Chương 2: Bảo tồn đa dạng sinh học

Chia sẻ: Phan Ngoc Giau | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:15

Thêm vào BST

Báo xấu

102
lượt xem 30
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trong từ điển đa dạng sinh học và phát triển bền vững thì bảo tốn đa dạng sinh học có nghĩa là việc quản lý mối tác động qua lại giữa con người ..

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Chương 2: Bảo tồn đa dạng sinh học

Ch−¬ng 2: B¶o Tån §a D¹ng Sinh Häc Môc ®Ých: Cung cÊp cho sinh viªn kiÕn thøc, kü n¨ng, th¸i ®é cÇn thiÕt ®Ó cã thÓ tham gia vËn ®éng vμ thùc hiÖn c«ng t¸c b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. Môc tiªu: Sau khi häc xong ch−¬ng nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng + Gi¶i thÝch ®−îc c¸c nguyªn lý cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc + Tr×nh bμy vμ ph©n biÖt ®−îc c¸c ph−¬ng thøc b¶o tån vμ c¬ së luËt ph¸p liªn quan ®Õn b¶o tån §DSH + X¸c ®Þnh vμ cã thÓ vËn dông ®−îc c¸ch tæ chøc qu¶n lý ®a d¹ng sinh häc. Khung ch−¬ng tr×nh tæng quan toμn ch−¬ng Bμi Môc tiªu Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu Thêi gian Bμi 4: C¬ së vμ + Tr×nh bμy ®−îc + B¶o tån §DSH + Tr×nh bμy + OHP 2T nguyªn t¾c cña kh¸i niÖm, c¸c c¬ + C¸c c¬ së cña + §éng n·o + Tμi liÖu ph¸t tay b¶o tån §DSH së vμ nguyªn t¾c b¶o tån §DSH + Th¶o luËn nhãm + A0, bót viÕt b¶ng cña b¶o tån + C¸c nguyªn t¾c + ThÎ mμu, b¶ng §DSH c¬ b¶n cña b¶o ghim/kÑp tån §DSH Bμi 5: C¸c + Ph©n biÖt ®−îc + C¸c ph−¬ng + Tr×nh bμy + OHP, Slides 5T ph−¬ng thøc b¶o c¸c ph−¬ng thøc thøc b¶o tån + Th¶o luËn nhãm + ThÎ mμu, b¶ng tån §DSH vμ c¬ së ph¸p lý chÝnh + Bμi tËp t×nh + Tμi liÖu ph¸t tay trong b¶o tån + LuËt ph¸p liªn huèng §DSH quan ®Õn ho¹t ®éng b¶o tån 5T + Tμi liÖu ph¸t tay + §éng n·o + Tæ chøc qu¶n Bμi 6: Tæ chøc, + X¸c ®Þnh ®−îc + OHP, slides + Tr×nh bμy lý ®a d¹ng sinh qu¶n lý b¶o tån c¸ch tæ chøc + B¶n ®å + Bμi tËp t×nh häc t¹i c¸c KBT ®a d¹ng sinh häc qu¶n lý §DSH t¹i + B¨ng video huèng/bμi giao + C¸c ho¹t ®éng c¸c KBT + ThÎ mμu/b¶ng nhiÖm vô. phèi hîp, hç trî + Gi¶i thÝch ®−îc + ChiÕu Video/h×nh trong b¶o tån sù cÇn thiÕt cña ¶nh §DSH c¸c ho¹t ®éng phèi hîp/hç trî trong b¶o tån Bμi 4: C¬ së vμ nguyªn t¾c cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: Sau khi häc xong phÇn nμy sinh viªn cã kh¶ n¨ng: - Tr×nh bμy ®−îc kh¸i niÖm vμ c¸c nguyªn t¾c b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. - Gi¶i thÝch ®−îc c¬ së cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. 1. B¶o tån ®a d¹ng sinh häc 1.1. Kh¸i niÖm Trong tõ ®iÓn §a d¹ng sinh häc vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng (2001) th× b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ®−îc ®Þnh nghÜa lμ "viÖc qu¶n lý mèi t¸c ®éng qua l¹i gi÷a con ng−êi víi c¸c gen, c¸c loμi vμ c¸c hÖ sinh th¸i nh»m mang l¹i lîi Ých lín nhÊt cho thÕ hÖ hiÖn t¹i ®ång thêi duy tr× tiÒm n¨ng cña chóng ®Ó ®¸p øng nhu cÇu vμ nguyÖn väng cña c¸c thÕ hÖ t−¬ng lai". B¶o tån ®a d¹ng sinh häc cã thÓ hiÓu lμ gi¶i ph¸p tæng hîp víi môc ®Ých b¶o vÖ sù ®a d¹ng cña c¸c loμi sinh vËt nh»m mang l¹i lîi Ých lín nhÊt cho thÕ hÖ hiÖn t¹i ®ång thêi duy tr× tiÒm n¨ng cña chóng ®Ó ®¸p øng nhu cÇu vμ lîi Ých17 cña c¸c thÕ hÖ t−¬ng lai.
Nguyªn lý khoa häc cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc chÝnh lμ sinh häc b¶o tån. Sinh häc b¶o tån lμ mét m«n khoa häc ®a ngμnh ®−îc x©y dùng nh»m h¹n chÕ c¸c mèi ®e do¹ ®èi víi ®a d¹ng sinh häc víi hai môc ®Ých (1) t×m hiÓu nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc do con ng−êi g©y ra ®èi víi ®a d¹ng sinh häc (2) X©y dùng c¸c ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn ®Ó h¹n chÕ sù suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc. 1.2. Sù cÇn thiÕt ph¶i b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Thùc tr¹ng cña ®a d¹ng sinh häc trªn ph¹m vi toμn cÇu lμ ®· vμ ®ang bÞ suy tho¸i nghiªm träng. Suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc sÏ dÉn ®Õn nh÷ng hËu qu¶ to lín vμ kh«ng l−êng tr−íc ®−îc ®èi víi sù tån t¹i vμ ph¸t triÓn cña x· héi loμi ng−êi. §a d¹ng sinh häc cã gi¸ trÞ rÊt lín nh− ®· nªu ë phÇn tr−íc, chÝnh v× thÕ b¶o tån ®a d¹ng lμ viÖc lμm cÇn thiÕt vμ khÈn cÊp hiÖn nay cña nh©n lo¹i. Nh×n chung cã mét sè lý do kh¼ng ®Þnh sù cÇn thiÕt ph¶i b¶o tån ®a d¹ng sinh häc lμ: • Lý do kinh tÕ: lý do nμy tr−íc hÕt ®Ò cËp ®Õn gi¸ trÞ kinh tÕ cña ®a d¹ng sinh häc, ®ã lμ nh÷ng s¶n phÈm ®−îc con ng−êi trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp sö dông. • Lý do sinh th¸i: Lý do nμy ®Ò cËp ®Õn viÖc duy tr× c¸c qu¸ tr×nh sinh th¸i c¬ b¶n cña ®a d¹ng sinh häc. §a d¹ng sinh häc ®· t¹o lËp nªn sù c©n b»ng sinh th¸i nhê nh÷ng mèi liªn hÖ gi÷a c¸c loμi víi nhau. C©n b»ng sinh th¸i lμ c¬ së ®Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng c¸c qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt vμ n¨ng l−îng trong hÖ sinh th¸i. • Lý do ®¹o ®øc: lý do nμy gióp chóng ta t«n träng c¸c loμi sinh vËt trong qu¸ tr×nh cïng tån t¹i. C¸c loμi sinh vËt tån t¹i kh«ng nhÊt thiÕt phô thuéc vμo gi¸ trÞ sö dông cña chóng vμ sù cÇn thiÕt cña con ng−êi. • Lý do thÈm mü: ®a d¹ng sinh häc ®· t¹o ra nh÷ng dÞch vô tù nhiªn phôc vô nhu cÇu vui ch¬i gi¶i trÝ cña con ng−êi ch¼ng h¹n nh− du lÞch sinh th¸i, th¨m quan,...do ®ã nã gãp phÇn c¶i thiÖn ®êi sèng tinh thÇn cña con ng−êi. • Lý do vÒ gi¸ trÞ tiÒm Èn: kh«ng ph¶i c¸c loμi sinh vËt ®Òu cã nh÷ng gi¸ trÞ kinh tÕ, sinh th¸i, ®¹o ®øc, thÈm mü gièng nhau vμ thùc tÕ hiÖn nay chóng ta ch−a x¸c ®Þnh ®−îc hÕt c¸c gi¸ trÞ cña chóng. Mét sè loμi hiÖn ®−îc coi lμ kh«ng cã gi¸ trÞ cã thÓ trë thμnh loμi h÷u Ých hoÆc cã mét gi¸ trÞ lín nμo ®ã trong t−¬ng lai, ®ã chÝnh lμ gi¸ trÞ tiÒm Èn cña ®a d¹ng sinh häc. 2. C¸c c¬ së cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Nh÷ng nç lùc vÒ b¶o tån th−êng h−íng ®Õn viÖc b¶o vÖ c¸c loμi ®ang bÞ suy gi¶m vÒ sè l−îng vμ ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng. Nh−ng ®Ó cã thÓ b¶o tån thμnh c«ng loμi trong nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¾c nghiÖt do con ng−êi t¹o nªn, c¸c nhμ sinh häc vμ c¸c nhμ b¶o tån cÇn ph¶i x¸c ®Þnh ®−îc tÝnh æn ®Þnh cña quÇn thÓ d−íi nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh. §ã lμ liÖu quÇn thÓ cña mét loμi ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng cã thÓ tiÕp tôc tån t¹i hoÆc thËm chÝ ph¸t triÓn trong mét khu b¶o tån ®−îc kh«ng?. §ång thêi c¸c loμi ®ang bÞ suy gi¶m cã cÇn ®Õn sù quan t©m ®Æc biÖt nμo ®Ó tr¸nh khái sù tuyÖt chñng hay kh«ng?. NhiÒu khu b¶o tån ®−îc thμnh lËp ®Ó b¶o vÖ mét sè loμi quÝ hiÕm, biÓu t−îng cho vïng, cho quèc gia hoÆc cã c¸c gi¸ trÞ ®Æc biÖt kh¸c. Tuy nhiªn viÖc khoanh nu«i thμnh c¸c khu b¶o tån ch−a h¼n ®· cã thÓ ng¨n chÆn ®−îc sù tuyÖt chñng kÓ c¶ khi chóng ®−îc ph¸p luËt b¶o vÖ. Nh×n chung c¸c khu b¶o tån chØ ®−îc thμnh lËp sau khi con ng−êi nhËn thÊy ®−îc sù suy gi¶m cña hÇu hÕt c¸c quÇn thÓ vμ loμi ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt diÖt trong hoang d·. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nh− vËy th× hiÖn tr¹ng cña loμi th−êng thay ®æi theo xu thÕ suy gi¶m nhanh chãng vÒ sè l−îng vμ dÇn tiÕn tíi tuyÖt chñng. Cïng lóc ®ã c¸c c¸ thÓ n»m ngoμi ranh giíi khu b¶o tån vÉn tiÕp tôc bÞ ®e do¹ do kh«ng ®−îc b¶o vÖ ®óng møc. Theo nguyªn t¾c chung th× mét kÕ ho¹ch b¶o tån thÝch hîp cho mét loμi ®ßi hái cμng nhiÒu c¸ thÓ ®−îc b¶o tån cμng tèt trong mét diÖn tÝch lín nhÊt cã thÓ ®−îc cña khu vùc cÇn ®−îc b¶o vÖ. Qua kÕt qu¶ nghiªn cøu cña nhiÒu nhμ khoa häc ®èi víi b¶o tån quÇn thÓ cho thÊy cÇn cã c¸c quÇn thÓ ®ñ lín ®Ó b¶o tån hÇu hÕt c¸c loμi. Nh÷ng quÇn thÓ nhá th−êng dÔ cã c¬ bÞ tuyÖt chñng côc bé v× 3 nguyªn nh©n chÝnh lμ: • MÊt tÝnh biÕn dÞ di truyÒn, giao phèi hÑp vμ l¹c dßng gen • Nh÷ng dao ®éng vÒ sè l−îng quÇn thÓ do nh÷ng biÕn ®éng ngÉu nhiªn gi÷a tû lÖ sinh vμ tû18 lÖ chÕt.
• Nh÷ng biÕn ®éng m«i tr−êng do nh÷ng biÕn ®æi vÒ sù b¾t måi, c¹nh tranh, dÞch bÖnh, nguån thøc ¨n còng nh− c¸c rñi ro, thiªn tai x¶y ra bÊt th−êng. 3. C¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Theo khuyÕn nghÞ cña c¸c nhμ nghiªn cøu b¶o tån, khi tiÕn hμnh nghiªn cøu vμ triÓn khai viÖc ph¸t triÓn chiÕn l−îc ®a d¹ng sinh häc, cÇn ph¶i tu©n thñ 10 nguyªn t¾c chØ ®¹o c¬ b¶n sau: 1. Mäi d¹ng cña sù sèng lμ ®éc nhÊt vμ cÇn thiÕt vμ mäi ng−êi ph¶i nhËn thøc ®−îc ®iÒu ®ã. 2. B¶o tån ®a d¹ng sinh häc lμ mét d¹ng ®Çu t− ®em l¹i lîi Ých lín cho ®Þa ph−¬ng, cho ®Êt n−íc vμ toμn cÇu. 3. Chi phÝ vμ lîi Ých cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ph¶i ®−îc chia ®Òu cho mäi ®Êt n−íc vμ mäi ng−êi trong mçi ®Êt n−íc. 4. V× lμ mét phÇn cña c¸c cè g¾ng ph¸t triÓn bÒn v÷ng, b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ®ßi hái nh÷ng biÕn ®æi lín vÒ h×nh mÉu vμ thùc tiÔn cña ph¸t triÓn kinh tÕ toμn cÇu. 5. T¨ng kinh phÝ cho b¶o tån ®a d¹ng sinh häc tù nã kh«ng lμm gi¶m mÊt m¸t ®a d¹ng sinh häc. CÇn ph¶i thùc hiÖn c¶i c¸ch chÝnh s¸ch vμ tæ chøc ®Ó t¹o ra c¸c ®iÒu kiÖn ®Ó nguån kinh phÝ ®−îc sö dông mét c¸ch cã hiÖu qu¶. 6. Mçi ®Þa ph−¬ng, ®Êt n−íc vμ toμn cÇu ®Òu cã c¸c −u tiªn kh¸c nhau vÒ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc vμ chóng cÇn ®−îc xem xÐt khi x©y dùng chiÕn l−îc b¶o tån. Mäi quèc gia vμ mäi céng ®ång ®Òu quan t©m ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc riªng cña m×nh, nh−ng kh«ng nªn chØ tËp trung cho riªng mét sè hÖ sinh th¸i hay c¸c ®Êt n−íc giμu cã vÒ loμi. 7. B¶o tån ®a d¹ng sinh häc chØ cã thÓ ®−îc duy tr× khi nhËn thøc vμ quan t©m cña mäi ng−êi d©n ®−îc ®Ò cao vμ khi c¸c nhμ lμm chÝnh s¸ch nhËn ®−îc th«ng tin ®¸ng tin cËy lμm c¬ së x©y dùng chÝnh s¸ch.(TL) 8. Ho¹t ®éng b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ph¶i ®−îc lªn kÕ ho¹ch vμ ®−îc thùc hiÖn ë ph¹m vi ®· ®−îc c¸c tiªu chuÈn sinh th¸i vμ x· héi x¸c ®Þnh. Ho¹t ®éng cÇn tËp trung vμo n¬i cã ng−êi d©n hiÖn ®ang sinh sèng vμ lμm viÖc vμ trong c¸c vïng rõng cÊm hoang d·. 9. §a d¹ng v¨n ho¸ g¾n liÒn víi ®a d¹ng sinh häc. HiÓu biÕt cña nh©n lo¹i vÒ ®a d¹ng sinh häc còng nh− viÖc qu¶n lý, sö dông ®a d¹ng sinh häc ®Òu n»m trong ®a d¹ng v¨n ho¸. Do ®ã b¶o tån ®a d¹ng sinh häc gãp phÇn t¨ng c−êng c¸c gi¸ trÞ vμ sù thèng nhÊt v¨n ho¸ vμ ng−îc l¹i. 10. T¨ng c−êng sù tham gia cña ng−êi d©n, quan t©m tíi c¸c quyÒn c¬ b¶n cña con ng−êi, t¨ng c−êng gi¸o dôc vμ th«ng tin vμ t¨ng c−êng kh¶ n¨ng tæ chøc lμ nh÷ng nh©n tè c¬ b¶n cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. (Nguån: NguyÔn Hoμng NghÜa, 1994) IUCN, UNEP, WWF (1991) còng ®· ®−a ra 9 nguyªn t¾c sèng bÒn v÷ng liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc: 1. T«n träng vμ quan t©m ®Õn cuéc sèng cña céng ®ång 2. C¶i thiÖn chÊt l−îng cuéc sèng con ng−êi 3. B¶o vÖ sù sèng vμ tÝnh ®a d¹ng cña tr¸i ®Êt 4. H¹n chÕ ®Õn møc thÊp nhÊt viÖc lμm suy gi¶m nguån tμi nguyªn kh«ng t¸i t¹o 5. Gi÷ v÷ng/duy tr× kh¶ n¨ng chÞu ®ùng cña tr¸i ®Êt 6. Thay ®æi th¸i ®é vμ thãi quen cña con ng−êi. 7. Cho phÐp c¸c céng ®ång tù qu¶n lý lÊy m«i tr−êng cña m×nh. 8. Mét quèc gia thèng nhÊt t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc ph¸t triÓn vμ b¶o tån 9. CÇn t¹o ra mét c¬ cÊu liªn minh toμn cÇu trong b¶o tån §DSH Bμi 5: C¸c ph−¬ng thøc b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: Sau khi häc xong bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: + Ph©n biÖt ®−îc c¸c ph−¬ng thøc b¶o tån ®a d¹ng sinh häc + Tr×nh bμy ®−îc luËt ph¸p liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. 1. C¸c ph−¬ng thøc b¶o tån chÝnh §Ó b¶o tån nguån tμi nguyªn ®éng thùc vËt nãi riªng vμ ®a d¹ng sinh häc nãi chung, hiÖn nay cã 2 ph−¬ng thøc chñ yÕu ®ã lμ b¶o tån t¹i chç (In - situ) vμ b¶o tån chuyÓn chç (Ex- situ). Ngoμi 2 ph−¬ng thøc b¶o tån kÓ trªn, gÇn ®©y trªn thÕ giíi ng−êi ta cßn chó träng ®Õn mét h×nh thøc19
b¶o tån míi gäi lμ b¶o tån circa situ. Ph−¬ng thøc b¶o tån nμy ra ®êi nh»m b¶o tån nguån gen cña mét sè loμi c©y h÷u Ých vμ cã gi¸ trÞ kinh tÕ ngay trªn c¸c trang tr¹i. Ph−¬ng thøc b¶o tån nμy còng chó träng ®Õn vai trß cña ng−êi d©n vμ céng ®ång ®Þa ph−¬ng trong viÖc duy tr× nguån gen cña nh÷ng loμi c©y cã gi¸ trÞ trªn trang tr¹i mμ kh«ng tån t¹i trong c¸c khu b¶o tån (Kanowski and Boshier, 1997). HiÖn nay trong ch−¬ng tr×nh gi¶ng d¹y cña Tr−êng §¹i häc L©m NghiÖp ViÖt Nam cßn ®Ò cËp ®Õn ph−¬ng thøc b¶o tån "néi vi kÕt hîp ngo¹i vi" mÆc dï ph−¬ng thøc nμy ch−a ®−îc ®Ò cËp trong trong s¸ch, t¹p chÝ chuyªn nghμnh. 1.1. B¶o tån t¹i chç (In - situ conservation): Ph−¬ng thøc nμy nh»m b¶o tån c¸c hÖ sinh th¸i vμ c¸c sinh c¶nh tù nhiªn ®Ó duy tr× vμ kh«i phôc quÇn thÓ c¸c loμi trong m«i tr−êng tù nhiªn cña chóng. §èi víi c¸c loμi ®−îc thuÇn ho¸, b¶o tån in - situ lμ b¶o tån chóng trong m«i tr−êng sèng n¬i ®· h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn c¸c ®Æc ®iÓm ®Æc tr−ng cña chóng. Do vËy b¶o tån in - situ còng lμ h×nh thøc lý t−ëng trong b¶o tån nguån gen. ë nh÷ng n¬i cã thÓ ¸p dông c¸c biÖn ph¸p b¶o vÖ cã hiÖu qña th× b¶o tån in - situ cho c¶ hÖ sinh th¸i lμ ph−¬ng ph¸p lý t−ëng. Ch¼ng h¹n ®Ó b¶o tån nguån gen c©y rõng th× ph−¬ng thøc b¶o tån in - situ ®−îc thÓ hiÖn qua viÖc x©y dùng c¸c khu dù tr÷ thiªn nhiªn nghiªm ngÆt, x¸c lËp t×nh tr¹ng hîp ph¸p trong c¸c ®¬n vÞ lín h¬n nh− c¸c khu rõng cÊm vμ c¸c c«ng viªn quèc gia. Lo¹i h×nh b¶o tån t¹i chç hiÖn ®ang ®−îc ph¸t triÓn m¹nh trªn thÕ giíi lμ viÖc x©y dùng c¸c khu b¶o tån. Khu b¶o tån lμ mét vïng ®Êt hay biÓn ®Æc biÖt ®−îc dμnh cho viÖc b¶o vÖ vμ duy tr× tÝnh ®a d¹ng sinh häc, c¸c tμi nguyªn thiªn nhiªn, tμi nguyªn v¨n ho¸ vμ ®−îc qu¶n lý b»ng c¸c h×nh thøc hîp ph¸p hay c¸c h×nh thøc h÷u hiÖu kh¸c (IUCN, 1994 trong Ph¹m NhËt, 1999). Lo¹i h×nh vμ ph©n h¹ng c¸c lo¹i h×nh khu b¶o tån ë c¸c quèc gia trªn thÕ giíi hiÖn cã nhiÒu ®iÓm kh¸c nhau. IUCN (1994 trong Ph¹m NhËt, 1999) ®· ®−a ra 6 lo¹i h×nh khu b¶o vÖ nh− sau: • Khu b¶o vÖ nghiªm ngÆt (Strict Protection): gåm hai h×nh thøc Khu dù tr÷ thiªn nhiªn nghiªm ngÆt (Strict nature reserve, Ia): lμ vïng ®Êt hoÆc biÓn chøa mét sè hÖ + sinh th¸i næi bËt hoÆc ®¹i diÖn, cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sinh vËt, ®Þa lý hoÆc nh÷ng loμi nguyªn sinh phôc vô cho nghiªn cøu khoa häc, quan tr¾c m«i tr−êng, gi¸o dôc vμ ®Ó duy tr× nguån tμi nguyªn di truyÒn trong mét tr¹ng th¸i ®éng vμ tiÕn ho¸. Vïng hoang d· (Wilderness area, Ib): lμ vïng ®Êt réng lín ch−a bÞ t¸c ®éng hay biÕn ®æi ®¸ng kÓ + hoÆc lμ vïng biÓn cßn gi÷ l¹i ®−îc nh÷ng ®Æc ®iÓm tù nhiªn cña nã, kh«ng bÞ ¶nh h−ëng th−êng xuyªn vμ lμ n¬i sèng ®Çy ý nghÜa mμ viÖc b¶o tån nh»m gi÷ ®−îc c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn cña nã. • V−ên quèc gia (National park, II) hay khu b¶o tån hÖ sinh th¸i vμ gi¶i trÝ (Ecosystem conservation and recreation): II Lμ vïng ®Êt hoÆc biÓn tù nhiªn ®−îc quy ho¹ch ®Ó (a) b¶o vÖ sù toμn vÑn sinh th¸i cña mét hoÆc nhiÒu hÖ sinh th¸i cho c¸c thÕ hÖ hiÖn t¹i vμ mai sau; (b) lo¹i bá sù khai th¸c hoÆc chiÕm dông kh«ng mang tÝnh tù nhiªn ®èi víi nh÷ng môc ®Ých cña vïng ®Êt vμ (c) t¹o c¬ së nÒn mãng cho tÊt c¶ c¸c ho¹t ®éng khoa häc, gi¸o dôc, vui ch¬i, gi¶i trÝ vμ tham quan mμ c¸c ho¹t ®éng ®ã ph¶i phï hîp víi v¨n ho¸ vμ m«i tr−êng. V−ên Quèc gia hoÆc khu b¶o tån hÖ sinh th¸i vμ gi¶i trÝ thÓ hiÖn mét h×nh mÉu tiªu biÓu cho tr¹ng th¸i tù nhiªn cña mét vïng ®Þa lý, mét quÇn x· sinh häc vμ tμi nguyªn di truyÒn, nh÷ng loμi cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng ®Ó t¹o ra tÝnh æn ®Þnh vμ ®a d¹ng. • Th¾ng c¶nh thiªn nhiªn (Natural monument)/ B¶o tån ®Æc ®iÓm tù nhiªn (Conservation of natural feature): III Lμ vïng ®Êt bao gåm mét hoÆc nhiÒu ®Æc ®iÓm tù nhiªn hoÆc v¨n ho¸ næi bËt hoÆc cã gi¸ trÞ ®éc ®¸o phôc vô cho môc ®Ých thuyÕt minh, gi¸o dôc vμ th−ëng ngo¹n cña nh©n d©n. • Khu b¶o tån thiªn nhiªn cã qu¶n lý (Conservation through active management)/ Khu b¶o tån sinh c¶nh/b¶o tån loμi (Habitat Species management area): IV Lμ mét vïng ®Êt hay biÓn b¾t buéc ph¶i can thiÖp tÝch cùc cho môc tiªu qu¶n lý ®Ó ®¶m b¶o nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cho viÖc b¶o vÖ nh÷ng loμi cã tÇm quan träng quèc gia, nh÷ng nhãm loμi, quÇn x· sinh häc hoÆc c¸c ®Æc ®iÓm tù nhiªn cña m«i tr−êng n¬i mμ chóng cÇn cã sù qu¶n lý ®Æc biÖt ®Ó tån t¹i l©u dμi. Nghiªn cøu khoa häc, quan tr¾c m«i tr−êng vμ20 phôc vô gi¸o dôc lμ nh÷ng ho¹t ®éng thÝch hîp víi lo¹i h×nh nμy.
• Khu b¶o tån c¶nh quan ®Êt liÒn/c¶nh quan biÓn (Protected Landscape/Seascape): V Lμ mét vïng ®Êt hay biÓn l©n cËn, n¬i t¸c ®éng gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn ®−îc diÔn ra th−êng xuyªn. Môc tiªu qu¶n lý vμ duy tr× nh÷ng c¶nh quan cã tÇm quan träng quèc gia thÓ hiÖn tÝnh chÊt t¸c ®éng qua l¹i gi÷a ng−êi víi ®Êt hoÆc biÓn. Nh÷ng khu nμy mang tÝnh chÊt kÕt hîp gi÷a v¨n ho¸ vμ c¶nh quan tù nhiªn cã gi¸ trÞ thÈm mü cao vμ ®ã còng lμ n¬i phôc vô môc ®Ých ®a d¹ng sinh th¸i, khoa häc, v¨n ho¸ vμ gi¸o dôc. • Khu sö dông bÒn v÷ng c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn (Sustainable use of natural ecosystem) hay Khu qu¶n lý tμi nguyªn (Managed resource protected area): VI Mét vïng chøa c¸c hÖ thèng tù nhiªn ch−a hoÆc Ýt bÞ biÕn ®æi ®−îc qu¶n lý b¶o vÖ mét c¸ch ch¾c ch¾n dμi h¹n võa duy tr× tÝnh ®a d¹ng sinh häc ®ång thêi cã kh¶ n¨ng cung cÊp bÒn v÷ng c¸c s¶n phÈm ®¸p øng ®−îc nhu cÇu cña con ng−êi. 1.2. B¶o tån chuyÓn chç (Ex - situ conservation) B¶o tån chuyÓn chç lμ mét bé phËn quan träng trong chiÕn l−îc tæng hîp nh»m b¶o vÖ c¸c loμi ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt diÖt. §©y lμ ph−¬ng thøc b¶o tån c¸c hîp phÇn cña ®a d¹ng sinh häc bªn ngoμi sinh c¶nh tù nhiªn cña chóng. Thùc tÕ, b¶o tån chuyÓn chç hay b¶o tån n¬i kh¸c lμ ph−¬ng thøc b¶o tån c¸c c¸ thÓ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nh©n t¹o d−íi sù gi¸m s¸t cña con ng−êi. §èi víi nhiÒu loμi hiÕm th× b¶o tån t¹i chç ch−a ph¶i lμ gi¶i ph¸p kh¶ thi nhÊt ®Æc biÖt trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ¸p lùc cña con ng−êi ngμy cμng gia t¨ng. NÕu quÇn thÓ cßn l¹i lμ qu¸ nhá ®Ó tiÕp tôc tån t¹i, hoÆc nÕu nh− tÊt c¶ nh÷ng c¸ thÓ cßn l¹i ®−îc t×m thÊy ë ngoμi khu b¶o vÖ th× b¶o tån t¹i chç sÏ kh«ng cã hiÖu qu¶. Trong tr−êng hîp nμy, gi¶i ph¸p duy nhÊt ®Ó ng¨n cho loμi khái bÞ tuyÖt chñng lμ b¶o tån chuyÓn chç. B¶o tån chuyÓn chç th−êng gÆp ph¶i nh÷ng khã kh¨n nh−: chi phÝ lín, khã nghiªn cøu ®èi víi c¸c loμi cã vßng ®êi phøc t¹p, cã chÕ ®é dinh d−ìng thay ®æi mçi khi chóng lín lªn vμ do ®ã m«i tr−êng sèng cña chóng thay ®æi theo, vμ khã ¸p dông cho c¸c loμi kh«ng thÓ sinh s¶n (®éng vËt) hoÆc t¸i sinh (thùc vËt) ngoμi m«i tr−êng sèng tù nhiªn. *Mét sè h×nh thøc b¶o tån chuyÓn chç th−êng gÆp: V−ên ®éng vËt hay v−ên thó (Zoo): V−ên ®éng vËt tr−íc ®©y cã truyÒn thèng lμ ®Æc biÖt quan t©m ®Õn c¸c loμi ®éng vËt cã x−¬ng sèng. Trong vμi ba chôc n¨m trë l¹i ®©y, môc tiªu cu¶ c¸c v−ên ®éng vËt ®· cã nhiÒu thay ®æi, trë thμnh n¬i nhËn nu«i c¸c loμi ®éng vËt ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng vμ phôc vô nghiªn cøu. C¸c v−ên ®éng vËt trªn thÕ giíi hiÖn nay ®ang nu«i kho¶ng trªn 500.000 loμi ®éng vËt cã x−¬ng sèng ë c¹n, ®¹i diÖn cho 3000 loμi thó,chim, bß s¸t vμ Õch nh¸i (Conway, 1998 trong Ph¹m NhËt, 1999). PhÇn lín môc ®Ých cña c¸c v−ên ®éng vËt hiÖn nay lμ g©y nu«i c¸c quÇn thÓ ®éng vËt hiÕm vμ ®ang bÞ ®e do¹ tuyÖt chñng trªn thÕ giíi. ViÖc nghiªn cøu ë c¸c v−ên ®éng vËt ®ang ®−îc chó ý nhiÒu vμ c¸c nhμ khoa häc ®ang cè g¾ng t×m mäi biÖn ph¸p tèi −u ®Ó nh©n gièng, phßng chèng bÖnh tËt. TÊt nhiªn cã nhiÒu vÊn ®Ò vÒ kü thuËt nh©n nu«i, sinh th¸i vμ tËp tÝnhh loμi còng nh− viÖc th¶ c¸c loμi trë vÒ víi m«i tr−êng sèng tù nhiªn ®ang ®Æt ra cho c«ng t¸c nh©n nu«i mμ c¸c v−ên ®éng vËt cÇn gi¶i quyÕt. BÓ nu«i (Aquarium): Tr−íc kia bÓ nu«i th−êng chØ dïng ®Ó tr−ng bμy c¸c loμi c¸ l¹ vμ hÊp dÉn kh¸ch tham quan. GÇn ®©y ®Ó ®èi phã tr−íc nguy c¬ tuyÖt chñng cña nhiÒu loμi sinh vËt sèng ë n−íc, c¸c chuyªn gia vÒ c¸, thó biÓn vμ san h« ®· cïng hîp t¸c víi c¸c ViÖn nghiªn cøu biÓn, c¸c thuû cung vμ c¸c bÓ nu«i tæ chøc nh©n nu«i b¶o tån c¸c loμi ®ang ®−îc quan t©m. Cã kho¶ng 580.000 loμi c¸ ®ang ®−îc nu«i gi÷ trong bÓ nu«i (Olney and Ellis, 1991 trong Ph¹m NhËt, 1999). C¸c ch−¬ng tr×nh g©y gièng c¸c loμi c¸ biÓn vμ san h« hiÖn cßn trong giai ®o¹n khëi ®Çu, song ®©y lμ mét lÜnh vùc nghiªn cøu cã nhiÒu triÓn väng. V−ên thùc vËt (Botanic garden) HiÖn nay cã kho¶ng 1500 v−ên thùc vËt trªn thÕ giíi ®· cã c¸c bé s−u tËp cña c¸c loμi thùc vËt chÝnh. §ã thùc sù lμ mét nç lùc lín trong sù nghiÖp b¶o tån thùc vËt. C¸c v−ên thùc vËt trªn thÕ giíi hiÖn nay ®ang qu¶n lÝ Ýt nhÊt lμ 35000 loμi thùc vËt chiÕm kho¶ng 15% sè loμi thùc vËt toμn cÇu (IUCN/WWF, 1989; Given, 1994 trong Ph¹m NhËt, 1999). V−ên thùc vËt lín nhÊt21
trªn thÕ giíi lμ V−ên thùc vËt Hoμng gia Anh ë Kew cã kho¶ng 25000 loμi thùc vËt ®· ®−îc trång, b»ng kho¶ng 10% sè loμi thùc vËt trªn thÕ giíi, trong ®ã cã 2700 loμi ®· ®−îc liÖt kª vμo S¸ch §á thÕ giíi (Reid and Miller, 1989 trong Ph¹m NhËt, 1999). V−ên thùc vËt hiÖn ®ang cã xu thÕ tËp trung vμo gieo trång c¸c loμi c©y quý hiÕm ®ang cã nguy c¬ tuyÖt chñng. V−ên thùc vËt gãp phÇn quan träng trong viÖc b¶o tån thùc vËt v× c¸c bé s−u tËp sèng cña chóng còng nh− c¸c bé tiªu b¶n kh« lμ mét trong nh÷ng nguån th«ng tin tèt nhÊt vÒ ph©n bè còng nh− yªu cÇu vÒ n¬i c− tró cña thùc vËt. Ban th− ký b¶o tån c¸c v−ên thùc vËt (Botanic Garden Conservation Secretariat-BGCS) cña IUCN ®· ®−îc thμnh lËp ®Ó ®iÒu phèi nh÷ng ho¹t ®éng b¶o tån cña c¸c v−ên thùc vËt trªn thÕ giíi (BGCS, 1987 trong Ph¹m NhËt, 1999). C¸c −u tiªn cña ch−¬ng tr×nh nμy lμ x©y dùng mét hÖ thèng c¬ së d÷ liÖu toμn cÇu ®Ó phèi hîp c¸c ho¹t ®éng thu mÉu còng nh− x¸c ®Þnh c¸c loμi quan träng ch−a ®−îc hiÓu biÕt ®Çy ®ñ hay nh÷ng loμi kh«ng cßn t×m thÊy trong tù nhiªn. Ng©n hμng h¹t gièng (Seed bank): H¹t cña nhiÒu loμi thùc vËt cã thÓ gi÷ vμ b¶o qu¶n trong ®iÒu kiÖn kh«, l¹nh nªn ngoμi viÖc trång c©y, c¸c v−ên thùc vËt vμ viÖn nghiªn cøu ®· x©y dùng bé s−u tËp vÒ h¹t. §©y ®−îc coi lμ c¸c bé s−u tËp hay lμ ng©n hμng h¹t gièng. Kh¶ n¨ng tån t¹i l©u dμi cña h¹t ®Æc biÖt cã gi¸ trÞ cho viÖc b¶o tån Ex - situ v× nã cho phÐp b¶o tån h¹t trong mét kh«ng gian nhá, chi phÝ thÊp. HiÖn cã h¬n 50 ng©n hμng h¹t gièng trªn thÕ giíi, trong ®ã nhiÒu ng©n hμng h¹t gièng ®−îc ®Æt t¹i c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn vμ ®−îc ®iÒu phèi tÝch cùc bëi nhãm t− vÊn vÒ nghiªn cøu n«ng nghiÖp Quèc tÕ (Consultative Group on International Agricultural Research - CGIAR) (Ph¹m NhËt, 1999). 1.3. Sù liªn quan gi÷a 2 ph−¬ng thøc b¶o tån B¶o tån Ex - situ vμ b¶o tån In - situ ph¶i ®−îc nh×n nhËn lμ nh÷ng c¸ch tiÕp cËn cã tÝnh bæ sung cho nhau (Robinson, 1992). Nh÷ng c¸ thÓ tõ c¸c quÇn thÓ ®−îc b¶o tån Ex -situ cã thÓ ®−îc th¶ ®Þnh kú ra ngoμi thiªn nhiªn ®Ó t¨ng c−êng cho c¸c quÇn thÓ ®−îc b¶o tån In- situ. ViÖc nghiªn cøu c¸c quÇn thÓ ®−îc b¶o tån Ex -situ cã thÓ cung cÊp cho ta nh÷ng hiÓu biÕt vÒ ®Æc tÝnh sinh häc cña loμi vμ gîi ra nh÷ng chiÕn l−îc b¶o tån míi cho c¸c quÇn thÓ ®−îc b¶o tån+ In - situ. C¸c quÇn thÓ Ex -situ ®−îc b¶o tån tèt sÏ lμm gi¶m nhu cÇu ph¶i b¾t c¸c c¸ thÓ ngoμi hoang d· ®Ó phôc vô môc ®Ých tr−ng bμy hoÆc nghiªn cøu. KÕt qu¶ cña b¶o tån Ex -situ ®èi víi mét loμi sÏ gãp phÇn gi¸o dôc quÇn chóng vÒ sù cÇn thiÕt ph¶i b¶o tån loμi cung nh− b¶o vÖ c¸c c¸ thÓ cña loμi ®ã ngoμi tù nhiªn. Mét ph−¬ng thøc trung gian cÇn cho b¶o tån In -situ vμ b¶o tån Ex - situ lμ sù gi¸m s¸t vμ qu¶n lý chÆt chÏ quÇn thÓ c¸c loμi quý hiÕm, ®ang cã nguy c¬ tuyÖt diÖt trong c¸c khu b¶o vÖ nhá. Nh÷ng quÇn thÓ nμy vÉn cßn mang tÝnh hoang d· song con ng−êi thØnh tho¶ng cã thÓ can thiÖp ®−îc ®Ó tr¸nh sù suy tho¸i sè l−îng quÇn thÓ. ViÖc lùa chän ph−¬ng thøc b¶o tån ph¶i dùa trªn c¬ së luËt ph¸p vÒ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc (c¸c c«ng −íc quèc tÕ, luËt ph¸p cña mçi quèc gia) vμ ®iÒu kiÖn cô thÓ cña tõng quèc gia, tõng vïng. 2. LuËt ph¸p liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc 2.1. Vai trß cña luËt ph¸p trong b¶o tån ®a d¹ng sinh häc C«ng cô ph¸p chÕ hay luËt ph¸p cã thÓ ®−îc ¸p dông t¹i c¸c cÊp ®Þa ph−¬nng, quèc gia hay quèc tÕ ®Ó b¶o vÖ tÊt c¶ c¸c khÝa c¹nh cña ®a d¹ng sinh häc. C¸c v¨n b¶n ph¸p luËt sÏ cung cÊp ph−¬ng tiÖn vμ ch−¬ng tr×nh ®Ó b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. MÆc dï luËt ph¸p lμ hÕt søc quan träng nh−ng nã chØ lμ c¬ së ph¸p lý cho viÖc b¶o vÖ c¸c loμi ®éng thùc vËt quan träng ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng. Ngoμi ra cÇn ph¶i tæ chøc tèt c«ng t¸c b¶o vÖ cô thÓ còng nh− lμm tèt c«ng t¸c tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®Ó nh©n d©n trong vïng tù gi¸c tham gia c«ng t¸c b¶o tån ®a d¹ng sinh häc th× míi thùc hiÖn ®−îc b¶o tån ®a d¹ng sinh häc mét c¸ch toμn diÖn. 2.2. C¸c tho¶ hiÖp quèc tÕ vÒ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc 2.2.1. Lý do B¶o tån ®a d¹ng sinh häc cÇn cã sù tham gia cña c¸c quèc gia trªn toμn thÕ giíi. C¸c c¬ chÕ kiÓm so¸t hiÖn ®ang tån t¹i trªn thÕ giíi ®−îc dùa trªn c¬ së cña mçi quèc gia vμ sù tho¶ hiÖp quèc tÕ lμ t¨ng c−êng kh¶ n¨ng b¶o tån loμi vμ sinh c¶nh (de Klemn, 1993 trong Ph¹m NhËt, 1999). Hîp t¸c quèc tÕ22
lμ cÇn thiÕt v× mét sè lý do sau: + C¸c loμi ®éng vËt kh«ng cã kh¸i niÖm vÒ biªn giíi trong ph©n bè. Nç lùc b¶o tån lμ ph¶i b¶o vÖ loμi ë tÊt c¶ mäi ®iÓm trong vïng ph©n bè cña chóng. Nh− vËy, sù nç lùc cña mét quèc gia lμ kh«ng hiÖu qu¶ nÕu trong khi ®ã m«i tr−êng sèng cña loμi ®ã ë quèc gia kh¸c ®ang bÞ ph¸ huû. + N¹n bu«n b¸n c¸c s¶n phÈm sinh häc hiÖn ®ang diÔn ra trªn thÞ tr−êng quèc tÕ. Nhu cÇu lín ë c¸c n−íc giμu cã thÓ sÏ dÉn ®Õn hËu qu¶ khai th¸c qu¸ møc c¸c loμi ë nh÷ng n−íc nghÌo. §Ó ng¨n chÆn viÖc khai th¸c qu¸ møc, viÖc kiÓm so¸t vμ qu¶n lý bu«n b¸n lμ yªu cÇu cÊp thiÕt c¶ trong nhËp khÈu vμ xuÊt khÈu. + Nh÷ng lîi Ých mμ ®a d¹ng sinh häc mang l¹i cã tÇm quan träng quèc tÕ. C¸c quèc gia giμu cã thuéc vïng «n ®íi ®−îc h−ëng lîi tõ ®a d¹ng sinh häc cña vïng nhiÖt ®íi, do ®ã hä cÇn ph¶i s½n sμng gióp ®ì c¸c n−íc nghÌo khã h¬n v× hä ®· tham gia thùc hiÖn viÖc b¶o tån ®a d¹ng sinh häc t¹i ®ã. + RÊt nhiÒu vÊn ®Ò cña c¸c loμi hay c¸c hÖ sinh th¸i bÞ ®e do¹ cã quy m« toμn cÇu nªn ®ßi hái sù hîp t¸c quèc tÕ ®Ó gi¶i quyÕt, vÝ dô nh− viÖc ®¸nh b¾t thuû h¶i s¶n qu¸ møc, s¨n b¾n qu¸ møc, « nhiÔm kh«ng khÝ vμ m−a axit, « nhiÔm s«ng hå, ®¹i d−¬ng, biÕn ®æi khÝ hËu toμn cÇu vμ suy tho¸i tÇng «z«n. 2.2.2. C¸c c«ng −íc quèc tÕ + C«ng −íc vÒ b¶o tån loμi: Tho¶ hiÖp quan träng nhÊt trong viÖc b¶o vÖ c¸c loμi ë quy m« quèc tÕ lμ C«ng −íc vÒ bu«n b¸n c¸c loμi ®ang cã nguy c¬ tuyÖt chñng (Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora - CITES). C«ng −íc ra ®êi n¨m 1973 víi tham gia cña 120 n−íc, ®ång thêi cã sù phèi hîp víi ch−¬ng tr×nh m«i tr−êng Liªn HiÖp Quèc (United Nations Environmental Program - UNEP). Theo c«ng −íc nμy, c¸c quèc gia thμnh viªn ®ång ý h¹n chÕ bu«n b¸n vμ khai th¸c cã tÝnh huû diÖt nh÷ng loμi n»m trong danh s¸ch ®−îc nhÊt trÝ cña C«ng −íc. C«ng −íc cã 25 ®iÒu vμ 3 phô lôc. ViÖt Nam lμ thμnh viªn thø 122 cña CITES, ®−îc chÊp nhËn ngμy 20/4/1994 (Ph¹m NhËt, 1999). Mét sè c«ng −íc b¶o tån kh¸c: + C«ng −íc vÒ b¶o tån c¸c loμi ®éng vËt di c− (1979) + C«ng −íc vÒ b¶o tån c¸c loμi sinh vËt biÓn vïng Nam Cùc + C«ng −íc vÒ ®iÒu tiÕt s¨n b¾t c¸ Voi + C«ng −íc vÒ b¶o vÖ c¸c loμi chim + C«ng −íc vÒ ®¸nh b¾t vμ b¶o vÖ sinh vËt biÓn ë VÞnh Ban tÝch C¸c c«ng −íc vÒ b¶o tån sinh c¶nh cã 3 c«ng −íc quan träng: + C«ng −íc vÒ b¶o vÖ c¸c vïng ®Êt −ít Ramsar (Ramsar Convention on Wetlands) ra ®êi n¨m 1971 nh»m ng¨n chÆn sù xuèng cÊp cña c¸c vïng ®Êt −ít vμ thõa nhËn c¸c gi¸ trÞ sinh th¸i, khoa häc, kinh tÕ, v¨n ho¸ vμ gi¶i trÝ cña chóng. C«ng −íc nμy bao hμm c¸c vïng n−íc ngät, cöa s«ng, sinh c¶nh bê biÓn cña 400 ®iÓm kh¸c nhau víi 30 triÖu ha. + C«ng −íc vÒ b¶o tån v¨n ho¸ thÕ giíi vμ di s¶n thiªn nhiªn (Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage) cña UNESCO, IUCN víi 109 n−íc tham gia. Môc ®Ých cña c«ng −íc lμ b¶o vÖ c¸c vïng ®Êt tù nhiªn ®¸ng chó ý trªn thÕ giíi. + M¹ng l−íi khu dù tr÷ sinh quyÓn (International Network of Biosphere Reserves) ®−îc thiÕt lËp bëi ch−¬ng tr×nh "Con ng−êi vμ sinh quyÓn" cña UNESCO (UNESCO Man and the Biosphere Program - MAB). C«ng −íc vÒ kiÓm so¸t « nhiÔm: ®−îc ký kÕt nh»m ng¨n cÊm hoÆc h¹n chÕ t×nh tr¹ng « nhiÔm ë c¸c quèc gia vμ trªn ph¹m vi toμn thÕ giíi. + C«ng −íc vÒ b¶o vÖ tÇng «zon (Convention on the Protection of the Ozone Layer). C«ng −íc nμy liªn quan ®Õn viÖc ®iÒu tiÕt vμ kh«ng khuyÕn khÝch sö dông chÊt chlorofluofluorocarbon v× nã liªn quan ®Õn viÖc ph¸ huû tÇng «z«n vμ lμm t¨ng l−îng tia cùc tÝm chiÕu vμo qu¶ ®Êt. + Ngoμi ra cßn cã mét sè c«ng −íc kh¸c nh− c«ng −íc vÒ viÖc ng¨n chÆn « nhiÔm biÓn, c«ng −íc vÒ vïng biÓn, còng ®· ®−îc ký kÕt. 23 2.2.3. Héi nghÞ th−îng ®Ønh toμn cÇu
Héi nghÞ Liªn HiÖp Quèc vÒ m«i tr−êng vμ ph¸t triÓn (United Nations Conference on Environment and Development - UNCED) diÔn ra t¹i Rio de Janeiro, Braxin, trong thêi gian 12 ngμy vμo th¸ng 6 n¨m 1992 (5/61992). Tham gia Héi nghÞ cã 178 n−íc víi h¬n 100 nguyªn thñ quèc gia, cïng víi nh÷ng ng−êi ®øng ®Çu tæ chøc Liªn HiÖp Quèc, c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ vμ c¸c tæ chøc b¶o tån kh¸c trªn thÕ giíi. C¸c thμnh viªn Héi nghÞ ®· bμn b¹c, ®i ®Õn tho¶ thuËn ký kÕt 5 v¨n b¶n chÝnh thøc ®−îc tr×nh bμy d−íi ®©y vμ khëi x−íng thùc hiÖn nhiÒu dù ¸n míi liªn quan ®Õn c«ng t¸c b¶o tån vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Tuyªn bè Rio (The Rio Declaration): tuyªn bè nªu râ nh÷ng nguyªn t¾c cã tÝnh ®Þnh h−íng cho c¸c n−íc giμu còng nh− c¸c n−íc nghÌo vÒ m«i tr−êng vμ ph¸t triÓn. QuyÒn lîi cña c¸c d©n téc trong viÖc sö dông c¸c nguån tμi nguyªn cña hä phôc vô cho ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi ®−îc thõa nhËn ®Çy ®ñ nÕu c¸c ho¹t ®éng ®ã kh«ng lμm tæn h¹i ®Õn m«i tr−êng t¹i ®ã hay ë bÊt kú mét n¬i nμo kh¸c. Tuyªn bè ®Ò cËp ®Õn nguyªn t¾c “ng−êi g©y « nhiÔm ph¶i tr¶ tiÒn”, theo nguyªn t¾c nμy th× bÊt kú mét c«ng ty hay mét chÝnh phñ nμo g©y ra « nhiÔm m«i tr−êng ph¶i cã tr¸ch nhiÖm söa ch÷a thiÖt h¹i hoÆc tr¶ tiÒn ®Òn bï. C«ng −íc vÒ sù thay ®æi khÝ hËu toμn cÇu (Convention on Global Climate Change): C«ng −íc nμy ®ái hái c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¶i gi¶m thiÓu c¸c chÊt g©y « nhiÔm vμ c¸c khÝ nhμ kÝnh kh¸c do hä g©y ra vμ ph¶i th−êng xuyªn lμm b¸o c¸o vÒ tiÕn tr×nh nμy. Trong khi c¸c giíi h¹n « nhiÔm ch−a ®−îc x¸c ®Þnh, c«ng −íc nªu râ: c¸c khÝ nhμ kÝnh ph¶i ®−îc duy tr× æn ®Þnh ë møc kh«ng lμm ¶nh h−ëng ®Õn khÝ hËu toμn cÇu. C«ng −íc vÒ ®a d¹ng sinh häc (Convention on Biological Diversity): C«ng −íc nμy cã 3 môc tiªu: b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc, sö dông bÒn v÷ng ®a d¹ng sinh häc, ph©n phèi c«ng b»ng lîi nhuËn cña c¸c s¶n phÈm míi lÊy tõ c¸c loμi hoang d· vμ c¸c loμi thuÇn d−ìng. Hai môc tiªu ®Çu kh«ng phøc t¹p nh−ng môc tiªu thø ba g©y ra rÊt nhiÒu tranh c·i bëi v× nã yªu cÇu c¸c n−íc cã tμi nguyªn ®a d¹ng sinh häc ph¶i nhËn ®−îc sù ®Òn bï hîp lý tõ c¸c n−íc hay c«ng ty cã sö dông c¸c loμi ®−îc thu thËp tõ l·nh thæ n−íc hä. §· cã 170 n−íc phª chuÈn c«ng −íc ®a d¹ng sinh häc (Bryant, 2004). ViÖt Nam lμ thμnh viªn thø 99 (ký c«ng −íc vμo th¸ng 10/1994) vμ C«ng −íc nμy chÝnh thøc cã hiÖu lùc ë ViÖt Nam tõ ngμy 28 th¸ng 11 n¨m 1994. Mét sè n−íc trong ®ã cã Mü kh«ng phª chuÈn c«ng −íc nμy v× e ng¹i ngμnh c«ng nghÖ sinh häc khæng lå cña hä sÏ bÞ h¹n chÕ. C¸c chÝnh phñ ®· kÝ kÕt vμ phª chuÈn c«ng −íc nμy nhÊt trÝ sÏ thùc thi mét sè gi¶i ph¸p nh»m b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. C¸c gi¶i ph¸p chñ yÕu bao gåm: + x©y dùng c¸c kÕ ho¹ch quèc gia vÒ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc +x¸c ®Þnh c¸c hÖ sinh th¸i, loμi vμ tæ hîp gen quan träng nh»m b¶o tån vμ sö dông bÒn v÷ng ®a d¹ng sinh häc +theo dâi, gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc vμ c¸c yÕu tè cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn ®a d¹ng sinh häc +thiÕt lËp mét hÖ thèng c¸c khu vùc b¶o tån +qu¶n lÝ tμi nguyªn sinh häc phôc vô cho viÖc b¶o tån vμ sö dông bÒn v÷ng +phôc håi c¸c hÖ sinh th¸i bÞ suy tho¸i +thùc thi c¸c gi¶i ph¸p vÒ b¶o tån ngo¹i vi Tuyªn bè vÒ c¸c nguyªn t¾c ®èi víi rõng (Statement on Forest Principles): Sù nhÊt trÝ ®¹t ®−îc vÒ c«ng t¸c qu¶n lý rõng ®· gÆp nhiÒu khã kh¨n v× nh÷ng kh¸c biÖt s©u s¾c vÒ quan ®iÓm gi÷a c¸c n−íc «n ®íi vμ nhiÖt ®íi, c¸c n−íc giμu vμ c¸c n−íc nghÌo. Cuèi cïng tuyªn bè ®· ®−a ra lêi kªu gäi vÒ qu¶n lý rõng theo h−íng bÒn v÷ng mμ kh«ng cã thªm khuyÕn c¸o nμo kÌm theo. LÞch tr×nh 21 (Agenda 21): Tμi liÖu nμy ra ®êi lμ mét cè g¾ng míi ®Ó tr×nh bμy mét c¸ch cã hÖ thèng vμ toμn diÖn nh÷ng chÝnh s¸ch cÇn thiÕt liªn quan ®Õn ph¸t triÓn bÒn v÷ng. LÞch tr×nh nμy chØ ra sù liªn kÕt gi÷a m«i tr−êng vμ c¸c vÊn ®Ò kh¸c vèn tr−íc ®©y vÉn th−êng ®−a ra c©n nh¾c mét c¸ch t¸ch biÖt nh−: quyÒn lîi cña trÎ em, sù nghÌo khã, vÊn ®Ò phô n÷, chuyÓn giao c«ng nghÖ C¸c kÕ ho¹ch ho¹t ®éng ®−îc v¹ch ra ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò vÒ khÝ quyÓn, suy tho¸i ®Êt, sa m¹c ho¸, ph¸t triÓn miÒn nói, n«ng nghiÖp vμ ph¸t triÓn n«ng th«n, viÖc ph¸ rõng, ®Êt ngËp n−íc, m«i tr−êng thuû vùc vμ vÊn ®Ò « 24 nhiÔm. C¸c c¬ chÕ vÒ tμi chÝnh, tæ chøc, c«ng nghÖ vμ ph¸p luËt ®Ó thùc hiÖn nh÷ng ho¹t ®éng nμy
còng ®−îc ®Ò cËp. 2.3. LuËt ph¸p cña mçi quèc gia LuËt ph¸p lμ chç dùa hÕt søc quan träng, lμ c¸c c¨n cø ph¸p lý lμm c¬ së cho viÖc tæ chøc b¶o tån. ë mçi quèc gia, dùa trªn t×nh h×nh kinh tÕ, x· héi, ®iÒu kiÖn tù nhiªn, ®Æc ®iÓm vμ hiÖn tr¹ng nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn nhiÒu v¨n b¶n ph¸p luËt, d−íi luËt vμ c¸c chÝnh s¸ch, thÓ chÕ liªn quan ®−îc so¹n th¶o vμ ban hμnh kÞp thêi nh»m hç trî, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc triÓn khai c¸c ho¹t ®éng liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. Mét ®iÒu dÔ dμng nhËn thÊy r»ng c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt ë mçi quèc gia kh«ng hoμn toμn gièng nhau vμ lu«n ®−îc thay ®æi, bæ sung cho phï hîp víi ®iÒu kiÖn thùc tÕ. Bμi 6: Tæ chøc qu¶n lý b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: Sau khi häc xong bμi nμy häc viªn cã kh¶ n¨ng: + X¸c ®Þnh ®−îc c¸ch thøc tæ chøc vμ qu¶n lý ®a d¹ng sinh häc t¹i c¸c khu b¶o tån. + Gi¶i thÝch ®−îc sù cÇn thiÕt vμ x¸c ®Þnh ®−îc c¸c ho¹t ®éng phèi hîp, hç trî trong b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. 1. Tæ chøc qu¶n lý ®a d¹ng sinh häc t¹i c¸c khu b¶o tån 1.1. Sù h×nh thμnh c¸c khu b¶o tån Mét trong nh÷ng b−íc ®i c¬ b¶n quan träng nhÊt trong viÖc b¶o tån c¸c quÇn x· sinh vËt lμ viÖc thμnh lËp hÖ thèng c¸c khu b¶o tån. Trong khi c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c (ph¸p luËt, viÖc sö dông ®Êt .) ch−a ®¶m b¶o cho viÖc g×n gi÷ m«i tr−êng sèng cña c¸c loμi th× c¸c khu b¶o tån sÏ lμ mét ®iÓm khëi ®Çu quan träng. Cã thÓ thμnh lËp c¸c khu b¶o tån theo nhiÒu c¸ch, song cã hai ph−¬ng thøc phæ biÕn nhÊt, ®ã lμ th«ng qua nhμ n−íc ( th−êng ë cÊp trung −¬ng hay cÊp ®Þa ph−¬ng ), vμ c¸c tæ chøc b¶o tån hay c¸ nh©n së h÷u nh÷ng vïng ®Êt ®ã. Nhμ n−íc cã thÓ dμnh ra nh÷ng vïng ®Êt lμm khu b¶o tån vμ ban hμnh luËt ph¸p cho phÐp sö dông tμi nguyªn cña c¸c khu b¶o tån ®ã ë c¸c møc ®é kh¸c nhau cho môc ®Ých th−¬ng m¹i, th¨m quan vui ch¬i gi¶i trÝ vμ sö dông theo ph−¬ng ph¸p truyÒn thèng cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng. NhiÒu khu b¶o tån còng ®· ®−îc c¸c tæ chøc t− nh©n thμnh lËp nªn. Mét h×nh thøc ®ang ngμy cμng phæ biÕn ®ã lμ sù hîp t¸c gi÷a chÝnh phñ cña mét n−íc ®ang ph¸t triÓn víi c¸c tæ chøc b¶o tån quèc tÕ, c¸c ng©n hμng quèc tÕ vμ chÝnh phñ cña c¸c quèc gia ph¸t triÓn. Trong mèi quan hÖ hîp t¸c nh− thÕ, c¸c tæ chøc b¶o tån th−êng cung cÊp tμi chÝnh vμ c¸c hç trî vÒ ®μo t¹o, khoa häc vμ qu¶n lý nh»m gióp c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn thμnh lËp vμ qu¶n lÝ hÖ thèng c¸c khu b¶o tån. H×nh thøc hîp t¸c nμy ®· ®−îc t¨ng lªn ®¸ng kÓ nhê c¬ chÕ hç trî vèn míi th«ng qua quü M«i Tr−êng Toμn cÇu (GEF) do Ng©n hμng thÕ giíi vμ c¸c c¬ quan cña Liªn HiÖp Quèc thμnh lËp. C¸c khu b¶o tån cßn ®−îc h×nh thμnh bëi c¸c céng ®ång ®Þa ph−¬ng v× hä muèn g×n gi÷ nh÷ng phong tôc tËp qu¸n riªng trong ®êi sèng cña hä. Th«ng th−êng c¸c khu b¶o tån còng lμ n¬i c− tró cña mét sè céng ®ång ®Þa ph−¬ng do vËy cÇn ph¶i cã nh÷ng quyÕt ®Þnh cho phÐp con ng−êi t¸c ®éng ë mét møc ®é nμo ®ã. IUCN (1984, 1985, 1994) ®· x©y dùng vμ c¶i tiÕn mét hÖ thèng ph©n lo¹i c¸c khu b¶o tån nh− ®· nªu ë bμi 5. Møc ®é sö dông/can thiÖp cô thÓ ë c¸c khu b¶o tån ®· ®−îc ph©n ®Þnh tõ nhá ®Õn lín nh− sau: + Khu b¶o tån thiªn nhiªn nghiªm ngÆt: Lμ nh÷ng khu ®−îc b¶o vÖ nghiªm ngÆt, chØ dμnh cho c¸c ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc, ®μo t¹o vμ quan tr¾c m«i tr−êng. C¸c khu b¶o tån thiªn nhiªn nμy cho phÐp gi÷ g×n c¸c quÇn thÓ cña c¸c loμi còng nh− c¸c qu¸ tr×nh cña hÖ sinh th¸i sao cho chóng ë tr¹ng th¸i kh«ng bÞ nhiÔm lo¹n cμng nhiÒu cμng tèt. + V−ên quèc gia: lμ nh÷ng khu vùc réng lín cã vÎ ®Ñp thiªn nhiªn (ë biÓn hay ë ®Êt liÒn) ®−îc g×n gi÷ b¶o vÖ mét hoÆc vμi hÖ sinh th¸i ë ®ã, ®ång thêi ®−îc dïng cho c¸c môc ®Ých gi¸o dôc, nghiªn cøu khoa häc, nghØ ng¬i gi¶i trÝ vμ tham quan du lÞch. Tμi nguyªn ë ®©y th−êng kh«ng ®−îc phÐp khai th¸c cho môc ®Ých th−¬ng m¹i. 25 + C¸c di s¶n quèc gia: lμ nh÷ng khu vùc nhá h¬n ®−îc thiÕt lËp nh»m b¶o tån nh÷ng ®Æc
tr−ng vÒ sinh häc, ®Þa lÝ, ®Þa chÊt hay v¨n ho¸ cña cña mét n¬i nμo ®ã. + C¸c khu v−c qu¶n lý n¬i c− tró cña ®éng vËt hoang d·: cã nh÷ng ®iÓm t−¬ng tù víi c¸c khu b¶o tån nghiªm ngÆt nh−ng mét sè ho¹t ®éng chñ yÕu cña con ng−êi ®−îc phÐp tiÕn hμnh t¹i ®©y ®Ó duy tr× c¸c ®Æc thï cña céng ®ång d©n c−. ViÖc khai th¸c cã kiÓm so¸t còng ®−îc phÐp. + C¸c khu b¶o tån c¶nh quan trªn ®Êt liÒn vμ trªn biÓn: cho phÐp ng−êi d©n t¸c ®éng/sö dông theo c¸ch cæ truyÒn, kh«ng ph¸ huû, ®Æc biÖt t¹i nh÷ng n¬i mμ viÖc sö dông ®· h×nh thμnh nªn nh÷ng khu vùc cã ®Æc tÝnh v¨n ho¸, thÈm mü vμ sinh häc ®Æc s¾c. Nh÷ng n¬i nμy t¹o nhiÒu c¬ héi ph¸t triÓn cho c¸c ngμnh du lÞch vμ nghØ ng¬i gi¶i trÝ. + C¸c khu dù tr÷ tμi nguyªn: lμ c¸c vïng mμ ë ®ã viÖc sö dông tμi nguyªn ®−îc kiÓm so¸t phï hîp víi chÝnh s¸ch quèc gia. Nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn ®−îc b¶o vÖ cho t−¬ng lai. + C¸c khu sö dông bÒn v÷ng hÖ sinh th¸i - nh©n v¨n tù nhiªn: cho phÐp c¸c céng ®ång ®Þa ph−¬ng ®−îc duy tr× cuéc sèng cña hä mμ kh«ng cã sù can thiÖp tõ bªn ngoμi. Th«ng th−êng hä ®−îc s¨n b¾t vμ khai th¸c tμi nguyªn chñ yÕu phôc vô cho ®êi sèng céng ®ång. Trong canh t¸c, hä th−êng ¸p dông c¸c biÖn ph¸p truyÒn thèng. + C¸c khu qu¶n lý tμi nguyªn cho phÐp sö dông bÒn v÷ng c¸c nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn, trong ®ã cã tμi nguyªn n−íc, ®éng vËt hoang d·, ch¨n nu«i gia sóc, gç, du lÞch vμ ®¸nh b¾t c¸. Ho¹t ®éng b¶o tån c¸c quÇn x· sinh häc th−êng ®i ®«i víi c¸c ho¹t ®éng khai th¸c nãi trªn. N¨m lo¹i h×nh nªu ®Çu tiªn cã thÓ coi nh− lμ khu b¶o tån thùc sù mμ trong ®ã c¸c n¬i c− tró chñ yÕu ®−îc qu¶n lý v× môc tiªu b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. Môc tiªu cña ba lo¹i h×nh cßn l¹i phôc vô gi¸n tiÕp viÖc qu¶n lý b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. C¸c khu ®−îc qu¶n lý nμy ®«i khi ®Æc biÖt quan träng v× chóng th−êng réng lín h¬n c¸c khu b¶o tån thùc sù rÊt nhiÒu, v× chóng cßn bao gåm rÊt nhiÒu hay thËm chÝ ®a sè c¸c loμi nguyªn sinh, mÆt kh¸c c¸c khu b¶o tån thùc sù th−êng n»m trong mét hÖ thèng c¸c khu ®−îc qu¶n lý. 1.2. C¸c khu b¶o tån trªn thÕ giíi Cho ®Õn n¨m 2003 th× toμn thÕ giíi ®· cã tÊt c¶ 102.102 khu b¶o tån, víi diÖn tÝch kho¶ng 18,8 triÖu km2, chiÕm 11,5% diÖn tÝch bÒ mÆt tr¸i ®Êt. Sè l−îng vμ diÖn tÝch c¸c khu b¶o tån ®· t¨ng h¬n 10 lÇn kÓ tõ 1962 khi khu b¶o tån ®Çu tiªn trªn thÕ giíi ®−îc thμnh lËp. V−ên Quèc gia réng nhÊt thÕ giíi réng 700.000km2 ë Greenland. MÆc dï con sè vÒ c¸c khu b¶o tån nãi trªn kh¸ Ên t−îng song chóng chØ ®¹i diÖn cho 11,5% tæng diÖn tÝch bÒ mÆt tr¸i ®Êt. ChØ cã 3,5% tæng diÖn tÝch ®Êt ®ai cña thÕ giíi lμ thuéc lo¹i ®−îc b¶o vÖ nghiªm ngÆt cho môc ®Ých khoa häc gåm v−ên quèc gia vμ khu b¶o tån thiªn nhiªn. Ch©u ¢u lμ n¬i cã sè l−îng khu b¶o tån nhiÒu nhÊt, kho¶ng 43.000 khu nh−ng Nam vμ Trung Mü cã diÖn tÝch ®−îc b¶o vÖ nhiÒu nhÊt, kho¶ng 25%. DiÖn tÝch cña c¸c khu b¶o tån lín nhÊt lμ ë B¾c vμ Trung Mü vμ nhá nhÊt lμ ë Liªn X« cò. DiÖn tÝch cña c¸c khu b¶o tån kh¸c nhau ®¸ng kÓ gi÷a c¸c quèc gia, vÝ dô: §øc: 24,6%, Anh: 18,9%; Nga: 1,2%; Hy L¹p: 0,8% vμ Thæ NhÜ Kú: 0,3%. Sè liÖu nμy còng mang tÝnh t−¬ng ®èi ë tõng quèc gia vμ ch©u lôc. B¶ng 4: C¸c khu b¶o tån vμ c¸c khu ®−îc qu¶n lý trªn thÕ giíi Vïng C¸c khu b¶o tån C¸c khu ®−îc qu¶n lý (Ph©n lo¹i cña (Ph©n lo¹i cña IUCN, I - V) IUCN, I - V) Sè c¸c DiÖn tÝch PhÇn tr¨m tæng Sè c¸c DiÖn tÝch PhÇn tr¨m tæng (km2) (km2) khu diÖn tÝch khu diÖn tÝch Ch©u Phi 740 1.388.930 4,6 1.526 746.360 2,5 Ch©u ¸ (a) 2.181 1.211.610 4,4 1.191 309.290 1,1 B¾c vμ Trung Mü 1.752 2.632.500 11,7 243 161.470 0,7 Nam Mü 667 1.145.960 6,4 679 2.279.350 12,7 Ch©u ¢u 2.177 455.330 9,3 143 40.350 0,8 Liªn X« (cò) 218 243.300 1,1 1 4.000 0,6 Ch©u óc (b) 920 845.040 9,9 91 50.000 0,6 ThÕ giíi (c) 8.619 7.922.660 5,8 3.868 3.588.480 2,7 (Nguån WRI/UNEP/UNDP, 1994) (a) Kh«ng bao gåm Liªn X« cò (b) ¤xtr©ylia, Niu Dil©n vμ c¸c ®¶o Th¸i B×nh D−¬ng 26 (c) Kh«ng bao gåm Nam Cùc
Tæ chøc IUCN ®Ò xuÊt c¸c quèc gia nªn dμnh tèi thiÓu tõ 7 - 10% tæng diÖn tÝch cho c¸c khu b¶o tån bëi nhu cÇu cña con ng−êi ®èi víi tμi nguyªn thiªn nhiªn lμ rÊt lín. ViÖc thμnh lËp c¸c khu b¶o tån ®· ®¹t ®Ønh cao vμo nh÷ng n¨m 1970 - 1975 råi sau ®ã ch÷ng l¹i, cã lÏ lμ do nh÷ng vïng ®Êt cßn l¹i ®· ®−îc chän cho môc ®Ých sö dông kh¸c. NhiÒu khu b¶o tån n»m trªn nh÷ng vïng ®Êt ®−îc coi lμ kh«ng cã hoÆc Ýt cã gi¸ trÞ kinh tÕ. Mét diÖn tÝch khiªm tèn cña c¸c khu b¶o tån nãi trªn cho thÊy r»ng nhiÒu vïng ®Êt cã tÇm quan träng sinh häc ®· ®−îc sö dông vμo môc ®Ých s¶n xuÊt. 1.3. TÝnh hiÖu qu¶ cña c¸c khu b¶o tån DiÖn tÝch c¸c khu b¶o tån chØ chiÕm mét tû lÖ nhá trªn tr¸i ®Êt do vËy khi xÐt ®Õn hiÖu qu¶ b¶o tån kh«ng chØ chó ý ®Õn ph¹m vi diÖn tÝch cßn ph¶i xÐt ®Õn toμn bé c¶nh quan, n¬i tËp trung sù ph©n bè loμi. Mét vïng c¶nh quan th−êng bao gåm c¸c d¶i ®Êt réng lín cïng víi n¬i c− tró cña nhiÒu loμi vμ trong ®ã chØ cã mét vμi khu vùc nhá lμ n¬i c− tró cña c¸c loμi hiÕm. Trong tr−êng hîp nμy hiÖu qña b¶o tån c¸c loμi hiÕm cã thÓ sÏ kh«ng phô thuéc qu¸ nhiÒu vμo b¶o tån toμn bé vïng ®Êt réng lín mμ ph¶i b¶o tån tÊt c¶ c¸c kiÓu n¬i c− tró cña loμi trong mét hÖ thèng c¸c khu b¶o tån. Mét sè vÝ dô minh ho¹: ë Indonexia, môc tiªu cña kÕ ho¹ch b¶o vÖ c¸c loμi chim vμ linh tr−ëng b¶n ®Þa sÏ ®¹t ®−îc nhê vμo viÖc t¨ng diÖn tÝch c¸c khu b¶o tån trong hÖ thèng c¸c khu b¶o tån tõ 3,5% lªn 10% so víi tæng diÖn tÝch c¶ n−íc. ë Zaia c¶ n−íc cã trªn 1000 loμi chim. Trong sè ®ã cã 89% sè loμi xuÊt hiÖn trong c¸c khu b¶o tån víi diÖn tÝch chØ chiÕm 3,9% tæng diÖn tÝch c¶ n−íc. T−¬ng tù nh− vËy, 85% sè chim cña Kenya ®−îc b¶o vÖ trong c¸c khu vùc mμ diÖn tÝch chØ chiÕm 5,4% tæng diÖn tÝch ®Êt ®ai. Tõ kinh nghiÖm cña c¸c khu b¶o tån kh¸c nhau trªn thÕ giíi cho thÊy r»ng: nh÷ng khu b¶o tån ®−îc lùa chän cÈn thËn th× cã thÓ nu«i d−ìng vμ che chë cho rÊt nhiÒu, nÕu kh«ng nãi lμ hÇu hÕt c¸c loμi cña mét quèc gia. Tuy nhiªn t−¬ng lai l©u dμi cña nhiÒu loμi trong c¸c khu b¶o tån nμy vÉn cßn lμ mét vÊn ®Ò cßn tranh c·i. XÐt vÒ tÝnh hiÖu qu¶ cña khu b¶o tån cßn ph¶i tÝnh ®Õn c¸ch thøc qu¶n lý, ®©y lμ mét trong nh÷ng yÕu tè cã tÝnh chÊt quyÕt ®Þnh. 1.4. X¸c ®Þnh c¸c −u tiªn cho b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Trong mét thÕ giíi réng lín vμ víi nguån kinh phÝ cã h¹n, kh«ng thÓ lËp kÕ ho¹ch b¶o tån tÊt c¶ c¸c loμi, sinh c¶nh do vËy cÇn ph¶i thiÕt lËp ®−îc c¸c −u tiªn cho b¶o tån ®a d¹ng sinh häc vμ quan träng nhÊt lμ b¶o tån loμi. Trong khi mét sè ng−êi b¶o thñ cho r»ng ch−a ch¾c ®· cã loμi nμo ®ã bÞ tuyÖt chñng, th× trªn thùc tÕ loμi ®ang bÞ mÊt ®i hμng ngμy. C©u hái ®Æt ra ë ®©y lμ lμm sao cã thÓ gi¶m thiÓu sù mÊt m¸t cña c¸c loμi víi mét nguån tμi chÝnh vμ søc lùc cã h¹n. Nh÷ng c©u hái cã mèi quan hÖ t−¬ng t¸c lÉn nhau mμ c¸c nhμ ho¹ch ®Þnh c«ng t¸c b¶o tån cÇn ph¶i lμm s¸ng tá lμ: cÇn ph¶i b¶o vÖ c¸i g×?, b¶o vÖ ë ®©u? vμ b¶o vÖ nh− thÕ nμo?. Cã thÓ dïng 3 tiªu chÝ sau ®©y ®Ó lËp ra c¸c −u tiªn cho b¶o tån loμi vμ quÇn x·. TÝnh ®Æc biÖt Mét quÇn x· sÏ ®−îc −u tiªn b¶o vÖ cao h¬n nÕu ë ®ã lμ n¬i sinh sèng chñ yÕu cña nhiÒu loμi ®Æc h÷u quý hiÕm h¬n so víi quÇn x· chØ gåm c¸c loμi phæ biÕn. Mét loμi th−êng cã gi¸ trÞ b¶o tån nhiÒu h¬n nÕu cã tÝnh ®éc nhÊt vÒ mÆt ph©n lo¹i häc, tøc lμ loμi duy nhÊt cña gièng hay hä. TÝnh nguy cÊp Mét loμi ®ang cã nguy c¬ tuyÖt chñng sÏ ®−îc quan t©m nhiÒu h¬n so víi nh÷ng loμi kh«ng bÞ ®e do¹ tuyÖt chñng. Nh÷ng quÇn x· sinh häc ®ang bÞ ®e do¹ vμ s¾p söa bÞ tiªu diÖt còng cÇn ®−îc −u tiªn b¶o vÖ. TÝnh h÷u dông Nh÷ng loμi cã gi¸ trÞ kinh tÕ hoÆc cã gi¸ trÞ tiÒm n¨ng ®èi víi con ng−êi sÏ ®−îc −u tiªn b¶o vÖ nhiÒu h¬n so víi c¸c loμi ch−a biÕt gi¸ trÞ râ rμng. Loμi rång ®Êt Komodo ë Indonesia lμ mét vÝ dô cô thÓ cho mét loμi ®−îc −u tiªn b¶o vÖ theo c¶ 3 tiªu chÝ nªu trªn: nã lμ loμi th»n l»n lín nhÊt thÕ giíi (tÝnh ®Æc biÖt); chØ xuÊt hiÖn trªn mét vμi ®¶o nhá cña mét quèc gia (tÝnh nguy cÊp) vμ cã tiÒm n¨ng lín cho viÖc thu hót kh¸ch du lÞch còng nh− lμ mèi quan t©m27 lín cña khoa häc (tÝnh h÷u dông).
B»ng c¸ch øng dông tiªu chÝ nμy, nhiÒu hÖ thèng −u tiªn nh»m vμo c¸c loμi vμ quÇn x· ®· ®−îc x©y dùng ë quy m« quèc gia vμ quèc tÕ. Nh÷ng tiªu chÝ trªn nh×n chung cã tÝnh chÊt bæ sung trong viÖc lùa chän −u tiªn trong c«ng t¸c b¶o tån v× mçi tiªu chÝ cho thÊy mét triÓn väng riªng. 1.5. C¸c ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn khi thμnh lËp khu b¶o tån. NhiÒu khu b¶o tån ®· ®−îc thμnh lËp ®Ó b¶o vÖ nh÷ng loμi ®éc nhÊt, nh÷ng loμi thó lín, ®Ñp, nh÷ng loμi thu hót sù quan t©m cña c«ng chóng, cã gi¸ trÞ biÓu tr−ng vμ cã tÝnh quyÕt ®Þnh cho du lÞch sinh th¸i. Trong qóa tr×nh b¶o vÖ loμi nμy, toμn bé c¸c quÇn x· cña hμng ngμn loμi kh¸c còng sÏ ®−îc b¶o vÖ. X¸c ®Þnh vμ chØ ra ®−îc c¸c loμi cÇn −u tiªn nhÊt lμ b−íc ®Çu tiªn trong qu¸ tr×nh lËp kÕ ho¹ch b¶o tån cho tõng loμi. Mét sè ng−êi quan t©m ®Õn b¶o tån, víi c¸ch tiÕp cËn kh¸c l¹i cho r»ng nªn tËp trung vμo b¶o tån c¸c quÇn x· hoÆc c¸c hÖ sinh th¸i h¬n lμ chØ b¶o tån loμi. B¶o tån c¸c quÇn x· cã thÓ sÏ b¶o vÖ ®−îc mét sè l−îng lín h¬n c¸c loμi, trong khi ®ã viÖc cøu hé c¸c loμi cô thÓ nμo ®ã l¹i th−êng kh«ng ®¬n gi¶n, tèn kÐm vμ Ýt hiÖu qu¶. CÇn ph¶i lËp ra nh÷ng −u tiªn cã tÝnh toμn cÇu cho c¸c khu b¶o tån míi t¹i c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn ®Ó tõ ®ã cã thÓ h−íng mäi nguån nh©n vμ vËt lùc vμo c¸c nhu cÇu thiÕt yÕu nhÊt. Mét qu¸ tr×nh nh− vËy sÏ lμm thay ®æi khuynh h−íng cña c¸c c¬ quan tμi trî quèc tÕ, c¸c nhμ khoa häc vμ c¸c c¸n bé ph¸t triÓn lμ chØ tËp trung nh÷ng dù ¸n lín cho b¶o tån ë mét sè n−íc cã nÒn chÝnh trÞ æn ®Þnh vμ giao th«ng thuËn tiÖn. HiÖn nay, viÖc thiÕt lËp nh÷ng −u tiªn b¶o tån trªn quy m« toμn cÇu cã tÇm quan träng h¬n bao giê hÕt bëi v× l−îng kinh phÝ dμnh cho x©y dùng vμ qu¶n lý c¸c v−ên quèc gia míi ®· t¨ng lªn ®¸ng kÓ sau khi Quü m«i tr−êng toμn cÇu (GEF) vμ c¸c quü b¶o tån kh¸c ra ®êi. ViÖc h×nh thμnh c¸c khu b¶o tån míi cÇn ph¶i ®¶m b¶o ®−îc cμng nhiÒu ®¹i diÖn cña c¸c lo¹i quÇn x· sinh häc cμng tèt. §Þnh ra ®−îc nh÷ng khu vùc nμo trªn thÕ giíi ®· ®−îc b¶o vÖ tho¶ ®¸ng vμ nh÷ng khu vùc nμo cÇn khÈn tr−¬ng ®−a vμo b¶o tån bæ sung lμ mét viÖc lμm cã tÝnh chÊt quyÕt ®Þnh trong c«ng t¸c b¶o tån. Mäi nguån lùc, c«ng t¸c nghiªn cøu vμ tuyªn truyÒn cÇn ph¶i h−íng vμo nh÷ng khu vùc trªn thÕ giíi ®ang cÇn ®−îc ®−a vμo b¶o vÖ bæ sung. 1.6. ThiÕt kÕ c¸c khu b¶o tån KÝch th−íc vμ vÞ trÝ cña c¸c khu b¶o tån trªn thÕ giíi th−êng ®−îc x¸c ®Þnh qua sù ph©n bè cña d©n c− , c¸c gi¸ trÞ tiÒm tμng cña ®Êt ®ai vμ nhËn thøc cña céng ®ång. MÆc dï hÇu hÕt c¸c v−ên quèc gia vμ khu b¶o tån ®· ra ®êi theo kiÓu ngÉu nhiªn vμ hoμn toμn phô thuéc vμo sù cã s½n cña ®Êt ®ai vμ kinh phÝ, song hiÖn ®· cã rÊt nhiÒu tμi liÖu vÒ sinh th¸i häc ®Ò cËp ®Õn nh÷ng c¸ch thiÕt kÕ c¸c khu b¶o tån nh»m b¶o tån ®a d¹ng sinh häc mét c¸ch hiÖu qu¶ nhÊt. Tuy nhiªn, c¸c nhμ sinh häc b¶o tån ®· thËn träng trong viÖc ®−a ra c¸c h−íng dÉn chung vμ ®¬n gi¶n trong viÖc thiÕt kÕ c¸c khu b¶o tån bëi v× c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn b¶o tån ®Òu ®ßi hái mét sù quan t©m ®Æc biÖt. Nh÷ng c©u hái then chèt mμ c¸c nhμ b¶o tån cè g¾ng gi¶i quyÕt lμ: 1. Mét khu b¶o tån cÇn réng ®Õn møc nμo ®Ó b¶o tån ®−îc loμi? 2. T¹o ra mét khu b¶o tån lín tèt h¬n hay lμ nhiÒu khu b¶o tån nhá tèt h¬n? 3. CÇn ph¶i ph¶i b¶o vÖ trong khu b¶o tån bao nhiªu c¸ thÓ cña mét loμi nguy cÊp lμ ®ñ ®Ó ng¨n cho loμi ®ã khái bÞ tuyÖt diÖt ? 4. H×nh d¹ng hîp lý nhÊt cho mét khu b¶o tån lμ g×? 5. Khi mét sè khu b¶o tån ®−îc h×nh thμnh, chóng nªn n»m c¹nh nhau hay xa nhau, vμ chóng nªn biÖt lËp víi nhau hay lμ liªn hÖ víi nhau qua nh÷ng hμnh lang? Cho ®Õn nay, sù thèng nhÊt vÒ kÝch th−íc khu b¶o tån cã vÎ thiªn vÒ viÖc tuú thuéc vμo nhãm loμi cÇn b¶o tån còng nh− vμo ®Òu kiÖn khoa häc. §iÒu ®−îc thõa nhËn lμ nh÷ng khu b¶o tån lín sÏ cã kh¶ n¨ng h¬n khu b¶o tån nhá trong viÖc g×n gi÷ c¸c loμi kh¸c nhau bëi v× nã chøa ®ùng nhiÒu hÖ sinh th¸i vμ nh÷ng quÇn thÓ cã kÝch th−íc lín. Tuy nhiªn, nh÷ng khu b¶o tån nhá nÕu ®−îc qu¶n lý tèt th× còng rÊt cã gi¸ trÞ, ®Æc biÖt lμ trong tr−êng hîp b¶o tån c¸c loμi c©y, c¸c loμi ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng vμ nh÷ng loμi ®éng vËt nhá cã x−¬ng sè Trªn thùc tÕ Ýt cã kh¶ n¨ng lùa chän nμo kh¸c nhau ngoμi viÖc ph¶i chÊp nhËn b¶o tån c¸c loμi trong c¸c khu b¶o tån nhá bëi v× xung quanh c¸c khu b¶o tån nhá kh«ng cßn thõa ®Êt ®Ó sö dông vμo môc ®Ých vμo b¶o tån. 1.7. Qu¶n lý c¸c khu b¶o tån 28 Sau khi ®· ®−îc thμnh lËp mét c¸ch hîp ph¸p th× khu b¶o tån ph¶i ®−îc qu¶n lý tèt nh»m duy tr× vμ
b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. Tuy nhiªn, viÖc ®−a ra ®−îc nh÷ng quyÕt ®Þnh cã hiÖu qu¶ vÒ qu¶n lý trong c¸c khu b¶o tån cßn phô thuéc vμo viÖc cã ®ñ th«ng tin qua c¸c ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu vμ cã ®ñ kinh phÝ cho viÖc thùc hiÖn c¸c kÕ ho¹ch qu¶n lý ®ã hay kh«ng? Thùc tÕ, viÖc qu¶n lý tèt ®«i khi l¹i kh«ng cÇn ph¶i cã nh÷ng ho¹t ®éng g× v× nhiÒu ho¹t ®éng qu¶n lý cã lóc kh«ng hiÖu qu¶ thËm chÝ l¹i cã h¹i. VÝ dô: vÒ viÖc c¸c nhμ qu¶n lý khu b¶o tån qu¸ sèt s¾ng trong viÖc thu dÑp, thu gom c©y cèi bÞ ®æ vμ ph¸t quang bê bôi ®Ó "c¶i tiÕn" bé mÆt cña khu b¶o tån ®«i khi l¹i v« t×nh lμm mÊt ®i nh÷ng n¬i lμm tæ, tró ngô, nguån th−c ¨n cña nhiÒu loμi hay mét sè loμi nhÊt ®Þnh. Mét thùc tÕ kh¸c, "chÝnh s¸ch kh«ng t¸c ®éng ®Õn’’ cña c¸c nhμ qu¶n lý ë mét sè khu b¶o tån t−ëng chõng nh− cho phÐp thiªn nhiªn ®−îc tù do ph¸t triÓn nh−ng hËu qu¶ l¹i lμm huû ho¹i nhanh chãng mét sè loμi. Thùc tÕ cho thÊy kh«ng cã c¸ch qu¶n lý c¸c khu b¶o tån nμo lμ lu«n ®óng hoÆc sai. ViÖc ¸p dông bÊt cø mét ph−¬ng thøc qu¶n lý nμo còng ph¶i dùa vμo c¸c ®èi t−îng qu¶n lý ë mét ®Þa ®iÓm cô thÓ. ChØ khi ®· x¸c ®Þnh ®−îc c¸c ®èi t−îng qu¶n lý th× c¸c kÕt qu¶ qu¶n lý khoa häc míi ®−îc ¸p dông. ViÖc qu¶n lý ®a d¹ng sinh häc trong c¸c khu b¶o tån cÇn thiÕt ph¶i chó träng ®Õn c¸c vÊn ®Ò: xö lý c¸c mèi ®e do¹ ®èi víi c¸c khu b¶o tån; qu¶n lý tèt n¬i c− tró cña loμi; qu¶n lý ho¹t ®éng cña con ng−êi liªn quan ®Õn tμi nguyªn khu b¶o tån. 2. Phèi hîp vμ hç trî trong b¶o tån ®a d¹ng sinh häc TÝnh chÊt quyÕt ®Þnh trong c¸c chiÕn l−îc b¶o tån lμ ph¶i b¶o tån ®a d¹ng sinh häc mét c¸ch tæng hîp, chø kh«ng chØ quan t©m ®Õn b¶o tån ë c¸c khu b¶o tån.ViÖc chØ dùa vμo c¸c khu b¶o tån t¹o ra t©m lý “v©y h·m” tøc lμ chØ cã c¸c loμi hay quÇn x· trong ph¹m vi khu b¶o tån th× míi ®−îc b¶o vÖ nghiªm ngÆt, trong khi chóng l¹i bÞ khai th¸c mét c¸ch tù do ë bªn ngoμi. §iÒu nμy sÏ dÉn ®Õn hËu qu¶ lμ nÕu c¸c khu vùc l©n cËn khu b¶o tån bÞ suy tho¸i th× ®a d¹ng sinh häc bªn trong khu b¶o tån còng bÞ suy gi¶m. "NÕu chóng ta kh«ng thÓ b¶o vÖ thiªn nhiªn bªn ngoμi c¸c khu b¶o tån th× thiªn nhiªn còng sÏ ch¼ng tån t¹i bao nhiªu trong c¸c khu ®ã” (Western, 1989) Theo dù tÝnh cã tíi h¬n 90% ®Êt ®ai trªn Tr¸i ®Êt lμ n»m ngoμi c¸c khu b¶o tån. V× vËy c¸c chiÕn l−îc nh»m ®iÒu hoμ gi÷a c¸c nhu cÇu cña con ng−êi víi c¸c lîi Ých b¶o tån t¹i c¸c khu vùc kh«ng ®−îc b¶o vÖ nãi trªn cã vai trß rÊt quan träng ®èi víi sù thμnh c«ng cña c¸c kÕ ho¹ch b¶o tån. NhiÒu diÖn tÝch ®Êt ®ai n»m ngoμi ph¹m vi c¸c khu b¶o tån vÉn ch−a bÞ con ng−êi sö dông triÖt ®Ó vμ do ®ã vÉn lμ n¬i sinh sèng cña nhiÒu loμi sinh vËt hoang d·. Do phÇn lín diÖn tÝch ®Êt ®ai ë hÇu hÕt c¸c n−íc lμ kh«ng phô thuéc khu b¶o tån nªn rÊt nhiÒu lo¹i quý hiÕm vÉn xuÊt hiÖn bªn ngoμi ranh giíi c¸c khu b¶o tån. VÝ dô: ë ¤xtr©ylia, 79% c¸c loμi thùc vËt quý hiÕm vÉn xuÊt hiÖn bªn ngoμi ranh giíi c¸c khu b¶o tån. PhÇn lín c¸c loμi liÖt kª trong LuËt vÒ c¸c loμi ®ang cã nguy c¬ tuyÖt chñng cña Mü lμ ®−îc t×m thÊy trªn c¸c khu ®Êt t− h÷u. Mét kÕ ho¹ch b¶o tån sÏ khã thμnh c«ng nÕu chØ quan t©m ®Õn c«ng t¸c b¶o tån mμ kh«ng quan t©m ®Õn nhu cÇu cña con ng−êi, ®Æc biÖt lμ c¸c céng ®ång d©n c− sèng trong hoÆc xung quanh c¸c khu b¶o tån. Do vËy c«ng t¸c b¶o tån cßn ph¶i g¾n liÒn víi c¸c ho¹t ®éng phèi hîp, hç trî trong suèt c¶ tiÕn tr×nh. 2.1. N©ng cao nhËn thøc vÒ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ViÖc gi¸o dôc vμ khuyÕn khÝch c¸c chñ së h÷u ®Êt b¶o vÖ c¸c loμi quý hiÕm râ rμng lμ viÖc lμm cÇn thiÕt trong c¸c chiÕn l−îc b¶o tån ®èi víi sù tån t¹i l©u dμi cña c¸c loμi. NhiÒu ch−¬ng tr×nh quèc gia nh»m b¶o vÖ c¸c loμi cã nguy c¬ tuyÖt chñng t¹i c¸c n−íc kh¸c nhau ®· th«ng b¸o cho nh÷ng ng−êi thiÕt kÕ ®−êng giao th«ng còng nh− c¸c nhμ ph¸t triÓn, vÒ vÞ trÝ cña loμi quý hiÕm vμ gióp ®ì hä söa ®æi kÕ ho¹ch ®Ó tr¸nh g©y huû ho¹i ®Õn c¸c vÞ trÝ nμy. KhuyÕn khÝch viÖc khai th¸c rõng cã chän läc theo chu kú ®ñ dμi hoÆc hç trî c¸c céng ®ång d©n c− vÉn cßn canh t¸c n−¬ng rÉy theo ph−¬ng thøc truyÒn thèng nh−ng víi mËt ®é d©n c− võa ph¶i còng gãp phÇn duy tr× ®−îc mét tû lÖ ®¸ng kÓ c¸c sinh vËt nguyªn thuû trong ®ã. T¹i nhiÒu n−íc, nhiÒu khu ®Êt réng lín do nhμ n−íc lμm chñ ®· ®−îc giμnh ra ®Ó sö dông vμo môc ®Ých kh¸c nhau. Tr−íc kia nh÷ng môc ®Ých sö dông nμy bao gåm khai th¸c gç, khai th¸c kho¸ng s¶n,29
ch¨n th¶, qu¶n lý ®éng vËt hoang d· vμ khu nghØ ngh¬i gi¶i trÝ. Ngμy nay c¸c khu vùc sö dông ®a môc ®Ých nμy cμng ®−îc quan t©m ®Õn môc ®Ých sö dông ®Ó b¶o vÖ c¸c loμi, c¸c quÇn x· sinh vËt vμ c¸c hÖ sinh th¸i. ViÖc ¸p dông gi¸o dôc m«i tr−êng, b¶o vÖ tμi nguyªn thiªn nhiªn vμo ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o ë c¸c cÊp còng ®· vμ ®ang ®−îc quan t©m ë nhiÒu quèc gia, trong ®ã cã ViÖt Nam. NhiÒu ch−¬ng tr×nh tuyªn truyÒn gi¸o dôc vÒ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc còng ®· ®−îc nªu ra trong kÕ ho¹ch hμnh ®éng ®a d¹ng sinh häc cÊp quèc gia. Hy väng trong t−¬ng lai víi sù tiÕn bé vÒ nhiÒu mÆt, trong ®ã cã c«ng t¸c gi¸o dôc vμ ®μo t¹o, sù nghiÖp b¶o tån ®a d¹ng sinh häc sÏ thu ®−îc nhiÒu kÕt qña. 2.2. KhuyÕn khÝch lîi Ých kinh tÕ vμ phèi hîp víi ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng trong ho¹t ®éng b¶o tån ViÖc sö dông vμ t¸c ®éng cña con ng−êi lμ mét thùc tÕ mμ chóng ta ph¶i tÝnh ®Õn khi quy ho¹ch thiÕt kÕ b¶o tån. Con ng−êi ®· lμ mét bé phËn cña tÊt c¶ cña c¸c hÖ sinh th¸i trªn thÕ giíi tõ hμng ngμn n¨m nay, viÖc lo¹i bá con ng−êi ra khái khu b¶o thiªn nhiªn cã thÓ sÏ dÉn ®Õn nh÷ng hËu qu¶ tiªu cùc nghiªm träng. VÝ dô: mét vïng ®ång cá sa van ®−îc b¶o vÖ ®Ó tr¸nh khái bÞ ch¸y do con ng−êi g©y ra cã thÓ sÏ chuyÓn thμnh rõng, tõ ®ã dÉn ®Õn sù mÊt ®i cña nh÷ng loμi chØ cã ë sa van. Tuy nhiªn, viÖc ®−a ng−êi d©n ra khái khu b¶o tån cã thÓ l¹i lμ sù lùa chän duy nhÊt khi mμ tμi nguyªn thiªn nhiªn ®ang bÞ khai th¸c tíi møc sù toμn vÑn cña c¸c quÇn x· sinh vËt bÞ ®e do¹. T×nh tr¹ng t−¬ng tù x¶y ra ®ã lμ do ch¨n th¶ gia sóc qu¸ møc, khai th¸c cñi å ¹t hay n¹n s¨n b¾n ®éng vËt. Tèt h¬n hÕt lμ t×m ra nh÷ng gi¶i ph¸p trung hoμ tr−íc khi t×nh h×nh trªn x¶y ra. 2.2.1 KhuyÕn khÝch lîi Ých kinh tÕ Trong bÊt kú kÕ ho¹ch cña khu b¶o tån nμo th× nh÷ng t¸c ®éng cã thÓ lªn khu b¶o tån cña ng−êi ®Þa ph−¬ng cÇn ph¶i lμ néi dung trung t©m. HiÖu qu¶ c«ng t¸c b¶o tån phô thuéc rÊt nhiÒu vμo sù ñng hé hay thï ®Þch cña c¸c céng ®ång d©n c− sèng trong hoÆc xung quanh c¸c khu b¶o tån. NÕu nh÷ng ng−êi d©n tõ ngμn ®êi nay ®· sinh sèng vμ sö dông c¸c s¶n phÈm trong khu b¶o tån, nay ®ét nhiªn kh«ng ®−îc vμo trong ®ã n÷a, hä sÏ mÊt ®i quyÒn ®−îc tiÕp cËn víi nguån tμi nguyªn c¬ b¶n cÇn cho cuéc sèng cña hä. Trong c¸c tr−êng hîp nh− vËy, xung ®ét lμ ®iÒu cã thÓ x¶y ra. NhiÒu n−íc trªn thÕ giíi hiÖn ®ang cã chñ tr−¬ng khuyÕn khÝch lîi Ých kinh tÕ ®èi víi c¸c céng ®ång ®Þa ph−¬ng sèng bªn trong vμ xung quanh khu b¶o tån. §ã cã thÓ lμ nh÷ng biÖn ph¸p tÝch cùc, thóc ®Èy tèt h¬n c¸c ho¹t ®éng b¶o tån, trong ®ã coi träng lîi Ých cña ng−êi d©n vμ g¾n lîi Ých kinh tÕ cña ng−êi d©n víi c«ng t¸c b¶o tån . Mét sè quèc gia cho phÐp ng−êi d©n ®−îc vμo khu b¶o tån theo mét lÞch tr×nh nhÊt ®Þnh ®Ó khai th¸c l©m s¶n theo mét ®Þnh møc cho phÐp. VÝ du: mét s« khu b¶o tån ë Ch©u Phi cho phÐp ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng khai th¸c mét sè loμi thó theo quy ®Þnh ®Ó lμm thùc phÈm. Khu b¶o tån tª gi¸c ë 1 sõng ë Nªpan cho phÐp ng−êi d©n ®−îc h−ëng toμn bé thu nhËp tõ viÖc ®−a vμ h−íng dÉn kh¸ch du lÞch tham quan khu b¶o tån. Khi céng ®ång d©n ®Þa ph−¬ng ®−îc h−ëng lîi Ých tõ c¸c ho¹t ®éng liªn quan ®Õn b¶o tån th× ¸p lùc tõ phÝa hä sÏ gi¶m vμ ng−îc l¹i, cã thÓ hä sÏ trë thμnh nh÷ng ng−êi ®i ®Çu trong viÖc b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc t¹i c¸c khu b¶o tån ®Þa ph−¬ng. 2.2.2 Phèi hîp víi ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng trong c¸c ho¹t ®éng b¶o tån Mét chiÕn l−îc tá ra rÊt cã hiÖu qu¶ lμ phèi hîp víi d©n ®Þa ph−¬ng trong ho¹t ®éng b¶o tån , ®ã lμ viÖc thiÕt lËp c¸c dù ¸n phèi hîp b¶o tån vμ ph¸t triÓn (ICDP). ICDP (Integrated Conservation and Development Program) ®−îc c¸c tæ chøc WWF vμ UNEP coi lμ gi¶i ph¸p h÷u hiÖu nhÊt trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®èi víi c«ng t¸c b¶o tån ®a d¹ng sinh häc trªn thÕ giíi. Dù ¸n ®−îc thiÕt kÕ nh»m tho¶ m·n 2 môc ®Ých c¬ b¶n lμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng tÝnh ®a d¹ng sinh häc cña tr¸i ®Êt vμ ®ång thêi chó träng ph¸t triÓn kinh tÕ x· hé XuÊt ph¸t tõ thùc tr¹ng lμ ®a d¹ng sinh häc cña c¸c quèc gia ®· vμ ®ang bÞ suy tho¸i. §ång thêi c¸c n−íc ®· cã nhiÒu nç lùc ®Ó b¶o vÖ nh−ng hiÖu qu¶ cña c«ng t¸c qu¶n lý rÊt thÊp. NhiÒu quèc gia, trong ®ã cã ViÖt Nam ®· cã kh«ng Ýt c¸c dù ¸n vÒ b¶o tån. NhiÒu dù ¸n, ho¹t ®éng ®· kÕt thóc nh−ng tμi nguyªn ë c¸c khu b¶o tån vÉn bÞ suy tho¸i; nhiÒu khu vùc thËm chÝ kh«ng cßn ®ñ gi¸ trÞ ban ®Çu ®Ó b¶o tån. Nguyªn nh©n cña sù thÊt b¹i nμy lμ thiÕu sù hîp t¸c qu¶n lý gi÷a céng ®ång d©n ®Þa ph−¬ng víi Ban qu¶n lý c¸c khu b¶o tån.30 ICDP ®−îc x©y dùng vμ thùc hiÖn dùa trªn nh÷ng tho¶ thuËn, bμn b¹c vÒ c¸ch thøc b¶o
tån, yªu cÇu b¶o tån, gi¶i ph¸p n©ng cao ®êi sèng kinh tÕ x· héi cho céng ®ång d©n c− sèng trong khu vμ xung quanh khu b¶o tån. C¸c ho¹t ®éng cña dù ¸n ®−îc ng−êi d©n tham gia tõ khi lËp kÕ ho¹ch ®Õn khi triÓn khai, kÓ c¶ gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸ dù ¸n. ChØ khi ng−êi d©n thùc sù tham gia vμo ho¹t ®éng b¶o tån vμ ®ång thêi c¸c ho¹t ®éng b¶o tån thùc sù mang l¹i nh÷ng lîi Ých thiÕt thùc cho céng ®ång ®Þa ph−¬ng th× lóc ®ã ho¹t ®éng b¶o tån míi thu ®−îc kÕt qu¶. Trong ch−¬ng tr×nh sinh quyÓn vμ con ng−êi (MAB), tæ chøc v¨n ho¸, khoa häc vμ gi¸o dôc cña Liªn HiÖp Quèc (UNESCO) ®· khëi x−íng mét c¸ch tiÕp cËn míi trong c«ng t¸c b¶o tån "v× ng−êi d©n vμ do d©n thùc hiÖn d−íi sù gi¸m s¸t vμ cung cÊp c¸c dÞch vô cña nhμ n−íc". Ch−¬ng tr×nh nμy ®· thμnh lËp mét sè khu b¶o tån sinh quyÓn trªn kh¾p thÕ giíi nh»m cè g¾ng ®−a c¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi, c¸c ho¹t ®éng nghiªn cøu vμ b¶o vÖ m«i tr−êng thiªn nhiªn vμo cïng mét ®Þa ®iÓm. Khu b¶o tån sinh quyÓn bao gåm mét khu trung t©m trong ®ã c¸c quÇn x· sinh vËt vμ c¸c hÖ sinh th¸i ®−îc b¶o vÖ nghiªm ngÆt. Xung quanh nã lμ mét vïng ®Öm trong ®ã c¸c ho¹t ®éng truyÒn thèng cña ng−êi d©n nh− thu h¸i c¸c lo¹i d−îc liÖu, kiÕm gç cñi nhá ®−îc gi¸m s¸t vμ nh÷ng ho¹t ®éng nghiªn cøu kh«ng cã tÝnh huû ho¹i còng ®−îc tiÕn hμnh trong vïng nμy. Xung quanh vïng ®Öm lμ vïng chuyÓn tiÕp trong ®ã mét sè ho¹t ®éng ph¸t triÓn cã tÝnh bÒn v÷ng nhu canh t¸c quy m« nhá, mét sè ho¹t ®éng khai th¸c tμi nguyªn thiªn nhiªn nh− khai th¸c gç cã lùa chän vμ c¸c thö nghiÖm khoa häc ®−îc phÐp tiÕn hμnh. ChiÕn l−îc tæng qu¸t vÒ mét vïng trung t©m ®−îc bao bäc xung quanh bëi vïng ®Öm vμ vïng chuyÓn tiÕp cã thÓ ®¹t ®−îc mét sè kÕt qu¶ ®¸ng mong ®îi. Thø nhÊt: ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng ®−îc khuyÕn khÝch tham gia thùc hiÖn c¸c môc tiªu cña khu b¶o tån. Thø hai: mét sè c¶nh quan do con ng−êi t¹o ra ®−îc gi÷ g×n. Thø ba: vïng ®Öm cã thÓ t¹o ®iÒu kiÖn cho ®éng vËt ph¸t t¸n vμ chuyÓn dÞch gen gi÷a vïng trung t©m ®−îc b¶o vÖ nghiªm ngÆt víi c¸c vïng chuyÓn tiÕp cã ®«ng d©n c− vμ khu kh«ng ®−îc b¶o vÖ. M« h×nh chung cña mét khu b¶o tån sinh quyÓn (MAB) bao gåm: vïng lâi lμ khu b¶o tån nghiªm ngÆt, ®−îc bao quanh bëi mét vïng ®Öm trong ®ã c¸c ho¹t ®éng truyÒn thèng cña con ng−êi ®−îc qu¶n lý vμ gi¸m s¸t, c¸c ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc còng ®−îc tiÕn hμnh t¹i ®©y. Bao quanh vïng ®Öm lμ vïng chuyÓn tiÕp trong ®ã cã ho¹t ®éng thö nghiÖm vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng. 31