1
PHẦN MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Ngân hàng thương mại (NHTM) là một kênh dẫn vốn quan trọng trong hệ thống
tài chính. Trong đó, hoạt động cho vay là hoạt động kinh doanh quan trọng, đem lại lợi
nhuận chính cho các NHTM. Đối tượng doanh nghiệp siêu nhỏ (DNSN) thường được
đặt nằm trong tổng thể chung khi nghiên cứu về hoạt động cho vay doanh nghiệp vừa
và nhỏ hoặc đặt trong các nghiên cứu về hoạt động tài chính vi mô của NHTM hướng
tới mục tiêu xóa đói, giảm nghèo nhiều hơn là mục tiêu vì lợi nhuận. Hơn thế nữa các
nghiên cứu liên quan đến vốn từ NHTM và DNSN chủ yếu là các nghiên cứu tiếp cận
theo hướng cầu, tức là nghiên cứu về các vấn đề liên quan đến tiếp cận vốn NHTM
của các DNSN, trong khi đó thiếu những nghiên cứu tiếp cận theo hướng cung, nghiên
cứu từ phía NHTM.
Trên thực tế, tại tất cả các nền kinh tế trên thế giới, DNSN là bộ phận chiếm tỷ
lệ lớn nhất trong cơ cấu doanh nghiệp. DNSN có vai trò tích cực trong việc tạo công
ăn việc làm, tăng nguồn cung hàng hoá, dịch vụ, thúc đẩy tính cạnh tranh trên thị
trường, góp phần xóa đói giảm nghèo. Tuy nhiên bản thân các NHTM hiện nay cũng
mới tập trung mạnh phát triển cho vay cho nhóm khách hàng doanh nghiệp vừa và
nhỏ, và doanh nghiệp lớn. Mặc dù có một số NHTM đã có những sản phẩm dành riêng
cho thị trường nhiều tiềm năng này nhưng khả năng triển khai các sản phẩm đến khách
hàng còn hạn chế. Hơn thế nữa, DNSN có những đặc điểm riêng biệt so với các nhóm
doanh nghiệp khác, vì vậy hoạt động cho vay dành cho đối tượng khách hàng này cũng
phải được nghiên cứu và đưa ra được những điểm riêng phù hợp.
Xuất phát từ khoảng trống lý luận và khoảng trống thực nghiệm về các nhân tố
ảnh hưởng tới hoạt động cho vay DNSN của các NHTM, luận án tập trung vào việc
xác định các nhân tố ảnh hưởng tới hoạt động cho vay DNSN của NHTM và kiểm
định tác động của các nhân tố đó, từ đó đưa ra các khuyến nghị phù hợp. Chính vì thế
đề tài “Các nhân tố ảnh hưởng tới hoạt động cho vay đối với doanh nghiệp siêu nhỏ
của các ngân hàng thương mại Việt Nam” được lựa chọn để nghiên cứu.
2. Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu
Mục tiêu tổng quát của luận án nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến hoạt
động cho vay DNSN của các NHTM Việt Nam.
Với mục tiêu nghiên cứu như đã nêu, luận án phải trả lời các câu hỏi nghiên cứu
như sau:
2
- Những nhân tố nào ảnh hưởng đến hoạt động cho vay DNSN của các NHTM?
- Thực trạng những nhân tố ảnh hưởng đến đến hoạt động cho vay DNSN của các
NHTM Việt Nam như thế nào?
- Dựa trên ảnh hưởng của các nhân tố đến hoạt động cho vay DNSN của các
NHTM, khuyến nghị nào có thể giúp tăng cường hoạt động cho vay DNSN của
các NHTM ở Việt Nam?
3. Phạm vi và đối tượng nghiên cứu
Phạm vi địa lý nghiên cứu là tại Việt Nam. Phạm vi thời gian nghiên cứu là giai
đoạn 2011-2020.
Luận án nghiên cứu về tác động của các nhân tố đến hoạt động cho vay DNSN
của các NHTM. Nghiên cứu tập trung chính vào xem xét, phân tích, đánh giá và lượng
hóa tác động của các nhân tố đến hoạt động cho vay DNSN của các NHTM trong bối
cảnh Việt Nam giai đoạn 2011 – 2020.
4. Phương pháp nghiên cứu
Phương pháp định lượng: nghiên cứu sử dụng mô hình hồi quy tuyến tính đa
biến và dữ liệu bảng cho các NHTM ở Việt Nam giai đoạn 2011 – 2020. Nghiên cứu
sử dụng các phương pháp ước lượng Pooled OLS, Fixed Effects Method, Random
Effects Methods, GMM đối với dữ liệu bảng để kiểm định các nhân tố ảnh hưởng tới
hoạt động cho vay DNSN của các NHTM Việt Nam
5. Các đóng góp mới của luận án
Những đóng góp mới về mặt lý luận bao gồm:
Thứ nhất, luận án nghiên cứu đã tách DNSN thành một nhóm đối tượng cho vay
độc lập, phân biệt với các chủ thể khác dựa trên quy mô và đặc điểm của doanh
nghiệp, đồng thời xem xét hoạt động cho vay DNSN của các NHTM dưới góc độ là
một hoạt động giúp cho các NHTM có thể đạt được mục tiêu lợi nhuận.
Thứ hai, luận án đã lựa chọn và điều chỉnh các chỉ tiêu đánh giá hoạt động cho
vay DNSN của NHTM. Luận án sử dụng đồng thời hai thước đo là tăng trưởng cho
vay DNSN và xu hướng cho vay DNSN.
Thứ ba, luận án đã kế thừa và dựa trên các cơ sở lý thuyết phù hợp để đề xuất
mô hình nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến hoạt động cho vay DNSN.
Thứ tư, luận án sử dụng bộ dữ liệu thứ cấp về hoạt động cho vay DNSN của
NHTM. Đây là bộ dữ liệu đầy đủ, cập nhật về hoạt động cho vay DNSN của NHTM
3
Việt Nam với độ tin cậy cao và khoảng thời gian dài nhất so với các dữ liệu đã được
sử dụng trong các nghiên cứu trước đó tại Việt Nam.
Bên cạnh những đóng góp về mặt lý luận, học thuật, luận án đã có một số đóng
góp về mặt thực tiễn như sau:
Thứ nhất, luận án đã tìm thấy bằng chứng thống kê cho thấy các yếu tố tác
động đến tăng trưởng dư nợ cho vay DNSN của NHTM bao gồm cả các yếu tố bên
trong NHTM và yếu tố vĩ mô.
Thứ hai, luận án đã tìm thấy bằng chứng thống kê cho thấy các yếu tố tác động
đến xu hướng cho vay DNSN của NHTM bao gồm cả các yếu tố bên trong NHTM và
yếu tố thị trường ngành ngân hàng.
Thứ ba, dựa trên kết quả nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng tới hoạt động cho vay
DNSN của NHTM, tác giả đưa ra một số khuyến nghị dành cho các tổ chức liên quan.
6. Kết cấu của luận án
Nội dung luận án gồm có 5 chương:
Chương 1: Tổng quan nghiên cứu về hoạt động cho vay DNSN củ NHTM
Chương 2: Những vấn đề lý luận cơ bản về hoạt động cho vay DNSN của
NHTM và các nhân tố ảnh hưởng
Chương 3: Phương pháp nghiên cứu
Chương 4: Kết quả nghiên cứu
Chương 5: Thảo luận kết quả và khuyến nghị
7. Quy trình nghiên cứu
Tiến trình nghiên cứu của luận án được thể hiện trong khung dưới đây:
4
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ HOẠT ĐỘNG CHO VAY
DOANH NGHIỆP SIÊU NHỎ CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI
1.1. Các nghiên cứu nước ngoài
Hướng nghiên cứu về các vấn đề trong hoạt động cho vay DNSN của các
NHTM: Đối với hướng nghiên cứu này, các nghiên cứu có thể được chia thành 2
nhánh chính: Các nghiên cứu tiếp cận từ phía cung (từ NHTM) hoặc tiếp cận từ phía
cầu (khả năng tiếp cận vốn NHTM của các DNSN). Đối với các nghiên cứu tiếp cận từ
phía cầu thường tập trung vào việc nghiên cứu khả năng tiếp cận vốn NHTM của các
DNSN. Đối với các nghiên cứu tiếp cận từ phía cung, các nghiên cứu này thường làm
rõ những vấn đề trong cho vay DNSN
- Hướng nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng đến hoạt động cho vay doanh
nghiệp siêu nhỏ: Các nghiên cứu theo hướng này tập trung làm rõ những nhân tố ảnh
hưởng tới hoạt động cho vay DNSN của các NHTM. Về cơ bản, các nghiên cứu đi
5
theo nghiên cứu 2 nhóm nhân tố chính là các nhân tố vĩ mô và các nhân tố thuộc về
đặc điểm của NHTM.
Nhìn chung kết quả nghiên cứu trên thế giới cho thấy có 2 nhóm nhân tố có tác
động tới hoạt động cho vay của NHTM: Nhóm nhân tố vĩ mô và nhóm nhân tố thuộc
về NHTM. Nhóm nhân tố vĩ mô bao gồm chu kỳ kinh doanh, chính sách tiền tệ. Trong
khi đó các nhân tố thuộc về bản thân NHTM bao gồm quy mô ngân hàng, sức mạnh
thị trường của NHTM, nợ xấu, tính thanh khoản, khả năng sinh lời của NHTM. Tuy
nhiên kết quả nghiên cứu thực chứng lại cho thấy những tác động trái chiều nhau. Sự
khác biệt này có thể giải thích bằng sự khác nhau của thể chế chính sách, đặc điểm văn
hoá xã hội, đặc điểm nền kinh tế ở các mẫu nghiên cứu khác nhau. Hơn thế nữa, một
lần nữa phải nhấn mạnh rằng những nghiên cứu này hoặc nghiên cứu về hoạt động cho
vay của NHTM nói chung, hoặc tập trung vào hoạt động cho vay doanh nghiệp vừa và
nhỏ (DNVVN) của NHTM nói riêng. Tức là những nghiên cứu này mới chỉ xem xét
DNSN là một bộ phận trong tổng thể nghiên cứu chứ chưa có nghiên cứu nào xem xét
cụ thể mối quan hệ giữa các yếu tố kể trên đối với hoạt động cho vay DNSN của
NHTM.
1.2. Các nghiên cứu trong nước
Về các nghiên cứu trong nước liên quan đến hoạt động cho vay của NHTM:
Thông qua việc tổng quan các nghiên cứu trong nước có thể thấy rằng, các
nghiên cứu liên quan đến hoạt động cho vay của NHTM cũng như nghiên cứu về việc
tiếp cận vốn của doanh nghiệp khá phong phú, đầy đủ theo các hướng nghiên cứu
tương tự như các hướng nghiên cứu đã được thực hiện trên thế giới. Có thể thấy rằng
so với các nghiên cứu trên thế giới, các nghiên cứu trong nước (hoặc các nghiên cứu
quốc tế lấy bối cảnh nghiên cứu là nền kinh tế Việt Nam) có sự tương đồng về một vài
nhân tố ảnh hưởng tới khả năng tiếp cận vốn của doanh nghiệp, hay nhân tố ảnh hưởng
tới hoạt động cho vay của ngân hàng. Tuy nhiên các nghiên cứu trong nước chỉ ra
được một số nhân tố mang đặc trưng của Việt Nam.. Tuy nhiên cũng giống như các
nghiên cứu đã được thực hiện trên thế giới, các nghiên cứu trong nước chưa đi sâu vào
hoạt động cho vay DNSN của các NHTM. Các nghiên cứu chủ yếu vẫn đặt DNSN là
một đối tượng nghiên cứu nằm trong chủ thể nghiên cứu chung là các DNVVN.
Về các nghiên cứu trong nước theo hướng đề xuất giải pháp triển khai/ phát
triển hoạt động cho vay DNSN của NHTM: Một số nghiên cứu đã bước đầu nghiên
cứu các cơ sở lý thuyết về hoạt động cho vay DNSN và đi vào nghiên cứu hiện trạng
hoạt động cho vay DNSN của NHTM. Ngoài ra một số nghiên cứu đã tập trung vào
việc đề xuất các giải pháp thúc đẩy hoạt động cho vay đối với các DNVVN nói chung.
6
1.3. Các phương pháp nghiên cứu chính sử dụng trong các nghiên cứu trong và
ngoài nước
Phương pháp nghiên cứu chủ yếu được áp dụng cho các nghiên cứu liên quan
đến đề tài là phương pháp nghiên cứu định lượng. Hướng nghiên cứu chủ yếu được sử
dụng trong các công trình nghiên cứu là khám phá nhân tố (sử dụng các dữ liệu sơ cấp
thu thập được dưới dạng bảng câu hỏi/ phiếu điều tra khảo sát) hoặc kiểm định tác
động của các nhân tố thông qua mô hình hồi quy (sử dụng dữ liệu thứ cấp).
Về phương pháp thu thập và xử lý dữ liệu, phần lớn các nghiên cứu về doanh
nghiệp nhỏ và vừa ở Việt Nam sử dụng dữ liệu từ các cuộc điều tra khảo sát về doanh
nghiệp có quy mô lớn được thực hiện bởi các tổ chức uy tín
Ngoài ra các nghiên cứu khác về hoạt động cho vay doanh nghiệp nhỏ và vừa
đều lấy dữ liệu sơ cấp từ các khảo sát do tự tác giả hoặc nhóm nghiên cứu thực hiện.
Một số nghiên cứu có sử dụng các dữ liệu thứ cấp từ NHTM. Tuy nhiên phạm
vi nghiên cứu của các nghiên cứu này tương đối hẹp, chỉ diễn ra tại chi nhánh của một
NHTM với giai đoạn nghiên cứu tương đối ngắn
1.4. Khoảng trống nghiên cứu
Thứ nhất, nghiên cứu về hoạt động cho vay DNSN của NHTM đã được thực
hiện trước đây nhưng chủ yếu là các nghiên cứu mang tính khám phá đặt vấn đề. Với
các nghiên cứu mang tính đánh giá, kiểm định tác động của nhân tố, DNSN thường
được đặt trong tổng thể nghiên cứu là các DN vừa và nhỏ, chứ chưa được xem xét như
là một đối tượng nghiên cứu riêng biệt.
Thứ hai, các nghiên cứu về DN nhỏ và vừa cho thấy có sự tranh cãi rất lớn giữa
các công trình nghiên cứu trước đây, đặc biệt là về các nhân tố thuộc về đặc điểm của
NHTM như quy mô của NHTM, thanh khoản của NHTM. Sự khác nhau này có thể do
quy mô mẫu nghiên cứu, nguồn dữ liệu, thang đo được sử dụng và mô hình nghiên cứu
được áp dụng.
Thứ ba, các nghiên cứu trước đây khi nghiên cứu về hoạt động cho vay của
NHTM thường tập trung xem xét vào tốc độ tăng trưởng tín dụng mà chưa xem xét
được xu hướng của hoạt động cho vay. Việc xem xét tổng thể cả 2 yếu tố này là cần
thiết để có thể đánh giá tổng quát về hoạt động cho vay của NHTM. Hơn thế nữa thang
đo sử dụng để đo lường xu hướng cho vay của NHTM vẫn là vấn đề gây tranh cãi giữa
các nghiên cứu.
7
Thứ tư, với các nghiên cứu lấy bối cảnh nghiên cứu ở Việt Nam, các nghiên cứu
chủ yếu tập trung vào các doanh nghiệp nhỏ và vừa. Số liệu thu thập được sử dụng
cũng là của các doanh nghiệp vừa và nhỏ. Điều này đã tạo nên khoảng trống về nhân
tố tác động tới hoạt động cho vay DNSN của NHTM.
CHƯƠNG 2: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ HOẠT ĐỘNG CHO
VAY DOANH NGHIỆP SIÊU NHỎ CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VÀ
CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG
2.1. Tổng quan về doanh nghiệp siêu nhỏ
Ở Việt Nam, Chính phủ Việt Nam đã ban hành Nghị định số 39/2018/NĐ-CP
quy định rõ tiêu chí xác định doanh nghiệp nhỏ và vừa. Theo đó, DNSN trong lĩnh vực
nông nghiệp, lâm nghiệp, thủy sản và lĩnh vực công nghiệp, xây dựng có số lao động
tham gia bảo hiểm xã hội bình quân năm không quá 10 người và tổng doanh thu của
năm không quá 3 tỷ đồng hoặc tổng nguồn vốn không quá 3 tỷ đồng. DNSN trong lĩnh
vực thương mại, dịch vụ có số lao động tham gia bảo hiểm xã hội bình quân năm
không quá 10 người và tổng doanh thu của năm không quá 10 tỷ đồng hoặc tổng
nguồn vốn không quá 3 tỷ đồng. Trong nghiên cứu này, các DNSN Việt Nam được
nghiên cứu là các cơ sở kinh doanh đã đăng ký theo quy định pháp luật, được phân
chia là DNSN theo tiêu chí được quy định tại Nghị định số 39/2018/NĐ-CP của Chính
phủ.
2.2. Tổng quan về hoạt động cho vay doanh nghiệp siêu nhỏ của Ngân hàng
thương mại
Dưới góc độ của các NHTM, các DNSN là một đối tượng khách hàng cho vay
với một số đặc điểm sau:
Về mức độ rủi ro: Như đã phân tích ở trên, nhiều nghiên cứu cho rằng DNSN
được cho là đối tượng cho vay có mức độ rủi ro cao nhất trong các loại hình doanh
nghiệp. Mức độ rủi ro cao này xuất phát từ nhiều nguyên nhân.
Về số lượng khách hàng: DNSN là nhóm doanh nghiệp có số lượng lớn nhất
trong nền kinh tế, chiếm tới 80% – 90% tổng số các DN trong nền kinh tế, do đó chỉ
một phần nhỏ trong số các DNSN vay vốn cũng đã tạo ra một số lượng khách hàng
cực lớn cho NHTM. Hơn thế nữa các khoản vay cho DNSN thường chịu mức lãi suất
cao hơn so với lãi suất trung bình trên thị trường do các DNSN khó tìm nguồn vốn
khác thay thế, cũng như không có sức mạnh như các DN vừa hay các DN lớn trong
việc đàm phán lãi suất với NHTM.
8
Bảng 2.1: So sánh hoạt động cho vay DNSN và hoạt động tài chính vi mô
của NHTM
Tiêu chí Hoạt động cho vay DNSN
Hoạt động tài chính vi mô
Đối tượng
khách hàng
Các DN được phân loại là
DNSN theo tiêu chí được
quy định trong Nghị định
số 39/2018/NĐ-CP ban
hành bởi Chính phủ ngày
năm 2018
Thường là khách hàng kinh doanh
cá thể điển hình, những doanh
nghiệp siêu nhỏ, nhỏ và khách hàng
có thu nhập thấp ở cả thành thị và
nông thôn
Mục đích vay
vốn
Thường mua sắm trang
thiết bị, dụng cụ, tài sản cố
định, hoặc các chi phí khác
liên quan đến hoạt động
kinh doanh của doanh
nghiệp
Bắt đầu thành lập doanh nghiệp
hoặc cơ sở kinh doanh cá thể, hoặc
bổ sung thêm vốn cho cơ sở kinh
doanh đã có để sản xuất kinh doanh
nhằm nâng cao đời sống
Giá trị các
khoản vay
Nhỏ Nhỏ
Mục tiêu Tạo ra lợi nhuận cho hoạt
động của NHTM
Đáp ứng các nhu cầu tài chính cho
nhóm người có thu nhập thấp, giúp
họ tiến hành sản xuất, tăng thêm thu
nhập, cải thiện chất lượng cuộc
sống, đồng thời tạo ra đủ lợi nhuận
cho NHTM để có thể trang trải các
chi phí cung cấp dịch vụ tài chính
(Phạm Bích Liên, 2016).
Nguồn: tác giả tự tổng hợp
Một số căn cứ được NHTM sử dụng để cho vay DNSN bao gồm:
-
Cho vay dựa trên báo cáo tài chính
-
Cho vay dựa trên tài sản
-
Cho vay dựa trên chấm điểm tín dụng
-
Cho vay dựa trên quan hệ
9
10
2.3. Lý thuyết về các nhân tố ảnh hưởng tới hoạt động cho vay doanh nghiệp siêu
nhỏ của Ngân hàng thương mại
Các lý thuyết cơ sở liên quan đến hoạt động cho vay của NHTM bao gồm: Lý
thuyết về hạn chế tín dụng (Credit Rationing Theory), Lý thuyết về bất cân xứng thông
tin (Information Asymmetry Theory).
Các nhân tố ảnh hưởng tới hoạt động cho vay của NHTM tới doanh nghiệp siêu
nhỏ cũng được chia thành nhân tố bên ngoài (nhân tố vĩ mô và đặc điểm thị trường) và
nhân tố bên trong (các nhân tố đặc trưng của NHTM). Trên cơ sở phân tích và tổng
hợp các nghiên cứu trước đây, tác giả dự đoán các nhân tố có thể ảnh hưởng tới hoạt
động cho vay của NHTM tới doanh nghiệp siêu nhỏ và đưa ra dự đoán về chiều ảnh
hưởng của các quan hệ này.
Các nhân tố vĩ mô bao gồm:
- Lạm phát: Lạm phát cao sẽ làm tăng khối lượng cho vay danh nghĩa của
NHTM nhưng lại gây bất lợi cho tăng trưởng tín dụng thực tế
- Tăng trưởng kinh tế: Do các DNSN có đặc điểm là nhóm doanh nghiệp chịu
ảnh hưởng rất lớn bởi những sự thay đổi của nền kinh tế, do đó luận án kỳ vọng rằng
hoạt động cho vay DNSN sẽ mở rộng khi nền kinh tế tăng trưởng và ngược lại.
- Lãi suất: dựa trên lý thuyết về hạn chế tín dụng và lý thuyết thông tin bất cân
xứng, tác giả cho rằng có thể mức lãi suất cao mới hấp dẫn các NHTM cho vay đối
tượng doanh nghiệp này.
Các nhân tố đặc trưng của ngân hàng bao gồm:
- Quy mô của NHTM: Quy mô của NHTM cũng có thể có ảnh hưởng tới hoạt
động cho vay doanh nghiệp siêu nhỏ của NHTM tuy nhiên chiều hướng tác động của
nhân tố này còn nhận nhiều tranh cãi trong các nghiên cứu trên thế giới.
- Rủi ro tín dụng: Tỷ lệ nợ xấu cao có ảnh hưởng tiêu cực tới hoạt động cho vay
DN nhỏ do rất nhiều NHTM coi cho vay DN nhỏ là các hoạt động rủi ro. Vì vậy các
NHTM sẽ ngần ngại hơn cho vay DN nhỏ vì đó có thể là một nguồn tạo ra nợ xấu.
- Khả năng sinh lời của NHTM: Theo Peek và Rosengren (1998) khả năng sinh
lời của NHTM sẽ làm tăng tỷ lệ cho vay DN nhỏ của các NHTM. Ngược lại Carter và
McNulty (2005) lại cho rằng các NHTM có khả năng sinh lời cao ít động lực hơn để
tham gia vào các hoạt động rủi ro.