôc ®¹o ®øc. Trong ®iÒu kiÖn tiÕn hµnh

sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc víi mÆt tr¸i cña c¬ chÕ thÞ

tr−êng dÔ n¶y sinh c¸ch øng xö thiÕu ®¹o ®øc víi m«i tr−êng, sinh th¸i; ®ång

thêi trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau ®· béc lé

nhiÒu h¹n chÕ, bÊt cËp trong c¸ch øng xö gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn lµm cho

m«i tr−êng sinh th¸i bÞ « nhiÔm nÆng nÒ, tµi nguyªn thiªn nhiªn bÞ c¹n kiÖt,

bÖnh tËt hiÓm nghÌo xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn, ¶nh h−ëng to lín ®Õn søc kháe

cña con ng−êi vµ sù ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi. Kh«ng kh¾c phôc nh÷ng khiÕm

khuyÕt nµy sÏ lµm c¶n trë ®Õn sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt

n−íc, ®Õn sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña d©n téc. Bëi vËy, gi¸o dôc lèi sèng hµi

hßa gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn kh«ng chØ lµ vÊn ®Ò c¬ b¶n th−êng xuyªn mµ

cßn lµ vÊn ®Ò mang tÝnh cÊp b¸ch cña gi¸o dôc ®¹o ®øc.

§Ó cã ®−îc lèi sèng hµi hßa gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn ph¶i tiÕn hµnh

nhiÒu gi¶i ph¸p, trong ®ã chñ yÕu lµ gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i. Muèn thùc

hiÖn cã hiÖu qu¶ nhiÖm vô nµy cÇn tËp trung mét sè biÖn ph¸p c¬ b¶n sau:

430

Mét lµ, gi¸o dôc n©ng cao nhËn thøc vÒ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a tù

nhiªn vµ x· héi.

§Æc ®iÓm cña ®¹o ®øc lµ tÝnh tù nguyÖn tù gi¸c, xuÊt ph¸t tõ niÒm tin

bªn trong, l−¬ng t©m cña mçi con ng−êi. NiÒm tin lµ sù hßa quyÖn mét c¸ch

h÷u c¬ gi÷a nhËn thøc (hay sù hiÓu biÕt) víi t×nh c¶m, ý chÝ, thóc ®Èy con

ng−êi hµnh ®éng phï hîp víi nh÷ng ®Þnh h−íng vµ c¸c chuÈn mùc gi¸ trÞ.

NhËn thøc trong niÒm tin lµ sù thõa nhËn sù vËt, hiÖn t−îng cña hiÖn thùc

kh¸ch quan b»ng trÝ tuÖ. NiÒm tin gi÷ mét vÞ trÝ quan träng trong ho¹t ®éng

thùc tiÔn cña con ng−êi. NiÒm tin lµ ®éng lùc thóc ®Èy vµ ®Þnh h−íng ho¹t

®éng, nã g¾n liÒn víi hµnh vi vµ ho¹t ®éng cña con ng−êi, kÝch thÝch trùc tiÕp

con ng−êi hµnh ®éng. Trong nh÷ng t×nh huèng cô thÓ nh− Lª nin nhËn xÐt,

"ThiÕu nã (niÒm tin) th× con ng−êi kh«ng lµm ®−îc viÖc g× c¶"1. §iÒu ®ã cho

thÊy ch¨m lo gi¸o dôc n©ng cao nhËn thøc vÒ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a tù

nhiªn vµ x· héi lµ vÊn ®Ò cã tÇm quan träng ®Æc biÖt cho viÖc h×nh thµnh vµ

ph¸t triÓn lèi sèng hµi hßa gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn. NhiÒu n¨m qua trong

c«ng t¸c gi¸o dôc chóng ta th−êng nhÊn m¹nh sù giµu cã, phong phó cña tù

nhiªn (®«i khi cho r»ng sù giµu cã ®ã lµ v« cïng v« tËn) vµ nhÊn m¹nh vai trß

lµm chñ cña con ng−êi ®èi víi giíi tù nhiªn, khai th¸c giíi tù nhiªn, thèng trÞ

giíi tù nhiªn. Nãi c¸ch kh¸c, c¸ch gi¸o dôc ®ã mang tÝnh siªu h×nh, phiÕn

diÖn, kh«ng lµm cho con ng−êi thÊy ®−îc mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a tù

nhiªn vµ x· héi, kh«ng nh÷ng h¹n chÕ ®Õn sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn lèi sèng

hµi hßa gi÷a con ng−êi vµ tù nhiªn, thËm chÝ gieo r¾c lèi øng xö tïy tiÖn, chñ

quan, duy t©m, duy ý chÝ ®èi víi tù nhiªn. C¸ch gi¸o dôc ®ã lµm cho kh«ng Ýt

ng−êi, trong ®ã cã c¸n bé ®¶ng viªn coi tù nhiªn chØ lµ ®èi t−îng khai th¸c, lîi

dông chø kh«ng ph¶i lµ ®èi t−îng cÇn sù ch¨m sãc, nu«i d−ìng, b¶o vÖ.

Thùc tÕ cho thÊy trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y nh÷ng hµnh vi phi ®¹o ®øc

1 V.I Lª nin Lµm g× TËp 6 , Toµn tËp NXB tiÕn bé Maxcova 1975 trang 30 - 32

sinh th¸i vÉn cßn kh¸ phæ biÕn ë n−íc ta nh−:

431

- Khai th¸c rõng, ®Êt ®ai, kho¸ng s¶n… bõa b·i, v« tæ chøc, v« kÕ

ho¹ch, m¹nh ai nÊy lµm, miÔn lµ thu ®−îc lîi nhuËn cao, hËu qu¶ cuèi cïng lµ

hñy ho¹i m«i tr−êng, lµm mÊt c©n b»ng sinh th¸i.

- Th¶i c¸c chÊt ®éc h¹i cña s¶n xuÊt (qua c¸c chÊt th¶i r¾n, khÝ bôi bÈn

qua n−íc) ch−a qua xö lý ra m«i tr−êng, th¶i r¸c sinh häat bõa b·i, th¶i c¸c

chÊt phãng x¹, c¸c chÊt dÇu mì, hãa chÊt ®éc h¹i qu¸ giíi h¹n cho phÐp; th¶i

c¸c x¸c ®éng vËt, thùc vËt, vi sinh vËt, siªu vi trïng ®éc h¹i ra m«i tr−êng g©y

« nhiÔm, g©y c¸c dÞch bÖnh nguy hiÓm cho con ng−êi vµ sù sèng nãi chung.

- Khai th¸c, kinh doanh c¸c lo¹i ®éng vËt, thùc vËt, c¸c lo¹i tµi nguyªn

®· ghi trong danh môc cña chÝnh phñ, ®Æc biÖt lµ bu«n b¸n ra n−íc ngoµi ®Ó

kiÕm lêi cao.

- NhËp khÈu c«ng nghÖ, thiÕt bÞ kü thuËt, c¸c nguyªn vËt liÖu cña s¶n

xuÊt vµ tiªu dïng kh«ng ®¶m b¶o chÊt l−îng m«i tr−êng mµ c¸c n−íc tiªn tiÕn

trªn thÕ giíi ®· th¶i ra. ViÖc lµm nµy sÏ biÕn ViÖt Nam thµnh b·i r¸c th¶i c«ng

nghÖ cña c¸c n−íc tiªn tiÕn, võa g©y t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn m«i tr−êng, võa cã

h¹i cho viÖc kÝch thÝch ph¸t triÓn khoa häc c«ng nghÖ, phôc vô cho ®Èy m¹nh

c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa.

- Sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn, c«ng cô hñy diÖt hµng lo¹t

trong khai th¸c, ®¸nh b¾t c¸c ®éng thùc vËt nh− c¸c lo¹i chÊt næ, xung ®iÖn,

hãa chÊt…

- L¹m dông c¸c chÊt hãa häc trong ch¨n nu«i, trång trät, chÕ biÕn l−¬ng

thùc thùc phÈm, c¸c lo¹i n−íc uèng võa g©y « nhiÔm m«i tr−êng (®Êt, n−íc)

do d− l−îng qu¸ nhiÒu cña chóng g©y ra sù mÊt an toµn, vÖ sinh cho c¸c s¶n

phÈm n«ng nghiÖp, mét trong nh÷ng nguån gèc trùc tiÕp g©y nªn nhiÒu bÖnh

hiÓm nghÌo, ¶nh h−ëng nghiªm träng ®Õn søc kháe vµ tuæi thä cña con ng−êi,

c¶n trë ®Õn sù ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi.

Trong gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i cÇn lµm cho mçi ng−êi hiÓu r»ng:

Trong c¸i chØnh thÓ thèng nhÊt tù nhiªn - x· héi, tù nhiªn lµ ®iÒu kiÖn ®Çu tiªn

th−êng xuyªn vµ tÊt yÕu cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vËt chÊt, lµ m«i tr−êng sèng

432

cña con ng−êi vµ x· héi loµi ng−êi, vai trß nµy cña tù nhiªn lµ kh«ng cã g×

thay thÕ ®−îc. ChØ cã tù nhiªn míi cung cÊp ®−îc nh÷ng thø cÇn thiÕt cho sù

sèng cña con ng−êi nh− n−íc, ¸nh s¸ng, kh«ng khÝ, thøc ¨n…vµ nh÷ng

nguyªn vËt liÖu, tµi nguyªn kho¸ng s¶n… C¸c M¸c viÕt:" C«ng nh©n kh«ng

thÓ s¸ng t¹o ra c¸i g× hÕt nÕu kh«ng cã giíi tù nhiªn, nÕu kh«ng cã thÕ giíi

h÷u h×nh bªn ngoµi. §ã lµ vËt liÖu trong ®ã lao ®éng cña anh ta t¸c ®éng, tõ

®ã vµ nhê ®ã lao ®éng cña anh ta s¶n xuÊt ra s¶n phÈm".1 X· héi cµng ph¸t

triÓn, nhu cÇu vÒ ®êi sèng vËt chÊt, tinh thÇn cña con ng−êi ngµy cµng cao,

khèi l−îng s¶n phÈm khai th¸c tõ tù nhiªn phôc vô cho cuéc sèng cña con

ng−êi cµng lín. Trong khi ®ã tµi nguyªn thiªn nhiªn kh«ng ph¶i lµ v« tËn mµ

cã giíi h¹n. Bëi vËy cÇn ph¶i gi¸o dôc cho mäi ng−êi sù tr©n träng giíi tù

nhiªn, gi÷ g×n, b¶o vÖ , nu«i d−ìng giíi tù nhiªn. Tõ thêi cæ ®¹i, c¸c nhµ TriÕt

häc Trung Hoa ®· viÕt: Giíi tù nhiªn lµ ng−êi mÑ th©n yªu cña chóng ta,

chóng ta ph¶i che chë b¶o vÖ giíi tù nhiªn nh− lµ che chë, b¶o vÖ ng−êi mÑ

th©n yªu cña chóng ta.

Th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn, tr−íc hÕt lµ qu¸ tr×nh lao ®éng s¶n xuÊt,

con ng−êi t¸c ®éng vµo giíi tù nhiªn, c¶i t¹o giíi tù nhiªn phôc vô cho ®êi

sèng cña con ng−êi. Sù t¸c ®éng ®ã diÔn ra theo hai chiÒu: NÕu t¸c ®éng ®óng

quy luËt tù nhiªn th× thóc ®Èy c¶ tù nhiªn vµ x· héi ph¸t triÓn, ng−îc l¹i nÕu

nhËn thøc vµ t¸c ®éng kh«ng ®óng quy luËt tù nhiªn th× ch¼ng nh÷ng k×m h·m

sù ph¸t triÓn cña c¶ tù nhiªn vµ x· héi, thËm chÝ g©y nªn nh÷ng th¶m häa cho

chÝnh con ng−êi.

¨nghen viÕt "Kh«ng nªn qu¸ tù hµo vÒ th¾ng lîi cña chóng ta ®èi víi tù

nhiªn, bëi v× mçi lÇn ta ®¹t ®−îc mét th¾ng lîi lµ mçi lÇn giíi tù nhiªn tr¶ thï

l¹i chóng ta. ThËt thÕ, mçi mét th¾ng lîi tr−íc tiªn ®em l¹i nh÷ng kÕt qu¶ mµ

chóng ta h»ng mong muèn, nh−ng ®Õn l−ît thø hai, thø ba th× nã l¹i g©y ra

nh÷ng hËu qu¶ hoµn toµn kh¸c, nã xãa bá tÊt c¶ nh÷ng kÕt qu¶ ®Çu tiªn ®ã mµ

1 C¸c M¸c vµ Ph. ¨ngghen TuyÓn tËp NXB sù thËt Hµ Néi 1980 tËp 1 trang 122 2 Ph ¨nghen. BiÖn chøng cña tù nhiªn. Nxb sù thËt Hµ Néi 1972 tr 128

ta kh«ng l−êng hÕt ®−îc"2 vµ "Sù thËt nh¾c nhë chóng ta r»ng, chóng ta hoµn

433

toµn kh«ng thèng trÞ ®−îc giíi tù nhiªn nh− kÎ x©m l−îc thèng trÞ mét d©n téc

kh¸c, nh− mét ng−êi sèng bªn ngoµi giíi tù nhiªn, mµ tr¸i l¹i b¶n th©n chóng

ta víi c¶ x−¬ng thÞt, m¸u mñ vµ ®Çu ãc chóng ta lµ thuéc vÒ giíi tù nhiªn,

chóng ta n»m trong lßng giíi tù nhiªn vµ tÊt c¶ sù thèng trÞ cña chóng ta ®èi

víi tù nhiªn biÓu hiÖn ë chç chóng ta cã −u thÕ h¬n tÊt c¶ c¸c sinh vËt kh¸c,

nghÜa lµ chóng ta nhËn thøc ®−îc quy luËt cña giíi tù nhiªn vµ cã thÓ sö dông

®−îc nh÷ng quy luËt ®ã mét c¸ch chÝnh x¸c"1.

Thùc tÕ ®· chøng tá, sù t¸c ®éng vµo tù nhiªn kh«ng ®óng víi quy luËt

tù nhiªn, bÞ tù nhiªn tr¶ thï l¹i chóng ta ®· mang tÝnh phæ biÕn vµ kh¸ nghiªm

träng trªn mäi miÒn ®Êt n−íc. Nh÷ng c¸nh rõng nguyªn sinh b¹t ngµn n¨m

nµo nay ®· biÕn thµnh ®åi träc, lò quÐt, lë ®Êt diÔn ra hµng n¨m, nh÷ng dßng

s«ng trong xanh - c¶m høng s¸ng t¹o cña v¨n, th¬, nh¹c, häa, nguån sèng vµ

h¹nh phóc cña con ng−êi ®· biÕn thµnh nh÷ng dßng s«ng ®en cña nh÷ng chÊt

th¶i c«ng nghiÖp ch−a qua xö lý, nguån gèc cña biÕt bao c¸i chÕt bi th¶m. C¨n

bÖnh ung th− ®· xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn kh¾p mäi miÒn, mäi th«n, xãm, khèi

phè cña ®Êt n−íc, thËm chÝ ®· xuÊt hiÖn hiÖn t−îng lµng ung th−, x· ung th−.

CÇn t¨ng c−êng gi¸o dôc lµm cho mçi ng−êi nhÊt lµ c¸n bé l·nh ®¹o

qu¶n lý chñ chèt nhËn thøc s©u s¾c r»ng sù t¸c ®éng cña con ng−êi vµo tù

nhiªn kh«ng thÓ tïy tiÖn, bÊt chÊp quy luËt cña tù nhiªn, con ng−êi cÇn ph¶i

b¶o ®¶m c¬ chÕ ho¹t ®éng b×nh th−êng cña chu tr×nh sinh häc, nghÜa lµ ph¶i

tu©n thñ nghiªm ngÆt c¸c nguyªn t¾c tù tæ chøc, tù ®iÒu khiÓn, tù b¶o vÖ, tù

lµm s¹ch cña chu tr×nh, mµ x· héi lµ mét m¾t kh©u trong ®ã.

Khai th¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn, tËn dông nh÷ng −u ®·i, lîi thÕ cña

m«i tr−êng tù nhiªn nh− ®Êt ®ai, nguån n−íc, th¶m thùc vËt, kho¸ng s¶n …phôc

vô cho cuéc sèng cña con ng−êi lµ ho¹t ®éng mang tÝnh kh¸ch quan, thËm chÝ

tËn dông tèi ®a nh÷ng lîi thÕ cña m«i tr−êng tù nhiªn lµ kh«ng cã g× sai,

kh«ng cã g× tr¸i ®¹o ®øa sinh th¸i. Song khai th¸c, tËn dông nh− thÕ nµo l¹i lµ

1 C . M¸c vµ Ph. ¨nghen. Toµn tËp. Nxb. CTQG, Hµ Néi, 1994 tËp 20, tr 655.

vÊn ®Ò hÕt søc quan träng, chØ ®−îc phÐp khai th¸c, lîi dông trong giíi h¹n tù

434

nhiªn cho phÐp. Mäi hµnh vi cña con ng−êi dÉn ®Õn lµm c¹n kiÖt c¸c nguån

tµi nguyªn thiªn nhiªn, nghÜa lµ v−ît qu¸ "ng−ìng chÞu ®ùng" cña tù nhiªn,

lµm mÊt kh¶ n¨ng tù håi phôc cña c¸c thùc thÓ tù nhiªn vµ lµm « nhiÔm m«i

tr−êng sinh th¸i ®Òu vi ph¹m chuÈn mùc hµnh vi ®¹o ®øc sinh th¸i, lµ hµnh vi

v« ®¹o ®øc cÇn phª ph¸n, lo¹i bá.

Hai lµ, kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a gi¸o dôc chÝnh quy trong c¸c bËc häc víi

c¸c h×nh thøc gi¸o dôc kh«ng chÝnh quy vµ ph¸t huy c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin

®¹i chóng trong gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i.

§Ó thùc hiÖn gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i cã hiÖu qu¶ lÏ ®−¬ng nhiªn cÇn

ph¶i gi¸o dôc mét c¸ch c¬ b¶n, cã hÖ thèng trong c¸c bËc häc ë c¸c tr−êng

phæ th«ng, cao ®¼ng, ®¹i häc, sau ®¹i häc vµ hÖ thèng tr−êng chÝnh trÞ, tr−êng

§¶ng c¸c cÊp. §Çu t− nghiªn cøu mét c¸ch c«ng phu, kü l−ìng nh÷ng vÊn ®Ò

c¬ b¶n cña ®¹o ®øc sinh th¸i nh−: §¹o ®øc sinh th¸i lµ g×; nh÷ng vÊn ®Ò cã

tÝnh quy luËt trong sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña ®¹o ®øc sinh th¸i; mèi quan

hÖ gi÷a ®¹o ®øc sinh th¸i vµ ®¹o ®øc x· héi; ®Æc ®iÓm cña sù h×nh thµnh vµ

ph¸t triÓn ®¹o ®øc sinh th¸i trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi ë ViÖt

Nam; ®¹o ®øc sinh th¸i vµ nh÷ng vÊn ®Ò toµn cÇu cÊp b¸ch hiÖn nay…Tõ ®ã

biªn so¹n gi¸o tr×nh cho c¸c bËc häc vÒ ®¹o ®øc sinh th¸i; ®µo t¹o gi¸o viªn

gi¶ng d¹y m«n häc ®¹o ®øc sinh th¸i cho c¸c bËc häc. §µo t¹o chÝnh quy víi

mét quy chÕ chÆt chÏ, ch−¬ng tr×nh néi dung mang tÝnh chÊt khoa häc, víi

mét ®éi ngò gi¸o viªn ®−îc ®µo t¹o bµi b¶n, cã ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y kh«ng

ngõng ®−îc ®æi míi, lµm cho ng−êi häc ý thøc s©u s¾c vai trß cña ®¹o ®øc

sinh th¸i vµ ph¸t huy tÝnh tÝch cùc chñ ®éng s¸ng t¹o trong häc tËp, nghiªn

cøu, n©ng cao nhËn thøc vÒ ®¹o ®øc sinh th¸i, tõ ®ã båi d−ìng lËp tr−êng quan

®iÓm, tr¸ch nhiÖm vµ nghÜa vô cña mçi ng−êi trong gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®¹o ®øc

sinh th¸i phï hîp víi chuÈn mùc cña ®¹o ®øc sinh th¸i, t¹o c¬ së n¶y sinh,

ph¸t triÓn lèi sèng hµi hßa gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn.

L©u nay ë n−íc ta ch−a quan t©m, nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ

®¹o ®øc sinh th¸i, viÖc gi¸o dôc sinh th¸i cßn s¬ l−îc. V× vËy hiÖu qu¶ cña

c«ng t¸c nµy cßn rÊt thÊp.

435

Thùc tiÔn cña ®êi sèng x· héi còng nh− vÊn ®Ò nhËn thøc vµ gi¶i quyÕt

quan hÖ gi÷a ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi víi b¶o vÖ m«i tr−êng sèng vËn ®éng

biÕn ®æi kh«ng ngõng, nÈy sinh nhiÒu m©u thuÉn cÇn gi¶i quyÕt. H¬n n÷a mçi

vïng, miÒn, mçi ®Þa ph−¬ng l¹i cã nh÷ng nÐt ®Æc thï riªng. Nh÷ng kiÕn thøc

vÒ ®¹o ®øc sinh th¸i ®−îc trang bÞ ë nhµ tr−êng chØ lµ nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n.

V× vËy, ngoµi ®µo t¹o chÝnh quy cÇn cã h×nh thøc ®µo t¹o båi d−ìng kh«ng

chÝnh quy nh− tæ chøc c¸c ®ît tËp huÊn theo kiÓu chuyªn ®Ò, héi th¶o khoa

häc, tham quan rót kinh nghiÖm. C¸c h×nh thøc nµy võa cËp nhËt nh÷ng th«ng

tin vÒ m«i tr−êng, sinh th¸i trªn thÕ giíi, trong n−íc, n©ng cao nhËn thøc cho

mçi ng−êi nhÊt lµ ®éi ngò c¸n bé, võa cung cÊp cho hä nh÷ng bµi häc kinh

nghiÖm ë ph¹m vi quèc tÕ còng nh− ®Þa ph−¬ng vÒ gi¶i quyÕt quan hÖ gi÷a

ph¸t triÓn kinh tÕ víi b¶o vÖ m«i tr−êng sèng. C¸c h×nh thøc nµy cã nhiÒu

thuËn lîi trong thùc hiÖn ph−¬ng ph¸p nªu g−¬ng ®iÓn h×nh tiªn tiÕn ®Ó mäi

ng−êi häc tËp, ®ång thêi còng dÔ thùc hiÖn viÖc phª ph¸n nh÷ng viÖc lµm sai

tr¸i kh«ng phï hîp víi chuÈn mùc ®¹o ®øc sinh th¸i, gîi më cho ng−êi häc

thùc hiÖn phª b×nh vµ tù phª b×nh trong tu d−ìng, rÌn luyÖn ®¹o ®øc sinh th¸i.

Mét sè vÊn ®Ò cÇn l−u ý khi thùc hiÖn c¸c h×nh thøc nµy:

- CÇn ®Ò phßng vµ kh¾c phôc "bÖnh" qua loa, ®¹i kh¸i, h×nh thøc. H×nh

thøc häc tËp kh«ng chÝnh quy th−êng kh«ng g¾n víi kiÓm tra, thi cö hay ®¸nh

gi¸ nhËn xÐt vÒ tr¸ch nhiÖm, vÒ t− c¸ch cña ng−êi häc, nªn t©m lý ng−êi häc

th−êng dÔ d·i, ®−îc ch¨ng hay chí, rçi th× häc, bËn th× nghØ. PhÇn n÷a vÊn ®Ò

®¹o ®øc sinh th¸i lµ vÊn ®Ò míi ®−a vµo nghiªn cøu häc tËp, nªn dÔ n¶y sinh

t©m lý ng¹i häc tËp. §Ó kh¾c phôc khuynh h−íng nµy cÇn cã biÖn ph¸p l·nh

®¹o, qu¶n lý chÆt chÏ, ph¶i cã c«ng t¸c chuÈn bÞ chu ®¸o, c«ng phu vÒ néi

dung tËp huÊn, néi dung c¸c b¸o c¸o, lùa chän ®Þa ®iÓm ®Õn tham quan rót

kinh nghiÖm. §ång thêi ph¶i cã ph−¬ng ph¸p tiÕn hµnh sinh ®éng, linh ho¹t

t¹o nªn sù hÊp dÉn, lý thó ®èi víi ng−êi häc. L©u nay tham quan rót kinh

nghiÖm chØ tham quan nh÷ng n¬i, nh÷ng ®iÓm ®Çu t− chØ ®¹o, tËp trung søc

ng−êi, søc cña cho n¬i ®ã lµm tèt nªn c¸c n¬i kh¸c tham quan vÒ khã noi

theo, khã thùc hiÖn v× kh«ng ®ñ ®iÒu kiÖn. CÇn kh¾c phôc c¸ch lµm nµy.

436

ChÝnh trong nh÷ng ®iÒu kiÖn khã kh¨n mµ tr−ëng thµnh, ph¸t triÓn, gi¶i quyÕt

tèt mèi quan hÖ gi÷a t¨ng tr−ëng kinh tÕ víi b¶o vÖ m«i tr−êng sèng trong

s¹ch, lµnh m¹nh míi ®¸ng th¨m quan häc tËp. H¬n n÷a bµi häc ph¶n diÖn

còng rÊt bæ Ých. V× vËy nªn tham quan c¶ n¬i lµm ch−a tèt, thËm chÝ rÊt kÐm

®Ó th¶o luËn t×m nguyªn nh©n, bµn c¸ch kh¾c phôc.

- Khuynh h−íng dÔ n¶y sinh thø hai trong thùc hiÖn c¸c h×nh thøc trªn

lµ biÕt nh−ng kh«ng lµm, kh«ng thùc hiÖn. Nh÷ng ng−êi nµy th−êng ngôy biÖn

trong t− duy, cho r»ng ®Þa ph−¬ng hä kh¸c, ®Þa ph−¬ng m×nh kh¸c ®Ó nÐ tr¸nh

tr¸ch nhiÖm. Thùc tÕ cho thÊy, trong t×nh h×nh kinh tÕ x· héi ë n−íc ta hiÖn

nay, do t¸c ®éng cña mÆt tr¸i kinh tÕ thÞ tr−êng vµ më cöa lµm n¶y sinh vµ

ph¸t triÓn lèi sèng thùc dông tÊt c¶ v× ®ång tiÒn, nhiÒu ng−êi chØ thÊy lîi Ých

tr−íc m¾t mµ kh«ng thÊy lîi Ých l©u dµi, chØ thÊy lîi Ých côc bé, mµ kh«ng

thÊy lîi Ých toµn x· héi, lîi Ých d©n téc; chØ thÊy lîi Ých c¸ nh©n m×nh mµ

kh«ng thÊy lîi Ých cña ng−êi kh¸c, lîi Ých x· héi, lµm cho nhiÒu ng−êi trong

®ã cã c¶ c¸n bé ®¶ng viªn cã chøc, cã quyÒn nãi mµ kh«ng lµm (hay nãi hay

nh−ng lµm dë, lµm sai), biÕt mµ kh«ng lµm thËm chÝ nãi rÊt hay nh−ng øng xö

rÊt kÐm vÒ ®¹o ®øc vµ t− c¸ch. Bëi vËy ®Ó thùc hiÖn tèt c¸c h×nh thøc nµy cÇn

ph¶i cã c¬ chÕ gi¸m s¸t, kiÓm tra ®Þnh kú vµ ®ét xuÊt. §èi víi c¸n bé ®¶ng

viªn ph¶i ®−a vµo tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ hµng quý, hµng n¨m, ®−a vµo tiªu

chuÈn ®Ó bæ nhiÖm ®Ò b¹t c¸n bé. Vi ph¹m ®¹o ®øc sinh th¸i ph¶i ®−îc coi

nh− vi ph¹m ®¹o ®øc x· héi, ph¶i ®−îc xö lý kû luËt mét c¸ch thÝch ®¸ng.

Ngoµi c¸c h×nh thøc trªn vÒ gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i cÇn sö dông c¸c

ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng nh− ®µi ph¸t thanh, b¸o chÝ vµ truyÒn h×nh.

§µi ph¸t thanh, b¸o chÝ lµ ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng hÕt søc lîi h¹i v× cã ph¹m

vi tuyªn truyÒn ¶nh h−ëng réng lín vµ an toµn vÒ ph−¬ng diÖn th«ng tin. Ph¸t

huy tèt vai trß cña ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng nµy trong tuyªn truyÒn

gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i sÏ cã t¸c dông tèt vÒ h×nh thµnh ph¸t triÓn lèi sèng

hµi hßa gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn. Trong nh÷ng n¨m qua ®· cã nhiÒu

ch−¬ng tr×nh ph¸t thanh, nhiÒu bµi nãi, bµi viÕt vÒ m«i tr−êng sinh th¸i trªn

thÕ giíi vµ ë ViÖt Nam. Tuy nhiªn nh÷ng bµi viÕt mang tÝnh chuyªn luËn ph¶n

437

¸nh s©u s¾c thùc tr¹ng m«i tr−êng sinh th¸i ë ViÖt Nam cã t¸c dông m¹nh mÏ

tíi l−¬ng t©m vµ tr¸ch nhiÖm cña mçi ng−êi, nhÊt lµ cña ®éi ngò c¸n bé l·nh

®¹o qu¶n lý chñ chèt th× cßn Ýt. VÊn ®Ò n÷a lµ, víi mét l−îng b¸o chÝ ph¸t

hµnh hµng ngµy vµ trong tuÇn rÊt lín, th«ng tin nhanh vµ rÊt phong phó sÏ cã

t¸c dông rÊt lín ®Õn ng−êi ®äc ë mäi miÒn ®Êt n−íc, nhÊt lµ ®èi víi ®éi ngò

c¸n bé. VÝ dô: "Riªng th«ng tÊn x· ViÖt Nam mçi ngµy s¶n xuÊt kho¶ng 1.000

tin, bµi vµ gÇn 200 ¶nh thêi sù trong n−íc vµ quèc tÕ, h¬n 20 b¶n tin ngµy, tõ

n¨m 1998 ®· chÝnh thøc cung cÊp tin qua m¹ng Internet vµ hiÖn nay m¹ng

cung cÊp tin ¶nh cña th«ng tÊn x· ViÖt Nam ë chÕ ®é "online", b¶o ®¶m cung

cÊp th«ng tin liªn tôc 24/24giê, cø cã tin lµ ph¸t, kh«ng phô thuéc vµo c¸c

phiªn ph¸t tin ®−îc quy ®Þnh theo giê nh− tr−íc ®©y. Ph−¬ng thøc nµy ®· ph¸t

huy ®−îc −u thÕ nhanh nh¹y cña tin th«ng tÊn"1. §Ó ph¸t huy tèt ph−¬ng tiÖn

th«ng tin ®¹i chóng nµy c¸c b¶n tin cÇn cã c¸c chuyªn ®Ò trong ®ã cã chuyªn

®Ò vÒ vÊn ®Ò m«i tr−êng sinh th¸i thÕ giíi vµ m«i tr−êng sinh th¸i ViÖt Nam.

TruyÒn h×nh lµ mét ph−¬ng tiÖn th«ng tin quan träng vµ ngµy cµng ph¸t

triÓn, cã t¸c ®éng lín ®Õn t− t−ëng vµ t×nh c¶m cña c¸n bé, §¶ng viªn vµ mäi

tÇng líp nh©n d©n. ¦u thÕ cña truyÒn h×nh lµ ë chç t¸c ®éng vµo ng−êi xem

võa nhanh chãng vÒ th«ng tin, phong phó sinh ®éng vÒ thÓ lo¹i, nhÊt lµ nghÖ

thuËt. T¸c dông cña nghÖ thuËt trong viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc, lèi sèng cho con

ng−êi rÊt m¹nh mÏ. NghÖ thuËt võa t¸c ®éng vµo lý trÝ, võa t¸c ®éng ®Õn t×nh

c¶m cña con ng−êi. Th«ng qua h×nh t−îng nghÖ thuËt, nghÖ thuËt g©y nªn

nh÷ng Ên t−îng s©u s¾c, t¹o ra nh÷ng rung c¶m m·nh liÖt t¸c ®éng ®Õn con

ng−êi víi mét søc m¹nh mµ c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c kh«ng thÓ cã

®−îc. Con ng−êi khi c¶m thô mét t¸c phÈm nghÖ thuËt lµ qu¸ tr×nh tiÕp cËn tíi

nh÷ng hoµn c¶nh, nh÷ng sè phËn vµ bao giê còng liªn t−ëng tíi b¶n th©n

m×nh, ®Õn x· héi m×nh sèng. V× vËy trªn c¬ së kh¼ng ®Þnh c¸i ®óng, c¸i tèt,

phª ph¸n c¸i sai, c¸i xÊu, t¸c phÈm nghÖ thuËt lµnh m¹nh sÏ båi d−ìng t−

1 Xem: NguyÔn Duy C−¬ng. §æi míi h×nh thøc cung c©p th«ng tin cho b¸o chÝ. B¸o nh©n d©n sè

17778, ngµy 02/04/2004.

t−ëng t×nh c¶m tèt ®Ñp cho con ng−êi, h−íng con ng−êi ñng hé c¸i ®óng, c¸i

438

tèt vµ phª ph¸n c¸i sai, c¸i xÊu. V× lÏ ®ã nghÖ thuËt cã vai trß to lín trong gi¸o

dôc ®¹o ®øc nãi chung vµ ®¹o ®øc sinh th¸i cho con ng−êi.

§ång chÝ Tr−êng Chinh viÕt" "T¸c dông m¹nh mÏ cña v¨n nghÖ trong

viÖc gi¸o dôc vµ bçi d−ìng con ng−êi míi lµ do b¶n th©n nh÷ng h×nh t−îng

nghÖ thuËt ph¶n ¸nh mét c¸ch sinh ®éng nh÷ng tÝnh c¸ch vµ hiÖn t−îng quan

träng vµ næi bËt nhÊt trong cuéc sèng cña chóng ta ngµy nay. Do v¨n nghÖ g©y

®−îc nh÷ng Ên t−îng s©u s¾c vµ l©u bÒn, t¹o ra ®−îc nh÷ng rung c¶m m·nh

liÖt, t¸c ®éng ®Õn con ng−êi mét c¸ch m¹nh mÏ. Søc m¹nh ®ã c¸c h×nh th¸i ý

thøc x· héi kh¸c kh«ng thÓ cã ®−îc".1

§iÒu ®ã cho thÊy cÇn ph¸t huy vai trß cña truyÒn h×nh, kh«ng chØ ë c¸c

b¶n tin nhanh, c¸c phãng sù vÒ m«i tr−êng sinh th¸i nh− ®· lµm, mµ cÇn cã

c¸c t¸c phÈm nghÖ thuËt cã tÇm cì (nhÊt lµ phim truyÒn h×nh nhiÒu tËp vÒ hËu

qu¶ nghiªm träng do vi ph¹m ®¹o ®øc sinh th¸i g©y nªn) g©y ®−îc Ên t−îng

s©u s¾c vµ l©u bÒn vÒ ph−¬ng diÖn ®¹o ®øc sinh th¸i ®èi víi ®éi ngò c¸n bé

®¶ng viªn còng nh− mäi tÇng líp nh©n d©n. MÆt n÷a, truyÒn h×nh còng cÇn tæ

chøc nh÷ng cuéc thi vÒ m«i tr−êng sinh th¸i, trong ®ã vÊn ®Ò quan hÖ gi÷a x·

héi vµ tù nhiªn, ®¹o ®øc sinh th¸i, c¸c ®iÒu kho¶n vÒ luËt b¶o vÖ m«i tr−êng …gãp

phÇn n©ng cao nhËn thøc vµ tr¸ch nhiÖm cña mäi ng−êi vÒ vÊn ®Ò b¶o vÖ m«i tr−êng.

Ba lµ: KÕt hîp chÆt chÏ gi÷a ph¸t huy tÝnh tÝch cùc tù häc, tù tu d−ìng

rÌn luyÖn cña mçi ng−êi vµ ph¸t huy vai trß cña c¸c tæ chøc, c¸c lùc l−îng

trong gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i.

Trong sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña c¸c sù vËt, hiÖn t−îng, yÕu tè bªn

trong bao giê còng gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh trùc tiÕp. Tù häc, tù tu d−ìng rÌn

luyÖn lµ con ®−êng ph¸t triÓn néi lùc, lµ qu¸ tr×nh "tÝch tiÓu thµnh ®¹i" "khæ"

luyÖn "thµnh tµi", lµ sù gi¶i quyÕt c¸c m©u thuÉn n¶y sinh bªn trong cña mçi

con ng−êi tr−íc yªu cÇu ph¸t triÓn phÈm chÊt vµ n¨ng lùc víi nh÷ng tiªu cùc

1 Hå ChÝ Minh, Lª DuÈn, Tr−êng Chinh. VÒ v¨n häc ViÖt Nam. Nxb. V¨n häc. Hµ Néi: 1976 trg 277 439

c¶n trë tõ m«i tr−êng x· héi vµ tõ nh÷ng h¹n chÕ bÊt cËp cña chÝnh hä.

Sinh thêi Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®¸nh gi¸ rÊt cao vai trß cña tù häc, tù

tu d−ìng rÌn luyÖn n©ng cao phÈm chÊt, n¨ng lùc cña mçi ng−êi. Theo Ng−êi,

tù häc, tù tu d−ìng rÌn luyÖn còng gièng nh− mµi ngäc, luyÖn vµng: ngäc

cµng mµi cµng s¸ng, vµng cµng luyÖn cµng trong.

Tù häc, tu d−ìng tù rÌn luyÖn thÓ hiÖn tÝnh tù gi¸c, tÝch cùc, tù lùc rÊt

cao trong qu¸ tr×nh trau dåi trÝ tuÖ, ph¸t triÓn tµi n¨ng, hßan thiÖn nh©n c¸ch

cña mçi ng−êi. N.A.Ru-Ba-Kin - nhµ v¨n hãa, gi¸o dôc næi tiÕng cña Nga ®·

nãi: "Tù ®i t×m lÊy kiÕn thøc - cã nghÜa lµ tù häc . Mäi häc thøc ch©n chÝnh

chØ thu nhËn ®−îc th«ng qua con ®−êng tù häc. Mçi ng−êi ®Õn suèt ®êi cø bæ

sung, bæ sung m·i nh÷ng kiÕn thøc ®· ®−îc häc ë tr−êng. Cuéc sèng ®ßi hái

rÊt nhiÒu kiÕn thøc mµ mçi ng−êi chóng ta ph¶i tù gãp nhÆt l¹i b»ng ph−¬ng

tiÖn cña m×nh, tïy theo kh¶ n¨ng cña m×nh. C¸i g× ta tù t×m thÊy, ta tù kiÕm

®−îc theo së thÝch vµ mong muèn cña m×nh th× th−êng in vµo trÝ ãc v÷ng ch¾c

h¬n c¶. Tõ ®ã chóng ta thÊy r»ng thu nhËn vµ gom gãp kiÕn thøc theo ph−¬ng

ph¸p tù häc, chÝnh lµ ph−¬ng ph¸p tÝch lòy kiÕn thøc tèt nhÊt, tèi −u nhÊt"1.

ý thøc tù häc, tu d−ìng rÌn luyÖn lµ dÊu hiÖu râ nÐt nhÊt cña ho¹t ®éng

tù gi¸c cña con ng−êi trong c¶i t¹o chÝnh b¶n th©n m×nh, nhÊt lµ trong båi

d−ìng ®¹o ®øc, lèi sèng.

Qu¸ tr×nh ®µo t¹o lµ qu¸ tr×nh truyÒn ®¹t tri thøc vµ ph−¬ng ph¸p, ®Þnh

h−íng cho ng−êi häc t×m ®Õn, thu nhËn vµ chuyÓn hãa thµnh tri thøc cña m×nh.

Víi khoa häc x· héi nh©n v¨n kh«ng chØ dõng l¹i ë tri thøc mµ tõ tri thøc, tõ thÕ

giíi quan ph−¬ng ph¸p luËn chuyÓn hãa thµnh niÒm tin lý t−ëng, lÏ sèng, gãp

phÇn båi d−ìng phÈm chÊt vµ n¨ng lùc cña con ng−êi. Lª nin chØ râ: ChØ khi

nµo c¸c ®ång chÝ tù m×nh biÕt t×m ra ph−¬ng h−íng trong vÊn ®Ò ®ã th× c¸c

®ång chÝ míi cã thÓ coi m×nh lµ cã ®ñ tin t−ëng v÷ng ch¾c vµ b¶o vÖ niÒm tin

®ã mét c¸ch th¾ng lîi tr−íc bÊt cø ng−êi nµo vµ tr−íc bÊt cø lóc nµo.

Bëi vËy, hiÖu qu¶ cña gi¸o dôc ®µo t¹o nãi chung vµ gi¸o dôc ®¹o ®øc

1 N.A. Ru-ba-kin. Tù häc nh− thÕ nµo. Nxb. thanh niªn. Hµ Néi, 1982 tr..28.

sinh th¸i nãi riªng phô thuéc mét phÇn rÊt lín, cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh lµ ë

440

ng−êi häc. NÕu ng−êi häc, häc víi tinh thÇn tÝch cùc chñ ®éng, cã nhu cÇu,

®éng c¬ ®óng ®¾n, cã høng thó häc tËp, lùa chän ph−¬ng ph¸p phï hîp vµ say

s−a nghiªm tóc häc tËp, thùc hiÖn ®óng ph−¬ng ch©m "biÕn qu¸ tr×nh ®µo t¹o

thµnh qu¸ tr×nh tù ®µo t¹o" th× qu¸ tr×nh ®ã míi cã kÕt qu¶. Ng−îc l¹i, ng−êi

häc häc víi tinh thÇn thô ®éng, ®èi phã, thiÕu say s−a, miÖt mµi, th× ch¾c ch¾n

qu¸ tr×nh gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i sÏ kh«ng cã kÕt qu¶. Lª nin viÕt: Kh«ng

cã sù say s−a th× x−a nay kh«ng cã vµ kh«ng thÓ cã ch©n lý.

§Æc thï cña ®¹o ®øc (bao gåm c¶ ®¹o ®øc x· héi vµ ®¹o ®øc sinh th¸i)

lµ tÝnh tù nguyÖn, tù gi¸c, lµ niÒm tin bªn trong, sù th«i thóc cña l−¬ng t©m vµ

tr¸ch nhiÖm. Trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ - x· héi ë n−íc ta hiÖn nay, bªn c¹nh mÆt

tÝch cùc, mÆt tr¸i cña kinh tÕ thÞ tr−êng vµ më cöa mµ tiªu biÓu lµ lèi sèng

thùc dông, tÊt c¶ v× ®ång tiÒn, chØ thÊy lîi Ých tr−íc m¾t, kh«ng thÊy lîi Ých l©u

dµi, chØ thÊy lîi Ých c¸ nh©n kh«ng chó ý lîi Ých x· héi, lîi Ých tËp thÓ…®ang

t¸c ®éng mét c¸ch m¹nh mÏ vµo mäi tÇng líp nh©n d©n. V× vËy viÖc tù häc tù

rÌn luyÖn cµng khã kh¨n phøc t¹p, ®ßi hái sù nç lùc, ®ßi hái tÝnh tÝch cùc chñ

®éng rÊt cao cña mçi ng−êi.

§Ó tu d−ìng rÌn luyÖn ®¹o ®øc sinh th¸i cã kÕt qu¶, ®ßi hái mçi ng−êi

ph¶i kiªn quyÕt ®Êu tranh chèng chñ nghÜa c¸ nh©n. Mét trong nh÷ng nÐt næi

bËt cña t− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ x©y dùng chñ nghÜa x· héi lµ ®Æt rÊt cao vÊn

®Ò x©y dùng con ng−êi, trong x©y dùng con ng−êi ®Æt rÊt cao vÊn ®Ò ®¹o ®øc

vµ trong x©y dùng ®¹o ®øc ®Æt vÊn ®Ò rÊt cao lµ ®Êu tranh chèng chñ nghÜa c¸

nh©n. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh kh¼ng ®Þnh: "Chñ nghÜa c¸ nh©n lµ trë ng¹i lín

cho x©y dùng chñ nghÜa x· héi, cho nªn th¾ng lîi cña chñ nghÜa x· héi kh«ng

thÓ t¸ch rêi th¾ng lîi cña cuéc ®Êu tranh trõ bá chñ nghÜa c¸ nh©n"1 vµ "muèn

th¾ng kÎ ®Þch bªn ngoµi th× tr−íc hÕt ph¶i ®¸nh th¾ng kÎ ®Þch bªn trong lµ chñ

nghÜa c¸ nh©n"2. §Êu tranh chèng chñ nghÜa c¸ nh©n g¾n víi vÊn ®Ò x©y dùng

1 Hå ChÝ Minh. Tßan tËp. Nxb. CTQG. Hµ Néi, n¨m 2000 tËp 9 tr 291 2 Hå ChÝ Minh. S®® tËp 10, trang. 312

®¹o ®øc sinh th¸i trong giai ®o¹n hiÖn nay l¹i cµng khã kh¨n, ph−c t¹p h¬n, v×

441

nã khã nhËn thÊy h¬n, nhiÒu khi ®−îc nóp d−íi c¸i vá xãa ®ãi gi¶m nghÌo,

quèc kÕ d©n sinh, ph¸t triÓn du lÞch, dÞch vô v.v…..

Thùc tÕ cho thÊy, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y kh«ng Ýt ng−êi, trong ®ã cã

c¸n bé, ®¶ng viªn v× lîi Ých c¸ nh©n, côc bé ®· ph¸ ho¹i tµi nguyªn thiªn

nhiªn, « nhiÔm m«i tr−êng sèng. Bëi vËy, trong gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i

nh»m x©y dùng lèi sèng hµi hßa gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn mµ kh«ng coi

träng ®Êu tranh kh¾c phôc, ng¨n ngõa chñ nghÜa c¸ nh©n th× viÖc gi¸o dôc ®ã

kh«ng thÓ cã kÕt qu¶ tèt ®Ñp.

VÊn ®Ò ph¸t huy vai trß cña c¸c tæ chøc, c¸c lùc l−îng trong gi¸o dôc

®¹o ®øc sinh th¸i.

KÕt hîp chÆt chÏ gi÷a c«ng t¸c t− t−ëng vµ c«ng t¸c tæ chøc lµ mét

trong nh÷ng vÊn ®Ò cã tÝnh nguyªn t¾c trong c«ng t¸c t− t−ëng. §Ó x©y dùng

®−îc lèi sèng hµi hßa gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn th× viÖc ph¸t huy vai trß cña

c¸c tæ chøc, c¸c lùc l−îng trong gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i cã ý nghÜa ®Æc biÖt

quan träng.

Chóng ta biÕt r»ng, mçi ng−êi tõ thña Êu th¬ cho ®Õn trän cuéc ®êi cña

m×nh bao giê còng g¾n víi nh÷ng tæ chøc nhÊt ®Þnh; tõ tr−êng líp mÇm non,

tr−êng tiÓu häc, trung häc c¬ së, trung häc phæ th«ng, cao ®¼ng, d¹y nghÒ, ®¹i

häc, tõ tæ chøc ®oµn thanh niªn, tæ chøc §¶ng, tæ chøc c«ng ®oµn, phô n÷, héi

cùu chiÕn binh, héi ng−êi cao tuæi…Mçi ng−êi chØ cã thÓ tr−ëng thµnh trong

quan hÖ g¾n bã, t¸c ®éng qua l¹i víi nh÷ng tæ chøc mµ m×nh sèng vµ ho¹t

®éng. Tæ chøc m¹nh t¹o ra tiÒn ®Ò c¬ së cho mçi ng−êi, ph¸t triÓn phÈm chÊt

vµ n¨ng lùc, ng−îc l¹i sù ph¸t triÓn cña mçi ng−êi l¹i t¹o ra tiÒn ®Ò cho sù

ph¸t triÓn cña tæ chøc mµ ng−êi ®ã sèng vµ ho¹t ®éng.

H×nh thµnh nªn mét lèi sèng tèt ®Ñp vèn ®· rÊt khã kh¨n, phøc t¹p,

trong ®iÒu kiÖn ë n−íc ta hiÖn nay th× l¹i cµng khã kh¨n phøc t¹p h¬n. Kh«ng

ph¸t huy tèt vai trß cña c¸c tæ chøc, c¸c lùc l−îng trong c«ng t¸c nµy th× khã

cã thÓ nãi ®Õn ho¹t ®éng ®ã cã hiÖu qu¶ tèt ®Ñp. §Ó thùc hiÖn tèt biÖn ph¸p

nµy cÇn chó träng mét sè vÊn ®Ò nh− sau:

442

- Tr−íc hÕt c¸n bé l·nh ®¹o c¸c tæ chøc, c¸c lùc l−îng cÇn nhËn thøc vai

trß, vÞ trÝ, tÇm quan träng cña vÊn ®Ò gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i. Cã nh− vËy hä

míi ®Ò cao ®−îc ý thøc tr¸ch nhiÖm, x©y dùng quyÕt t©m, s©u s¸t n¾m b¾t t×nh

h×nh, ®Ò xuÊt chñ tr−¬ng gi¶i ph¸p vµ cã kÕ ho¹ch cô thÓ trong gi¸o dôc ®¹o ®øc

sinh th¸i còng nh− quan t©m ®Õn viÖc tu d−ìng rÌn luyÖn cña mäi ng−êi trong

tæ chøc. VÊn ®Ò ®Æc biÖt quan träng lµ vai trß cña c¸n bé chñ chèt, vai trß cña

ng−êi ®øng ®Çu tæ chøc trong thùc hiÖn biÖn ph¸p nµy. Thùc tÕ ®· chøng tá ë

®©u c¸n bé chñ chèt cã ý thøc tr¸ch nhiÖm cao trong b¶o vÖ m«i tr−êng sinh

th¸i, quan t©m ®Õn gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i th× ë ®ã viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc

sinh th¸i ®−îc coi träng vµ tiÕn hµnh cã hiÖu qu¶, ý thøc b¶o vÖ m«i tr−êng cña

mçi con ng−êi trong tæ chøc ®−îc n©ng lªn. Ng−îc l¹i n¬i nµo c¸n bé chñ chèt

thiÕu g−¬ng mÉu, ý thøc b¶o vÖ m«i tr−êng kÐm th× ë ®Êy ®¹o ®øc sinh th¸i

kÐm, thËm chÝ ph¸ ho¹i tµi nguyªn thiªn nhiªn lµm « nhiÔm m«i tr−êng sèng.

- Thø hai, trªn c¬ së nhËn thøc s©u s¾c vµ quyÕt t©m cao, c¸c tæ chøc

ph¶i cã chñ tr−¬ng biÖn ph¸p phï hîp víi ®Æc ®iÓm ho¹t ®éng cña tæ chøc

m×nh trong gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i.

- Víi tæ chøc §¶ng c¸c cÊp trong c«ng t¸c l·nh ®¹o cña m×nh cÇn cã néi

dung x©y dùng ®¹o ®øc sinh th¸i cho mäi c¸n bé, ®¶ng viªn. Trong ®¸nh gi¸

t×nh h×nh c¸n bé ®¶ng viªn cÇn ph¶i ®¸nh gi¸, nhËn xÐt mÆt tu d−ìng rÌn luyÖn

cña c¸n bé, ®¶ng viªn vÒ ®¹o ®øc sinh th¸i. §èi víi c¸n bé, ®¶ng viªn cã ý

thøc, hµnh vi b¶o vÖ m«i tr−êng kÐm ph¶i ®−îc tiÕn hµnh kiÓm ®iÓm vµ xö lý

kû luËt theo møc ®é vi ph¹m.

- Víi tæ chøc ®oµn thanh niªn cÇn ch¨m lo gi¸o dôc ý thøc b¶o vÖ m«i

tr−êng sinh th¸i cho mçi ®oµn viªn thanh niªn. Ph¸t ®éng c¸c phong trµo thanh

niªn xung kÝch trong b¶o vÖ m«i tr−êng sinh th¸i, coi träng h×nh thøc biÓu

d−¬ng khen th−ëng cho ®oµn viªn thanh niªn cã ý thøc tr¸ch nhiÖm cao trong

b¶o vÖ m«i tr−êng sinh th¸i, b¶o vÖ tµi nguyªn thiªn nhiªn, ®Êu tranh chèng l¹i

nh÷ng hµnh vi tµn ph¸ m«i tr−êng sinh th¸i. Tæ chøc c¸c cuéc thi t×m hiÓu vÒ

m«i tr−êng sinh th¸i vµ t×m hiÓu vÒ ®¹o ®øc sinh th¸i, nh»m gãp phÇn tÝch cùc

n©ng cao ý thøc b¶o vÖ m«i tr−êng sèng cho mçi ®oµn viªn thanh niªn.

443

- Víi tæ chøc phô n÷: §©y lµ tæ chøc quÇn chóng kh¸ hïng hËu, cã vai

trß quan träng trong vËn ®éng quÇn chóng nh©n d©n thùc hiÖn c¸c chñ tr−¬ng

chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n−íc. Gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i x©y dùng lèi

sèng hµi hßa gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn muèn cã kÕt qu¶ nhÊt thiÕt ph¶i ph¸t

huy vai trß cña tæ chøc nµy. §ã lµ ch¨m lo c«ng t¸c th«ng tin tuyªn truyÒn cho

mçi héi viªn vÒ vai trß, vÞ trÝ, tÇm quan träng cña b¶o vÖ m«i tr−êng sèng, ®Ó

chÝnh mçi héi viªn tÝch cùc tuyªn truyÒn vËn ®éng quÇn chóng nh©n d©n ch¨m

lo b¶o vÖ m«i tr−êng sèng, kh¾c phôc t×nh tr¹ng lµm « nhiÔm m«i tr−êng tõ

nh÷ng hµnh vi nhá nhÊt: Th¶i r¸c bõa b·i, phun thuèc trõ s©u kh«ng ®óng quy

c¸ch, liÒu l−îng, kh«ng phun theo c¸c lo¹i thuèc quy ®Þnh …®Õn nh÷ng hµnh

vi nh− chÆt ph¸ rõng, khai th¸c bu«n b¸n kho¸ng s¶n cña ®Êt n−íc …§ång thêi

cÇn coi träng h×nh thøc biÓu d−¬ng, khen th−ëng nh÷ng héi viªn cã ý thøc

tr¸ch nhiÖm cao trong b¶o vÖ m«i tr−êng sèng, b¶o vÖ tµi nguyªn thiªn nhiªn.

- C¸c tr−êng häc, tïy theo cÊp häc, bËc häc cÇn quan t©m gi¸o dôc cho

c¸c em häc sinh hiÓu biÕt vÒ giíi tù nhiªn, vai trß cña tù nhiªn ®èi víi sù tån

t¹i vµ ph¸t triÓn cña x· héi, gi¸o dôc cho c¸c em t×nh yªu thiªn nhiªn vµ n©ng

cao ý thøc tr¸ch nhiÖm cña c¸c em häc sinh trong b¶o vÖ m«i tr−êng sèng, b¶o

vÖ tµi nguyªn thiªn nhiªn. Víi ®é tuæi trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh nh©n c¸ch,

®©y lµ biÖn ph¸p cã vai trß quan träng ®Æc biÖt. Tuy c¸c thÇy, c« gi¸o m«n ®Þa

lý cã träng tr¸ch h¬n, nh−ng kh«ng ph¶i lµ c¸c thÇy c« gi¸o c¸c m«n häc kh¸c

kh«ng cã vai trß g× trong vÊn ®Ò nµy. Tr¸i l¹i Ban gi¸m hiÖu nhµ tr−êng còng

nh− c¸c thÇy c« gi¸o cña tÊt c¶ c¸c m«n häc ®Òu cã vai trß to lín trong gi¸o

dôc ®¹o ®øc sinh th¸i cho c¸c em häc sinh.

KÕt luËn

Lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®· h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn

rÊt m¹nh mÏ trong nöa ®Çu cña thÕ kû XX. Hµng tû ng−êi trªn hµnh tinh nµy

®· x©y dùng trong thùc tÕ nh÷ng nguyªn t¾c vµ néi dung c¬ b¶n cña lèi sèng

d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa. Hµng tû ng−êi kh¸c ®· h−íng vÒ nh÷ng

nguyªn t¾c vµ néi dung x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i trong c¸c n−íc x·

héi chñ nghÜa. Lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®· s¶n sinh ra

444

nh÷ng nh©n c¸ch rÊt cao ®Ñp trong lao ®éng vµ trong chiÕn ®Êu. Hµng triÖu

ng−êi lao ®éng −u tó ra ®êi tõ lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®·

®−îc c¶ loµi ng−êi t«n vinh. Nh÷ng ng−êi céng s¶n, nh÷ng anh hïng trong

cuéc ®Êu tranh chèng ¸p bøc, bãc lét, chèng x©m l−îc, b¶o vÖ ®éc lËp tù do vµ

chñ nghÜa x· héi ®· lµ s¶n phÈm tuyÖt vêi cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x·

héi chñ nghÜa.

Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa víi nh÷ng néi dung vµ

nguyªn t¾c sèng cña nã ®· tõng thuyÕt phôc vµ l«i kÐo nhiÒu d©n téc trªn hµnh

tinh nµy h−íng vÒ nã.

Tuy nhiªn, trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña lèi sèng d©n

téc– hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa ®· béc lé kh¸ nhiÒu nh−îc ®iÓm lµm cho nhiÒu

néi dung vµ nguyªn t¾c sèng tèt ®Ñp cña nã kh«ng nh÷ng kh«ng thÓ thùc hiÖn

®−îc trong thùc tÕ, mµ cßn trë thµnh nh÷ng lùc c¶n, k×m h·m sù ph¸t triÓn

thùc tÕ cña lèi sèng ®ã.

N¨ng suÊt lao ®éng ph¸t triÓn chËm, lùc l−îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn kh«ng

cao, chñ nghÜa b×nh qu©n ¨n s©u vµo mäi quan hÖ x· héi, tr×nh ®é qu¶n lý x·

héi thÊp, sù ®éc quyÒn ch©n lý gia t¨ng, chÕ ®é d©n chñ x· héi chñ nghÜa bÞ vi

ph¹m, n¹n tham «, h¸ch dÞch, cöa quyÒn hoµnh hµnh, tÝnh kiªu ng¹o céng s¶n

xuÊt hiÖn ë nhiÒu lÜnh vùc cña cuéc sèng, ®¹o ®øc xuèng cÊp... tÊt c¶ nh÷ng

tiªu cùc ®ã ph¸ háng tõ gèc rÔ lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa,

lµm cho lèi sèng nµy bÞ tan r· ë nhiÒu d©n téc vµ còng ®Æt ra vÊn ®Ò ®æi míi

lèi sèng Êy cho phï hîp h¬n víi sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt vµ chÝnh trÞ míi.

HiÖn nay, néi dung vµ nh÷ng nguyªn t¾c cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i

x· héi chñ nghÜa vÉn mang ý nghÜa lÞch sö vÜ ®¹i, nã lµm thay ®æi tËn gèc

nh÷ng ho¹t ®éng sèng c¬ b¶n cña loµi ng−êi. Néi dung vµ nh÷ng nguyªn t¾c

Êy hiÖn nay ®ang thiÕu ®iÒu kiÖn thùc tiÔn vËn hµnh. Tuy nhiªn, nã vÉn lµ

nh÷ng chuÈn mùc khung, chuÈn mùc tèt ®Ñp, chuÈn mùc lý t−ëng ®Ó c¸c ho¹t

®éng sèng v−¬n lªn vµ ph¸t triÓn nã rùc rì h¬n.

§Ó tiÕp tôc cñng cè vµ hoµn thiÖn lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i x· héi chñ

nghÜa ë ViÖt Nam hiÖn nay, chóng t«i cã mét sè kiÕn nghÞ sau ®©y:

445

Mét lµ, §¶ng vµ Nhµ n−íc cÇn tiÕp tôc hoµn thiÖn hÖ thèng chÝnh s¸ch

®Ó n©ng cao ®êi sèng vËt chÊt cho nh©n d©n, ®Æc biÖt ®Ó thùc hiÖn xo¸ ®ãi

gi¶m nghÌo, c¶i thiÖn vµ n©ng cao dÞch vô h¹ tÇng thiÕt yÕu, an sinh x· héi

cho ng−êi nghÌo.

Hai lµ, §¶ng, Nhµ n−íc vµ Bé V¨n ho¸ - ThÓ thao vµ Du lÞch, c¸c cÊp,

c¸c ngµnh cÇn cã biÖn ph¸p ®Ó th−êng xuyªn n©ng cao hiÖu qu¶ l·nh ®¹o cña

§¶ng trªn lÜnh vùc v¨n ho¸ trªn c¬ së ®æi míi nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ vai trß

®Æc biÖt quan träng cña v¨n ho¸ trong viÖc båi d−ìng vµ ph¸t huy nh©n tè con

ng−êi; ®æi míi ph−¬ng thøc l·nh ®¹o cña §¶ng theo h−íng võa ®¶m b¶o cho

v¨n ho¸, v¨n häc, nghÖ thuËt, b¸o chÝ ph¸t triÓn ®óng ®Þnh h−íng x· héi chñ

nghÜa, võa ®¶m b¶o quyÒn tù do d©n chñ c¸ nh©n trong s¸ng t¹o v¨n ho¸ trªn

c¬ së ph¸t huy tÝnh tù gi¸c cao cña ®éi ngò v¨n nghÖ sÜ.

Ba lµ, cÇn më cuéc vËn ®éng gi¸o dôc chñ nghÜa yªu n−íc g¾n liÒn víi

thi ®ua yªu n−íc vµ gi¸o dôc vÒ chñ nghÜa x· héi vµ phong trµo “Toµn d©n

®oµn kÕt x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸” lµm chuyÓn biÕn nhËn thøc trong toµn

x· héi, tr−íc hÕt trong cÊp uû ®¶ng, ®¶ng viªn, c¸n bé c¸c ®oµn thÓ quÇn

chóng. Huy ®éng mäi lùc l−îng nh©n d©n vµ c¶ hÖ thèng chÝnh trÞ tõ “trªn

xuèng”, tõ trong §¶ng, c¬ quan nhµ n−íc, c¸c ®oµn thÓ chÝnh trÞ- x· héi ®Õn

c¸c tæ chøc x· héi tÝch cùc tham gia vµo c¸c phong trµo: Ng−êi tèt, viÖc tèt;

Uèng n−íc nhí nguån; §Òn ¬n ®¸p nghÜa; Xãa ®ãi gi¶m nghÌo; X©y dùng gia

®×nh v¨n ho¸, lµng x·, ph−êng v¨n ho¸; Toµn d©n doµn kÕt x©y dùng cuéc

sèng míi ë khu d©n c−.

Bèn lµ, t¨ng c−êng nguån lùc vµ ph−¬ng tiÖn cho ho¹t ®éng v¨n ho¸

b»ng c¸ch t¨ng thªm møc ®Çu t− cho v¨n ho¸ tõ nguån ng©n s¸ch nhµ n−íc,

tÝch cùc huy ®éng c¸c nguån lùc ngoµi ng©n s¸ch cho sù ph¸t triÓn v¨n ho¸.

N¨m lµ, thùc hiÖn c¸c gi¶i ph¸p vÒ x©y dùng, t¨ng c−êng n¨ng lùc chñ

thÓ cña nh©n d©n ®èi víi quyÒn lùc nhµ n−íc, chèng tù do v« chÝnh phñ,

chèng côc bé bÌ ph¸i; n©ng cao ý thøc ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc cña ng−êi thi

hµnh c«ng vô, chèng quan liªu, tuú tiÖn, ®éc tµi trong hÖ thèng qu¶n lý x· héi.

446

S¸u lµ, ®Èy m¹nh tuyªn truyÒn, gi¸o dôc dôc ®¹o ®øc, c¸c chuÈn mùc ®¹o

®øc vµ c¬ chÕ ®iÒu chØnh hµnh vi ®¹o ®øc th«ng qua c¸c h×nh thøc chÝnh qui

vµ c¸c h×nh thøc kh«ng chÝnh qui

B¶y lµ, kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a ph¸t huy tÝnh tÝch cùc tù häc, tù tu d−ìng

rÌn luyÖn cña mçi ng−êi vµ ph¸t huy vai trß cña c¸c tæ chøc, c¸c lùc l−îng x·

héi trong gi¸o dôc vµ tù gi¸o dôc.

447

Danh môc tµi liÖu tham kh¶o

1. NguyÔn V¨n Am. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh víi viÖc b¶o vÖ m«i tr−êng sinh

th¸i. T/c Céng s¶n, sè 10 (5 - 1996).

2. Lª Quý An. Ri« - 92. Héi nghÞ th−îng ®Ønh ®Çu tiªn cña thÕ giíi vÒ m«i

tr−êng vµ ph¸t triÓn. T/c Ho¹t ®éng khoa häc, sè 1, 1992.

3. Lª Quý An. Nh÷ng quan ®iÓm chñ yÕu vÒ m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn t¹i héi

nghÞ Ri« - 92. T/c Th«ng tin m«i tr−êng, sè 3, 1992.

4. Lª Quý An. D©n sè, tµi nguyªn m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn. T/c Ho¹t ®éng

khoa häc, sè 3, 1992.

5. NguyÔn Thµnh Bang. Xu thÕ ph¸t triÓn khoa häc vµ c«ng nghÖ trong thÕ kû XXI

– th¸ch thøc vµ thêi c¬ ®èi víi ViÖt Nam. T/c. Céng s¶n, sè 7 (4 – 2000).

6. TrÇn Lª B¶o (chñ biªn). V¨n ho¸ sinh th¸i nh©n v¨n. Nxb. V¨n ho¸ th«ng

tin, Hµ Néi, 2001.

7. Bé Khoa häc c«ng nghÖ vµ m«i tr−êng. B¸o c¸o hiÖn tr¹ng m«i tr−êng hµng

n¨m. N¨m 1998, 1999, 2000.

8. Bé Khoa häc c«ng nghÖ vµ m«i tr−êng. TËp b¸o c¸o vÒ Héi nghÞ m«i tr−êng

toµn quèc lÇn thø I, n¨m 1998. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi,, 1999.

9. Bé Khoa häc c«ng nghÖ vµ m«i tr−êng. §Ò ¸n: Ph¸t triÓn c«ng nghÖ sinh

häc ë ViÖt Nam. Hµ Néi, 3- 1999.

10. ChiÕn l−îc ph¸t triÓn l©u bÒn vµ m«i tr−êng lµnh m¹nh cña khu vùc ch©u

¸ - Th¸i B×nh D−¬ng. T/c. Th«ng tin m«i tr−êng, sè 2, 1992.

11. NguyÔn Träng ChuÈn. Con ng−êi vµ m«i tr−êng sèng. T/c TriÕt häc, sè 3, 1973.

12. NguyÔn Träng ChuÈn. Chñ ®éng ®Ò phßng n¹n « nhiÔm m«i tr−êng trong qu¸

tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ x· héi chñ nghÜa ë n−íc ta. T/c TriÕt häc, sè 2, 1977.

13. NguyÔn Träng ChuÈn. Nh÷ng t− t−ëng cña Ph.¡ngghen vÒ quan hÖ gi÷a

448

con ng−êi vµ tù nhiªn trong “BiÖn chøng cña tù nhiªn” vµ tÝnh thêi sù cña

nh÷ng t− t−ëng Êy. T/c TriÕt häc, sè 4, 1980.

14. NguyÔn Träng ChuÈn… C¸ch m¹ng khoa häc kü thuËt vµ c«ng cuéc x©y

dùng chñ nghÜa x· héi ë ViÖt Nam. Nxb. TiÕn bé, M¸txc¬va, 1986 (B¶n

tiÕng ViÖt).

15. NguyÔn Träng ChuÈn. T¨ng tr−ëng kinh tÕ vµ nh÷ng b¶o ®¶m cÇn cã nh»m

duy tr× m«i tr−êng cho sù ph¸t triÓn l©u bÒn. T/c TriÕt häc, sè 4, 1992.

16. NguyÔn ViÕt Chøc (chñ biªn). V¨n ho¸ øng xö cña ng−êi Hµ Néi. Nxb.

V¨n ho¸ - th«ng tin, Hµ Néi, 2002.

17. C«ng −íc ®a d¹ng sinh häc. Nh÷ng ®iÓm chñ chèt. T/c. Th«ng tin m«i

tr−êng, sè 6, 1994.

18. NguyÔn V¨n Dòng. C¸c thµnh phè ch©u ¸ ®ang ph¶i ®−¬ng ®Çu víi t×nh

tr¹ng khñng ho¶ng m«i tr−êng. T/c. Th«ng tin m«i tr−êng, sè 4, 1994.

19. Bïi V¨n Dòng. B¶o vÖ m«i tr−êng trong thêi kú ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp

ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc. T/c TriÕt häc, sè 3, 1977.

20. Ph¹m Thµnh Dung, Ph©n viÖn Hµ Néi, Häc viÖn ChÝnh trÞ Quèc gia Hå

ChÝ Minh. M«i tr−êng sinh th¸i – vÊn ®Ò cña mäi ng−êi, mäi nhµ vµ cña

toµn cÇu. T/c. Gi¸o dôc lý luËn, sè 3, 1999.

21. Lª Diªn Dùc. VÒ gi¸o dôc m«i tr−êng ë ViÖt Nam. T/c. Ho¹t ®éng khoa

häc, sè 8, 1992.

22. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VI.

Nxb. Sù thËt, Hµ Néi, 1986.

23. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø

VII. Nxb. Sù thËt, Hµ Néi, 1991.

24. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn Héi nghÞ ®¹i biÓu toµn quèc gi÷a

nhiÖm kú kho¸ VII (l−u hµnh néi bé), Hµ Néi, 1994.

25. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø b¶y Ban ChÊp hµnh

449

Trung −¬ng (l−u hµnh néi bé), Hµ Néi, 1994.

26. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø

VIII. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1996.

27. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø hai Ban ChÊp hµnh

Trung −¬ng kho¸ VIII. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1997.

28. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh

Trung −¬ng kho¸ VIII. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1998.

29. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. ChØ thÞ vÒ t¨ng c−êng c«ng t¸c b¶o vÖ m«i

tr−êng trong thêi kú c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc. Nxb. ChÝnh

trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1998.

30. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IX.

Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2001.

31. Vâ Nguyªn Gi¸p. DiÔn v¨n khai m¹c Héi nghÞ m«i tr−êng. T/c. Ho¹t ®éng

khoa häc, sè 2, 1991.

32. TrÇn V¨n Giµu. Gi¸ trÞ truyÒn thèng d©n téc ViÖt Nam. Nxb. Khoa häc x·

héi, Hµ Néi, 1980.

33. Ph¹m Minh H¹c, Phã tr−ëng Ban gi¸o Trung −¬ng. Gi¸o dôc vµ nguån

nh©n lùc. T/c. Ho¹t ®éng khoa häc, sè 1, 2001.

34. D−¬ng Phó HiÖp, Vò V¨n Hµ. Toµn cÇu ho¸ kinh tÕ. Nxb. Khoa häc X·

héi, Hµ Néi, 2001.

35. Ph¹m HiÖp. Nh÷ng th¸ch thøc cÇn v−ît qua ®Ó miÒm nói ph¸t triÓn. T/c.

Céng s¶n, sè 6, 2003.

36. §ç Huy. V¨n minh s«ng Hång vµ c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng cña d©n

téc. Héi th¶o khoa häc vÒ v¨n ho¸ vµ c− d©n ®ång b»ng s«ng Hång, Hµ

Néi, 1989.

37. §ç Huy. V¨n ho¸ ViÖt Nam - sù thèng nhÊt vµ ®a d¹ng. Nxb Khoa häc X·

héi, Hµ Néi, 1996.

450

38. §ç Huy. Nh©n c¸ch v¨n ho¸ trong b¶ng gi¸ trÞ ViÖt Nam. Nxb. Khoa häc

X· héi, Hµ Néi, 1993.

39. §ç Huy. Sù thay ®æi c¸c chuÈn mùc gi¸ trÞ v¨n ho¸ khi nÒn v¨n ho¸ ViÖt

Nam chuyÓn sang kinh tÕ thÞ tr−êng. T/c TriÕt häc, sè 1, 1995.

40. §ç Huy. X©y dùng m«i tr−êng v¨n ho¸ ë n−íc ta tõ gãc nh×n gi¸ trÞ häc.

Nxb. V¨n ho¸ - Th«ng tin, Hµ Néi, 2001.

41. §Æng H÷u, Uû viªn Trung −¬ng §¶ng, Tr−ëng ban Khoa gi¸o Trung −¬ng.

Ph¸t triÓn khoa häc vµ c«ng nghÖ trong sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn

®¹i ho¸ ®Êt n−íc, cñng cè quèc phßng, an ninh. T/c. Quèc phßng toµn

d©n, sè 9, 2000.

42. Vò Khiªu (chñ biªn). V¨n ho¸ ViÖt Nam: X· héi vµ con ng−êi. Nxb. Khoa

häc X· héi, Hµ Néi, 2000.

43. §ç ThÞ Ngäc Lan. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng víi quan hÖ thÝch nghi vµ c¶i t¹o

m«i tr−êng tù nhiªn. T/c. Nghiªn cøu lý luËn, sè 1, 1994.

44. Vi Th¸i Lang. Mét sè ý kiÕn vÒ vÊn ®Ò vµ ph¸t triÓn rõng ë miÒn nói phÝa

B¾c. T/c. Gi¸o dôc lý luËn, sè 8, 2001.

45. V.I. Lªnin. Toµn tËp, tËp 1, Nxb. TiÕn bé, M¸txc¬va 1977.

46. V.I. Lªnin. Toµn tËp, tËp 14, Nxb. TiÕn bé, M¸txc¬va 1979.

47. LuËt b¶o vÖ m«i tr−êng. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1994.

48. LuËt b¶o vÖ m«i tr−êng vµ nghÞ ®Þnh h−íng dÉn thi hµnh. Nxb. ChÝnh trÞ

Quèc gia, Hµ Néi, 2003.

49. C.M¸c vµ Ph.¡ngghen. TuyÓn tËp, tËp 1. Nxb. Sù thËt, Hµ N«i, 1980.

50. C.M¸c vµ Ph.¡ngghen. BiÖn chøng trong tù nhiªn. Toµn tËp, tËp 20, Nxb.

ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ N«i, 1994.

51. C.M¸c vµ Ph.¡ngghen. Chèng §uyrinh. Toµn tËp, tËp 20, Nxb. ChÝnh trÞ

Quèc gia, Hµ N«i, 1994.

451

52. C.M¸c vµ Ph.¡ngghen. M¸c göi ¡ngghen ë Mansext¬ - trong: C.M¸c vµ

Ph.¡ngghen. Toµn tËp, tËp 32, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ N«i, 1997.

53. C.M¸c vµ Ph.¡ngghen. Tuyªn ng«n cña §¶ng Céng s¶n. Toµn tËp, tËp 4,

Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995.

54. C.M¸c vµ Ph.¡ngghen. LuËn c−¬ng vÒ Phoi¬b¾c. Toµn tËp, tËp 3, Nxb.

ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995.

55. Hå ChÝ Minh. Toµn tËp, tËp 5, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2000.

56. Hå ChÝ Minh. Toµn tËp, tËp 4, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2000.

57. Hå ChÝ Minh. Toµn tËp, tËp 8, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2000.

58. Hå ChÝ Minh. Toµn tËp, tËp 9, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2000.

59. Hå ChÝ Minh. Toµn tËp, tËp 10, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2000.

60. N.A.rubakin. Tù häc nh− thÕ nµo. Nxb. Thanh niªn, Hµ Néi, 1982.

61. Vò Ngäc Phan. Tôc ng÷, ca dao, d©n ca ViÖt Nam. Nxb. V¨n häc, Hµ Néi, 2000.

62. TrÇn Thanh Ph−¬ng. T¸c ®éng cña khoa häc c«ng nghÖ tíi sù ph¸t triÓn

cña c¸c n−íc trªn thÕ giíi hiÖn nay (Tµi liÖu nghiªn cøu phôc vô Héi nghÞ

Trung −¬ng 2). Bé Khoa häc c«ng nghÖ vµ m«i tr−êng - Trung t©m th«ng

tin t− liÖu khoa häc vµ c«ng nghÖ quèc gia, Hµ Néi, 8- 1996.

63. Hå Sü Quý (chñ biªn). Mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi vµ tù nhiªn. Nxb.

Khoa häc X· héi, Hµ Néi, 2000.

64. Vâ Quý. B¶o vÖ m«i tr−êng sèng. T/c. Céng s¶n, sè 2, 1989.

65. Vâ Quý. B¶o vÖ m«i tr−êng ®Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng. T/c. Th«ng tin m«i

tr−êng, sè 3, 1993.

66. R¸c ngo¹i nhËp – nçi lo r−íc ho¹ vÒ nhµ. B¸o C«ng an nh©n d©n, ngµy

20/7/2004.

67. NguyÔn Ngäc Sinh. Tõ Stèckh«m – 72 ®Õn Ri« - 92. T/c. Th«ng tin m«i

tr−êng, sè 2, 1992.

452

68. TrÇn Cao S¬n. D©n sè, con ng−êi, m«i tr−êng mèi quan hÖ phøc t¹p vµ

nhiÒu biÕn sè. Nxb. Khoa häc X· héi, Hµ Néi, 1997.

69. Tr−¬ng ChÝ T©n. Tuyªn bè Héi nghÞ m«i tr−êng ch©u ¸. T/c. Ho¹t ®éng

khoa häc

70. TËp thÓ t¸c gi¶: Danh S¬n, NguyÔn ThÞ Anh Thu, NguyÔn M¹nh HuÊn –

ViÖn nghiªn cøu chiÕn l−îc vµ chÝnh s¸ch khoa häc vµ c«ng nghÖ. Quan

hÖ gi÷a ph¸t triÓn khoa häc vµ c«ng nghÖ víi ph¸t triÓn kinh tÕ – x· héi

trong c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ë ViÖt Nam. Nxb. Khoa häc X· héi,

Hµ Néi, 1999.

71. Hµ Huy Thµnh (chñ biªn). Mét sè vÊn ®Ò x· héi vµ nh©n v¨n trong viÖc sö

dông hîp lý tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng ë ViÖt Nam. Nxb. ChÝnh trÞ

Quèc gia, Hµ Néi, 2001.

72. Lª B¸ Th¶o. Gi¸o dôc m«i tr−êng cho nh©n d©n. T/c. Ho¹t ®éng khoa häc,

sè 5, 1987.

73. Chu Kh¾c ThuËt. V¨n ho¸, lèi sèng víi m«i tr−êng. Trung t©m nghiªn cøu

t− vÊn vµ ph¸t triÓn. Nxb. Th«ng tin, 1998.

74. TiÕn tíi kiÖn toµn hÖ thèng c¬ quan nhµ n−íc vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng ë ViÖt

Nam. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2001.

75. Ph¹m ThÞ Ngäc TrÇm. M«i tr−êng sinh th¸i, vÊn ®Ò vµ gi¶i ph¸p. Nxb.

ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1997.

76. Ph¹m ThÞ Ngäc TrÇm. Vai trß cña yÕu tè chÝnh trÞ – x· héi trong viÖc gi¶i

quyÕt vÊn ®Ò m«i tr−êng sèng hiÖn nay. T/c TriÕt häc, sè 2, 1979.

77. Ph¹m ThÞ Ngäc TrÇm. Vai trß cña con ng−êi trong sù tiÕn ho¸ cña sinh

quyÓn. T/c TriÕt häc, sè 1, 1981.

78. Ph¹m ThÞ Ngäc TrÇm. §¹o ®øc sinh th¸i – tõ lý luËn ®Õn thùc tiÔn. T/c

TriÕt häc, sè 4, 1999.

79. Ph¹m ThÞ Ngäc TrÇm. VÊn ®Ò x©y dùng ®¹o ®øc sinh th¸i trong ®iÒu kiÖn

453

kinh tÕ thÞ tr−êng ë ViÖt Nam. T/c TriÕt häc, sè 3, 2002.

80. Ph¹m ThÞ Ngäc TrÇm. Nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ sinh th¸i nh©n v¨n Hå ChÝ

Minh. T/c TriÕt häc, sè 12, 2003.

81. Ph¹m ThÞ Ngäc TrÇm. VÒ c¸ch tiÕp cËn triÕt häc – x· héi ®èi víi hiÖn

tr¹ng m«i tr−êng sinh th¸i nh©n v¨n ë ViÖt Nam: c¸c vÊn ®Ò, nguyªn nh©n

vµ gi¶i ph¸p. T/c TriÕt häc, sè 6, 2004.

82. NguyÔn Ngäc Tr©n. Toµn cÇu ho¸ v× sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña nh©n lo¹i.

B¸o Nh©n d©n, 2000.

83. Trë l¹i vô ph¸ rõng ë l©m tr−êng §¾c N.Tao (tØnh §¾c N«ng). B¸o Lao

®éng ngµy 04/5/2004.

84. ViÖn Nghiªn cøu qu¶n lý kinh tÕ Trung −¬ng. §æi míi qu¶n lý kinh tÕ vµ

m«i tr−êng sinh th¸i. Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1997.

85. ViÖn Th«ng tin khoa häc, Häc viÖn ChÝnh trÞ Quèc gia Hå ChÝ Minh. B−íc

vµo thÕ kû XXI víi nh÷ng vÊn ®Ò toµn cÇu ho¸. Tµi liÖu dÞch, sè 8, 9-1999.

86. ViÖn Th«ng tin khoa häc, Häc viÖn ChÝnh trÞ Quèc gia Hå ChÝ Minh. ThÕ

giíi hËu c«ng nghiÖp - hy väng vµ lo l¾ng. Tµi liÖu dÞch, sè 8, 9/1999.

454