BỨC TRANH SƠN DẦU ĐẮT
NHẤT LỊCH SỬ TRUNG
QUỐC - HÃY BỎ ROI XUỐNG,
HÃY NÂNG GIÁ LÊN
“Thương nữ bất tri vong quốc hận - Cách giang do xướng Hậu đình
hoa” Con hát nào đau niềm mất nước - Bên sông rền rĩ “Hậu đình hoa”
- Đỗ Mục -
Ngày 7 tháng 4 năm 2007, trong phiên đấu giá ở Hồng Kông, bức tranh
vẽ lại một cảnh trong vở hát rong Xin hãy bỏ roi xuống của danh họa
Từ Bi Hồng đã phá kỷ lục về bức tranh sơn dầu đắt nhất của Trung
Quốc. Lần đặt giá cuối cùng của bức tranh là 7128 vạn USD Hồng
Kông (khoảng hơn 9 triệu USD). Bức tranh này đe dọa tới độ chính xác
của các bộ từ điển Mỹ thuật trên thế giới khi viết về danh họa Từ Bi
Hồng. Khi giới thiệu về Từ Bi Hồng, tuyệt đại đa số các bộ từ điển
không nhắc đến tác phẩm này. Cuốn Từ điển giáo dục mỹ thuật giản
minh của Nhà xuất bản giáo dục Hồ Bắc ấn hành năm 1996 mà tôi có
trong mục về Từ Bi Hồng cũng không nhắc tới tác phẩm này.
ở Việt Nam họa sỹ Từ Bi Hồng được nhắc đến với tài danh họa sỹ vẽ
ngựa, nếu nhiều hơn một chút thì biết ông là người vẽ tranh lịch sử nổi
tiếng, hơn một bậc nữa thì hay rằng ông là người vẽ tranh sơn dầu khỏa
thân số 1của Trung Quốc nửa đầu thế kỷ 20. Từ Bi Hồng là một dãy
núi hùng vỹ, ai may mắn thì được biết dăm ba ngọn núi mà thôi. Ông là
một bậc tài danh, được giáo dục nghiêm cẩn, 9 tuổi đã đọc hết “Kinh”,
“Thư”, “Dịch”, “Lễ” và “Tả thị truyện”, cũng ở tuổi này bắt đầu học
họa từ thân phụ. Mười tuổi đã viết câu đối cho người trong hương thôn,
22 tuổi sang Tokyo nghiên cứu Mỹ thuật, 24 tuổi đi du học ở Pari
(Pháp), 26 tuổi sang Berlin (Đức) tiếp tục tầm sư học đạo. Trong cuộc
đời bôn ba sáng tạo của mình, năm 1939 ông tới Singapo vẽ và trưng
bày tác phẩm. Bức tranh Xin hãy bỏ roi xuống được sáng tác trong dịp
này. Một tác phẩm cùng thời gian này được nhiều người biết đến hơn,
đó là tác phẩm “Chân dung của cô Jenny”. Tác phẩm cũng gây một cú
sốc khi đạt giá 1,9 triệu USD trong phiên đấu giá một thời gian trước
đó. Trở lại với bức tranh Xin hãy bỏ roi xuống, như những bức tranh có
giá ngất ngưởng khá, nó cũng có một câu chuyện li kỳ. Như đã nói ở
trên, bức tranh vẽ lại một cảnh diễn trong vở kịch nói. Xin hãy bỏ roi
xuống do tác giả Điền Hán chuyển thể từ một truỵện ngắn của Goethe
là vở kịch thuộc thể loại nghệ thuật đường phố, Tác phẩm dựa trên sự
tương tác của công chúng. Tóm tắt nội dung: sau sự kiện 18 tháng 9
năm 1931, đế quốc Nhật xâm chiếm vùng Đông Bắc Trung Quốc, có
hai cha con nhà nọ phải rời bỏ quê hương hành nghề hát rong qua ngày.
Trong một lần diễn xướng trên đường phố, người con gái khi cất giọng
lên vì đói quá nên đã lả đi. Người cha thấy vậy bèn vung roi lên đánh,
từ trong đám đông một người công nhân phẫn nộ hét lên: “ ông kia hãy
bỏ roi xuống. Sau khi đã cướp được chiếc roi từ tay người cha người
thanh niên đã lớn tiếng trách mắng ông lão. Ông lão và cô gái giãi bày
nỗi thống khổ vì giặc Nhật đã xâm chiếm quê hương, gây nên cảnh ly
tán thì tất thảy mọi người xung quanh vô cùng cảm động, đồng thanh
hô to: “Đả đảo đế quốc Nhật”.Vở kịch đã dấy lên tinh thần chống Nhật
cho nhân dân. Trong suốt thời gian kháng Nhật, vở kịch này đã nhận
được sự hoan nghênh nhiệt liệt của quần chúng. Tháng 10 năm 1939
khi họa sỹ Từ Bi Hồng sang Singapo bắt gặp nữ minh tinh Thượng Hải
nổi tiếng Vương Doanh đang diễn vở kịch này tại quảng trường để kêu
gọi Hoa kiều đóng góp vào sự nghiệp kháng chiến chống ngoại xâm
của đất nước (TQ). Vô cùng cảm kích trước nghĩa cử của nữ nghệ sỹ,
danh họa Từ Bi Hồng trong 10 ngày đã vẽ hoàn thành bức tranh này.
Đây là bức tranh duy nhất của họa sỹ Từ Bi Hồng vẽ về đề tài kháng
chiến. Bức tranh bắt nguồn từ sự cảm động trước phẩm cách cao
thượng và tinh thần ái quốc của nữ sỹ Vương Doanh. Trong bức tranh
khổ lớn Ngu Công dời núi, tuy các nhân vật đều là người thời thượng
cổ, nhưng có một gương mặt phụ nữ đang nở nụ cười rạng rỡ mang
bóng dáng dung nhan của minh tinh Vương Doanh mà Từ Bi Hồng một
lần nữa bày tỏ sự cảm kích. Sau khi hoàn thành tác phẩm này, danh họa
từng nói với Vương Doanh: Cô từng nỗ lực hết mình vì nghệ thuật,
dành tâm huyết cho tổ quốc, phù hợp với tinh thần Ngu Công, cho nên
tôi đã mượn dung mạo của cô để vẽ nhân vật phụ nữ đứng cạnh Ngu
Công”. Bức họa nổi tiếng này đã đúc kết tinh thần ái quốc của hai nghệ
sỹ lớn. Bức tranh sau đó được tặng lại cho người bạn Hoa kiều ở
Singapo - Hoàng Mạnh Quế. Khi họa sỹ Từ Bi Hồng còn sống, bức
tranh này đã được triển lãm nhiều nơi. Kể từ sau năm 1954 (sau khi Từ
Bi Hồng mất) bức tranh gần như rơi vào quên lãng. Năm 1939 khi Từ
Bi Hồng vẽ bức tranh này, ông đã 44 tuổi, tài năng đã ở độ chín, kỹ
thuật sơn dầu đã tới chỗ điêu luyện. Bức tranh đặt nhân vật vào vị trí
cận cảnh, trung tâm của bức tranh. Tác phẩm vẽ cô gái trong tư thế
đang khụy chân xuống, ánh mắt tuyệt vọng nhìn ngước lên trên, theo
cánh tay đang nâng dải khăn hướng ra ngoài. Với bố cục này, Từ Bi
Hồng đặt người xem vào vị trí của người tham dự, trở thành một khán
giả của vở kịch đường phố. Trong chất liệu sơn dầu, họa sỹ từ Bi Hồng
là người trung thành với chủ nghĩa Hiện thực. Nhưng khác với cách
thức kể chuyện trong các kiệt tác như Ngu Công dời núi hay 500 nghĩa
sỹ Điền Hoàng, công chúng không còn là người chứng kiến khách quan
câu chuyện mà đã thực sự tham dự vào khung cảnh diễn xuất. Tác
phẩm làm người xem xúc động bởi cách tổ chức hướng nhìn các ánh
mắt trong tranh. Tất cả ánh mắt của 16 nhân vật tập trung vào cô gái hát
rong, rồi tất cả được chuyển ra ngoài cho khán giả qua ánh mắt và cử
chỉ của cô gái. Họa pháp này chúng ta đã từng thấy qua tác phẩm kinh
điển Tiếng thét trên cầu của Munch vẽ năm 1893. Nếu hôm nay chúng
ta xét tác phẩm này thuần túy về nghệ thuật, chắc cũng nhiều người
thấy tác phẩm này cũng không có gì thực sự xuất chúng. Kỹ thuật sơn
dầu mà Từ Bi Hồng sử dụng đã được châu Âu hoàn thiện từ nhiều thế
kỷ trước, cách khai thác tâm lý nhân vật đã được hội họa cổ điển
phương Tây làm từ lâu. Nhưng nếu nhìn từ góc độ xã hội, tác phẩm thể
hiện được những biến cố lịch sử. Và nếu đặt tác phẩm này trong hệ
thống các tác phẩm vẽ về phụ nữ trong lịch sử Trung Hoa, đây là tác
phẩm không phải để tôn vinh vẻ đẹp hình thể hay tâm hồn của người
phụ nữ một cách chung chung. Xin ông hãy bỏ roi xuống là tác phẩm
lồng ghép cả số phận dân tộc Trung Hoa vào trong hình ảnh một cô ca
kỹ hát rong ! Hôm nay, khi Trung quốc đang tiến dần tới vị trí của một
cuờng quốc kinh tế, dân giàu nước mạnh thì mảnh hồi ức thương đau
dễ làm người ta bùi ngùi. Bức tranh trong thời gian triển lãm ở Bắc
Kinh, Thượng Hải trước khi bán đấu giá đã nhận được tình cảm nồng
nhiệt của nhân dân
Nhìn lại mỹ thuật Việt Nam nửa đầu thế kỷ 20 trong sự so sánh với
Trung Quốc, người viết mạo muội có một nhận xét là: Các họa sỹ
trường Đông Dương ít bộc lộ thái độ xã hội trong các tác phẩm hội họa
hay điêu khắc. Đành rằng Nguyễn Gia Trí và Tô Ngọc Vân, Trần Văn
Cẩn đã có những bức tranh biếm họa xuất sắc, bộc lộ nhãn quan xã hội
rất sắc sảo của người nghệ sỹ. Nhưng hình như tính chất duy mỹ của
trường phái Mỹ thuật Đông Dương đã không cho phép những thái độ
này chuyển hóa thành các tác phẩm hội họa.
Nếu văn học nửa đầu thế kỷ với chủ nghĩa hiện thực phê phán cho
chúng ta thấy hình ảnh của một xã hội Việt Nam đầu thế kỷ có nghiện
hút, đĩ điếm, lừa đảo, ăn cắp, cưỡng hiếp, có những chuyện tục tĩu, có
những thứ tào lao bông phèng nhảm nhí v.v... Tất cả những điều đó đã
biến mất trước giá vẽ của các họa sỹ trường Mỹ thuật Đông Dương.
Năm 1939 là năm nổ ra Đại chiến thế giới lần thứ 2. Hình như tiếng
súng không vọng tới trời Nam, họa sỹ Vũ Cao Đàm vẫn vẽ Cuộc trò
chuyện ngoài vườn giữa những người thanh lịch, họa sỹ Lê Quốc Lộc
say sưa với không khí Hội chùa, Trần Văn Cẩn thì sáng tác hai bức
tranh Gánh lúa và Ngư Dân gửi đi triển lãm ở Tokyo, cụ Nam Sơn có
bức chì mầu Thầy tu và Nguyễn Phan Chánh có bức Trốn tìm.
Tranh Trung Quốc được mua giá đội trời bởi những người Trung Quốc.
Sẽ đến lúc tranh Việt Nam có giá ngất giời bởi người Việt. Nhưng
trước hết tác phẩm phải là nghệ thuật của chính dân tộc đó. Chúng ta
đặt niềm tin vào tương lai bởi đã có những người mở đường như
Nguyễn Sáng.
Trần Hậu Yên Thế
TỪ BI HỒNG -
Hãy bỏ roi xuống -
sơn dầu 144x90
