Ngày nhận bài: 23-08-2024 / Ngày chấp nhận đăng bài: 10-10-2024 / Ngày đăng bài: 12-10-2024
*Tác giả liên hệ: Bùi Xuân Mạnh. Bộ môn Tâm thần, Đại học Y Dược Thành phố Hồ Chí Minh, Thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam. E-mail:
buixuanmanh@ump.edu.vn
© 2024 Bản quyền thuộc về Tạp chí Y học Thành phố Hồ Chí Minh.
184 https://www.tapchiyhoctphcm.vn
ISSN: 1859-1779
Nghiên cứu Y học
Tạp chí Y học Thành phố Hồ Chí Minh; 27(4):184-191
https://doi.org/10.32895/hcjm.m.2024.04.25
Đặc điểm lâm sàng và các yếu tố liên quan rối
loạn trầm cảm chủ yếu trên người cao tuổi tại
phòng khám Tâm thần kinh
Nguyễn Như Thanh Trâm1, Ngô Tích Linh2, Trần Trung Nghĩa2, Trương Quốc Thọ2,
Phạm Thị Minh Châu2, Nguyễn Thi Phú2, Bùi Xuân Mạnh2,*
1Bệnh viện Hoàn Mỹ Sài Gòn, Thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam
2Bộ môn Tâm thần, Đại học Y Dược Thành phố Hồ Chí Minh, Thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam
Tóm tắt
Đặt vấn đề: Trầm cảm là rối loạn tâm thần phổ biến, gây mất chức năng ở người cao tuổi. Đối tượng này có các đặc trưng
riêng khác với người trưởng thành.
Mục tiêu: Khảo sát các đặc điểm liên quan trầm cảm ở người cao tuổi mắc rối loạn trầm cảm chủ yếu.
Đối tượng và phương pháp nghiên cứu: Nghiên cứu quan sát phân tích tiến cứu trên bệnh nhân từ 60 tuổi trở lên được
chẩn đoán rối loạn trầm cảm chủ yếu, tại phòng khám Tâm thần kinh bệnh viện Đại học Y Dược thành phố Hồ Chí Minh
từ tháng 12/2021 đến tháng 07/2022. Các đặc điểm liên quan được khai thác qua bộ câu hỏi nghiên cứu.
Kết quả: 95 bệnh nhân tham gia nghiên cứu với tuổi trung vị là 66 tuổi, 76,8% là nữ, 54,7% sống ở nông thôn và 51,6%
có trình độ học vấn cấp 1, 66,3% kết hôn hoặc sống chung và phụ thuộc về kinh tế. Tăng huyết áp là bệnh lý đồng mắc
thường gặp nhất (52,6%). Thời gian mắc trầm cảm trung vị là 6 tháng, với 92,6% bệnh nhân được chẩn đoán mức độ
nặng dựa trên thang HAMD-17 và 95,7% có kèm yếu tố lo âu.
Kết luận: Trầm cảm ở người cao tuổi thường xảy ra ở nữ giới, sống ở nông thôn, học vấn thấp và phụ thuộc về kinh tế.
Bệnh nhân đến khám đa số khi bệnh đã ở mức độ nặng.
Từ khóa: rối loạn trầm cảm chủ yếu; người cao tuổi; đặc đỉểm lâm sàng
Tạp chí Y học Thành phố Hồ Chí Minh * Tập 27 * Số 4 * 2024
https://doi.org/10.32895/hcjm.m.2024.04.25 https://www.tapchiyhoctphcm.vn | 185
Abstract
CLINICAL CHARACTERISTICS AND RELATED FATORS OF MAJOR
DEPRESSIVE DISORDER IN THE ELDERLY AT THE PSYCHIATRIC
OUTPATIENT CLINIC
Nguyen Nhu Thanh Tram, Ngo Tich Linh, Tran Trung Nghia, Truong Quoc Tho,
Pham Thi Minh Chau, Nguyen Thi Phu, Bui Xuan Manh
Background: Major depressive disorder (MDD) is one of the most common mental diseases associated with the elderly,
whose characteristics are distinct from those of other age groups.
Objectives: The study aimed to investigate the epidemiological and clinical features of elderly patients with MDD.
Methods: A prospective observational study was performed on patients aged 60 years and older with MDD according
to DSM-5 criteria at the psychiatric outpatient clinic of the University Medical Center, Ho Chi Minh City, from December
2021 to July 2022. The participants completed a questionnaire that included clinical and demographic information as
well as the HAMD-17.
Results: There were 95 eligible patients, with a median age of 66, 76.8% being female, 54.7% living in rural areas, 51.6%
having a primary school education, 66.3% being married or cohabiting, and 66.3% being economically dependent.
Hypertension is the most common comorbidity with MDD (52.6%). The median disease duration before diagnosis was
6 months, 92.6% of the patients were rated with severe condition by the HAMD-17, and 95.7% of them experienced
anxious distress.
Conclusions: MDD in the elderly was more prevalent among women who are living in rural areas, have economic
dependence, and have a low level of education. Most patients seek healthcare services when their conditions become severe.
Keywords: major depressive disorder; elderly; clinical characteristics
1. ĐẶT VẤN ĐỀ
Dân số thế giới hiện nay đang có xu hướng già hóa, số
người từ 60 tuổi trở lên vào năm 2019 là 1 tỷ người và ước
tính lên đến 2,1 tỷ vào năm 2050. Tại thời điểm đó, ước tính
80% dân số người cao tuổi sống ở các nước có thu nhập trung
bình thấp. Bên cạnh các bệnh lý nội khoa với tần suất cao, sức
khỏe tâm thần là một vấn đề bệnh tật lớn ở nhóm đối tượng
này, một trong số đó là trầm cảm ở người cao tuổi [1].
Trầm cảm ở người cao tuổi được định nghĩa là rối loạn trầm
cảm chủ yếu (RLTCCY) xảy ra ở các bệnh nhân từ 60 tuổi trở
lên. Đây là rối loạn tâm thần phổ biến nhất và là nguyên nhân
hàng thứ hai gây mất chức năng ở người cao tuổi. Tần suất
trầm cảm ở người cao tuổi dao động từ 7-38%, trung bình
khoảng 15% ở các bệnh nhân phải nhập viện hoặc sống ở viện
dưỡng lão [2-4]. Thực tế tần suất này có thể cao hơn do sự từ
chối chia sẻ vấn đề cảm xúc, lo sợ trầm cảm là biểu hiện của
yếu đuối và thất bại. Khoảng 50% trường hợp trầm cảm ở
người cao tuổi bị bỏ sót chẩn đoán [1].
Mặc dù có nhiều điểm tương đồng với trầm cảm ở người
trưởng thành tuy nhiên nhóm người cao tuổi vẫn có những
điểm đặc trưng riêng về tình trạng kinh tế, học vấn, tình trạng
hôn nhân và các bệnh lý đồng mắc. Các nghiên cứu cho thấy
những yếu tố làm gia tăng khả năng mắc rối loạn trầm cảm
chủ yếu ở người cao tuổi gồm giới nữ, góa hoặc sống một
mình, trình độ học vấn thấp, mức thu nhập thấp, thất nghiệp,
hạn chế khả năng vận động và làm việc, thiếu các nguồn lực
hỗ trợ xã hội và có bệnh lý mạn tính khác đi kèm [2, 5]. Các
bệnh lý đồng mắc với trầm cảm ở người cao tuổi cũng có tần
suất cao từ 6 – 45% gồm bệnh lý tim mạch, bệnh mạch máu
não, đau mạn tính, đái tháo đường, Parkinson [4-6]. Ở các
bệnh nhân có bệnh lý tim mạch, nguy cơ mắc trầm cảm lên
đến 33%, đồng thời những người đang mắc rối loạn trầm cảm
Tạp chí Y học Thành phố Hồ Chí Minh * Tập 27 * Số 4 * 2024
186 | https://www.tapchiyhoctphcm.vn https://doi.org/10.32895/hcjm.m.2024.04.25
chủ yếu cũng tăng nguy cơ xuất hiện các biến cố tim mạch
trong tương lai [4].
Hiện nay đã có nhiều nghiên cứu về các đặc điểm sinh học
và xã hội ảnh hưởng đến chẩn đoán và phân chia mức độ nặng
ở bệnh nhân trưởng thành mắc rối loạn trầm cảm chủ yếu. Tuy
nhiên nghiên cứu về các đặc điểm trên ở những người cao tuổi
mắc rối loạn trầm cảm chủ yếu còn khá ít. Do đó chúng tôi
tiến hành nghiên cứu với mục tiêu khảo sát đặc điểm lâm sàng
và các yếu tố liên quan rối loạn trầm cảm chủ yếu ở nhóm
người cao tuổi đến khám tại phòng khám Tâm thần kinh bệnh
viện Đại học Y Dược thành phố Hồ Chí Minh.
2. ĐỐI TƯỢNG – PHƯƠNG PHÁP
NGHIÊN CỨU
2.1. Đối tượng nghiên cứu
Các bệnh nhân từ 60 tuổi trở lên đến khám tại phòng khám
Tâm thần kinh, bệnh viện Đại học Y Dược Thành phố Hồ Chí
Minh trong khoảng thời gian từ tháng 12/2021 đến tháng
07/2022.
2.1.1. Tiêu chuẩn chọn
Các bệnh nhân từ 60 tuổi trở lên được chẩn đoán rối loạn
trầm cảm chủ yếu mới khởi phát hoặc tái phát.
2.1.2. Tiêu chuẩn loại
Bệnh nhân không đồng ý tham gia nghiên cứu, suy giảm
nhận thức mức độ trung bình, nặng (MMSE <20).
Bệnh nhân đã được chẩn đoán các rối loạn tâm thần khác
trước đây như: rối loạn cảm xúc phân liệt, tâm thần phân liệt,
rối loạn dạng phân liệt, rối loạn hoang tưởng, các rối loạn phổ
phân liệt đặc hiệu và không đặc hiệu, các rối loạn loạn thần
khác, rối loạn lưỡng cực, rối loạn ám ảnh cưỡng chế, rối loạn
ăn uống.
Bệnh nhân không trả lời được các thông tin từ phiếu thu
thập số liệu và các câu hỏi trong thang điểm Hamilton
Depression (HAM-D).
2.2. Phương pháp nghiên cứu
2.2.1. Thiết kế nghiên cứu
Nghiên cứu cắt ngang mô tả.
2.2.2. Cỡ mẫu
Chúng tôi chọn p = 0,5 để được cỡ mẫu tối đa, với d= 0,125
∝ = 0,05, Z0,975 = 1,96. Áp dụng vào công thức:
𝑛 = 𝑍∝/
𝑝(1 − 𝑝)
𝑑
Cỡ mẫu ước tính tối thiểu cần cho nghiên cứu này là 61
bệnh nhân (BN).
2.2.3. Phương pháp thực hiện
Bệnh nhân được chẩn đoán trầm cảm dựa trên tiêu chuẩn
chẩn đoán rối loạn trầm cảm chủ yếu theo “Cẩm nang Chẩn
đoán và Thống kê Rối loạn Tâm thần, Phiên bản Thứ năm”
(Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth
Edition, DSM-5) bởi một bác sĩ tâm thần có kinh nghiệm.
Nghiên cứu viên lựa chọn những bệnh nhân thỏa tiêu chuẩn
chọn vào và không có các tiêu chuẩn loại ra. Sử dụng “Thang
đánh giá tâm thần tối thiểu (MMSE)” để loại trừ những bệnh
nhân có tình trạng sa sút trung bình, nặng dẫn đến sai sót trong
việc thu thập số liệu. Cung cấp và giải thích các thông tin liên
quan đến nghiên cứu cho bệnh nhân, nếu đồng ý tham gia
bệnh nhân sẽ kí tên vào bản đồng thuận tham gia nghiên cứu.
Sau đó, nghiên cứu viên tiến hành thu thập các dữ liệu cần
thiết vào phiếu thu thập số liệu từ hồ sơ bệnh án bao gồm: họ
tên, số hồ sơ, năm sinh, giới tính, địa chỉ… và ghi nhận các
thông tin: học vấn, tình trạng kinh tế, nghề nghiệp, tình trạng
hôn nhân, điểm MMSE, bệnh nội khoa đồng mắc, lo âu đồng
mắc, thời gian mắc trầm cảm, giai đoạn trầm cảm lần thứ mấy
trong đời, điểm HAM-D, mức độ nặng của trầm cảm. Tổng
thời gian cần để hoàn thành bộ câu hỏi khoảng 15 phút.
Trong nghiên cứu, chúng tôi sử dụng thang điểm trầm cảm
Hamilton phiên bản 17 mục đã được chuẩn hóa trên dân số Việt
Nam được sử dụng để xác định độ nặng ban đầu của trầm cảm
và những triệu chứng trầm cảm chiếm ưu thế trên đối tượng
người cao tuổi 7. Thang đánh giá này bao gồm 17 câu hỏi với
tổng điểm là 52 điểm, trong đó có 9 câu hỏi được đánh giá theo
mức độ từ 0-4 điểm, 8 câu hỏi còn lại có mức độ đánh giá từ 0-2
điểm. Ở lần đánh giá đầu tiên, nghiên cứu viên sẽ tiến hành phân
mức độ trầm cảm của BN dựa theo các mức điểm:
Trầm cảm mức độ nhẹ: 8–16
Trầm cảm mức độ trung bình: 17–23
Trầm cảm mức độ nặng ≥24.
Tạp chí Y học Thành phố Hồ Chí Minh * Tập 27 * Số 4 * 2024
https://doi.org/10.32895/hcjm.m.2024.04.25 https://www.tapchiyhoctphcm.vn | 187
2.2.4. Biến số nghiên cứu
Bệnh nội khoa đồng mắc: là biến danh định, bất kì bệnh lý
thực thể nào BN đang mắc tại thời điểm được chẩn đoán
RLTCCY.
Lo âu đồng mắc: biến nhị giá, được định nghĩa là khi có ít
nhất hai trong số năm triệu chứng sau trong giai đoạn trầm
cảm chủ yếu: cảm giác căng thẳng hoặc bứt rứt, cảm thấy bồn
chồn bất thường, khó tập trung vì lo lắng, sợ điều gì đó khủng
khiếp có thể xảy ra, cảm thấy bản thân mất kiểm soát.
Thời gian mắc trầm cảm: biến định lượng, tính theo tháng,
lấy tháng phỏng vấn lần đầu trừ tháng khởi phát bệnh trầm cảm.
Giai đoạn trầm cảm này là lần thứ mấy: biến định lượng,
tính bằng tổng số lần mắc RLTCCY từ trước đến nay trong
cuộc đời BN.
2.2.5. Phân tích và xử lý số liệu
Dữ liệu được lưu trữ có mã hóa qua phần mềm Microsoft
Excel. Các phân tích thống kê được thực hiện bằng phần mềm
STATA 15.1.
Các biến danh định được mô tả dưới dạng tỉ lệ và phần
trăm. Biến số liên tục được kiểm định phân phối chuẩn bằng
phép kiểm Shapiro-Wilk. Mô tả trung bình ± độ lệch chuẩn
nếu biến liên tục có phân phối chuẩn, mô tả trung vị [khoảng
tứ phân vị] nếu biến không có phân phối chuẩn.
Nếu điểm HAM-D có phân phối chuẩn so sánh điểm
HAM-D giữa các phân nhóm bằng phép kiểm T student
không bắt cặp nếu biến danh định có 2 giá trị và bằng phép
kiểm ANOVA nếu biến danh định có từ 3 giá trị trở lên.
3. KẾT QUẢ
3.1. Đặc điểm nhân khẩu học
95 bệnh nhân thỏa tiêu chuẩn được nhận vào nghiên cứu.
Tuổi trung vị của các bệnh nhân là 66 [62 – 69] tuổi. Bệnh
nhân nhỏ tuổi nhất trong nghiên cứu là 60 tuổi, bệnh nhân lớn
tuổi nhất là 89 tuổi. Nữ giới chiếm đa số với tỉ lệ 76,8%.
Hình 1. Phân bố mật độ tuổi bệnh nhân trong nghiên cứu
3.2. Đặc điểm kinh tế xã hội
Bảng 1 trình bày tình trạng kinh tế, nghề nghiệp và hôn nhân
của các bệnh nhân trong nghiên cứu. Đa số bệnh nhân có tình
trạng kinh tế phụ thuộc, nghề nghiệp chủ yếu là nội trợ và phần
lớn là đã kết hôn hoặc đang sống chung với gia đình.
Về đặc điểm nơi sinh sống, tỉ lệ bệnh nhân sống tại khu vực
nông thôn chiếm đa số 54,7%, còn lại 45,3% sống ở khu vực
thành thị. Có 4 mức trình độ học vấn được ghi nhận bao gồm
từ cấp 1 trở xuống, cấp 2, cấp 3 và đại học trở lên. Nhóm có
trình độ từ cấp 1 trở xuống chiếm tỉ lệ cao nhất là 51,6% và
nhóm từ cấp 3 trở lên chiếm tỉ lệ thấp nhất là 16,8%.
Ngoài ra, nghiên cứu chúng tôi cũng ghi nhận chưa có mối
liên quan giữa các yếu tố kinh tế xã hội, tình trạng bệnh lý
đồng mắc hoặc yếu tố lo âu với mức độ trầm cảm theo thang
đo HAM-D trên nhóm người cao tuổi.
Tạp chí Y học Thành phố Hồ Chí Minh * Tập 27 * Số 4 * 2024
188 | https://www.tapchiyhoctphcm.vn https://doi.org/10.32895/hcjm.m.2024.04.25
Bảng 1. Đặc điểm của các bệnh nhân trong nghiên cứu và mối
liên quan đến tổng điểm HAM-D (n=95)
Đặc điểm
Tần số (tỉ
lệ)
n (%)
Điểm
trung bình
HAMD-17
(M ± SD)
p
Giới tính Nữ 73 (76,8) 30,8 ± 4,8 0,240
Nam 22 (23,2) 29,2 ± 5,4
Tình
trạng
kinh tế
Độc lập 32 (33,7) 29,5 ± 5,0
0,198
Phụ thuộc 63 (66,3) 30,9 ± 4,9
Trình độ
học vấn
Cấp 1 trở
xuống 49 (51,6) 31,1 ± 4,3
0,169
Cấp 2 30 (31,6) 29,0 ± 5,7
Từ cấp 3
trở lên 16 (16,8) 30,8 ± 5,1
Nghề
nghiệp
Đang làm
việc 79 (83,1) 30,4 ± 5,1
0,981
Không làm
việc 16 (16,9) 30,4 ± 4,5
Tình
trạng
hôn nhân
Góa/Độc
thân/Ly
dị/Ly thân
32 (33,7) 30,0 ± 4,4
0,558
Kết
hôn/sống
chung
63 (66,3) 30,6 ± 5,2
Nơi sinh
sống
Nông thôn
52 (54,7) 29,9 ± 5,0 0,323
Thành thị 43 (45,3) 31,0 ± 4,8
Bệnh lý
cơ thể
đồng
mắc
Không 33 (34,7) 29,5 ± 4,4
0,183
Có 62 (65,3) 30,9 ± 5,2
Có yếu tố
lo âu
Không 4 (4,2) 30,8 ± 8,5 0,937
Có 91 (95,8) 30,4 ± 4,8
3.3. Đặc điểm bệnh đồng mắc
Bảng 2. Đặc điểm bệnh đồng mắc của các bệnh nhân trong
nghiên cứu (n=95)
Bệnh đồng mắc Tần số (n) Tỉ lệ (%)
Tăng huyết áp 50 52,6%
Đái tháo đường 17 17,9%
Bệnh tim thiếu máu cục bộ 18 18,9%
Đột quỵ 4 4,2%
Phổi mạn 3 3,2%
Cường giáp 4 4,2%
Suy giáp 1 1,1%
Đặc điểm bệnh đồng mắc của các bệnh nhân trong nghiên
cứu được trình bày trong Bảng 2. Tăng huyết áp là bệnh lý
đồng mắc thường gặp nhất, chiếm tỉ lệ 52,6%, kế tiếp là bệnh
tim thiếu máu cục bộ với tỉ lệ 18,9%. Bệnh ít gặp nhất là suy
giáp với tỉ lệ 1,1%. Về đặc điểm lo âu kèm theo, có 91 bệnh
nhân được chẩn đoán có kèm lo âu, chiếm tỉ lệ 95,7%.
3.4. Đặc điểm chẩn đoán trầm cảm
Thời gian từ lúc bệnh nhân biểu hiện triệu chứng cho đến
lúc khám trung vị là 6 [3 -12] tháng. Thời gian ngắn nhất từ
lúc biểu hiện triệu chứng cho đến lúc được chẩn đoán là 0,5
tháng (2 tuần), thời gian dài nhất được ghi nhận là 30 tuần. 61
bệnh nhân được chẩn đoán trầm cảm lần đầu tiên, chiếm tỉ lệ
64,2% và 34 bệnh nhân được chẩn đoán trầm cảm từ lần thứ
2 trở lên, chiếm tỉ lệ 35,8%.
Điểm HAM-D ban đầu của các bệnh nhân trung bình là
30,4 ± 4,96 điểm. Điểm HAM-D lớn nhất là 43 điểm, thấp
nhất là 14 điểm. Dựa trên điểm HAM-D, có 88 bệnh nhân
được chẩn đoán mức độ nặng, chiếm tỉ lệ 92,6%. 6 bệnh nhân
được chẩn đoán mức độ trung bình, chiếm tỉ lệ 6,3% và 1
bệnh nhân mức độ nhẹ, chiếm tỉ lệ 1,1% (Bảng 3).
Bảng 3. Đặc điểm chẩn đoán trầm cảm của các bệnh nhân
(n=95)
Đặc điểm n (%)
Thời gian từ khởi bệnh đến khi được chẩn
đoán (tháng)
Trung vị: 6 [3 -
12]
Số lần chẩn đoán Lần đầu 61 (64,2)
Lần thứ 2 trở đi 34 (35,8)
HAM-D
Nhẹ 1 (1,1)
Trung bình 6 (6,3)
Nặng 88 (92,6)
4. BÀN LUẬN
Trầm cảm là một bệnh lý thường gặp ở đối tượng người
cao tuổi và có các đặc điểm khác biệt so với nhóm dân số
trưởng thành chung.
Tỉ lệ giới nữ chiếm đa số trong nghiên cứu của chúng tôi,
cho thấy khả năng có sự liên quan giữa giới và trầm cảm ở lứa
tuổi này. Nghiên cứu của tác giả Tam CW và tác giả Trần Anh
Ngọc cũng cho kết quả tương tự với tỉ lệ nữ:nam là 3:1 [8].
Một số nghiên cứu khác như của tác giả Aung TNN lại cho
thấy không có sự khác biệt đáng kể giữa hai giới [9]. Phụ nữ
thường trải qua thời kì mang thai, sinh đẻ và có các thay đổi
sinh học lớn ở thời kỳ tiền mãn kinh trước khi bước vào tuổi
già. Thêm vào đó, quan hệ xã hội hạn hẹp và vai trò thường