Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 24 * Số 4 * 2020
Nghiên cứu Y học
22
MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM DỊCH TỄ VÀ LÂM SÀNG
Ở BỆNH NHÂN MÀY ĐAY MẠN TÍNH TỰ PHÁT
TẠI ĐƠN VỊ DỊ ỨNG - MIỄN DỊCH LÂM SÀNG
BỆNH VIỆN ĐẠI HỌC Y DƢỢC THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
Văn Đặng Hữu Đức*, Trần Thiên Tài**, Lê Thái Vân Thanh*
TÓM TẮT
Đặt vấn đề: Mày đay mạn tính là tình trạng tương đối phổ biến tại cả phòng khám ngoại trú chuyên khoa
da liễu và dị ứng miễn dịch lâm sàng. Tỷ lệ hiện mắc trong dân số chung tương đối đáng kể trong đó nhóm
nguyên nhân tự phát chiếm phần lớn. Bệnh gây nhiều khó chịu trong sinh hoạt và ảnh hưởng đến chất lượng
cuộc sống người bệnh. Bệnh có liên quan đến các yếu tố từ môi trường nên một số đặc điểm dịch tễ học có thể
khác nhau giữa các vùng địa lý.
Mục tiêu nghiên cứu: Mô tả một số đặc điểm dịch tễ và lâm sàng ở bệnh nhân mày đay mạn tính tự phát.
Đối tượng và phương pháp nghiên cứu: Nghiên cứu loạt ca ở những bệnh nhân bị mày đay mạn tính tự
phát đến khám và điều trị tại đơn vị Dị ứng - Miễn dịch lâm sàng của bệnh viện Đại học Y dược TP. Hồ Chí
Minh, từ tháng 01/2020 đến tháng 06/2020.
Kết quả: Chúng tôi thu thập được 40 bệnh nhân mày đay mạn tính tự phát. Trong đó tỷ lệ nữ:nam xấp xỉ
3:1. Độ tuổi khởi phát bệnh trung bình là 36,2 ± 8,5 tuổi. Có đến 65% bệnh nhân có chỉ số khối cơ thể ở mức thừa
cân trở lên. Tỷ lệ bệnh nhân có bệnh lý khác kèm theo là 50%. Phần lớn người bệnh đến khám với triệu chứng
sẩn phù đơn độc (67,5%), sẩn phù kèm phù mạch (27,5%) và không có trường hợp nào phù mạch đơn độc. Có
75% các trường hợp bệnh nhân đến khám khi sang thương sẩn phù từ mức độ trung bình trở xuống và gần 90%
các trường hợp đến khám khi mức độ ngứa từ trung bình trở xuống. Điểm hoạt động mày đay 4 ngày liền trước
(UAS4) ở 3 nhóm nhẹ, trung bình, nặng lần lượt là 17,5%, 67,5% và 15%.
Kết luận: Các yếu tố dịch tễ nổi bật gồm giới nữ, độ tuổi 30-45, thừa cân béo phì. Về lâm sàng thường gặp
nhất là sẩn phù có hoặc không kèm phù mạch. Đa số người bệnh mày đay mạn tính tự phát đều đến cơ sở y tế khá
sớm khi triệu chứng chưa nặng nề. Bệnh vẫn gây nhiều trở ngại trong sinh hoạt nên cần được phát hiện và điều
trị kịp thời.
Từ khóa: mày đay mạn tính tự phát, nữ giới, tuổi khởi phát, chỉ số khối cơ thể, sẩn phù, phù mạch, điểm
hoạt động mày đay
ABSTRACT
EPIDEMIOLOGICAL AND CLINICAL CHARACTERISTICS OF CHRONIC SPONTANEOUS
URTICARIA AT THE ALLERGY AND CLINICAL IMMUNOLOGY UNIT OF UNIVERSITY MEDICAL
CENTER IN HO CHI MINH CITY
Van Dang Huu Duc, Tran Thien Tai, Le Thai Thanh Van
* Ho Chi Minh City Journal of Medicine * Vol. 24 - No. 4 - 2020: 22 - 27
Background: Chronic urticaria is a relatively common condition in both dermatology and allergy – clinical
immunology outpatient clinics. Prevalence of disease in the general population is noticeable and spontaneous
*Bộ môn Da Liễu – ĐH Y Dược TP. Hồ Chí Minh
**Đơn vị Dị ứng – Miễn dịch lâm sàng, Bệnh viện ĐH Y Dược TP. Hồ Chí Minh
Tác giả liên lạc: TS.BS Lê Thái Vân Thanh ĐT:0903774310 Email: lethaivanthanh@ump.edu.vn
Nghiên cứu Y học
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 24 * Số 4 * 2020
23
urticaria is more common. Many daily activities were affected which decreased the quality of life of patients. Some
environmental factors are thought to be related to the disease and some epidemiological characteristics may be
different between geographic areas.
Objective: To describe the epidemiological and clinical characteristics of chronic spontaneous urticaria (CSU).
Methods: Case-series study of CSU patients at the allergy and clinical immunology unit of University
Medical Center Ho Chi Minh city from 01/2020 to 06/2020.
Results: We recruited 40 CSU patients. The proportion of female/male was nearly 3/1 and the average age of
onset was 36.2 ± 8.5. Up to 65% of patients were overweight or obese. Based on patient history, half of the
patients have at least one associated disease. Clinical presentations with wheals only, wheals and angioedema,
angioedema only were 67.5%, 27.5% and 0%, respectively. 75% of patients went to the clinics with the wheal
severity was just mild or moderate, nearly 90% of patients went to the clinics with the pruritus severity was just
mild or moderate. The urticaria activity score of 4 recent days of 3 groups mild, moderate and severe was 17.5%,
67.5% and 15%, respectively.
Conclusion: Based on data of the study, female, age from 30 to 45, overweight/obese were remarkable
epidemiological characteristics of CSU patients. Wheal alone or combined with angioedema were common clinical
presentations of CSU patients at the clinics. Almost CSU patients went to the clinics at the early stage of disease.
Due to its bad effects on patient quality of life, it should be diagnosed and treated as soon as possible.
Key words: chronic spontaneous urticaria (CSU), female, age of onset, body mass index (BMI), wheal,
angioedema, urticaria activity score
ĐẶT VẤN ĐỀ
M|y đay l| bệnh lý thường gặp trong thực
h|nh l}m s|ng đặc biệt là chuyên ngành da liễu
và chuyên ngành dị ứng miễn dịch. Bệnh có biểu
hiện l}m s|ng thường gặp là sẩn phù (wheals),
phù mạch (angioedema) hay cả hai(1). M|y đay
có thể được phân làm 2 nhóm dựa trên thời gian
tiến triển của bệnh: những trường hợp bệnh xuất
hiện v| tho{i lui dưới 6 tuần được phân vào
nhóm m|y đay cấp tính và những trường hợp
bệnh xuất hiện dai dẳng, tái phát, kéo dài từ 6
tuần trở lên được phân vào nhóm mạn tính.
Tỷ lệ hiện mắc trong suốt đời sống (lifetime
prevalance) của m|y đay mạn tính trung bình là
4,4% (khoảng tin cậy 95%: 1,6 – 8,4) được tính
dựa trên kết quả của 05 nghiên cứu tại những
quốc gia khác nhau(2). Tỷ lệ hiện mắc tại một thời
điểm (point prevalance) có sự khác biệt lớn giữa
các khu vực trong đó nghiên cứu được tiến hành
ở khu vực Bắc Mỹ ghi nhận tỷ lệ chỉ 0,1% trong
khi nghiên cứu được tiến hành ở Châu Á lại ghi
nhận tỷ lệ lên đến 2,3%(3,4). Do xuất hiện trong
thời gian d|i hơn nên m|y đay mạn tính gây ảnh
hưởng nhiều đến chất lượng cuộc sống của
người bệnh như cản trở trong sinh hoạt, giao
tiếp, giảm chất lượng giấc ngủ(5,6).
M|y đay mạn tính được chia thành 2 nhóm
lớn bao gồm m|y đay mạn tính tự phát (chronic
spontaneous urticaria) v| m|y đay mạn tính thứ
ph{t hay m|y đay mạn tính có thể kích phát
(chronic inducible urticaria). Nhóm m|y đay có
thể kích ph{t có c{c nguyên nh}n như: m|y đay
do nhiệt độ, do cholinergic, do ánh sáng, do
nước... Nhóm m|y đay tự phát gồm nhiều
nguyên nh}n như tự miễn, vô căn, c{c nguyên
nh}n có liên quan đến môi trường bên ngoài
như nhiễm trùng, giả dị ứng, bao gồm cả thực
phẩm(7). Do có liên quan đến môi trường bên
ngoài nên một số yếu tố dịch tễ học của bệnh
m|y đay mạn tính tự phát có thể khác nhau theo
khu vực địa lý.
Xuất phát từ mục đích nhằm mô tả và làm rõ
hơn một số đặc điểm dịch tễ và lâm sàng ở bệnh
nh}n m|y đay mạn tính tự phát trên dân số
người Việt Nam nói chung và tại thành phố Hồ
Chí Minh nói riêng, chúng tôi thực hiện đề tài
“Một số đặc điểm dịch tễ và lâm sàng ở bệnh
nh}n m|y đay mạn tính tự phát tại đơn vị Dị
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 24 * Số 4 * 2020
Nghiên cứu Y học
24
ứng - miễn dịch lâm sàng Bệnh viện Đại học Y
dược thành phố Hồ Chí Minh”, với mục tiêu:
Mô tả một số đặc điểm dịch tễ và lâm sàng ở
bệnh nh}n m|y đay mạn tính tự ph{t đến khám
v| điều trị tại đơn vị Dị ứng - miễn dịch lâm
sàng Bệnh viện Đại học Y dược thành phố Hồ
Chí Minh.
ĐỐI TƢỢNG - PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Đối tƣợng nghiên cứu
Tiêu chuẩn chọn
Bệnh nhân có biểu hiện sẩn phù có kèm phù
mạch hoặc không, đến kh{m v| điều trị tại đơn
vị Dị ứng - miễn dịch lâm sàng bệnh viện Đại
học Y dược TP. Hồ Chí Minh từ 01/2020 đến
06/2020, qua thăm kh{m l}m s|ng v| hỏi bệnh
sử được chẩn đo{n l| m|y đay mạn tính tự phát.
Bệnh nh}n đồng ý tham gia nghiên cứu.
Tiêu chuẩn loại trừ
Bệnh nhân dưới 18 tuổi.
Người bệnh đang mang thai hoặc cho con bú.
Người bệnh đang điều trị m|y đay bằng
thuốc đường toàn thân.
Phƣơng pháp nghiên cứu
Thiết kế nghiên cứu
Nghiên cứu loạt ca.
Phương pháp tiến hành
Bệnh nh}n được chẩn đo{n m|y đay mạn
tính tự phát (thỏa tiêu chuẩn chọn vào và không
có tiêu chuẩn loại trừ) sẽ được giải thích rõ về
mục đích, c{ch tiến hành nghiên cứu. Nếu đồng
ý, bệnh nhân sẽ ký vào bản chấp thuận tham gia
nghiên cứu.
Nghiên cứu viên sẽ phỏng vấn người bệnh
trực tiếp về các nội dung gồm: thông tin cơ bản,
bệnh sử, tiền sử, thăm kh{m l}m s|ng v| c{c
thông tin khác phục vụ mục tiêu nghiên cứu.
Xử lý số liệu
Số liệu thu thập được nhập bằng phần mềm
Excel 2013.
Phân tích số liệu bằng phần mềm thống kê
STATA 13.0.
Các biến số định tính được trình b|y dưới
dạng tần số và tỉ lệ phần trăm.
Các biến số định lượng được trình b|y dưới
dạng giá trị trung bình v| độ lệch chuẩn nếu là
phân phối chuẩn và dạng trung vị, khoảng tứ
phân vị, giá trị nhỏ nhất, giá trị lớn nhất nếu
không phải là phân phối chuẩn.
Dùng phép kiểm tương quan Spearman để
tìm mối tương quan
Giá trị p <0,05 được xem l| có ý nghĩa thống kê.
Biến số trong nghiên cứu
Sẩn phù: hiện tượng phù của lớp bì nông,
màu hồng nhạt, cảm giác ngứa và có quầng
hồng ban xung quanh sang thương. Sẩn phù
trong m|y đay thường xuất hiện và biến mất
trong vòng 24 giờ đồng hồ. Đ}y l| biến nhị giá,
có 2 giá trị: có và không.
Phù mạch: hiện tượng phù ở lớp bì sâu, hạ bì
hay lớp mô dưới niêm mạc. Sang thương thường
không có thay đổi về màu sắc hoặc màu hồng rất
nhạt, cảm gi{c đau nhiều hơn ngứa, giới hạn
không rõ, thời gian tồn tại kéo d|i hơn sẩn phù.
Đ}y l| biến nhị giá, có 2 giá trị: có và không.
Chỉ số UAS(8): chỉ số đ{nh gi{ mức độ bệnh
m|y đay dựa trên triệu chứng ngứa và số lượng
sẩn phù trong vòng 4 ngày liền trước (Bảng 1).
Đ}y l| biến định lượng, giá trị thấp nhất là 0 và
giá trị lớn nhất là 24.
Bảng 1: Thang điểm UAS (Urticaria Activity Score)
đánh giá mức độ của bệnh mày đay
Sẩn phù
Cảm giác ngứa
Không có
Không có
Nhẹ (<20 sẩn phù/24
giờ)
Nhẹ (không gây trở ngại
gì)
Trung bình (20-50 sẩn
phù/24 giờ)
Trung bình (có gây đôi
chút khó chịu nhưng
không ảnh hưởng đến sinh
hoạt và giấc ngủ)
Nặng (>50 sẩn phù/24
giờ hoặc sẩn phù hợp
lại thành mảng lớn)
Nặng (ảnh hưởng đến sinh
hoạt và giấc ngủ)
Các biến số khác gồm: giới tính, tuổi, nơi ở,
nghề nghiệp, trình độ học vấn, chỉ số khối cơ thể,
tuổi khởi phát, thời gian đợt bệnh hiện tại, tiền
sử bản thân và tiền sử gia đình.
Nghiên cứu Y học
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 24 * Số 4 * 2020
25
Y đức
Nghiên cứu đã được thông qua Hội đồng
Đạo đức trong nghiên cứu Y sinh học Đại học Y
Dược TP. Hồ Chí Minh số 587/ĐHYD-HĐĐĐ.
KẾT QUẢ
Nghiên cứu của chúng tôi thu thập được 40
mẫu bệnh nh}n m|y đay mạn tính tự phát thỏa
các tiêu chí chọn vào và tiêu chí loại trừ. Kết quả
được trình b|y như sau:
Đặc điểm dịch tễ
Giới tính, nơi ở, nghề nghiệp, trình độ học
vấn, độ tuổi, tuổi khởi phát, thời gian đợt bệnh
hiện tại (Bảng 2).
Bảng 2: Một số đặc điểm dịch tễ học của mẫu nghiên
cứu (N=40)
Đặc điểm
n
%
Giới tính
Nam
11
27,5%
Nữ
29
72,5%
Nơi ở
Thành thị
25
62,5%
Nông thôn
15
37,5%
Nghề nghiệp
Nhân viên văn phòng
10
25%
Nội trợ
9
22,5%
Tiểu thương
8
20%
Công nhân
4
10%
Nông dân
3
7,5%
Khác
6
15%
Trình độ học vấn
Cấp 1
2
5%
Cấp 2
6
15%
Cấp 3
17
42,5%
Đại học và sau đại học
15
37,5%
Tuổi
Trung vị 40 tuổi, tứ vị dưới 31,5 và tứ
vị trên 44,5
Tuổi khởi phát
bệnh
Trung vị 36,5 tuổi, tứ vị dưới 30 và tứ
vị trên 41
Thời gian đợt bệnh
hiện tại (tháng)
Trung vị 3 tháng, tứ vị dưới 2,5 và tứ
vị trên 6
Giới tính nữ chiếm ưu thế, gần ¾ c{c trường
hợp, tỷ lệ nữ:nam xấp xỉ 3:1.
Phần lớn các bệnh nh}n m|y đay mạn tính
tự phát hiện đang sinh sống tại các khu vực
thành thị (62,5%).
Nghề nghiệp bệnh nhân phân bố rải rác
không tập trung ở nhóm nào.
Trình độ học vấn của bệnh nhân từ cấp 1
đến cấp 3 chiếm 62,5%, Đại học v| sau Đại học
là 37,5%.
Trung vị của độ tuổi bệnh nhân là 40 tuổi với
khoảng tứ phân vị là 31,5 – 44,5, trường hợp lớn
tuổi nhất là 70 tuổi và nhỏ tuổi nhất là 23 tuổi.
Trung vị của tuổi khởi phát bệnh là 36,5 tuổi
với khoảng tứ phân vị là 30 - 41, trường hợp
khởi phát sớm nhất là 22 tuổi và khởi phát muộn
nhất là 55 tuổi.
Trung vị của thời gian đợt bệnh hiện tại là 3
tháng với khoảng tứ phân vị là 2,5 - 6, trường hợp
ngắn nhất là 2 tháng và kéo dài nhất là 10 tháng.
Tiền sử bản thân và gia đình
Bảng 3: Tiền sử bản thân và gia đình của người bệnh
(N=40)
Tiền sử
n
%
Bản thân
Có bệnh lý khác kèm theo
20
50%
Không có bệnh lý khác kèm theo
20
50%
Gia đình
Có người mắc mày đay
12
30%
Không có người mắc mày đay
28
70%
Về tiền sử bản thân, có 50% số trường hợp có
bệnh lý khác kèm theo. Về tiền sử gia đình,
những trường hợp có người trong gia đình mắc
m|y đay chỉ chiếm 30% (Bảng 3).
Đặc điểm lâm sàng
Bảng 4: Một số đặc điểm lâm sàng của mẫu nghiên
cứu (N=40)
Đặc điểm lâm sàng
n
%
Chỉ số khối
cơ thể (BMI)
Thiếu cân (<18,5 kg/m2)
1
2,5%
Lý tưởng (18,5 – 22,9 kg/m2)
13
32,5%
Thừa cân (23 – 24,9 kg/m2)
21
52,5%
Béo phì (≥25 kg/m2)
5
12,5%
Sang thương
Không có sang thương
2
5%
Sẩn phù đơn độc
27
67,5%
Sẩn phù kèm phù mạch
11
27,5%
Phù mạch đơn độc
0
0%
Mức độ sang
thương sẩn
phù tại ngày
đến khám
Không có sẩn phù
2
5%
Nhẹ (<20 sẩn phù)
15
37,5%
Trung bình (20 – 50 sẩn phù)
13
32,5%
Nặng (>50 sẩn phù hoặc
mảng lớn)
10
25%
Mức độ cảm
giác ngứa tại
ngày đến
khám
Không ngứa
2
5%
Nhẹ (không gây trở ngại)
18
45%
Trung bình (có gây khó chịu
nhưng không ảnh hưởng giấc
ngủ)
15
37,5%
Nặng (ảnh hưởng đến hoạt
động hằng ngày hoặc giấc
ngủ)
5
12,5%
Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 24 * Số 4 * 2020
Nghiên cứu Y học
26
Về chỉ số khối cơ thể, có đến 65% bệnh nhân
m|y đay mạn tính tự phát trong nghiên cứu có
BMI từ mức thừa cân trở lên.
Về sang thương, có 5% không có sang
thương v|o ng|y kh{m bệnh, 67.5% trường hợp
chỉ xuất hiện sẩn phù, sẩn phù kèm phù mạch
chiếm 27,5% v| không có trường hợp nào chỉ có
phù mạch.
Về mức độ sẩn phù tại ngày khám, có 75%
c{c trường hợp bệnh nh}n đến khám có sang
thương sẩn phù từ mức độ trung bình trở
xuống, trong đó có 5% trường hợp hoàn toàn
không có sang thương.
Về mức độ ngứa tại ngày khám, có gần 90%
c{c trường hợp bệnh nh}n đến khám có mức độ
ngứa từ trung bình trở xuống, trong đó có 5%
trường hợp hoàn toàn không có cảm giác ngứa.
Điểm hoạt độ mày đay UAS (Urticaria Activity
Score)(8)
Bảng 5: Điểm hoạt động bệnh mày đay trong 4 ngày
liền trước (UAS4)
UAS4
n
%
Nhẹ (0 – 8)
7
17.5%
Trung bình (9 – 16)
27
67.5%
Nặng (17 – 24)
6
15%
Trung vị là 11,5 điểm, tứ vị dưới 9 và tứ vị trên 15, giá trị
nhỏ nhất là 6 điểm và giá trị lớn nhất là 20 điểm.
Có hơn 80% c{c trường hợp bệnh nhân có
điểm hoạt động bệnh m|y đay trong 4 ng|y liền
trước từ mức trung bình trở lên (Bảng 5).
BÀN LUẬN
Về đặc điểm dịch tễ
Nghiên cứu của chúng tôi tìm thấy phân
bố giới tính trong bệnh m|y đay mạn tính tự
phát có sự chênh lệch rõ. Trong đó tỷ lệ nữ
giới cao gần gấp 3 lần tỷ lệ nam giới. Độ tuổi
trong nghiên cứu có trung vị là 40 tuổi, khoảng
tứ phân vị 31,5 – 44,5 tuổi cùng với độ tuổi lúc
bệnh khởi phát có trung vị là 36,5 tuổi, khoảng
tứ phân vị 30 – 41 tuổi. Cả giới tính v| độ tuổi
trong nghiên cứu của chúng tôi đều tương
đồng với những nghiên cứu trước đã được ghi
nhận trong y văn đó l| nữ giới v| độ tuổi
trung niên từ 30-50 tuổi.
Nơi chúng tôi tiến hành thu thập mẫu
nghiên cứu không chỉ đón nhận lượng bệnh tại
khu vực Thành phố Hồ Chí Minh mà còn từ
nhiều tỉnh thành khác trong cả nước đặc biệt là
các tỉnh phía Nam. Theo thống kê trong 3 tháng
đầu năm 2020 tại bệnh viện Đại học Y Dược TP.
Hồ Chí Minh, trong số những bệnh nh}n đến
kh{m v| điều trị có 72,1% người bệnh ở các tỉnh
thành và 27,9% người bệnh ở Thành phố Hồ Chí
Minh. Tuy nhiên, chúng tôi ghi nhận vùng thành
thị l| nơi ở của 62,5% bệnh nhân trong nghiên
cứu. Điều này cũng tương đồng với một số
nghiên cứu trên thế giới nhưng chưa đủ bằng
chứng để xem đ}y l| một yếu tố nguy cơ thực sự
hay sự khác biệt là do mức độ nhận biết bệnh
của người bệnh khác nhau giữa vùng thành thị
và nông thôn(9,10).
Bệnh phân bố rải rác ở các nhóm nghề
nghiệp khác nhau, không tìm thấy nhóm nghề
nghiệp nào chiếm tỷ lệ nổi trội. Điều này có thể
do cỡ mẫu nghiên cứu còn tương đối ít hoặc
m|y đay mạn tính tự phát và nghề nghiệp
dường như không có mối liên hệ rõ rệt.
Trình độ học vấn của người bệnh trong
nghiên cứu có gần 40% l| Đại học v| sau Đại
học. Mức độ nhận biết bệnh sớm có thể phần
nào lý giải cho kết quả có đến 75% c{c trường
hợp bệnh nh}n đến kh{m khi sang thương sẩn
phù từ mức độ trung bình trở xuống và gần 90%
c{c trường hợp bệnh nh}n đến khám khi mức độ
ngứa từ trung bình trở xuống. Tuy nhiên chúng
tôi không tìm thấy mối liên hệ giữa trình độ học
vấn và mức độ sang thương sẩn phù (p >0,05),
giữa trình độ học vấn và mức độ ngứa (p >0,05)
cũng như giữa trình độ học vấn và thời gian đợt
bệnh hiện tại (p >0,05).
Có đến 65% bệnh nh}n m|y đay mạn tính tự
phát trong nghiên cứu có BMI từ mức thừa cân
trở lên theo tiêu chí của dân số châu Á. Mặc dù y
văn không ghi nhận về mối liên hệ giữa BMI hay
cân nặng với bệnh nhưng một số tác giả đã đưa
ra giả thuyết thừa cân và béo phì có thể có vai trò
trong bệnh m|y đay mạn tính tự phát(11). Tuy
nhiên chúng tôi không tìm thấy mối liên hệ giữa