1
PHẦN MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết nghiên cứu đề tài
Toàn cầu hóa nền kinh tế hiện nay đã dẫn đến sự cạnh tranh ngày càng gay gắt
và khốc liệt hơn giữa các doanh nghiệp (DN) ở tất cả các ngành kinh doanh và khiến
cho các DN không ngừng tìm kiếm cách thức tạo ra lợi thế cạnh tranh như giảm chi
phí, nâng cao năng suất, cải tiến chất lượng sản phẩm, đổi mới sản phẩm… với mục
tiêu nâng cao hiệu quả kinh doanh và phát triển bền vững. Để thực hiện được mục
tiêu này trong bối cảnh môi trường kinh doanh thường xuyên biến động, buộc các DN
phải tiến hành phân tích nhiều hơn các hành vi cạnh tranh theo các chiến lược của các
đối thủ khác nhau trên thị trường. Điều này cũng giúp các DN lý giải được sự khác
biệt về hiệu quả kinh doanh khi các DN áp dụng các loại hình chiến lược cạnh tranh
(CLCT) khác nhau, từ đó quyết định được phương thức cạnh tranh hiệu quả nhất. Bàn
về vai trò của CLCT trong thời đại hiện nay, các nhà kinh tế đều ủng hộ quan điểm
các DN áp dụng CLCT có xu hướng mang lại hiệu quả kinh doanh cao hơn so với
những DN không có CLCT. Theo Thompson và Strickland (2010), CLCT bao gồm
tất cả những hành động mà DN đang triển khai nhằm thu hút người mua, chịu được áp
lực cạnh tranh và cải thiện vị thế cạnh tranh trên thị trường. Lester (2009) cho rằng
CLCT cho phép DN xác định được ngành kinh doanh cũng như các thị trường để khai
thác và tìm kiếm lợi nhuận trong tương lai. Còn theo quan điểm của Porter (1985)
CLCT xác định vị trí của DN trong một ngành kinh doanh dù lợi nhuận của nó là cao
hay thấp hơn so với mức trung bình của ngành. Mashruwala & Tripathy (2014) tiếp
tục khẳng định rằng một DN xây dựng được năng lực cạnh tranh đặc biệt và CLCT
khó bắt chước sẽ mang lại nhiều lợi nhuận hơn so với đối thủ của mình. Lựa chọn
CLCT là quyết định cấp kinh doanh, nó quyết định khả năng cạnh tranh và có tác
động trực tiếp đến hiệu quả kinh doanh của DN trong dài hạn, do đó việc xác định các
năng lực cạnh tranh và lựa chọn CLCT tương ứng là vấn đề trọng tâm đối với các DN
trong hoạt động kinh doanh.
Thực phẩm là một trong những ngành công nghiệp quan trọng chiếm tỷ trọng
cao và có đóng góp giá trị đáng kể đối với ngành công nghiệp nói riêng và nền kinh tế
Việt Nam nói chung. Riêng giai đoạn 2010 – 2017, số lượng DN kinh doanh thực
phẩm chiếm xấp xỉ 2% tổng số DN trong cả nước (khoảng 7000 DN), với tổng doanh
thu chiếm tới 7,3% (tương đương 54 tỷ USD), tốc độ tăng trưởng tỷ suất sinh lời đạt
12,5%/ năm và tạo việc làm cho gần 1 triệu lao động (Vietnam Report, 2017). Trải
qua nhiều năm xây dựng và phát triển, các DN kinh doanh thực phẩm của Việt Nam
đã từng bước đáp ứng nhiều sản phẩm thiết yếu, phục vụ nhu cầu trong nước từng
bước hướng tới mục tiêu đa dạng hóa sản phẩm đa dạng, tăng sức cạnh tranh, nâng
cao hiệu quả kinh doanh và trở thành một ngành kinh tế mạnh góp phần thúc đẩy phát
triển kinh tế quốc gia. Tuy nhiên, dưới sức ép của hội nhập kinh tế, sự thay đổi của
môi trường kinh doanh và sự ảnh hưởng mạnh mẽ của cuộc cách mạng công nghiệp
lần thứ tư, các DN kinh doanh thực phẩm Việt cần lựa chọn và triển khai CLCT phù
hợp trong đó xem xét một cách kỹ lưỡng về sự tác động của CLCT này hiệu quả kinh
doanh cũng như DN cần tập trung xây dựng các năng lực cạnh tranh tương ứng với
từng loại hình chiến lược cạnh tranh đặt trong bối cảnh sự ảnh hưởng của các yếu tố
môi trường kinh doanh.
2
Qua tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan trước đây đã chỉ ra
rằng đến nay đã tồn tại một số công trình nghiên cứu trên thế giới về CLCT, nhưng
chủ yếu là các nghiên cứu về tác động của CLCT đến hiệu quả kinh doanh của các
DN nói chung. Mặt khác, một số nghiên cứu trong nước mới chỉ tập trung chủ yếu
vào một khía cạnh nhất định của quản trị CLCT như hoàn thiện quy trình hoạch
định, triển khai CLCT. Chưa có nhiều công trình nghiên cứu nào xem xét một cách
đầy đủ, toàn diện và cập nhật về các năng lực cạnh tranh cấu thành các CLCT, tác
động của CLCT đến hiệu quả kinh doanh và các yếu tố ảnh hưởng đến CLCT của
DN, đặc biệt là các DN kinh doanh thực phẩm Việt Nam. Ngoài ra, sự thiếu vắng
của các nghiên cứu chuyên sâu về CLCT của các DN trong ngành thực phẩm Việt
Nam cũng thể hiện khoảng trống nghiên cứu về vấn đề này. Việc nghiên cứu CLCT
của các DN kinh doanh thực phẩm sẽ xem xét các vấn đề liên quan đến quản trị
CLCT và hiệu quả kinh doanh cũng như tác động của CLCT đến hiệu quả kinh
doanh bởi các mục tiêu hiệu quả kinh doanh của DN phải dựa trên nền tảng xây
dựng các năng lực cạnh tranh bền vững. Mỗi loại hình CLCT mà các DN kinh
doanh thực phẩm Việt Nam áp dụng đều có khả năng mang lại những kết quả kinh
doanh hoàn toàn khác biệt nhau, và hiệu quả CLCT cũng là một trong những tiêu chí
quan trọng quyết định sự tồn tại và phát triển của DN kinh doanh thực phẩm Việt
Nam trong tương lai.
Xuất phát từ những lập luận trên mà nghiên cứu sinh quyết định lựa chọn
nghiên cứu đề tài luận án tiến sĩ “Chiến lược cạnh tranh của các doanh nghiệp
kinh doanh thực phẩm Việt Nam”
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
Mục đích nghiên cứu của luận án là đề xuất các giải pháp hoàn thiện CLCT
dựa trên cac năng lực cạnh tranh nhằm nâng cao hiệu quả kinh doanh của các DN
kinh doanh thực phẩm Việt Nam. Các nhiệm vụ nghiên cứu bao gồm: (1) tổng hợp,
phân tích và hệ thống hóa cơ sở lý luận về CLCT và tác động của CLCT đến hiệu
quả kinh doanh của DN; (2) Đánh giá thực trạng CLCT và phân tích tác động của
các loại hình CLCT đến hiệu quả kinh doanh của các DN kinh doanh thực phẩm
Việt Nam; (3) Đề xuất quan điểm và một số giải pháp hoàn thiện CLCT nhằm
nâng cao năng lực cạnh tranh và nâng cao hiệu quả kinh doanh của các DN kinh
doanh thực phẩm Việt Nam trong giai đoạn đến 2025 và tầm nhìn 2030.
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu: là các năng lực cạnh tranh cấu thành CLCT, tác
động của CLCT đến hiệu quả kinh doanh và các yếu tố ảnh hưởng đến CLCT của
các DN kinh doanh thực phẩm Việt Nam.
Về nội dung nghiên cứu: (1) Luận án sử dụng quan điểm tiếp cận về loại
hình CLCT của M.Porter (1985) bao gồm CLCT chi phí thấp; CLCT khác biệt hóa
và CLCT tập trung;(2) Luận án tiếp cận nghiên cứu nội dung CLCT của các DN
kinh doanh thực phẩm Việt Nam theo các năng lực cạnh tranh cấu thành CLCT;
(3) Luận án tiếp cận nghiên cứu hiệu quả kinh doanh của các DN kinh doanh thực
phẩm Việt Nam dựa trên các chỉ tiêu đo lường hiệu quả tài chính như: ROA, ROE,
tốc độ tăng trưởng doanh thu và lợi nhuận.
Về khách thể nghiên cứu: Khách thể nghiên cứu của đề tài là các DN kinh
doanh thực phẩm Việt Nam, đây là các DN thực hiện liên tục một, một số hoặc tất
3
cả các công đoạn của quá trình, đầu tư, từ sản xuất đến tiêu thụ sản phẩm trên thị
trường nhằm mục đích sinh lợi.
Về không gian thị trường: Luận án lựa chọn không gian nghiên cứu là toàn
bộ thị trường Việt Nam và hoạt động kinh doanh thực phẩm của các DN kinh
doanh thực phẩm trên phạm vi thị trường nội địa.
Về thời gian: Luận án nghiên cứu về CLCT của các DN kinh doanh thực
phẩm Việt Nam thông qua dữ liệu được thu thập trong giai đoạn 2012 – 2017 và
các giải pháp đề xuất cho giai đoạn đến năm 2025, tầm nhìn đến năm 2030.
4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn
+ Về lý luận: Trên cơ sở tổng quan và kế thừa từ các công trình nghiên cứu
trong và ngoài nước, luận án nghiên cứu bổ sung một số vấn đề lý luận về CLCT
dựa trên năng lực cạnh tranh, xây dựng mô hình nghiên cứu và thang đo về tác động
của CLCT đến hiệu quả kinh doanh theo các nhóm CLCT chi phí thấp, CLCT khác
biệt hóa và CLCT tập trung.
+ Về thực tiễn: Vận dụng phương pháp nghiên cứu phù hợp bao gồm thống
kê mô tả, phân tích nhân tố khám phá và phân tích hồi quy để đo lường tác động
của từng loại hình CLCT đến hiệu quả kinh doanh của các DN kinh doanh thực
phẩm Việt Nam. Kết quả cho thấy, các thang đo nghiên cứu đều đạt yêu cầu và độ
tin cậy và các loại hình CLCT đều tác động tích cực đến hiệu quả kinh doanh của
các DN kinh doanh thực phẩm Việt Nam, trong đó CLCT khác biệt hóa có tác
động lớn nhất, tiếp đến là CLCT tập trung và CLCT chi phí thấp đều có khả năng
giúp cho các DN cải thiện hiệu quả kinh doanh.
+ Về kết quả nghiên cứu: Thông qua kết quả nghiên cứu, các nhà quản trị tại
các DN kinh doanh thực phẩm Việt Nam có cái nhìn toàn diện hơn về vai trò, tầm quan
trọng của CLCT đối với hoạt động cạnh tranh cũng như hiệu quả kinh doanh của DN.
5. Kết cấu luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, nội dung luận án được kết
cấu thành năm chương nội dung bao gồm: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên
cứu; Chương 2: Một số vấn đề lý luận và kinh nghiệm thực tiễn về chiến lược cạnh
tranh và tác động của chiến lược cạnh tranh đến hiệu quả kinh doanh của doanh
nghiệp; Chương 3: Phương pháp nghiên cứu; Chương 4: Thực trạng chiến lược cạnh
tranh và tác động của chiến lược cạnh tranh đến hiệu quả kinh doanh của các doanh
nghiệp kinh doanh thực phẩm Việt Nam; Chương 5: Định hướng phát triển, quan
điểm và giải pháp hoàn thiện chiến lược cạnh tranh nhằm nâng cao hiệu quả kinh
doanh của các doanh nghiệp kinh doanh thực phẩm Việt Nam.
4
CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
1.1. Các nghiên cứu về chiến lƣợc cạnh tranh và hiệu quả kinh doanh của
doanh nghiệp
CLCT là một trong những chủ đề nghiên cứu quan trọng đối với các DN. Tuy
vậy, hiện nay tồn tại khá nhiều quan điểm và cách tiếp cận về CLCT khác nhau,
trong đó trình bày các quan điểm, định nghĩa và phân loại CLCT. Qua tổng quan
một số công trình nghiên cứu điển hình trên thế giới và Việt Nam như: “Chiến lược
cạnh tranh” của M. Porter (1980); “Chiến lược đại dương xanh” của Chan Kim và
cộng sự (2004); Sanchez (2004) với nghiên cứu “Khái luận về quản trị dựa trên
năng lực: nhận dạng và quản lý năng lực cạnh tranh”; Ngô Kim Thanh (2012), tác
giả Nguyễn Hoàng Việt & Nguyễn Hoàng Long (2015) với giáo trình “Quản trị
chiến lược” và một số tác giả khác như Gibert & Strerbel (1987,1989), Treacy &
Wiersema (1995), Hax&Wilde (2001)… Tuy nhiên hầu như các quan điểm về
CLCT này đều có sự tương đồng về mặt ý tưởng đối với quan điểm của M. Porter
đưa ra trước đây.
1.1.2. Nghiên cứu về hiệu quả kinh doanh của doanh nghiệp
Bàn về hiệu quả kinh doanh của DN, đã có nhiều công trình khoa học trên
thế giới nghiên cứu về hiệu quả kinh doanh của các DN ở các lĩnh vực kinh
doanh khác nhau như sản xuất, dịch vụ, ngân hàng, dệt may... Cụ thể như, Hiap &
cộng sự (2006) với chủ đề “Đo lường hiệu quả kinh doanh của doanh nghiệp
bằng thẻ điểm cân bằng”; Phạm Thị Thanh Hương (2016) với đề tài “Ảnh hưởng
của đa dạng hóa tới hiệu quả kinh doanh của doanh nghiệp Việt Nam”; “Giải
pháp nâng cao hiệu quả kinh doanh tại tổng công ty Bưu điện Việt Nam” của tác
giả Phạm Anh Tuấn (2017) và một số nghiên cứu của các tác giả Kaplan &
Norton (1992); Neely (1995); Waal & Coevert (2007); Consuegra (2008) và
Laihonen (2014)… Các nghiên cứu đã đề xuất hệ thống các tiêu chí đo lường
hiệu quả kinh doanh của DN trong các ngành kinh doanh cụ thể.
1.2. Các nghiên cứu về tác động của chiến lƣợc cạnh tranh đến hiệu quả kinh
doanh của doanh nghiệp
Các nghiên cứu về tác động của CLCT đến hiệu quả kinh doanh của DN chủ
yếu là các nghiên cứu nước ngoài. Trong đó mô hình đánh giá tác động chủ yếu tập
trung xem xét tác động của các CLCT theo quan điểm của M.Porter (1980) với
nghiên cứu “Chiến lược cạnh tranh: kỹ thuật phân tích ngành và đối thủ cạnh
tranh” ; Reitsperger & cộng sự (1993) với nghiên cứu “Chất lượng sản phẩm và
chiến lược cạnh tranh chi phí thấp”; Jennings (2003), “Mối quan hệ giữa chiến
lược cạnh tranh và hiệu quả kinh doanh của các doanh nghiệp dịch vụ”; “Chiến
lược cạnh tranh và hiệu quả kinh doanh của các doanh nghiệp sản xuất tại
Malaixia: Nghiên cứu khám phá” của tác giả Jusoh and Parnell (2008); Richard S.
Allen, Marilyn M. Helms (2013) với nghiên cứu “Mối quan hệ giữa chiến lược
cạnh tranh tổng quát của Porter và hiệu quả kinh doanh của doanh nghiệp”… Các
nghiên cứu này đều đưa ra quan điểm về các CLCT tổng quát của M.Porter đã
được kiểm chứng và chấp nhận rộng rãi trong thực thế các DN và đánh giá được sự
ảnh hưởng, tác động khác nhau của từng loại hình CLCT đến hiệu quả kinh doanh
của các DN.
5
1.3. Các nghiên cứu về hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp thực
phẩm
Các nghiên cứu về DN kinh doanh thực phẩm phần lớn được gắn với từng quốc
gia và các nội dung có liên quan chủ yếu đề xuất gắn liền với bối cảnh, điều kiện và thực
tế của từng địa phương. Cụ thể trong các nghiên cứu: “Công nghiệp chế biến thực phẩm
ở Việt Nam” của tác giả Ngô Đình Giao (1998); Lê Thị Thu Thủy (2007) với công trình
nghiên cứu “Xây dựng chiến lược phát triển quốc tế cho các doanh nghiệp chế biến thực
phẩm”, Düriye Canbaz (2009) với công trình nghiên cứu “Chiến lược cạnh tranh của các
doanh nghiệp kinh doanh thực phẩm truyền thống tại Thụy Điển ”; Tổ chức JICA Nhật
Bản (2012) trong “Báo báo tổng kết về tình hình thu hút đầu tư nước ngoài vào ngành
chế biến thực phẩm Việt Nam giai đoạn 2008 – 2012”… đều đánh giá ngành thực phẩm
Việt Nam là một ngành có tiềm năng phát triển lớn trong tương lai sẽ mang lại cơ hội đầu
tư tốt cho cả DN trong nước và quốc tế. Tuy nhiên chưa tồn tại nghiên cứu nào bàn về
CLCT và tác động của CLCT đến hiệu quả kinh doanh của các DN kinh doanh thực
phẩm Việt Nam.
1.4. Khoảng trống nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu
Khoảng trống nghiên cứu: (1) nghiên cứu CLCT dựa trên năng lực cạnh tranh
của DN nhằm phát triển một số NLCT cốt lõi cho từng loại hình CLCT;(2) xây
dựng mô hình nghiên cứu, thang đo là các năng lực cạnh tranh cấu thành CLCT và tác
động của loại hình CLCT đến hiệu quả kinh doanh của các DN kinh doanh thực
phẩm. (3) xác định các yếu tố ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh của các DN kinh
doanh thực phẩm.
Luận án đặt ra một số câu hỏi nghiên cứu như sau: (1) CLCT của các DN
kinh doanh thực phẩm Việt Nam được cấu thành bởi những năng lực cạnh tranh
nào?; (2) Những yếu tố nào ảnh hưởng đến CLCT của DN kinh doanh thực phẩm
Việt Nam?; (3) Các DN kinh doanh thực phẩm Việt Nam đang triển khai các loại
hình CLCT nào và tác động của CLCT này đến hiệu quả kinh doanh của các DN
kinh doanh thực phẩm Việt Nam ra sao?; (4) Các DN kinh doanh thực phẩm Việt
Nam cần lựa chọn CLCT và tập trung tạo lập năng lực cạnh tranh nào để nâng cao
hiệu quả kinh doanh?