Có nên làm con ghẻ thời này
để 300 năm nữa làm con đẻ?
Trong bài, “Tức quá, người ta cứ nghĩ là Soi giỏi“, khi bạn Ngọc nói,
“xem một cái gì đó cần phải có trải nghiệm dần dần rồi mới hiểu được
nó. Giống như đọc một quyển sách, ban đầu bạn có thể thấy nó dở, bạn
không hiểu gì. Gấp sách lại và đi làm chuyện khác, 10 năm sau đọc lại
bạn có thể thấy mình trong đó.”
Và bạn Lê Hà vặn lại: “Tôi đồng ý là để đánh giá một cuốn sách (hay
một tác phẩm nghệ thuật) có thể cần nhiều thời gian, hiểu biết và trải
nghiệm… Tuy nhiên mọi thứ đều là tương đối, và với những loại hình
nghệ thuật đến với khán giả một cách trực tiếp và đồng thời như nghệ
thuật trình diễn thì cảm giác tức thời thường cũng là cảm giác đúng
nhất. Nếu để đánh giá một bộ phim, vở kịch hay vở múa mà phải cần
đến 10 năm mới ra được kết luận chính xác thì chắc tất cả các thể loại
review (của giới chuyên môn lẫn công chúng) cho tất cả các loại hình
nghệ thuật nói trên đều phải vứt xó hết bạn ơi…”
Nghệ sĩ Trần Lương đã có một ý kiến sau, như một câu trả lời cho cả
hai bạn, và cho cuộc tranh cãi này, Soi xin đưa lên thành bài:
**
Dù sao những cuộc tranh luận như thế này là rất cởi mở, tươi tắn và đầy
tinh thần dân chủ! Kể cả vụ tranh luận về Thắng-Thông!
Tuy thế tôi thấy chúng còn sơ khai! Biết làm sao đây? Khi toàn bộ
những vấn đền các bạn mổ xẻ đều chưa hề được một hệ thống đào tạo
hàn lâm nào ở Việt Nam giảng dạy hoặc nhắc đến, hay chí ít là có tư
liệu thống kê cơ bản nào được phổ biến. Nói thế mới thấy là các bạn đã
tự học quá nhiều rồi!
Nghệ thuật và nghệ sĩ nói chung và cụ thể nghệ thuật đương đại luôn
hướng về xã hội và đại diện cho ít nhất một cá thể người.
Lịch sử cho thấy tác phẩm tốt thường có thời gian khẳng định phẩm
chất lâu dài, cần thời gian tư duy, soi chiếu và đúc kết. Tác phẩm càng
tốt càng có đời sống xa về phía tương lai… Nhiều tác gỉa và tác phẩm
vĩ đại đã là con ghẻ cô đơn ở thời họ sống… Chính Marcel Duchamp bị
nhóm họa sĩ hiện đại ở Paris trong đó có Picasso bài xích cho là không
biết vẽ, còn vận động để ông rút tranh khỏi triển lãm nhóm cho đỡ xấu
mặt!!!
Vậy với những môn nghệ thuật hàn lâm hay avant garde-cách tân đều
cần sự tiếp cận từ cả hai phía:
1. Từ phía nghệ thuật và nghệ sĩ (sáng tác -> trình bày -> thảo luận).
2. Và từ phía người xem (xem trực tiếp -> thu thập thông -> học hỏi)
Phía nghệ sĩ: ngoài tài năng còn cần: học, nghiên cứu, thu thập thông
tin; quan sát mở rộng không ngừng đến lúc chết (có hàng triệu tài năng
nhưng vĩnh viễn vô danh vì thiếu vế sau!)
Phía người xem: cần được cập nhật có hệ thống tri thức về nghệ thuật,
và có ý thức trau dồi thông tin thì mới có được quá trình thưởng thức
và đánh giá nghệ thuật lành mạnh và minh triết (người ta thường dựa
phần lớn vào hệ thống giáo dục chính thống ở các cấp độ để tiếp cận
thứ tự kiến thức hàn lâm về nghệ thuật, sau đó mới lùa thêm thông tin
cập nhật qua các kênh xã hội khác).
Nói thế không phải tôi bỏ qua cảm giác (xúc) ban đầu (hay trực giác),
điều này là không thể thiếu! Cảm xúc – trực giác sẽ đối thoại với nửa
kia là kiến thức và thông tin đã được trau dồi cùng với phương pháp
suy luận của mỗi cá nhân, để tìm ra (một cách khoa học) cảm xúc thẩm
mỹ riêng của mình trước mỗi tác phẩm. Nếu chỉ tin vào cảm xúc trực
giác thôi thì dễ nhận được nhiều cuộc tự lật đổ, và nhiều bước giác ngộ
nho nhỏ như đi trong rừng rậm vậy!
Vậy, nếu nói thế thì người không có điều kiện tiếp cận, người bình dân
không thưởng thức được thấu đáo các loại High Arts à? CÓ, họ có ngũ
quan và cảm nhận được phần nào đó với cơ địa của họ chứ! Nhưng
thấu đáo thì KHÔNG! Vì thế, họ đã có món văn hóa pop của mình:
soap opera (phim ướt nhiều tập), nhạc sến, nhạc khẩu hiệu… tràn lan ở
khắp nơi để viên mãn rồi!
Tôi thấy mấy bạn có nhắc đến chữ “đúng” trong cảm giác tức thời khi
thưởng thức nghệ thuật. xin chia sẻ thêm là: cái “Đúng” tuy cảm thấy
tức thời nhưng thực chất tuột ra trên nền tảng tri thức và kinh nghiệm
vốn có của mỗi cá nhân khác nhau, hoặc mỗi giai đoạn, thời điểm khác
nhau của một cá nhân. Vậy chất lượng và cấp độ “Đúng” sẽ khác nhau
giữa các cá nhân hay các thời điểm khác nhau của một người.
Tại sao ở xã hội ta: những môn nghệ thuật “quý tộc” như nhạc giao
hưỏng, opera, ca trù, tuồng… muốn “xã hội hóa”, muốn đông người
xem, muốn thảo luận rộng rãi cũng chỉ có vài mống ngó tới? Liệu có
cần một quá trình “dùng” nó, cần nghiên cứu học hỏi về nó không nhỉ?
Tôi ngợ cái sự không cần 10 năm để đánh giá chín chắn một tác phẩm
nghệ thuật mà vẫn đúng của bạn Lê Hà chắc là những thứ như phim sau
khi sản xuất 1,2 năm được giải thưởng quốc tế ngay, hoặc sách best
seller… Nhưng thử nghĩ xem điều rất lạ là có những đạo diễn quan
trọng nhất của nền điện ảnh thế giới lại chưa bao giờ được giải Oscar
mà chỉ lúc sắp chết mới được giải thành tựu cả đời. Và ở các trung tâm
văn hóa thế giới thì rạp nhỏ lại chiếu phim chất lượng nghệ thuật cao,
còn rạp lớn thì chiếu phim “Hollywood”. Vì thế mới có chuyện giới
chuyên môn ở New York khi hỏi nhau “phim ấy thế nào?”, nếu định
nói sến hoặc Pop thì chỉ cần nói “Hollywood!”
Ý kiến của SOI hùa vào với anh Trần Lương:
1 - ăn vào thấy ngon ngay mới là ngon,
2 – ăn vào thấy chưa ngon, về nhà nhớ lại tuần sau thấy ngon mới là
ngon…
theo Soi đều có những trường hợp rơi vào (1) hoặc (2) mà vẫn đúng.
Nhưng Soi tin chắc rằng ông đầu bếp nào khi nấu cũng muốn bưng ra
là khách xuýt xoa khen ngay, “Ồ đẹp quá, thơm quá, ngon quá”. Hiệu
quả tức thời, Soi tin, bao giờ cũng là đích nhắm đầu tiên và trên hết của
bất kỳ ai làm ra sản phẩm, dù là nghệ thuật hay phi nghệ thuật. Hiệu
quả dài lâu đến sau, là thứ khẳng định giá trị, đồng thời là niềm an ủi
cho người làm ra (“giờ mày không thấy ngon, 300 năm sau sẽ có đứa
nhỏ rãi vì tao,”).
Theo Soi nghĩ, nghệ sĩ thì nên tránh xa cạm bẫy “300 năm” kia, và
đừng lạm dụng nó để bao biện; bởi hãn hữu lắm mới có một thiên tài
“300″ như thế; mà được thế nhiều phần cũng là khoản bonus của người
thưởng thức, đến người làm ra tác phẩm có khi cũng không ngờ.
Còn phần chúng ta, những người sáng tác “thấp bé”, khi đang thực hiện
tác phẩm, hãy nghĩ đến đích gần nhất, trách nhiệm nhất của một người
thợ cao quý: làm ra một thứ có được hiểu quả trực tiếp, tức thời. Đừng
hy vọng thời gian sẽ trả lời, sẽ sinh ra những con người hiểu ta.
Bởi khi đó ta đã đi đâu rồi nhỉ? Văn Điển? Bình Hưng Hòa? Và người
300 năm sau nhận ra còn ích gì cho ta nào?
Khi mới bước chân vào tập tọe viết báo, Soi nhớ mãi một câu chuyện
mà chắc nhiều người đã biết:
Trong rừng có chúa sơn lâm vừa cực kỳ hung ác vừa thích nghe chuyện
tiếu lâm. Mỗi buổi kể chuyện thật căng thẳng vì phải có mặt tất cả các
con trong rừng. Chuyện kể ra, chỉ cần một kẻ nào đó không cười là kẻ
kể chuyện bị đem đi giết thịt.
Hôm ấy đến lượt khỉ. Khỉ kể chuyện không ai cười nổi. Chúa sơn lâm
cho đi thịt ngay.
Đến lượt cá sấu, chuyện của hắn chỉ có nửa số thú cười. Cá sấu bị giết.
Còn lại thỏ trắng, chị run run kể một câu chuyện vui. Chuyện vừa dứt,
cả đám thú cười lăn lộn, chúa sơn lâm cũng cười to, suýt lăn khỏi ghế.
Duy có con lừa đứng không nhúc nhích, mặt đăm đăm.
Tuy đau lòng nhưng muốn giữ kỷ cương, chị thỏ trắng cũng bị đem đi
giết.
Ba ngày sau, khi cả rừng đang tịch mịch lo âu, bỗng nghe tiếng lừa
cười ầm ĩ. Đám thú đổ đến xem, thấy lừa đang lăn lộn cười. Đợi đến
khi dừng được, hỏi lý do, lừa vừa ôm bụng vừa nói: “Chuyện chị thỏ
trắng kể hôm trước hay ơi là hay.”
Đấy, không đáp ứng được cái nhu cầu thưởng thức tức thời của khán
giả đem lại những hệ quả tai hại vậy.
Túm lại, Soi đồng ý hoàn toàn với anh Trần Lương về tất cả những
công đoạn khổ học để có thể hiểu đúng, hiểu sâu tác phẩm. Soi chỉ
muốn thêm là: thời gian chúng ta sống trên đời không dài và là thời
gian quan trọng nhất, nên trực giác (theo Soi) vẫn là phần chủ chốt,
và những giá trị lật ngược về sau (thí dụ răng đen thành răng trắng) xét
cho cùng cũng là từ những người KHÔNG cùng thời với ta, hệ thẩm
mỹ của họ cũng khác, mà nhiều khi đến ta có sống lại cũng không xực
nổi.
