Luận văn Thạc sĩ Khoa học giáo dục: Dạy học trích đoạn tiểu thuyết "Ông già và biển cả" trong sách giáo khoa Ngữ văn lớp 12 theo đặc trưng thể loại

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

LA THỊ MINH THÙY

DẠY HỌC TRÍCH ĐOẠN TIỂU THUYẾT

"ÔNG GIÀ VÀ BIỂN CẢ" TRONG SÁCH GIÁO

KHOA NGỮ VĂN LỚP 12 THEO

ĐẶC TRƯNG THỂ LOẠI

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Thái Nguyên, năm 2016

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

LA THỊ MINH THÙY

DẠY HỌC TRÍCH ĐOẠN TIỂU THUYẾT

"ÔNG GIÀ VÀ BIỂN CẢ" TRONG SÁCH GIÁO

KHOA NGỮ VĂN LỚP 12 THEO

ĐẶC TRƯNG THỂ LOẠI

Chuyên ngành : LL&PP DH Văn - Tiếng Việt

Mã số : 60.14.01.11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: TS. Hoàng Hữu Bội

Thái Nguyên, năm 2016

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoạn đây là công trình nghiên cứu thực sự của cá nhân, được

thực hiện dưới sự hướng dẫn khoa học của TS. Hoàng Hữu Bội.

Các số liệu và kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận văn là là trung

thực và chưa từng công bố trong bất kì công trình nào khác. Các thông tin, số

liệu, trích dẫn trong luận văn đều đã được trích rõ nguồn gốc.

Tôi xin chịu trách nhiệm về nghiên cứu của mình.

Thái Nguyên, ngày 16 tháng 4 năm 2016

TÁC GIẢ LUẬN VĂN

La Thị Minh Thùy

XÁC NHẬN XÁC NHẬN

CỦA KHOA CHUYÊN MÔN CỦA CÁN BỘ HƯỚNG DẪN

i

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN

Với tất cả lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc, tôi xin chân thành cảm ơn sự

hướng dẫn khoa học, tận tình và độ lượng của Thầy giáo, TS. Hoàng Hữu Bội

trong quá trình thực hiện luận văn này.

Tôi xin chân thành cảm ơn các Thầy giáo, Cô giáo khoa Ngữ văn trường

Đại học Sư phạm Thái Nguyên. Và các Thầy giáo, Cô giáo trường Đại học Sư

phạm Hà Nội, đã tận tình, tạo mọi điều kiện thuận lợi, hướng dẫn, giúp đỡ tôi

trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và thực hiện đề tài này.

Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới gia đình, bạn bè, những người thân yêu đã

luôn bên tôi, động viên, giúp đỡ, khích lệ tôi trong những ngày học tập tại

trường

Thái Nguyên, tháng 04 năm 2016

Tác giả luận văn

La Thị Minh Thùy

ii

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

GV : Giáo viên

HS : Học sinh

PTTH : Phổ thông trung học

THPT : Trung học phổ thông

iii

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn

MỤC LỤC

Trang

LỜI CAM ĐOAN………………………………………………………………i

LỜI CẢM ƠN………………………………………………………………….ii

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT……………………………………………….iii

MỤC LỤC .......................................................................................................... iv

PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................. 1

1. Lý do chọn đề tài ......................................................................................... 1

2. Lịch sử vấn đề .............................................................................................. 2

3. Mục đích nghiên cứu ................................................................................... 8

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................... 8

5. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................. 8

6. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................. 9

7. Dự kiến cấu trúc của luận văn ..................................................................... 9

PHẦN NỘI DUNG ............................................................................................ 11

Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VIỆC DẠY

HỌC TRÍCH ĐOẠN TIỂU THUYẾT "ÔNG GIÀ VÀ BIỂN CẢ" CỦA

HÊMINGWAY .................................................................................................. 11

1.1 Cơ sở lí luận ............................................................................................. 11

1.1.1 Lí luận về phương pháp dạy học theo đặc trưng thể loại - thể loại

tiểu thuyết ...................................................................................................... 11

1.1.2 Đặc trưng tiểu thuyết Hêmingway và tiểu thuyết "Ông già và biển cả" .. 17

1.2 Cơ sở thực tiễn ......................................................................................... 29

1.2.1 Đặc sắc về nội dung và nghệ thuật của trích đoạn "Ông già và biển

cả" trong sách giáo khoa Ngữ văn lớp 12, tập 2 ............................................ 29

1.2.2 Giáo viên với việc dạy trích đoạn tiểu thuyết "Ông già và biển cả"

trong trường PTTH hiện nay ......................................................................... 39

iv

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn

1.2.3 Học sinh với việc học trích đoạn tiểu thuyết "Ông già và biển cả"

trong trường PTTH hiện nay. ........................................................................ 41

Chương 2: ĐỊNH HƯỚNG DẠY HỌC TRÍCH ĐOẠN TIỂU THUYẾT "ÔNG

GIÀ VÀ BIỂN CẢ" ........................................................................................... 44

2.1 Nguyên lý "Tảng băng trôi" và cách tiếp cận trích đoạn tiểu thuyết

"Ông già và biển cả" theo nguyên lý "Tảng băng trôi" ................................. 44

2.1.1 Nguyên lý "Tảng băng trôi".................................................................. 44

2.1.2 "Ông già và biển cả" - nhìn từ lý thuyết "Tảng băng trôi" .................. 45

2.2 Định hướng dạy học của sách giáo viên và sách tham khảo ................... 50

2.2.1 Định hướng dạy học của sách giáo viên ............................................... 50

2.2.2 Định hướng dạy học của sách tham khảo ............................................. 56

2.3 Định hướng dạy học của luận văn ........................................................... 66

Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM .......................................................... 77

3.1 Thiết kế bài học trích đoạn tiểu thuyết "Ông già và biển cả" .................. 77

3.2 Tổ chức dạy học thực nghiệm đối chứng ................................................ 86

3.3 Kết quả thực nghiệm ................................................................................ 88

PHẦN KẾT LUẬN ........................................................................................... 95

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

PHỤ LỤC

v

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

1.1 Về mặt lí luận

Vấn đề dạy học tác phẩm văn học theo đặc trưng thể loại là vấn đề không

mới. Đã có nhiều công trình nghiên cứu về vấn đề này. Thế nhưng hầu hết các

công trình mới chỉ đưa định hướng chung chung mà chưa đi đến từng tác phẩm

cụ thể, nhất là đối với các tác phẩm văn học nước ngoài được lựa chọn vào

chương trình sách giáo khoa phổ thông. Vì vậy, chúng tôi chọn đề tài "Dạy học

trích đoạn tiểu thuyết "Ông già và biển cả" trong sách giáo khoa Ngữ văn

lớp 12 theo đặc trưng thể loại" với mong muốn vận dụng lý thuyết chung vào

dạy học một tác phẩm cụ thể - tác phẩm "Ông già và biển cả" của nhà văn

Hemingway với hi vọng góp thêm một tiếng nói nhỏ vào lý luận dạy học theo

đặc trưng thể loại.

1.2 Về mặt thực tiễn

Các tác phẩm văn học nước ngoài được đưa vào chương trình phổ thông

đều là những tác phẩm có giá trị nội dung và giá trị nghệ thuật đặc sắc tiêu biểu

cho các nền văn học trên thế giới. Chẳng hạn văn học Trung Quốc có thơ

Đường của Đỗ Phủ, Lí Bạch, Bạch Cư Dị, truyện ngắn của Lỗ Tấn; Văn học

Nhật Bản có thơ Haicư; văn học Ấn Độ có Ramayana, thơ của Tagor; Văn học

Nga có các sáng tác của Puskin, Léptônxtoi, Sêkhốp, Gorki, Sôlôkhôp; Văn học

Anh có các sáng tác của Sếchxpia; Văn học Pháp có các tác phẩm của Huygô,

Banzắc; Văn học Mĩ có các tác phẩm của Hêmingway, Mark Twain... Tuy

nhiên, văn học nước ngoài trong chương trình Ngữ văn ở bậc Trung học phổ

thông trong qua trình giảng dạy và học tập, giáo viên và học sinh gặp không ít

khó khăn, nhất là theo yêu cầu của đổi mới phương pháp dạy học hiện nay. Một

số giáo viên chú trọng dạy tác phẩm văn học Việt Nam hơn văn học nước

ngoài. Phương pháp dạy học các tác phẩm văn học nước ngoài chưa được quan

tâm nhiều. Thêm nữa, sự khác biệt trong văn hóa cũng gây nhiều khó khăn

1

trong tiếp nhận và giảng dạy. Nhiều nhà quản lý, giáo viên và cả học sinh chưa

thấy được hết vai trò quan trọng của văn học nước ngoài với việc bồi dưỡng

thẩm mĩ, vốn văn hóa của học sinh.

Tác phẩm “Ông già và biển cả” của nhà văn Hêmingway là tác phẩm đỉnh

cao của văn xuôi hiện đại Mĩ nói riêng và văn học thế giới nói chung. Tác

phẩm đã đem đến cho nhà văn Hêmingway giải Nobel văn học vào năm 1954.

Tác phẩm này không chỉ mang nhiều ý nghĩa nhân sinh sâu sắc mà còn thể hiện

nguyên lý sáng tác độc đáo do nhà văn đề xuất ra - nguyên lý “Tảng băng

trôi”. Tuy nhiên, đây là một tác phẩm mà các yếu tố ngôn ngữ, cốt truyện, nhân

vật… rất cô đọng nhưng lại hàm chứa nhiều tầng ý nghĩa, đòi hỏi người đọc tác

phẩm phải bằng kinh nghiệm, hiểu biết bản thân mới khám phá ra được các

tầng nghĩa đó. Do đó trong quá trình dạy học giáo viên không khỏi lúng túng và

cảm thấy khó khăn khi hướng dẫn học sinh tìm hiểu, cảm thụ, khám phá tác

phẩm.

Những lí do trên đây là cơ sở để chúng tôi mạnh dạn chọn đề tài nghiên

cứu “Dạy học trích đoạn tiểu thuyết “Ông già và biển cả” trong sách giáo

khoa Ngữ văn lớp 12 theo đặc trưng thể loại” với hi vọng đóng góp thêm một

vài ý kiến để khắc phục những khó khăn mà giáo viên và học sinh gặp phải

trong quá trình dạy và học tác phẩm.

2. Lịch sử vấn đề

Ernest Hêmingway (1899 - 1961) là một trong số ít những nhà văn nước

ngoài được quan tâm, đầu tư dịch thuật, nghiên cứu khá kĩ lưỡng ở Việt Nam.

Vào đầu những năm 90 là thời điểm mà Hêmingway được lựa chọn vào giảng

dạy ở nhà trường, chỉ mới có ba tiểu thuyết của Hêmingway được dịch ở cả hai

miền Nam - Bắc. Nhưng cho đến nay hầu hết các tác phẩm của Hêmingway

đều đã được dịch và có mặt tại Việt Nam. Số lượng các đầu sách, bài viết trên

báo, tạp chí, các công trình nghiên cứu về Hêmingway và các tác phẩm của nhà

văn này đã lên đến con số hơn 100 bài. Đây là một số lượng đáng kể với một

2

tác giả nước ngoài tại Việt Nam. Sau đây là một số cuốn sách và công trình

nghiên cứu đáng chú ý:

2.1 Sách và các công trình nghiên cứu về tác phẩm của Hemingway:

Nghiên cứu và đánh giá về tác phẩm "Ông già và biển cả" có các các bài viết:

- "Ông già và biển cả và sự cách tân của Hêmingway đối với thể loại văn

xuôi thế kỉ XX" của tác giả Huy Liên. Tác giả chỉ ra những cách tân của

Hêmingway với thể loại văn xuôi như: sử dụng hình thức văn xuôi tương đối

nhỏ nhưng có sức chứa những hiện tượng và vấn đề to lớn trong cuộc sống

con người, xã hội; Đổi mới các yếu tố cấu trúc thể loại; Sử dụng thủ pháp điệp

khúc tạo âm hưởng vang vọng xung quanh nhân vật...

- "Ông già và biển cả - tiểu thuyết hiện thực xuất sắc thế kỉ XX" của Lê Đình

Cúc: "Hêmingway đã kết hợp nhiều phương pháp nghệ thuật để xây dựng nên

tác phẩm. Bút pháp hiện thực là cơ sở cho bút pháp tượng trưng, bút pháp ấn

tượng với những lợi thế của chúng đã tạo nên tính đa thanh đa nghĩa cho tác

phẩm. Với bút pháp hiện thực Hêmingway đã xây dựng thành công nhân vật

ông lão đánh cá Santiago với điển hình mang ý nghĩa khái quát cao nhất. Ông

già Santiago là một ông lão đánh cá người Cuba nhưng toàn bộ tác phẩm đã

cho người đọc một chân dung mới, là hình ảnh loài người với vấn đề của nhân

loại".[5, tr.390]

- Bài nghiên cứu "Người góp phần đổi mới tư duy văn xuôi" của Vương Trí

Nhàn đã chỉ ra những đặc sắc của văn xuôi Hêmingway như: độc đáo trong

giọng văn, sự phá bỏ cốt truyện, tạo mạch ngầm và khoảng trống cho văn bản.

Theo Vương Trí Nhàn, qua các tác phẩm của Hêmingway "Các nhà nghiên

cứu có thể tìm thấy dấu vết của một khuynh hướng chi phối văn học hiện đại:

sự tan rã của các truyền thống, sự sụp đổ của ý niệm thống nhất về thời gian,

sự chuyển hóa nhanh chóng từ cái hợp lí sang phi lí, và một khát vọng mà thế

kỉ trước coi là điên rồ, làm sao để tác phẩm nghệ thuật chỉ là nó, chứ không

biểu đạt một cái gì khác".[5, tr.312]

3

- "Đối thoại và độc thoại nội tâm của Hêmingway", "Nguyên lý tảng băng

trôi và "Ông già và biển cả"" của Lê Huy Bắc. Trong bài "Đối thoại và độc

thoại nội tâm của Hêmingway" tác giả đã tiến hành khảo sát đối thoại và độc

thoại nội tâm qua một số truyện ngắn và tiểu thuyết tiêu biểu của nhà văn. Kết

quả khảo sát cho thấy "chỉ ở những tác phẩm sau 1937, khi người kể chuyện ở

ngôi thứ ba hiện diện nhiều hơn thì độc thoại nội tâm của Hêmingway có

những bước phát triển riêng. Từ đối thoại qua độc thoại nội tâm, Hêmingway

gần như chuyển sang sáng tác từ truyện ngắn sang tiểu thuyết. Thế giới tiểu

thuyết của ông là thế giới của những cách tân thuộc phạm vi độc thoại nội tâm"

[5, tr.330]. Còn trong bài "Nguyên lý tảng băng trôi" và "Ông già và biển

cả" " tác giả đã có những phân tích, lí giải khá sâu sắc về ý nghĩa hình tượng

nguyên lý "tảng băng trôi", các "tầng chìm" văn bản và các quan điểm khác

nhau của các nhà nghiên cứu xung quanh hình tượng nhân vật Santiago.

- "Nghệ thuật xây dựng truyện ngắn Hêmingway và nguyên tắc tảng băng

trôi" của Trần Thị Thuật: "Thực sự thì Hêmingway, một mặt, luôn nỗ lực xây

dựng thế giới tác phẩm mình với một dung lượng ngôn từ tối thiểu, một mặt, lại

tìm cách để khả năng biểu hiện của thế giới ấy đạt mức tối đa, theo hướng cảm

xúc thẩm mĩ của người tiếp nhận. Nói cách khác Hêmingway luôn đòi hỏi người

đọc thâm nhập thế giới ấy một cách tích cực; cùng thở trong chính cái không khí

của nó, và sống đồng thời với những trạng huống của nhân vật". [5, tr.338]

- "Tiểu thuyết Hêmingway" của Đặng Anh Đào đề cập đến những kĩ thuật

viết văn xuôi độc đáo của Hêmingway trong ba cuốn tiểu thuyết tiêu biểu của

Hêmingway là "Giã từ vũ khí"; "Chuông nguyện hồn ai" và "Ông già và biển

cả". Đặc biệt với tiểu thuyết "Ông già và biển cả" tác giả đề cập đến những nét

đặc sắc trong nghệ thuật xây dựng cốt truyện, điểm nhìn, hiện thực và biểu

tượng trong tác phẩm. Theo tác giả thì: "Nếu xét trên bề mặt, thì "Ông già và

biển cả" ít có mối liên hệ chặt chẽ với một số tiểu thuyết trước đó của

Hêmingway như "Giã từ vũ khí"; "Chuông nguyện hồn ai"... hoặc một số

4

truyện ngắn như "Năm mươi ngàn đô la"; "Người không thể chiến bại"; "Bọn

giết người"... Nhưng nếu xét sâu hơn, thì những nét mới mẻ và độc đáo ở đây

vẫn chỉ là sự phát triển một số nét đặc sắc về kiểu người hùng, về nghệ thuật kể

chuyện vốn dĩ đã tiềm tàng từ trước ở tác phẩm của ông"..." [5, tr.266].

- Trong bài "Đọc "Ông già và biển cả" tác giả Phong Lê đề cập đến chủ nghĩa

nhân đạo của Hêmingway. Theo Phong Lê chủ nghĩa nhân đạo được đề cập

ngay trong triết lí câu chuyện, trong tính cách và hành động của nhân vật. Tác

giả nhấn mạnh "tác phẩm có cái nhìn rất hiện thực về con ngưởi và dĩ có được

chính do lòng tha thiết tin yêu con người của Hêmingway".[5, tr.239]

- "Bàn về "Ông già và biển cả" của nhà nghiên cứu Phùng Văn Tửu bàn về

vấn đề nội dung và hình thức trong tác phẩm "Ông già và biển cả". Tác giả đã

có những phân tích sâu sắc về cốt truyện, ngôn ngữ, cấu tứ, độc thoại nội tâm

mà nhà văn Hêmingway sử dụng trong tác phẩm này. Trên cơ sở phân tích mặt

hình thức của tác phẩm tác giả đi vào lí giải về mặt nội dung, thử khám phá

những nghĩa hàm ẩn trong tác phẩm. Phùng Văn Tửu đánh giá: "Với nghệ thuật

"tảng băng trôi" và nghệ thuật độc thoại nội tâm được vận dụng đến độ thuần

thục và nhiều tìm tòi đổi mới khác về kĩ thuật tiểu thuyết, Hêmingway "là một

trong những nhà văn gây nên sóng gió trong cái biển cả mênh mông là văn

học" (Trifonov)".[5, tr.275]

2.2 Sách và các công trình nghiên cứu về dạy - học tác phẩm "Ông già và

biển cả"

Nghiên cứu về dạy - học tác phẩm "Ông già và biển cả" trong nhà trường

phổ thông có các bài viết như:

"Dạy học tác phẩm của Hêmingway ở một số trường PTTH miền núi

phía Bắc" của Phạm Ngọc Thưởng; "Hêmingway với học sinh phổ thông

trung học Đà Nẵng" của Lê Quang Đức. Các tác giả này tiến hành điều tra

khảo sát tình hình dạy và học văn học Mĩ nói chung và Hêmingway nói riêng

trong nhà trường phổ thông ở một số trường miền núi phía Bắc và một số

5

trường ở địa bàn tỉnh Đà Nẵng nhằm giúp các nhà nghiên cứu, các nhà quản lý

giáo dục có một cái nhìn thực tế hơn về dạy - học văn học Mĩ nói chung và dạy

học tác phẩm Hêmingway nói riêng. Bài viết "Để giúp giáo viên giảng dạy tốt

hơn tác phẩm của Hêmingway ở PTTH"của thạc sĩ Bùi Thị Kim Hạnh đăng

trên báo Nghiên cứu giáo dục số 10/1998 đã tiến hành so sánh hai trích đoạn

khác nhau trong tác phẩm "Ông già và biển cả" được đưa vào giảng dạy ở hai

miền Nam - Bắc. Với hai đoạn trích này tác giả so sánh về các phần: khái quát,

giảng văn, câu hỏi hướng dẫn, bài tập... để thấy được sự khác nhau trong quan

điểm và mục đích biên soạn của hai bộ sách. Từ đó đề ra hướng tiếp cận phù

hợp với từng văn bản cụ thể

Về sách hướng dẫn dạy học gồm có:

- Sách giáo viên Ngữ văn lớp 12 (chương trình chuẩn): Hướng dẫn dạy trích

đoạn "Ông già và biển cả".

* Về nội dung của bài dạy yêu cầu làm rõ các đơn vị kiến thức như:

- Học sinh hiểu được niềm tin, ý chí và nghị lực của con người gửi gắm trong

tác phẩm.

- Phân biệt được các kiểu ngôn từ đối thoại, độc thoại nội tâm và hiểu cách viết

theo nguyên lí "Tảng băng trôi" của Hêmingway

* Về phương pháp:

- Giáo viên chỉ chọn những chi tiết thật tiêu biểu để minh họa cho các luận điểm.

* Tiến trình giờ dạy:

Bước 1: Giáo viên cho học sinh tìm hiểu tác giả, tác phẩm và nội dung nguyên

lí "Tảng băng trôi".

Bước 2: Hướng dẫn học sinh tìm hiểu văn bản trên cơ sở thảo luận và trả lời

các câu hỏi trong sách giáo khoa

Bước 3: Hướng dẫn học sinh thực hiện các bài tập nâng cao.

- Cuốn "Dạy - học văn học nước ngoài Ngữ văn 12" của tác giả Lê Huy Bắc,

theo tác giả nội dung bài dạy cần làm rõ:

6

- Khai thác mối quan hệ giữa ông lão và con cá Kiếm, ngôn từ độc thoại, độc

thoại nội tâm của ông lão để hướng đến việc tin tưởng, đề cao con người và cắt

nghĩa nguyên nhân tồn tại của con người trên trái đất này.

Các bước thực hiện:

Bước 1: Tìm hiểu tác giả tác phẩm

Bước 2: Đọc - hiểu văn bản: tóm tắt tác phẩm và phân tích tác phẩm

- Cuốn "Thiết kế dạy học ngữ văn 12" của tác giả Hoàng Hữu Bội thì việc

dạy học trích đoạn này cần làm rõ các nội dung sau:

- Tìm ra các nghĩa hàm ẩn chứa trong tác phẩm.

- Khai thác cả mặt nổi và chìm của "Tảng băng trôi" ở hai sự kiện được tái hiện

trong văn bản là:

+ Cuộc chiến đấu giữa ông lão và con cá

+ Hình ảnh con cá và thái độ của ông lão với nó

Bài học được dẫn dắt theo các bước:

Bước 1: Đọc văn bản và tìm hiểu tác giả, tác phẩm

Bước 2: Xem xét từng nội dung của văn bản

Bước 3: Khơi gợi học sinh trao đổi những vấn đề tác giả đề ra trong tác phẩm

Việc nghiên cứu các bài viết về văn học Mĩ, về Hêmingway, về tác phẩm

"Ông già và biển cả" cùng với các bài điều tra, khảo sát tình hình dạy - học tác

phẩm trong nhà trường, các bài thiết kế bài giảng dạy, phân tích tác phẩm trên đã

giúp chúng tôi có cái nhìn khách quan hơn, hiểu một cách đúng đắn hơn về tác

phẩm, đồng thời gợi mở, bổ sung thêm nguồn kiến thức giúp chúng cho chúng

tôi hoàn thiện thêm đề tài nghiên cứu: "Dạy học trích đoạn tiểu thuyết "Ông

già và biển cả" trong sách giáo khoa Ngữ văn lớp 12 theo đặc trưng thể loại".

Về các công trình nghiên cứu khoa học có:

- Luận án tiến sĩ Ngữ văn: “Hêmingway ở Việt Nam” của tác giả Bùi Thị Kim

Hạnh, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội. Luận án nghiên về tình hình tiếp nhận

các tác phẩm của Hêmingway tại Việt Nam, sự giao thoa giữa Hêmingway và

7

các nhà văn đương đại Việt Nam, việc dạy và học tác phẩm của Hêmingway

trong nhà trường Việt Nam.

- Luận án tiến sĩ Ngữ văn: “Kiểu nhân vật trung tâm trong các tác phẩm của

Hêmingway” của tác giả Lê Huy Bắc, Đại học Sư phạm Hà Nội. Nghiên cứu về

các đặc điểm của nhân vật trung tâm trong các tác phẩm của Hê mingway

- Luận văn thạc sĩ Ngữ văn: “Truyện ngắn chiến tranh của Ernest

Hemingway” của tác giả Nguyễn Tiến Dũng, Đại học sư phạm Hồ Chí Minh.

Luận văn chủ yếu tập trung nghiên cứu về đặc trưng truyện ngắn chiến tranh của

Hêmingway ở phương diện ngôn ngữ, kết cấu, đề tài và thi pháp.

3. Mục đích nghiên cứu

- Tìm ra một định hướng dạy học và phương án cụ thể dạy học trích đoạn tiểu

thuyết "Ông già và biển cả" vừa phù hợp với đặc trưng thể loại của tác phẩm,

vừa phù hợp với tầm tiếp nhận của học sinh lớp 12 Việt Nam.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

4.1 Đối tượng nghiên cứu

Tác phẩm “Ông già và biển cả” của Hêmingway và phương pháp dạy học

trích đoạn tiểu thuyết "Ông già và biển cả" của Hêmingway trong sách giáo

khoa Ngữ văn lớp 12 ở nhà trường PTTH Việt Nam theo đặc trưng thể loại.

4.2 Phạm vi nghiên cứu của đề tài

Phương pháp dạy học trích đoạn tiểu thuyết “Ông già và biển cả” của nhà

văn Hêmingway trong sách giáo khoa Ngữ văn lớp 12 theo đặc trưng thể loại.

5. Nhiệm vụ nghiên cứu

5.1 Nghiên cứu trên bình diện lý thuyết

- Lý thuyết phương pháp dạy tác phẩm theo đặc trưng thể loại.

- Nguyên lý "Tảng băng trôi" và đặc trưng tiểu thuyết của Hêmingway nói

chung và tác phẩm "Ông già và biển cả" nói riêng.

5.2 Khảo sát thực tiễn dạy và học

8

- Vị trí của trích đoạn tiểu thuyết "Ông già và biển cả" trong chương trình

Ngữ văn phổ thông .

- Học sinh với việc học tác phẩm: Học sinh học như thế nào? Học sinh đã đọc

toàn bộ tác phẩm hay chưa? Có cảm thấy hứng thú không? Học sinh có ấn

tượng gì và ấn tượng với chi tiết nào trong tác phẩm?

- Giáo viên với việc dạy tác phẩm: Giáo viên có hiểu biết về tác giả, tác phẩm

như thế nào? Dạy tác phẩm ra sao? trong dạy học tác phẩm này có điều gì khó

khăn? Giáo viên có kinh nghiệm gì về phương pháp dạy tác phẩm có hiệu quả?

5.3 Thực nghiệm sư phạm

Thiết kế bài học và dạy học thực nghiệm để kiểm chứng tính khả thi và

tính hiệu quả của phương án do luận văn đề xuất.

6. Phương pháp nghiên cứu

6.1 Vận dụng các phương pháp nghiên cứu lý thuyết

Phương pháp tổng hợp lý luận: sử dụng phương pháp này nhằm đưa ra các

đặc trưng cơ bản của tiểu thuyết nói chung và tiểu thuyết của nhà văn

Hêmingway nói riêng, tìm hiểu đặc điểm cảm thụ của học sinh THPT để đưa ra

nội dung, phương pháp, biện pháp dạy học cụ thể về trích đoạn tiểu thuyết

“Ông già và biển cả”trong sách giáo khoa Ngữ văn lớp 12, tập 2.

6.2 Phương pháp nghiên cứu thực tiễn

Chúng tôi sử dụng các phương pháp:

- Phương pháp thống kê để xử lý số liệu thu thập được trong quá trình điều

tra khảo sát và thực nghiệm.

- Phương pháp điều tra, khảo sát thực tiễn để nắm bắt thực trạng dạy – học

văn học nước ngoài ở nhà trường phổ thông như thế nào? Qua đó phục vụ cho

nghiên cứu đề tài được sát thực hơn, góp phâng nâng cao hiệu quả dạy và học.

- Phương pháp thực nghiệm sư phạm nhằm thực nghiệm những đề xuất của

luận văn.

7. Cấu trúc của luận văn

9

Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, phần nội dung của luận văn gồm 3

chương:

Chương I: Cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của việc dạy học trích đoạn tiểu

thuyết "Ông già và biển cả" của Hêmingway

1.1 Cơ sở lý luận

1.1.1 Lý luận về phương pháp dạy học tác phẩm văn chương theo đặc trưng thể

loại

1.1.2 Đặc trưng tiểu thuyết Hêmingway và tiểu thuyết "Ông già và biển cả"

1.2 Cơ sở thực tiễn

1.2.1 Đặc sắc về nội dung và nghệ thuật của trích đoạn tiểu thuyết "Ông già và

biển cả"

1.2.2 Giáo viên với việc dạy trích đoạn tiểu thuyết "Ông già và biển cả" trong

trường THPT hiện nay

1.2.3 Học sinh với việc học trích đoạn tiểu thuyết "Ông già và biển cả" trong

trường THPT hiện nay

Chương II: Định hướng dạy học trích đoạn tiểu thuyết “Ông già và biển

cả” của Hêmingway

2.1 Nguyên lý "Tảng băng trôi" và cách tiếp cận trích đoạn tiểu thuyết "Ông

già và biển cả" theo nguyên lý tảng băng trôi

2.2 Định hướng dạy học của sách giáo viên và sách tham khảo

2.3 Định hướng dạy học của luận văn

Chương III: Thực nghiệm sư phạm

3.1 Thiết kế dạy học trích đoạn tiểu thuyết "Ông già và biển cả" trong sách

giáo khoa Ngữ văn lớp 12

3.2 Tổ chức dạy học thực nghiệm

3.3 Kết quả thực nghiệm

10

PHẦN NỘI DUNG

Chương 1

CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VIỆC DẠY HỌC

TRÍCH ĐOẠN TIỂU THUYẾT "ÔNG GIÀ VÀ BIỂN CẢ"

CỦA HÊMINGWAY

Ở chương này ý đồ khoa học của chúng tôi là muốn tìm hiểu hiện nay xã

hội nhìn nhận, đánh giá như thế nào về tác phẩm “Ông già và biển cả” của nhà

văn Hêmingway. Nhưng không phải tất cả mọi đánh giá chúng tôi đều đem vào

trong nhà trường mà chỉ lựa chọn những nội dung phù hợp với mục đích giáo

dục, giảng dạy trong nhà trường PTTH Việt Nam hiện nay. Do đó, nội dung

chính của chương 1 này là tìm hiểu giá trị nội dung và nghệ thuật tác phẩm qua

các ý kiến, các nghiên cứu của các nhà nghiên cứu văn học.

1.1 Cơ sở lí luận

1.1.1 Lí luận về phương pháp dạy học theo đặc trưng thể loại - thể loại tiểu

thuyết

1.1.1.1 Lí luận về phương pháp dạy học theo đặc trưng thể loại

Thể loại là dạng thức tồn tại chỉnh thể của tác phẩm văn học. Tác phẩm

văn học nào cũng có một hình thể nhất định (thể thức về cấu tạo, ngôn từ...).

Các hình thức cá biệt ấy rất đa dạng. Song các tác phẩm khác biệt ấy có những

điểm gần gũi nhau về mặt ngôn từ, hình tượng, cấu tạo. Do đó người ta chia tác

phẩm ra thành từng loại. Loại rộng hơn thể, thể nằm trong loại. Bất kì một tác

phẩm văn học nào cũng thuộc về một loại nhất định. Mỗi loại bao gồm một số

thể. Mỗi thể lại có những đặc thù riêng về mặt nội dung và hình thức. Ngay từ

thời cổ đại người ta chia tác phẩm văn học ra làm ba loại cơ bản là: tự sự, trữ

tình và kịch

Tự sự là loại tác phẩm văn học tái hiện trực tiếp hiện thực khách quan. Tự

sự là kể lại một câu chuyện có sự diễn biến của sự việc, hoàn cảnh, có sự phát

11

triển của tâm trạng, tính cách, hành động của con người. Tác giả đóng vai trò

của người kể chuyện. Người kể chuyện có thể công khai cũng có thể giấu mặt.

Sự tồn tại của lời kể là một đặc điểm của loại tự sự. Tác phẩm thuộc loại hình

tự sự có khả năng dựng nên những bức tranh rộng lớn, sâu sắc, nhiều mặt về

đời sống xã hội và con người, về những biến động của lịch sử.

Trữ tình là sự bộc lộ trực tiếp tư tưởng, cảm xúc, tâm sự... phong phú của

tâm hồn và trí tuệ của con người. Tác giả có thể biểu hiện cảm xúc cá nhân

mình mà không cần kèm theo bất cứ một sự miêu tả biến cố, sự kiện nào. Tác

phẩm trữ tình biểu hiện cảm xúc chủ quan của nhà thơ nhưng điều đó cũng

được xác lập trong mối quan hệ giữa con người và thực tại khách quan bởi vì

mọi cảm xúc, tâm trạng, suy nghĩ của con người bao giờ cũng đều là cảm xúc,

tâm trạng trước vấn đề gì đó. Tác phẩm trữ tình bao giờ cũng mang đậm dấu ấn

riêng của nhà thơ. Trong tác phẩm trữ tình có nhân vật trữ tình và nhân vật

trong tác phẩm trữ tình. Nhân vật trong tác phẩm trữ tình là đối tượng để nhà

thơ gửi gắm tâm sự, cảm xúc, suy nghĩ ...của mình, là nguyên nhân trực tiếp

khêu gợi nguồn cảm hứng cho tác giả. Nhân vật trữ tình không phải là đối

tượng để nhà thơ miêu tả mà chính là những cảm xúc, ý nghĩ, tình cảm, tâm

trạng, suy tư... về lẽ sống và con người được thể hiện trong tác phẩm.

Kịch là kể một câu chuyện phản ánh xung đột nào đó trong xã hội không

phải bằng lời kể mà bằng lời thoại của nhân vật. Một tác phẩm kịch có thể đọc

nhưng chủ yếu là được diễn trên sân khấu. Ðặc điểm nổi bật của kịch là không

có lời người kể chuyện, lời tác giả thu hẹp vào các chú thích, hướng dẫn ngắn

gọn, tác giả đứng sau các nhân vật và hành động của nhân vật. Giống như

truyện, trong kịch có nhân vật nhưng do không có người kể chuyện nên diễn

biến nội tâm của nhân vật kịch thể hiện qua lời nói, ngữ điệu, hành động. Tính

cách nhân vật hiện lên hoàn toàn qua lời nói (độc thoại, đối thoại, bàng thoại:

nói với khán giả) và hành động. Lời nói của nhân vật thường ngắn gọn, giàu

tính hành động. Nhà viết kịch tập trung miêu tả ngôn ngữ nhân vật. Nhân vật

12

thường được phân chia thành hai tuyến rõ ràng, mâu thuẫn giữa hai tuyến nhân

vật là mâu thuẫn của vở kịch. Cốt truyện của kịch là một chuỗi hành động của

các nhân vật và những sự kiện liên quan tới những hành động đó. Cốt truyện

trong một vở kịch thường chứa đựng nhiều tình huống mâu thuẫn gay cấn có

tính xung đột cao.

Sự phân chia tác phẩm văn học thành các thể, các loại là phù hợp với bản

chất chức năng của văn học, phù hợp với quy luật phản ánh hiện thực. Nhưng

thực tế văn học mỗi ngày một phong phú, đối tượng của văn học cũng ngày

càng đa dạng. Mọi sự phân chia đều chỉ mang tính chất tương đối. Tuy nhiên

dựa vào những đặc điểm riêng của ba loại này, chúng ta nhanh chóng nắm bắt

được về cấu tạo hình tượng của tác phẩm. Từ đó thâm nhập sâu vào những cấu

tạo phức tạp bên trong tác phẩm văn học. Nhờ đó "vẫn có thể nhận ra cái "tính

chất trữ tình", "tính chất tự sự", "tính chất kịch" trong từng tác phẩm cụ thể,

với từng tác giả và phong cách riêng, cụ thể nữa là thi pháp loại thể của nhà

văn đó trong tác phẩm của họ. Chính cái "loại tính chất ấy" mới cho phép ta

nhạy bén tiếp nhận "trúng", "đúng" với các tác phẩm cụ thể"[11, tr. 91].

Mục đích của việc dạy học tác phẩm văn học trong nhà trường là giúp cho

học sinh cảm thụ, lĩnh hội được sâu sắc các giá trị tư tưởng, nghệ thuật trong

hình tượng văn học của tác phẩm. Từ đó mà giáo dục cho học sinh về nhận

thức, tư tưởng, tình cảm, đạo đức, thẩm mĩ, tư duy... Nhưng học sinh hiểu được

đến đâu, nắm bắt tác phẩm được đến đâu còn tùy thuộc vào người thầy, vào

mức độ hiểu, mức độ cảm của người thầy giáo. Do đó việc phân biệt được các

loại, các thể văn học cần thiết trước hết cho người thầy trong việc tìm hiểu tác

phẩm và cảm nhận về tác phẩm trước khi giảng dạy cho học sinh. Nói như giáo

sư Trần Thanh Đạm thì "nhà văn sáng tác theo loại thể thì người đọc cũng cảm

thụ theo loại thể và người dạy cũng giảng dạy theo loại thể. Nói một cách khác,

phương thức cấu tạo hình tượng mà tác giả đã sử dụng khi sáng tác đã quy

13

định phương thức cảm thụ hình tượng đó của người đọc và cũng từ đó quy định

phương thức giảng dạy của chúng ta"[15, tr. 30].

Công việc người thầy dạy văn không chỉ đơn giản là chiếm lĩnh, lĩnh hội

kiến thức mà còn phải giúp người khác chiếm lĩnh tác phẩm, do đó mà việc xác

định về loại, về thể, về chất của loại đòi hỏi phải chính xác. Trong thực tế giảng

dạy người giáo viên cũng không ít lần băn khoăn, loay hoay và lúng túng trước

tác phẩm văn học và tài liệu hướng dẫn. Có lúc tài liệu hướng dẫn đi theo một

con đường và tác phẩm văn học lại đi theo một con đường khác. Có những tác

phẩm nằm giữa ranh giới của văn và thơ. Về mặt hình thức cấu trúc của tác

phẩm có thể đánh giá được nhưng đánh giá về chất của nó là tự sự hay trữ tình

là vấn đề khó. Với những tác phẩm ấy tiếp cận ra sao? Đi theo hướng nào? Sử

dụng phương pháp giảng dạy nào là thích hợp nhất?... Nguyên nhân chính của

sự lúng túng đó là chưa xác định được thể loại của tác phẩm và các đặc điểm

của thể của loại, và nói như tác giả Nguyễn Viết Chữ thì "không "chính danh"

thì dù việc phân tích có sắc sảo đến đâu cũng chỉ là võ đoán" và "không xác

định rõ được "chất của loại" trong thể, khi thấy thơ ta dạy thơ trữ tình, khi gặp

truyện, ta dạy học theo tinh thần văn xuôi tự sự. Bệnh công thức cứng nhắc,

bệnh rập khuôn máy móc , bệnh xã hội dung tục... đều sinh ra từ đó. Xa rời bản

chất loại thể của tác phẩm , thực chất là xa rời tác phẩm cả về linh hồn và thể

xác. Vì khi người nghệ sĩ phải để tác phẩm ở dạng này hay dạng kia, không

phải hoàn toàn do anh ta muốn mà là sự hợp lưu cộng hưởng của giai điệu

cuộc sống và giai điệu tâm hồn nghệ sĩ ở anh và ở nhiều yếu tố khác nữa... có

cả yếu tố vô thức"[11, tr.102].

Từ những năm 70 của thế kỉ XX, các nhà khoa học về phương pháp đã

nhận thức rằng "Giảng dạy tác phẩm văn chương theo đặc trưng thể loại chỉ là

một phương diện lớn của sự giảng dạy tác phẩm văn học trong sự thống nhất

giữa nội dung và hình thức, một sự giáo dục đi đúng với quy luật và bản chất

của văn học đồng thời cũng đảm bảo hiệu quả giáo dục cao nhất" [15, tr. 44].

14

Như vậy, người thầy giáo muốn thành công trong giảng dạy phải nắm vững

phương pháp giảng dạy theo thể loại cùng với đó là sự học tập, trau dồi, bồi

dưỡng không ngừng của bản thân người giáo viên. Đó là cái gốc để vận dụng

phương pháp giảng dạy tác phẩm theo thể loại thành công.

1.1.1.2 Phương pháp dạy học tiểu thuyết theo đặc trưng thể loại

Theo Từ điển thuật ngữ văn học (do Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn

Khi Phi đồng chủ biên) thì tiểu thuyết là "Tác phẩm tự sự cỡ lớn có khả năng

phản ánh hiện thực đời sống ở mọi giới hạn không gian, thời gian. Tiểu thuyết

có thể phản ánh số phận của nhiều cuộc đời, những bức tranh phong tục, đạo

đức xã hội, miêu tả các điều kiện sinh hoạt giai cấp, tái hiện nhiều tính cách đa

dạng". [23, tr. 328]

So với các thể loại tự sự khác thì tiểu thuyết có những đặc trưng cơ bản

sau:

Thứ nhất, tiểu thuyết nhìn cuộc sống từ góc độ đời tư. Tùy theo từng thời kì

phát triển, cái nhìn đời tư có thể sâu sắc đến mức thể hiện được, hoặc kết hợp

được với các chủ đề thế sự hoặc lịch sử dân tộc. Yếu tố đời tư càng phát triển

thì tính chất tiểu thuyết càng tăng và ngược lại yếu tố lịch sử dân tộc càng phát

triển thì chất sử thi càng đậm đà.

Thứ hai, tiểu thuyết có chất văn xuôi, tức là một sự tái hiện cuộc sống, không

thi vị hóa, lãng mạn hóa, lí tưởng hóa. Miêu tả cuộc sống như nó vốn có, có cả

cái cao cả lẫn cái tầm thường, nghiêm túc lẫn buồn cười, cả bi lẫn hài...

Thứ ba, nhân vật trong tiểu thuyết là con người "nếm trải", con người tư duy,

khổ đau, dằn vặt của cuộc đời.

Thứ tư, ngoài hệ thống sự kiện, biến cố và những chi tiết tính cách, tiểu thuyết

miêu tả suy nghĩ của nhân vật về thế giới, về đời người, phân tích cặn kẽ các diễn

biến tình cảm, tiểu sử nhân vật, mọi chi tiết quan hệ giữa người với người...

Thứ năm, tiểu thuyết xóa bỏ khoảng cách về giá trị giữa người trần thuật và nội

dung trần thuật để miêu tả hiện thực như cái hiện thực đương thời của người

15

trần thuật. Đặc điểm này làm cho tiểu thuyết trở thành một thể loại dân chủ,

cho phép người trần thuật có thể thể hiện thái độ thân mật hoặc suồng sã với

nhân vật của mình.

Thứ sáu, tiểu thuyết là thể loại văn học có khả năng tổng hợp nhiều nhất các thể

loại văn học khác.

Dựa vào những đặc điểm của loại tự sự nói chung và thể loại tiểu thuyết

nói riêng khi tiến hành phương pháp dạy học theo đặc trưng thể loại theo tác

giả Trần Thanh Đạm thì cần chú trọng ba yêu cầu sau về mặt phương pháp:

Yêu cầu thứ nhất: Làm cho học sinh nắm vững được sự phát triển của tình tiết

trong tác phẩm tức là nắm được cốt truyện. Đây là bước đầu nhưng là bước rất

cần thiết và quan trọng.

Yêu cầu thứ hai: Làm cho học sinh cảm thụ sâu sắc, đánh giá được đúng đắn

nhân vật trong tác phẩm. Trong truyện, trung tâm của tình tiết là nhân vật.

Nhân vật gắn liền và hòa hợp với các tình tiết không rời. Do đó khi phân tích

nhân vật cần chú trọng cho học sinh lưu ý đến các chi tiết miêu tả, tự sự, nhận

xét về nhân vật trong bài văn. Phát hiện và lựa chọn các chi tiết tiêu biểu, sắp

xếp phân loại chúng theo trình tự hợp lý để làm sáng tỏ tính cách của nhân vật.

Cuối cùng tổng hợp các mặt phân tích về nhân vật thành một nhận định khái

quát, nêu bật các ý nghĩa và tác dụng nhận thức cũng như giáo dục của nhân

vật, gợi ra những vấn đề suy nghĩ, thảo luận, tranh luận về nhân vật.

Yêu cầu thứ ba: Làm cho học sinh cảm và hiểu được cái ý vị trong lời kể của

tác giả (hay người kể chuyện). Khi phân tích lời kể trong chuyện cần chú ý

đến sức mạnh của ngôn ngữ, chỉ rõ các từ ngữ, câu văn, cách viết, lối kể của

tác giả đã làm hiển hiện được cảm xúc nhân vật, khơi gợi cảm xúc trong

người đọc ra sao.

Còn theo tác giả Nguyễn Viết Chữ dạy học các tác phẩm tự sự nói chung và

tự sự tác giả nói riêng theo đặc trưng thể loại cần chú ý đến:

16

Thứ nhất, người dạy học loại tự sự này phải chú ý đến thi pháp tư tưởng, có thể

bộc lộ trong lời kể (gián tiếp hoặc trực tiếp).

Thứ hai, quan tâm đến tình tiết của tác phẩm.

Thứ ba, sự tồn tại hoạt động của nhân vật giữa các hệ thống, các sự việc, các

biến cố của cốt truyện.

Thứ tư, chú ý đến các yêu tố khách quan, sự "trầm tĩnh", "thản nhiên", giọng

điệu lại luôn thay đổi làm cho mỗi nhân vật có cách nói riêng và tiết tấu riêng.

Tác giả Nguyễn Viết Chữ đặc biệt nhấn mạnh đến việc giới thiệu tóm tắt

tác phẩm là công việc vô cùng quan trọng bởi việc dạy một chương hay một

trích đoạn nào đó cũng chỉ nhằm mục đích minh họa cho tác phẩm. Khi dạy

học linh hoạt vận dụng ba con đường (theo tác giả, theo đề tài, chủ đề hoặc theo

nhân vật). Với tiểu thuyết hiện đại, cần chú ý tóm tắt toàn bộ tác phẩm. Chú ý

đến tên tác phẩm, đến tên từng chương của tác phẩm, các tình huống, chân

dung nhân vật, ngôn ngữ, giọng điệu.... Trong quá trình dạy học tác phẩm văn

chương minh họa, sử dụng nhiều câu hỏi, hình dung tưởng tượng tái tạo, câu

hỏi phân tích và chi tiết nghệ thuật.

1.1.2 Đặc trưng tiểu thuyết Hêmingway và tiểu thuyết "Ông già và biển cả"

1.1.2.1 Đặc trưng tiểu thuyết Hêmingway

Hêmingway là một nhà văn có ngòi bút hết sức độc đáo, đặc sắc. Số lượng

các nhà nghiên cứu, các bài viết về Hêmingway nói chung và tiểu thuyết của

ông nói riêng không phải là ít. Mỗi bài viết, mỗi nhà nghiên cứu lại phát hiện ra

những nét đặc sắc rất riêng của Hêmingway trong các tác phẩm của mình.

Nhưng trong khuôn khổ hạn hẹp của một luận án không thể nào kể hết những

đặc sắc của Hêmingway, chúng tôi chỉ xin nói một vài nét sơ lược nhất về đặc

trưng tiểu thuyết của Hêmingway đã được các nhà nghiên cứu chỉ ra:

• Về nhân vật:

Nhân vật của Hêmingway luôn được đặt trong môi trường khốc liệt, họ

luôn phải đấu tranh để vượt qua, để khẳng định bản thân. Theo nhận định

17

của PGS.TS Lê Huy Bắc thì nhân vật trong các tác phẩm của Hêmingway thuộc

dạng đặc trưng nhất không thể lẫn với bất kì nhân vật của một nhà văn nào khác.

Nhân vật của Hêmingway luôn được đặt trong môi trường khốc liệt, khốc liệt

đến mức họ luôn bị cái chết rình mò và buộc phải đấu tranh để vượt qua. Nhân

vật Hêmingway buộc phải tự mình tìm một lối thoát theo cách của họ để bảo vệ

sự sống của bản thân, tính chất anh hùng được toát lên từ khả năng chống chọi

và tìm đường này. Cách thức để các nhân vật đương đầu với mọi thứ thách, ở

từng trường hợp khác nhau, có thể là khác nhau nhưng họ đều có cùng điểm

chung là dựa vào sự điêu luyện của tay nghề, của ý chí và nghị lực.

Nhân vật của Hêmingway luôn có ý thức về sự hư vô mà họ phải đương

đầu. Họ biết rất rõ mục tiêu tồn tại của họ là chiến đấu chống lại cái hư vô đó.

Nhưng họ không hề ảo tưởng con người đứng cao hơn số mệnh, cao hơn tự

nhiên. Họ biết một khi họ vượt qua được thử thách này thì thử thách khác lại

đến. Nhưng họ không bao giờ buông xuôi. Dù có rơi vào cảnh ngộ khốn cùng

nhất họ cũng vẫn dốc toàn bộ sức lực ra mà chiến đấu để có thể "tồn tại đúng

nghĩa một con người".

Đọc văn của Hêmingway, người ta cảm nhận được cái quyết liệt, cái

tàn bạo của cuộc sống, vừa có dịp khâm phục khả năng chống trả, khả năng

tự khẳng định mình của con người. Các nhân vật của Hêmingway luôn được

đặt trong cái nền chung là chịu những đau đớn mất mát về tinh thần hoặc thể

xác, hoặc chịu những ám ảnh bạo lực, hoặc sống trong môi trường đầy đe dọa,

luôn phải đối diện với bạo lực hoặc cái chết. Khi đặt nhân vật trong thế đối diện

với những gai góc của cuộc sống, Hêmingway luôn để nhân vật phải hoạt động,

buộc con người phải căng ra trong sự chịu đựng, trong những nỗi ám ảnh. Các

nhân vật của Hêmingway đơn độc và dũng cảm đối đầu với những tai họa. Họ

biết mình có thể thất bại nhưng họ không bao giờ chịu đầu hàng. Những nhân

vật này đi tìm ý nghĩa cuộc sống trong việc bảo vệ danh dự và phẩm giá của

bản thân. Họ tự đánh giá giá trị của đời họ bằng thước đo riêng của mình. Dư

18

luận hay các yếu tố bên ngoài với họ dường như chẳng có gì quan trọng. Trong

tiểu thuyết "Chuông nguyện hồn ai", Jordan đã cố gắng chịu đựng sự đau đớn

quằn quại do bị thương mà lê mình đi tìm vị trí thuận lợi nhằm cản đường quân

địch. Cụ Anselmo dù chịu sự tê cóng trong bão tuyết nhưng vẫn không bỏ

nhiệm vụ. Maria sẵn sàng cắt đứt động mạch cổ nếu rơi vào tay bọn phát xít lần

nữa. Hay trong "Ông già và biển cả", ông lão Santiago chịu đựng sự không tin

tưởng của mọi người với ông, chịu đựng sự đau đớn của cơ thể, chịu đựng sự

đói khát để mang được con cá Kiếm trở về. Trước bộ xương cá còn lại, ông lão

vẫn nghĩ đến một chuyến ra khơi khác, nghĩ đến một cái lao phải được rèn tốt

hơn. Có thể nói cái triết lí "Có thể tiêu diệt được con người chứ không thể chiến

thắng được con người" của Hêmingway đã được thể hiện một cách rõ nét và

sâu sắc.

• Về ngôn ngữ:

Ngôn ngữ được sử dụng một cách cẩn trọng, trau chuốt kĩ càng trong

mỗi từ, mỗi chữ nhà văn sử dụng. Một trong những phương diện làm nên vẻ

đẹp độc đáo văn xuôi của Hêmingway là cách xử lý ngôn ngữ của ông.

Hêmingway cho rằng "nhiều khi ngôn từ của chúng ta đã mất đi ý nghĩa vì

chúng ta đối xử với nó một cách khinh xuất, do đó mọi khả năng biểu hiện của

nó cũng mất"[5, tr.297]. Trong các sáng tác của mình, Hêmingway luôn thận

trọng, trau chuốt kĩ càng với mỗi một từ ngữ ông sử dụng, "ông trau chuốt

bằng tất cả công phu và tài năng của một bậc thầy lịch lãm và nghiêm khắc...

với Hemingway và các nhân vật của Hêmingway ngôn từ nhiều khi là lẽ sống,

là khí cụ còn lại cuối cùng, khu vực tự do cuối cùng của một cá nhân"[5,

tr.298].

Ngôn ngữ lấp lửng và nhiều sự ám chỉ tạo nên mạch ngầm trong văn

bản. Trong các tác phẩm văn xuôi tự sự của Hêmingway nói chung và tiểu

thuyết Hêmingway nói riêng, các nhân vật của ông thường không nói hết những

điều bản thân mình nghĩ vì vậy ngôn ngữ trở nên lấp lửng, nói một đằng nghĩ

19

một nẻo, nhiều sự ám chỉ, nhiều quãng trở nên im lặng. Các nhân vật tuy đang

đối thoại với nhau nhưng mỗi người vẫn theo đuổi những ý nghĩ riêng, và

thường vừa nói, vừa tự lắng nghe lời nói của chính mình. Đôi khi trong cuộc

nói chuyện các nhân vật chỉ hé ra nửa lời nói nhưng đã có thể tự hiểu được

nhau, còn về phía người đọc, việc tìm đoán ra ý nghĩa ẩn sau các đoạn đối thoại

đó lại là cái thú vị riêng. Chính điều này đã tạo nên cái mà các nhà nghiên cứu

gọi là "mạch ngầm trong văn xuôi Hêmingway". Hêmingway đưa ra một

nguyên tắc viết "Nếu như nhà văn biết rõ những gì sắp viết, anh ta, anh ta sẽ

bỏ bớt đi những gì từng biết, mà không cần đưa vào tác phẩm. Và nếu như anh

viết một cách chân thực, đúng mực, bạn đọc có thể cảm thấy tất cả những gì

anh ta đã bỏ qua đó, và cảm thấy một cách mạnh mẽ tới mức dường như tất cả

đã được viết ra một cách đầy đủ, rành mạch"[5, tr.353]. Lối viết ngắn gọn tạo

mạch ngầm này được thâu tóm trong một hình ảnh nổi tiếng gắn với tên tuổi

của Hêmingway đó là hình ảnh tảng băng trôi - vấn đề trung tâm trong

phong cách nghệ thuật của Hêmingway. Chính Hêmingway trong bài trả lời

phỏng vấn với G.Plimpton đã nhiều lần nhấn mạnh rằng: "Tôi luôn cố gắng viết

theo nguyên tắc tảng băng trôi. Cứ bảy phần tám của nó chìm cho một phần

nổi. Bất kể điều gì bạn biết mà bạn có thể loại bỏ thì nó chỉ có thể làm tăng

thêm sức mạnh cho tảng băng của bạn. Đó là những phần không được viết.

Nhưng nếu nhà văn bỏ qua những gì anh ta không biết, vậy thì sẽ có một lỗ

hổng trong truyện" [6, tr.103]. Với việc tổ chức ngôn ngữ như thế, ý thức của

nhân vật đã thực sự trở thành điểm tựa, để từ đó người đọc cùng tác giả nhìn ra

thế giới.

• Về cốt truyện:

Hêmingway chỉ chọn một khoảnh khắc nào đó diễn ra trong cuộc đời

nhân vật để kể lại cho độc giả. Một phương diện nữa làm nên vẻ độc đáo trong

văn xuôi Hêmingway đó là cốt truyện thường không đóng vai trò gì đặc biệt.

Thế giới được phản ánh trong tác phẩm không phải theo lối toàn cảnh mà như

20

một trích đoạn, các thủ pháp miêu tả như những nét mơ hồ. Chẳng hạn, các tác

phẩm "Giã từ vũ khí", "Ông già và biển cả", "Chuông nguyện hồn ai"... của

Hêmingway được xếp vào thể loại tiểu thuyết nhưng với dung lượng của cuốn

tiểu thuyết, thời gian sự kiện ở các tác phẩm này khá là chật hẹp. Thời gian sự

kiện diễn ra trong câu chuyện là thời gian diễn ra các khoảnh khắc, Hêmingway

chỉ chọn một khoảnh khác nào đó diễn ra trong cuộc đời của nhân vật để kể lại

cho độc giả. Trong tiểu thuyết "Chuông nguyện hồn ai", tất cả sự kiện chỉ xoay

quanh sự chuẩn bị trong ba ngày hai đêm để phá cầu. Trong "Giã từ vũ khí" thời

gian sự kiện diễn ra trong câu chuyện là thời gian diễn ra hai khoảnh khắc:

khoảnh khác ngắn ngủi giữa tình yêu và cái chết, khoảnh khắc nhân vật chính

nhận ra cái bi hài của cuộc chiến để rồi quyết định giã từ vũ khí. Còn với "Ông

già và biển cả" toàn bộ tiểu thuyết gần trăm trang Hêmingway chỉ tập trung kể

cho độc giả nghe về ba ngày ba đêm lão già Santiago lênh đênh ngoài biển xa

chiến đấu với con cá Kiếm và đàn cá Mập. Điều này ảnh hưởng đến cốt truyện,

vốn xưa nay dựa vào sự phát triển của biến cố và hành động trong chiều dài của

thời gian. Và tất nhiên nó ảnh hưởng đến việc miêu tả nhân vật, tâm lý nhân vật.

Các nhân vật chỉ xuất hiện ở một mảnh đời, họ gần như không có lịch

sử, không có quá khứ hay tương lai. Tiểu thuyết xưa thường thiên về trường

độ của cả một kiếp người, một cuộc đời, còn tiểu thuyết của Hêmingway các

nhân vật chỉ xuất hiện ở một mảnh đời, họ gần như không có lịch sử, không có

quá khứ, không có tương lai. Trong tiểu thuyết "Giã từ vũ khí" nhân vật Fredic

Henry xuất hiện khi bắt đầu có một tình yêu và ra đi trong mưa gió, chẳng hề

ngoảnh lại và cũng không hề tiên báo điều gì sẽ xảy ra tiếp theo. Cuộc đời nhân

vật không diễn ra trọn vẹn trong một kiếp người, điều này khiến người đọc có

cảm giác khoảng khắc tồn tại của được căng ra đến tột độ. Tương tự như vậy

trong "Ông già và biển cả" nó không bao quát đời sống và tầng tầng lớp lớp các

mối quan hệ trong xã hội. Nó cũng không phải là một bức tranh thu nhỏ về

cuộc sống của một người đánh cá. Nếu đem áp dụng với Hêmingway kiểu nhân

21

vật truyền thống thì sẽ hoàn toàn thấy thất vọng, không có điển hình hay mối

liên hệ giữa tính cách, hoàn cảnh nào trong nhân vật Santiago. Tiểu thuyết chỉ

tập trung miêu tả cuộc chiến ba ngày ba đêm của ông lão với con cá Kiếm mà

không có bất kì lời giới thiệu nào về lai lịch, đời sống, quá khứ của ông lão

Santiago.

• Sử dụng đối thoại và độc thoại nội tâm

Đối thoại và độc thoại nội tâm được sử dụng với số lượng lớn và thường

rất ngắn gọn, súc tích. Trong lịch sử văn học Mĩ, Hêmingway từng được đánh

giá là "Người làm sống lại nghệ thuật đối thoại". Trong các tiểu thuyết của

Hêmingway đối thoại chiếm tỉ lệ lớn. Số lượng đối thoại nhiều nhưng thường

rất ngắn, đôi khi gần với khẩu ngữ, nhiều ẩn ý và chỉ có thể hiểu được đối thoại

khi gắn nó với ngữ cảnh mà thôi. Không phải ngẫu nhiên mà người ta đánh giá

rằng nhân vật của Hêmingway rất kiệm lời. Theo Pautovski đây là "loại đối

thoại mang tính chất dòng chảy ngầm". Đã có rất nhiều bàn luận, rất nhiều bài

viết nói về đối thoại trong tác phẩm của Hêmingway. Nó vừa thể hiện phong

cách báo chí của Hêmingway vừa, lại vừa giống như một thông điệp về sự cô

đơn của con người trong thế giới hiện đại.

Trong tiểu thuyết của Hêmingway đối thoại có lúc giống như lời độc

thoại và ngược lại đôi khi độc thoại lại giống như đang đối thoại. Nghịch lý

này đã đem lại sự hấp dẫn cho độc thoại của Hêmingway ở chỗ "là một lời

hướng nội, nó vẫn là một sự giải tỏa, hướng ngoại để giải quyết những đấu

tranh, dằn vặt, đau đớn của nhân vật"[5, tr.265]. Về đối thoại, hiếm có nhà văn

nào theo kịp Hêmingway. Giống như các nghệ sĩ sáng tác bằng chất liệu ngôn

từ khác, tác phẩm của Hêmingway cũng đòi hỏi người đọc phải tiếp xúc bằng

thị giác nhưng với đặc trưng của mình ông luôn khuyên người đọc "cẩn trọng

khi quan sát từng dòng chữ ấy...". Những câu văn giản dị, chân thực của tác giả

luôn đòi hỏi ở người đọc một trình độ thưởng thức nhất định. Nó buộc độc giả

22

lười biếng phải động não suy nghĩ bởi trong dòng đối thoại trần thuật ấy cốt

truyện gần như đã vắng bóng.

Tác phẩm của Hêmingway ít có ngôn từ miêu tả của người kể chuyện.

Bên cạnh đó Hêmingway còn bỏ bớt cả các tính từ, trạng từ biểu lộ sắc thái

tình cảm. Chính điều này đã làm cho người đọc khó lòng nắm bắt tâm lý nhân

vật, nhiều khi cảm thấy rắc rối, khó hiểu.

Hêmingway là nhà văn không chủ trương miêu tả các biến cố, hành

động của nhân vật mà thường lấy trạng thái tâm lí nhân vật làm đối tượng

miêu tả, xây dựng tác phẩm trên cơ sở dõi theo diễn biến ý thức của nhân

vật. Hêmingway không đứng ngoài quan sát, tường thuật thế giới nội tâm nhân

vật một cách gián tiếp mà để cho nó trực tiếp bộc lộ. Đối thoại xen kẽ độc thoại

được sử dụng gần như choán hết toàn bộ tiểu thuyết "Chuông nguyện hồn ai".

Còn trong tiểu thuyết "Ông già và biển cả" thủ pháp sử dụng chủ yếu trong tác

phẩm là độc thoại nội tâm, nó đảm nhiệm chức năng thể hiện chiều sâu tâm lý

của nhân vật một cách trực tiếp. Những lời dẫn chuyện luôn bắt gặp trong tác

phẩm là "lão tự nhủ", "lão thầm nghĩ", "lão lẩm bẩm", "lão nói to thành

tiếng"... Với trường hợp này, độc thoại nội tâm tỏ ra là một biện pháp hữu,

nhưng không thể sử dụng một cách tùy tiện với bất kì ai, bất kì nhân vật nào.

Nó gắn với những tâm trạng, hoàn cảnh nhất định. Hêmingway đã tìm tòi, tạo

ra mảnh đất thích hợp cho nó và đã thành công. Với biện pháp nghệ thuật này,

ông đã tạo ra những tác phẩm hết sức sinh động, lôi cuốn và trở thành mẫu mực

cho các thế hệ nhà văn sau này.

1.2.2.2 Đặc trưng tiểu thuyết "Ông già và biển cả"

• Hoàn cảnh ra đời của tác phẩm và sự đón nhận của độc giả

"Ông già và biển cả" là tiểu thuyết rất ngắn. Nguyên bản tiếng Anh do

Bantam Books ấn hành vào năm 1965 với khoảng 27.000 chữ. Số lượng nhân

vật trong tác phẩm cực ít. Theo C.Carey thì tác phẩm có tám nhân vật (bao gồm

cả cá Kiếm và cá Mập) nhưng hiện diện hầu hết trong toàn bộ tác phẩm là nhân

23

vật Santiago. Tác phẩm này trước khi in thành sách vào năm 1956 đã được

đăng tải nhiều kì trên tạp chí Đời sống. Ngay khi mới phát hành, trong vòng

bốn mươi tám tiếng, tờ báo Đời sống đã bán được 5.318.650 bản, một con số kỉ

lục trong lịch sử báo chí. Trong suốt ba tuần lễ sau khi "Ông già và biển cả"

được in ra, bình quân mỗi ngày tác giả Hêmingway nhận được 80 đến 90 lá thư

chúc tụng từ những người hâm mộ. Bơ-nát Bê-ren-xơn, cây bút phê bình nổi

tiếng thời đó, người được Hêmingway xưng tụng là "ông già thông thái" đã

nhận định về tác phẩm như sau: "Ông già và biển cả không giống Bai- rơn,

Men-vin mà tựa Hô-me-rơ được viết bằng kiểu văn sâu lắng, quyến rũ giống

như vần thơ Hô-me-rơ. Bất kì một nghệ sĩ tài ba nào cũng đều không viết theo

lối tượng trưng hóa hay ẩn dụ hóa - Hemingway là nghệ sĩ tài ba như thế -

nhưng bất cứ một tác phẩm nghệ thuật đích thực nào cũng đều phả ra hơi thở

tượng trưng và ẩn dụ. Cũng thế, tác phẩm này tuy ngắn nhưng không phải kiệt

tác nhỏ" [6, tr.87]. Ngay lập tức tên tuổi của Hêmingway được xếp vào hàng

những nhà văn số một của thế giới. Năm 1953 Hêmingway nhận giải Pu-lít-dơ,

giải thưởng cao quý nhất Hoa Kì và năm 1954 là giải Nobel văn chương.

"Ông già và biển cả" là một tác phẩm đặc biệt thu hút được sự chú ý của

các nhà nghiên cứu. Tác phẩm có được sự chú ý đó không phải chỉ vì nó là tác

phẩm xuất sắc đạt giải Nobel văn chương (1954) mà còn vì đây là một tác

phẩm đa nghĩa, thể hiện thành công nguyên lý "Tảng băng trôi" do chính

Hêmingway đề xướng. Điều thú vị ở chỗ cùng là một tác phẩm nhưng những

nhà nghiên cứu, những độc giả khác nhau, thuộc những thành phần, tầng lớp xã

hội, nghề nghiệp, lứa tuổi... khác nhau lại tìm thấy ở tác phẩm những nội dung

ý nghĩa nhân sinh khác nhau.

• Cốt truyện

Có thể nói "Ông già và biển cả" là một cuốn tiểu thuyết độc đáo, sự độc

đáo trước hết phải kể đến đó là cốt truyện. Tác phẩm này có một cốt truyện

giản dị nhưng lại hàm chứa trong đó những triết lí sâu sắc về cuộc đời, con

24

người. "Ông già và biển cả" kể lại một đoạn đường đời của ông lão Santiago

làm nghề câu cá ngoài khơi hải đảo Cuba. Lão sống trong túp lều rách gần bờ

biển ở ngoại ô thành phố La Habana (Cuba). Sau tám mươi tư ngày ra khơi lão

không kiếm được con cá nào. Santiago không nản lòng mà vẫn luôn tin tưởng

sẽ đánh được một mẻ các lớn xứng đáng với uy danh thời còn trai trẻ của lão.

Lão lại ra khơi vào lúc nửa đêm. Người bạn nhỏ thân thiết của lão là cậu bé

Manoli giúp lão mang đồ nghề xuống thuyền, tiễn lão bằng cốc cà phê nóng

hổi, mấy con cá nhỏ làm mồi câu cùng với những lời chúc may mắn. Lão cho

thuyền ra khơi xa, đến vùng Giếng lớn- nơi mà theo kinh nghiệm của lão đó là

một bãi cá dầy. Lão thả mồi câu và đợi đến gần trưa cá mới bắt đầu cắn câu.

Con cá khổng lồ lôi thuyền lão đi, Santiago lấy hết sức lực mà níu dây câu. Từ

trưa đến chiều con cá vẫn lôi thuyền đi băng băng và xa đến nỗi không còn

nhìn thấy bờ nữa. Sang đến ngày thứ ba con cá đuối sức, Santiago lấy lao đâm

chết con cá Kiếm khổng lồ và buộc nó vào mạn thuyền kéo về. Nào ngờ bọn cá

Mập đánh hơi thấy mùi tanh của cá đã lao tới. Lão già Santiago lấy hết sức bình

sinh chống trả lại bầy cá Mập để bảo vệ con cá Kiếm. Lão giết được nhiều con

nhưng khi nhìn lại con cá Kiếm chỉ còn trơ lại bộ xương. Santiago trở về túp

lều nghèo nàn và ngủ thiếp đi.

Ở tác phẩm này thời gian sự kiện diễn ra rất ngắn: chưa đến ba ngày.

Không gian trong tác phẩm dù miêu tả biển cả mênh mông nhưng chỉ hiện diện

khi cuộc đấu xảy ra và ngày càng bị thu hẹp dần. Sự kiện, như đã nói ở trên hầu

như không có gì nhiều. Theo thống kê của dịch giả, nhà nghiên cứu Phùng Văn

Tửu với độ dài hơn 100 trang, nhà văn dành 18 trang cho lão Santiago trước lúc

bước xuống thuyền, 7 trang cho lão khi trở về bến. Phần chính của tiểu thuyết

chiếm 86 trang dành cho ba ngày ba đêm của lão Santiago ở ngoài khơi.

• Nhân vật

Nhân vật trung tâm của tác phẩm là ông lão Santiago. Khác với các tiểu

thuyết khác nhân vật trong tác phẩm này không được miêu tả về ngoại hình,

25

tính cách, lịch sử. Tất cả bề dày, chiều sâu của nhân vật được bộc lộ qua hình

thức ngôn từ của nhân vật và đặc biệt được phát triển trong truyện này đó là

độc thoại nội tâm. Nhà văn giấu hết sức mình có thể, nhường lời lại cho nhân

vật. Hình ảnh ông già Santiago được miêu tả cô đọng đến mức tối đa cả về

ngoại cảnh lẫn ngôn từ. Chính điều này đã làm cho hình tượng nhân vật trở nên

đa nghĩa và tạo nên sự đa nghĩa về nội dung trong tác phẩm này.

• Lối trần thuật độc đáo: sử dụng đối thoại và độc thoại nội tâm

Độc thoại nội tâm là ngôn từ trực tiếp không diễn tả thành lời của nhân vật.

Một dạng khác của độc thoại nội tâm là đối thoại bên trong ở trong đó giọng

của nhân vật bị xẻ làm hai giọng đối nghịch. Độc thoại nội tâm có những chức

năng khác nhau. Nó có thể là phương thức tự sự mang tính chất quy ước khi

người kể chuyện muốn thu hẹp hoặc xóa bỏ khoảng cách thời gian giữa kể

chuyện và câu chuyện được kể. Nhiều nhà văn đã đan cài thủ pháp nghệ thuật

này với lời kể chuyện ngôi thứ ba, lời nói nhân vật, lời độc thoại nội tâm, khiến

cho lời nói và lời không nói ra hòa nhập vào nhau, dường như xuất hiện đồng

thời và hết sức tự nhiên. Độc thoại nội tâm trong "Ông già và biển cả" có sự

khác biệt, nó có chức năng thể hiện chiều sâu tâm lí của nhân vật một cách trực

tiếp. Độc thoại nội tâm thường diễn ra trong khuôn khổ không gian tâm lý dài

và không gian vật lý hẹp. Chẳng ai độc thoại nội tâm trong hoàn cảnh tâm trạng

tươi vui, không khí ồn ào, náo nhiệt, đông người. Chính vì thế tác giả đặt nhân

vật Santiago hoàn cảnh một mình đơn độc giữa không gian mênh mông của

biển khơi để nhân vật có thể bộc lộ nội tâm. Một mình nhân vật Santiago trơ

trọi giữa biển trời trong ba ngày ba đêm, mỗi giờ trong hoàn cảnh ấy có thể đo

bằng cả tháng. Thời gian tâm lí kéo dài tạo trở thành mảnh đất tốt cho độc thoại

nội tâm.

Tiếp cận với độc thoại nội tâm trong tác phẩm có thể thấy nhà văn sử

dụng linh hoạt nhiều dạng, phổ biến và có kèm theo lời của người dẫn truyện

(lão nghĩ, lão thầm nghĩ, lão lẩm bẩm...). Đôi khi nhà văn cũng bỏ bớt đi các lời

26

dẫn truyện để dòng suy tư của nhân vật trở nên liền mạch hoặc chuyển sang

ngôn từ nửa trực tiếp. Nội dung các độc thoại phong phú, sinh động, chính vì

thế mà nhân vật độc thoại liên miên nhưng người đọc không cảm thấy nhàm

chán. Có những độc thoại nội tâm của Santiago đưa độc giả đi theo diễn biến

của cuộc chiến đấu với con cá Kiếm nhưng cũng có độc thoại đưa độc giả trở

về quá khứ huy hoàng của lão.

Song có lẽ nếu để nhân vật cứ tự nhủ, thầm nghĩ sẽ khiến cho tác phẩm trở

nên nhàm chán, do đó nhà văn để cho nhân vật thốt lên thành tiếng. Độc thoại

nội tâm trở thành độc thoại hay nói cách khác là mang dáng đấp của độc

thoại. Có thể nói những độc thoại nội tâm phát lên thành tiếng của lão thực

sự là những đối thoại nhưng là đối thoại một chiều vì không có người đáp

lại. Lão nói với đủ các loại đối tượng: lão nói với con chim bay ngang qua, lão

nói với con cá Kiếm, nói với bầy cá Mập, nói với cánh tay của lão, nói với cái

đầu lão... có khi lão còn đối thoại với chính mình, một hình thức hết sức độc

đáo trong tác phẩm này.

• Hàm nghĩa và những cảm nhận khác nhau của độc giả về tác phẩm

Những phần trình bày ở trên mới chỉ là những phần nổi của "tảng băng

trôi". Còn "bảy phần chìm của tảng băng" người đọc phải dựa trên bề mặt văn

bản và kinh nghiệm của bản thân để tự suy nghĩ, nắm bắt, khám phá ra nó. Có

thể dẫn ra nhiều cách hiểu khác nhau về tác phẩm. Có người cho rằng: "Đánh

bắt cá đặc biệt là cá lớn là sự khẳng định sự tồn tại của chính mình"

(G.Carey); có người lại nhận xét: "Santiago thất bại vì đã vượt xa những giới

hạn cho phép, song sự thất bại của ông lão chính vì thế trở thành chiến thắng"

(K.Harada); "Santiago giống như bức tượng về cuộc đấu tranh của con người

hiện đại trên thế giới này" (Đặng Anh Đào). Có người khẳng định rằng: "Tác

phẩm này là bài ca ca ngợi về sức sống quật cường của con người" (Lê Đình

Cúc); "Tác phẩm miêu tả cuộc vật lộn gay gắt của con người với thiên nhiên

27

đầy chân thực, từ đó, nâng lên tầng ý nghĩa thứ hai, nêu bật cái quyết liệt, tàn

bạo của đời sống và khả năng chống trả của con người" (Phùng Văn Tửu)...

Về các tầng ý nghĩa trong tác phẩm theo Lê Huy Bắc còn có các cách hiểu

sau về "Ông già và biển cả":

+, Nếu theo triết lí về cái bi đát của các nhà văn hiện sinh. Hêmingway dường

như muốn khẳng định cuộc đời con người là một cuộc hành trình mệt nhọc và

chẳng bao giờ đi đến đích nên ông lão dù có câu được con cá Kiếm, chiến

thắng nó thì cũng không thể mang vào bờ. Khi ông lão mang bộ xương cá chỉ

có cậu bé Manoli thấy được giá trị của nó, còn anh hướng dẫn viên không thể

nào thấy được. Điều đó cho thấy rằng trong cuộc đời cái có giá trị với người

này có khi lại là cái vô nghĩa với người khác.

+, Theo cái nhìn tiến bộ của các nhà phê bình Mác xít thì "đây là cuộc chiến

của con người chống lại số phận". Khi con người nỗ lực sẽ không bị thất bại.

+, Còn đọc tác phẩm từ góc độ mĩ học thì: Ông lão là nhân vật đẹp, đẹp cả về ý

chí, khát vọng và tiêu biểu cho bi kịch của cái đẹp. Sự nỗ lực của ông lão

không đem lại kết quả gì cả, con cá Kiếm rõ ràng là một đối thủ đẹp của ông

lão cuối cùng cũng bị chính ông lão tiêu diệt và trở thành chiến tích thảm

thương vì không ai hiểu được giá trị của nó. Hành động đuổi theo con cá là

hành động thể hiện khát vọng của con người vươn tới cái đẹp, cái lớn lao hơn

mặc cho kết quả lại là một bi kịch "Cái tốt đẹp chả bao giờ bền lâu". So sánh

với công việc viết văn ta thấy được sự tương đồng giữa chúng: Câu cá cần sức

lực, viết văn cũng cần lao động. Mục đích hướng đến một bên là câu được cá,

kiếm được tiền, còn bên kia phấn đấu hoàn thành tác phẩm tuyệt vời. Lão già

Santiago kì vọng vào một con cá lớn, còn nhà văn chờ đợi một tác phẩm hay,

có giá trị. Đôi khi kết quả mang về lại là một bộ xương khô, một tác phẩm

không như ý. Bộ xương cá cũng có người hiểu được cũng có người không và

công việc viết văn cũng vậy: số người đón nhận tác phẩm đôi khi không nhiều

bằng số lượng người không hiểu, thờ ơ với nó.

28

Ngay trong việc nắm bắt hình tượng nhân vật trong tác phẩm cũng có sự

đa dạng về nghĩa và có nhiều cách hiểu khác nhau:

Về hình tượng ông lão Santiago có nhiều nghiên cứu cho rằng "Sant" có nghĩa

là ông thánh, do đó nó gợi liên tưởng đến chúa Giesu với đôi tay trầy xước,

rớm máu. Lúc thuyền lên bờ ông lão vác cột buồm nặng nhọc trên vai giống

biểu tượng Chúa trên thánh giá. Có ý kiến lại cho rằng ông lão là biểu tượng

của con người phi thường chống lại định mệnh.

Con cá Kiếm: tượng trưng cho những khó khăn, thử thách của con người, của

tự nhiên. Nó là khát vọng lí tưởng của con người, là thành quả lao động của

con người, là khát vọng về cái đẹp.

Đàn cá Mập: tượng trưng cho những khó khăn thử thách của con người trên

đường vươn tới thành công. Nó biểu tượng cho cái xấu xa, độc ác và tồi tệ. Có

ý kiến còn cho rằng nó là biểu tượng cho bọn tư sản bóc lột thành quả lao động

của người lao động nghèo....

Biển cả bao la: là biểu tượng cho môi trường đầy khó khăn và thử thách. Biển

còn là mẹ thiên nhiên kì vĩ chứa đựng khát vọng lớn lao của con người.

Việc hiểu được tác phẩm đến đâu và hiểu như thế nào phụ thuộc vào sự nỗ

lực khám phá và kinh nghiệm đọc của mỗi một độc giả khác nhau. Nhưng một

điều không thể phủ nhận được đó là sự độc đáo, đặc sắc mang phong cách rất

riêng của Hêmingway không lẫn với nhà văn nào khác. Nhà văn Mĩ

W.Faulkner, một nhà văn Mĩ thuộc tầm cỡ thế giới đã nhận định: ""Ông già và

biển cả" là loại sáng tác mà nhà văn nào cũng ao ước viết được lấy một lần.

Tác phẩm gọn ghẽ này xứng đáng ở vào chung cuộc cho sự nghiệp văn học của

Hemingway: qua "Ông già và biển cả" càng thấy rõ hơn "nghệ thuật viết

truyện mới, mãnh liệt và đầy sáng tạo về phương diện bút pháp"".[5, tr. 367 ]

1.2 Cơ sở thực tiễn

1.2.1 Đặc sắc về nội dung và nghệ thuật của trích đoạn "Ông già và biển

cả" trong sách giáo khoa Ngữ văn lớp 12, tập 2

29

1.2.1.1 Cốt truyện

Đoạn trích "Ông già và biển cả" in trong sách giáo khoa Ngữ văn lớp 12,

tập 2 thuộc phần cuối của tiểu thuyết "Ông già và biển cả". Đoạn trích chỉ kể

lại chuyện ông lão Santiago ba ngày đêm vật lộn với con cá Kiếm đã mắc câu

của ông giữa biển cả mênh mông và ông lão đã chinh phục được nó. Văn bản

này có thể chia làm hai phần: nửa trên là diễn biến của cuộc chinh phục con cá

Kiếm của ông lão đánh cá, nửa sau là hành trình trở về của ông lão. Đó là phần

nổi của "tảng băng trôi", còn phần chìm là mạch ngầm văn bản, tức các tầng ý

nghĩa hàm chứa trong các hình ảnh, biểu tượng miêu tả cuộc chiến đấu giữa

một con người và một con cá.

Ở phần thứ nhất là diễn biến cuộc chiến đấu giữa con cá Kiếm và ông lão:

Cuộc chiến diễn ra vô cùng gay cấn giữa hai đối thủ cân tài cân sức. Một

bên là ông lão Santiago dày dặn kinh nghiệm đánh cá trên biển, chưa từng bại

trận nhưng lại chỉ có một mình giữa biển khơi bao la. Một bên là con cá Kiếm

khổng lồ hoạt động trong môi trường đầy quen thuộc. Con cá cũng có ý chí, sức

mạnh, nhiều mánh lới để vượt qua nguy hiểm nhưng lại đang bị mắc câu. Cuộc

chiến đấu giữa ông lão và con cá được chia thành nhiều chặng khác nhau.

Chặng đầu tiên khi con cá đã cắn câu nó bắt đầu lượn vòng. Ông lão với trí tuệ

sáng suốt và kinh nghiệm lâu năm đi biển chỉ bằng việc cảm nhận độ căng của

sợi dây cũng đoán biết được hành động của con cá: "lão cảm nhận được áp lực

của sợi dây hơi chùng lại và dùng tay phải lão bắt đầu nhẹ nhàng kéo vào. Sợi

dây chững lại , như mọi khi, nhưng ngay khi lão kéo đến điểm sắp đứt thì sợi

dây thu vào... bây giờ các vòng tròn đã hẹp hơn nhiều, từ độ chếch của sợi dây

lão có thể biết con cá liên tục ngoi lên trong lúc bơi" [9, tr.127]. Ông lão bắt

đầu thu dây để khiến con cá phải lượn những vòng hẹp hơn nhưng dường như

con cá vẫn ngoan cố, nó cố tình lượn đến những chỗ xa nhất của vòng tròn để

làm cho ông lão kiệt sức. Khi cá mới lượn vòng ông lão vẫn đủ sức để kéo,

nhưng rồi cứ phải dùng sức để kéo sợi dây trong khi con cá cứ chậm rãi lượn

30

vòng hơn hai giờ đồng hồ thì ông lão Santiago bắt đầu thấm mệt "mồ hôi ướt

đẫm người ông lão và lão mệt thấu xương... ông lão thấy hoa mắt cả tiếng

đồng hồ, mồ hôi xát muối vào mắt lão và xát muối trên các vết cắt trên trán và

mắt"[9, tr.127]. Sức khỏe của ông lão suy kiệt nhanh chóng, mắt lão hoa lên,

đầu óc dường như không đủ tỉnh táo để đối chọi với con cá. Ông lão bắt đầu lo

lắng về sức khỏe của mình, lão sợ lão không đủ sức để giữ con cá và lão bắt

đầu cầu Chúa như để tiếp thêm sức mạnh ý chí cho bản thân... Con cá sau khi

đã làm cho ông lão thấm mệt nó quật mạnh vào sợi dây để có thể nảy lên mà

thực hiện những cú nhảy. Những cú nhảy ấy sẽ giúp nó hút thêm không khí và

có thể hất văng lưỡi câu. Đoán biết được hành động của con cá ông lão nới lỏng

dây câu "mình phải giữ cho nó đừng đau quá, lão nghĩ. Nỗi đau của ta không

thành vấn đề. Ta có thể chế ngự. Nhưng nỗi đau của con cá thì có thể khiến nó

cuồng lên"[9, tr.128]. Đến khi con cá không còn quật dây, lão lại bắt đầu kéo

dây để thu hẹp khoảng cách giữa ông lão và con cá. Thế nhưng con cá vẫn

ngoan cố lượn vòng, cứ mỗi lần con cá lượn vòng là mỗi lần ông lão phải gắng

sức, đến nỗi cảm thấy sắp ngất xỉu. Thể chất của lão lúc này rơi vàng trạng thái

suy kiệt. Đỉnh điểm của sự suy kiệt ấy là sự lú lẫn của đầu óc. Ông lão bước

vào trạng thái chông chênh giữa sự sống và cái chết. Tình thế dường như đang

nghiên về con cá khi cơ thể ông lão gần như sắp đổ sụp lúc cố kìm kéo con cá

vào gần, còn con cá vẫn cứ chập rãi lượn vòng. Vào lúc tưởng chừng như phải

đầu hàng con cá thì cơ hội đến, con cá bơi gần vào mạn thuyền "con cá tiến gần

mạn thuyền, từ từ bơi nghiêng, mõm nó gần như chạm vào mạn thuyền và sắp

sửa vượt qua", ông lão "dồn hết mọi đớn đau và những gì còn lại của sức lực và

lòng kiêu hãnh đã rời bỏ từ lâu lão mang ra đương đầu với cơn hấp hối của con

cá". Bằng tất cả chút sức lực và sự tỉnh táo còn lại của mình lão ra đòn quyết

định nhấc cao ngọn lao hết mức, vận hết sức bình sinh và phóng xuống sườn con

cá ngay sau cái vây ngực đồ sộ vươn cao trong không trung ngang ngực ông lão.

Và ông lão đã chinh phục được con cá khổng lồ một cách đáng tự hào.

31

Trong cuộc chiến này ông lão không chỉ chiến đấu với con cá Kiếm mà

còn phải chiến đấu với chính bản thân mình. Sức khỏe của một ông lão đã có

tuổi không cho phép ông còn có thể mạnh mẽ như thời tuổi trẻ đầy kiêu hùng.

Vật lộn với con cá khổng lồ ông nhanh chóng rơi vào trạng thái kiệt sức. Chính

ông lão tự nhận thức rằng tốt hơn hết là phải tự cứu chính mình. Khi cơ thể

muốn phản kháng việc quá sức bằng những cơn hoa mắt, đầu óc bắt đầu lũ lẫn

thì hơn bao giờ hết ý chí của ông lão lại mạnh mẽ vùng lên. Ý chí cứ thúc giục

và cứ liên tục tự nhủ "cố thêm lần nữa", "đầu ơi hãy tỉnh táo", và ông lão luôn

tin rằng mình sẽ bắt được con cá "tao sẽ tóm mày ở đường lượn", "ta đã di

chuyển được con cá"... Bằng cách đó ông lão trở nên mạnh hơn con cá. Sức

mạnh của trí tuệ sáng suốt, của nghị lực và ý chí chiến đấu đã trở thành thứ vũ

khí giúp ông lão chiến thắng con cá Kiếm khổng lồ.

Đây là một cuộc chiến đấu không chỉ cần sức lực mà cần cả trí tuệ.

Trong đoạn trích, cuộc chiến đấu tập trung vào hai đối thủ đã rã rời về thể lực.

Cả hai đã chiến đấu ròng rã hai ngày hai đêm. Kẻ không còn trụ vững sẽ là kẻ

thất bại. Do đó sự căng thẳng của trận chiến tăng dần theo sự kiệt sức của hai

đối thủ. Ông lão nhiều lần tưởng như phải thất bại thì vẫn gượng dậy kiên

cường và là kẻ chiến thắng. Đây không chỉ là cuộc chiến về sức lực mà còn là

cuộc chiến về trí tuệ. Con cá cố lượn vòng xa, bơi chậm rãi để làm ông lão kiệt

sức, chán nản. Ông lão tìm cách thu dây để kéo cá về phía mình. Con cá tìm

cách nhảy lên để thoát khỏi lưỡi câu thì ông lão lại nới lỏng dây để không tuột

mất. Có lúc tưởng như ông lão đã điều khiển được con cá mà kéo nó về gần

nhưng nó lại lật thẳng người bơi đi. Đến lúc tưởng ông lão sẽ phải chịu thua để

mất con cá thì bất ngờ lão lại phóng mũi lao giết chết được con cá.

1.2.1.2 Nhân vật

• Hình tượng ông lão Santiago

Santiago - một lão ngư phủ lành nghề: Sự lành nghề của ông lão

Santiago thể hiện rất rõ trong cuộc chiến với con cá. Chỉ bằng độ nghiêng của

32

sợi dây ông lão đoán biết được con cá đang bơi tròn. Lão dựa vào độ căng của

sợi dây kéo mà biết cách dây hay kéo căng dây hợp lý để con cá được thoải mái

nhất và chịu sự điều khiển của lão. Trước mỗi hành động của con cá ông lão

đều phân tích tình hình và có cách đối phó với nó "bây giờ nó đang lượn đến

chỗ xa nhất của vòng tròn rồi đấy", lão nói. Mình phải dốc sức ra mà níu, lão

nghĩ. Căng thẳng sẽ khiến nó dần thu hẹp các vòng lượn. Có lẽ độ tiếng nữa

mình sẽ nhìn thấy nó. Bây giờ mình phải khuất phục nó rồi sau đó mình giết

nó"; "lưỡi kiếm của con cá đang quật vào sợi dây thép đáy, lão nghĩ. Chuyện

ấy tất xảy ra. Nó phải làm như thế. Mặc dù điều đó sẽ làm con cá nhảy lên và

bây giờ mình muốn nó hãy lượn vòng thì hơn..."[9, tr.130]. Bằng kinh nghiệm

của một người đánh cá lâu năm và chưa từng bại trận, ông lão từ từ điều khiển

con cá theo ý muốn. Con cá ban đầu ở khoảng cách xa, ẩn mình trong làn nước

dưới sự điều khiển của dây câu dần dần bị bơi vào gần thuyền ông lão và bắt

đầu để lộ rõ thân hình khổng lồ của mình. Cứ như vậy con cá dần dần bị chinh

phục và thất bại dưới tay ông lão.

Santiago - con người mang những phẩm chất đáng quý:

Phẩm chất đáng quý đầu tiên phải kể đến đó là tính cách luôn hành

động. Ông lão Santiago là người không ngồi yên để chờ đợi vận may đến.

Trong cuộc chiến đấu, một phần vì con cá liên tục kéo nên ông lão phải căng

mình chống đỡ, phần khác vì ông lão là con người luôn hành động. Trong suốt

đoạn trích ông lão không ngừng lặp lại các hành động: thu dây, thả dây, rồi lại

nói, lại nghĩ. Mở đầu tác phẩm, Hêmingway đặt nhân vật Santiago vào trong

vận rủi với 84 ngày chưa bắt được con cá nào. Nhưng chính nhờ vào hành động

không mệt mỏi mà cuối cùng ông lão bắt được con cá khổng lồ xứng đáng với

tài nghệ mình như ông lão vẫn mong muốn. Chính sự vận động này đã thể hiện

quy luật của cuộc sống và khẳng định giá trị tồn tại của con người ngay cả khi

sức lực đã già nua. Việc bắt được con cá không chỉ đơn thuần là kiếm kế sinh

nhai mà nó còn là minh chứng cho sự tồn tại của ông lão cả về thể chất lẫn tinh

33

thần. Lão vẫn đánh được cá tức là lão còn vận động, lão còn sống, sống đúng là

một con người.

Phẩm chất thứ hai đó là ý chí và sự tin tưởng vào khả năng của chính

mình: Với ý chí và sự tin tưởng vào chính mình nên dù đã thất bại 84 ngày

trước đó ông lão vẫn giong buồm ra khơi, tin tưởng mình sẽ bắt được cá. Trong

đoạn trích có những lúc khó khăn ông lão đã cầu Chúa giúp đỡ. Nhưng ông lão

chỉ cầu xin Chúa giúp lão chịu đựng chứ không cầu giúp bắt cá. Điều này cho

thấy, hơn ai hết ông lão ý thức được thành quả lao động phải do chính tay mình

làm ra chứ không hề có một thế lực thần bí nào giúp đỡ. Không dựa vào Chúa

mà chỉ dựa vào chính bản thân mình, điều này có ý nghĩa là giá trị nhân văn to

lớn. Ông lão Santiago biết cách đặt cho mình mục đích và cách sống và vì có

mục đích đó. nhờ đó mà những lúc tưởng như khó khăn, sắp gục ngã trong

cuộc chiến với cá Kiếm lão vẫn không ngừng động viên bản thân cố gắng.

Phẩm chất thứ ba là khả năng vượt lên trên chính mình: Trong tác

phẩm nói chung và đoạn trích nói riêng, Hêmingway thường nhấn mạnh đến

yếu tố già nua trên cơ thể của ông lão. So với con cá khổng lồ ông lão trở nên

bé nhỏ, không chỉ có vậy tuổi tác cao và sức lực là một bất lợi lớn của ông lão.

Chỉ bằng những đường lượn vòng của con cá ông lão trở nên yếu đi nhanh

chóng. Trước con cá khổng lồ cả về tầm vóc lẫn sức mạnh, cơ thể một ông lão

già nua khó lòng đối chọi được với nó. Như đã nói ở trên trong cuộc chiến này

ông lão vừa chiến đấu với con cá vừa chiến đấu với chính bản thân mình. Chính

trong bản thân ông lão đang diễn ra cuộc chiến giữa một bên là sức lực có hạn,

một bên là ý chí vô cùng. Cơ thể ông lão muốn đầu hàng nhưng ý chí ông lão lại

kêu gọi tiếp tục chiến đấu. Và cuối cùng sự thắng lợi của ý chí đã giúp ông quyết

định dồn sức phi lao giết chết đối thủ. Ông lão đã chứng minh được một điều

rằng "trước các sinh vật to lớn của đại dương, sức khỏe cơ bắp con người thật là

thảm hại khi mang so sánh với chúng, nhưng sở dĩ con người trở thành "chúa tể

34

của muôn loài" (theo cách nói của Sếchxpia) là nhờ họ sở hữu một thứ sức mạnh

vô song. Đó chính là ý chí nghị lực thuộc phạm vi tinh thần"[6, tr.94].

• Hình tượng con cá Kiếm

Cá Kiếm là con vật khổng lồ và tuyệt đẹp: Con cá Kiếm xuất hiện ngay ở

đầu đoạn trích nhưng chỉ khi đến giữa cuộc chiến hình ảnh về con cá Kiếm mới

xuất hiện rõ nét khi nó phóng mình khỏi mặt nước trước sự ngỡ ngàng của ông

lão về tầm vóc của nó. Ở đầu đoạn trích con cá vẫn ẩn mình dưới nước với

những đường lượn vòng từ xa. Cho đến khi con cá bơi lại gần "một cái bóng

đen vượt dài qua dưới con thuyền, đến mức lão không thể tin được độ dài của

nó". Đó là một con cá có tầm cỡ kì vĩ và mang vẻ đẹp tráng lệ với "cái đuôi của

con cá lớn hơn cả chiếc lưỡii hái lớn, màu tím hồng sựng lên trên mặt đại

dương xanh thẫm... thân hình nó đồ sộ với những sọc màu tía trên mình nó.

Cánh trên lưng xếp lại, còn bộ vây to sụ bên sườn xòe rộng", "kiểu này thì con

cá chắc phải nặng hơn nửa tấn . Lão nghĩ", "con cá lớn đến nỗi trông như thể

ông lão buộc con thuyền khác lớn hơn nhiều vào thuyền mình"[9, tr.129 - 132].

Con cá Kiếm mang dầy sức mạnh: Với ông lão con cá là một đối thủ đáng

gờm và thể chất. Con cá khổng lồ với những vòng bơi xa khiến ông lão phải

căng mình ra mà kéo dây và ông lão rơi vào trạng thái hoa mắt, choáng váng,

dần dần kiệt sức. Khi nó kéo dây, quật những cú nảy đột ngột làm cho ông lão

mệt lử, xây xẩm mặt mày và chịu nhiều đau đớn. Trong khi ông lão mệt nhừ

người vì phải căng mình ra chiến đấu với con cá thì nó vẫn cứ nhởn nhơ bơi

những vòng chậm rãi và lượn những vòng xa nhất. Điều này đã cho thấy sức

mạnh phi thường, vĩ đại của con cá nói riêng và thiên nhiên nói chung. Và xét

về góc độ sức mạnh ông lão có phần yếu thế hơn so với nó.

Con cá Kiếm là đối thủ đầy kiên hùng, bất khuất: Con cá Kiếm là đối

tượng mà ông lão cần chinh phục để duy trì sự sống vật chất, đồng thời cũng để

khẳng định giá trị tinh thần, vì với lão và với dân làng chài, một khi ngư dân

không bắt được cá nữa thì người ấy coi như đã chết- chết về phương diện tinh

35

thần. Trong cuộc chiến với ông lão nó không hề nao núng mà trái lại luôn bình

tĩnh, chậm rãi. Con cá biết mình mắc câu, nó kéo ông lão ra xa khơi nơi chỉ có

mình nó và ông lão chiến đấu. Cuộc chiến kéo dài ba ngày đêm cho thấy sức

lực dẻo dai, bền bỉ của con cá. Con cá không chỉ có sức mạnh mà nó còn có cả

kinh nghiệm chiến đấu, nó biết cách kéo dài thời gian chiến đấu khiến ông lão

kiệt sức, nó biết cách quật dây tung người hòng thoát khỏi lưới câu, nó biết

cách lượn những vòng tròn xa nhất để ông lão phải oằn mình kéo nó. Đại

dương là môi trường, là "sân nhà" của con cá và với sức mạnh của mình nó có

thể lao đến quật ngã thuyền của ông lão nhưng nó đã chiến đấu với ông lão một

cách sòng phẳng, bằng những chiến thuật khôn ngoan và bền bỉ nhất. Ngay cả

đến khi thất bại, trước khi chết con cá tung mình lên không trung một cách đầy

kiêu hãnh, oai hùng, phô hết tầm vóc khổng lồ, vẻ đẹp và sức lực. Nhận ra

được vẻ đẹp oai hùng, sòng phẳng và cao thượng đó của con cá Kiếm, ông lão

luôn coi nó như một đối thủ xứng tầm, đáng được trân trọng. Ông lão coi cá

như bạn, như người anh em: "tao chưa bao giờ thấy bất kì ai hùng dũng, duyên

dáng, bình tĩnh, cao thượng hơn mày, người anh em ạ. Hãy đến và giết ta đi.

Ta không quan tâm chuyện ai giết ai"[9, tr.131].

1.2.1.3 Nghệ thuật trần thuật

• Người kể chuyện

Trong đoạn trích này người kể chuyện khéo léo ẩn mình trong đoạn trích

và từng bước dẫn dắt người đọc đi vào câu chuyện trong tác phẩm. Người kể

chuyện này vừa đóng vai trò như một người đứng ngoài câu chuyện kể lại câu

chuyện một cách hết sức khách quan vừa thâm nhập vào bên trong nhân vật để

kể về những suy nghĩ nội tâm của nhân vật. Điểm độc đáo của tác phẩm này là

khi kể về những suy nghĩ nội tâm của nhân vật người kể chuyện mượn lời của

nhân vật, để nhân vật tự bộc lộ diễn biến nội tâm. Có thể thấy suốt cả đoạn trích

ngoài lời dẫn "lão nói", "lão nghĩ"... thì tuyệt đại đa số là lời ông lão Santiago.

Với việc chuyển vai trò dẫn dắt câu chuyện từ lời người kể sang lời nhân vật,

36

chuyển từ việc kể hành động bên ngoài sang kể những diễn biến nội tâm nhân

vật, Hêmingway không chỉ tạo ra sự linh hoạt mà còn tạo ra được sự khách

quan cho câu chuyện. Điều này giúp cho người đọc khi tiếp xúc với tác phẩm

không chỉ nắm bắt được hành động bên ngoài mà cả diễn biến biến nội tâm

trong của nhân vật, để từ đó có cái nhìn khách quan, thấu đáo nhất về nhân vật,

về tác phẩm.

• Điểm nhìn

Điểm nhìn trong tác phẩm có sự di chuyển rất linh hoạt và liên tục trong -

ngoài. Điểm nhìn bên ngoài quan sát và kể lại những hành động bên ngoài có

thể nhìn thấy được của ông lão. Khi điểm nhìn di chuyển vào bên trong thì

người đọc thấy được toàn bộ suy nghĩ bên trong nội tâm nhân vật. Ở tác phẩm

này điểm nhìn bên trong là chủ yếu bởi lẽ hành động bên ngoài của nhân vật

diễn ra rất đơn giản và nhà văn chủ yếu hướng đến hành động bên trong của

nhân vật.

• Cách kể chuyện

Với việc sử dụng điểm nhìn bên trong là chủ yếu và để làm cho cách kể

chuyện ấy vừa mới lạ, độc đáo lại không bị nhàm chán thì việc sử dụng độc

thoại nội tâm xem ra là một phương pháp tối ưu và đem lại thành công vang dội

cho tác phẩm này. Tất cả bề dày, chiều sâu của nhân vật đều được thể hiện qua

hình thức độc thoại nội tâm của nhân vật. Ở trong đoạn trích này độc thoại nội

tâm không chỉ cho thấy diễn biến quá trình ông lão chinh phục con cá Kiếm

bằng trí tuệ, sức lực, sự lành nghề mà còn cho thấy quá trình đấu tranh vượt lên

chính mình của ông lão. Độc thoại nội tâm trong "Ông già và biển cả" được sử

dụng với số lượng lớn nhưng lại hết sức ngắn gọn và súc tích. Bên cạnh ngôn

ngữ độc thoại tác giả còn sử dụng cả ngôn ngữ đối thoại. Nhưng thực chất ngôn

ngữ đối thoại trong tác phẩm này thực ra còn là một dạng khác của độc thoại

nội tâm do nhân vật chỉ đối thoại một mình để xua đi nỗi cô đơn và tự an ủi,

động viên bản thân.

37

Bên cạnh đó Hêmingway đã tạo ra một cấu trúc nghệ thuật mà yếu tố kịch

kết hợp với yếu tố trữ tình lãng mạn. Việc tạo xung đột kịch tính giữa tính cách

và hoàn cảnh, nhà văn đã làm nổi bật tính cách, tinh thần của nhân vật. Chất trữ

tình lãng mạn đi sâu vào thế giới nội tâm nhân vật khiến tác phẩm trở nên sống

động, tràn đầy cảm xúc lại và có sức cuốn hút mạnh mẽ với người đọc.

1.2.1.4 Hàm nghĩa của đoạn trích

Đoạn trích không đơn thuần chỉ là kể lại cuộc chiến giữa ông lão Santiago

và con cá Kiếm và ẩn sau đó là những ý nghĩa nhân sinh sâu sắc. Cuộc chiến

của ông lão và con cá còn có thể là sự phản ánh mối quan hệ giữa con người và

tự nhiên. Liệu con người có thể chế ngự được tự nhiên hay không? Phải chăng

đó là sức mạnh trí tuệ của con người? Đó là cuộc đấu tranh đầy gian nan, thử

thách của con người để biến ước mơ, khát vọng thành sự thật? Đoạn văn còn là

bản anh hùng ca ca ngợi sức mạnh phi thường của lòng kiêu hãnh, trí tuệ sáng

suốt của con người. Ý chí, nghị lực con người là yếu tố quyết định mọi sự

thắng lợi. Con cá Kiếm là đại diện tiêu biểu cho vẻ đẹp, tính chất kiên hùng vĩ

đại của tự nhiên. Trong mối quan hệ phức tạp của thiên nhiên với con người

không phải lúc nào thiên nhiên cũng là kẻ thù. Con người và thiên nhiên có thể

vừa là bạn vừa là đối thủ. Hành động ngợi ca con cá còn cho thấy con người

luôn trân trọng thiên nhiên, coi thiên nhiên là bạn bè, không hủy diệt thiên

nhiên mà chỉ khao khát chinh phục nó.

Con cá Kiếm là biểu tượng của ước mơ vừa bình thường giản dị nhưng

đồng thời cũng rất khác thường, cao cả mà con người ít nhất từng theo đuổi

một lần trong đời. Con cá Kiếm không chỉ là một con cá do ông lão săn được

mà còn là hình ảnh của ước mơ, lí tưởng mỗi con người theo đuổi trong đời. Nó

cũng cho thấy hành trình tìm kiếm giấc mơ của mỗi người là vô cùng vất vả và

hành trình thực hiện ước mơ ấy càng gian nan hơn, đòi hỏi con người phải

không ngừng nỗ lực.

38

Hình ảnh con cá Kiếm còn tượng trưng cho khát vọng nghệ thuật và quá

trình sáng tạo của nhà văn. Sự xuất hiện lần đầu của con cá Kiếm ám chỉ cơ hội

cho nhà văn khám phá cuộc sống. Hành trình theo đuổi con cá của ông lão

Santiago cũng là hành trình lao động nghệ thuật của nhà văn.

Trong cuộc chiến với cá Kiếm, ông lão Santiago dù tuổi đã cao, sức khỏe

có lúc tưởng chừng như suy kiệt phải đầu hàng nhưng bằng ý chí và trí tuệ của

mình đã chiến thắng con cá một cách đầy thuyết phục. Chiến thắng ấy cho thấy

sức mạnh của trí tuệ và ý chí của con người là vô biên, không có gì có thể khuất

phục được.

1.2.2 Giáo viên với việc dạy trích đoạn tiểu thuyết "Ông già và biển cả"

trong trường THPT hiện nay

* Mục đích khảo sát

Nhằm nắm được tình hình thực tiễn của việc dạy và học trích đoạn "Ông

già và biển cả" trong sách giáo khoa Ngữ văn lớp 12 ở trường THPT hiện nay.

* Đối tượng khảo sát

Chúng tôi đã tiến hành việc khảo sát sơ bộ việc dạy và học trích đoạn này

tại hai trường THPT nằm trên địa bàn tỉnh Lạng Sơn đó là:

- Trường THPT Việt Bắc nằm trên địa bàn thành phố Lạng Sơn, tỉnh Lạng Sơn.

Chúng tôi tiến hành khảo sát với 15 giáo viên và 880 học sinh lớp 12.

- Trường THPT Văn Lãng nằm trên địa bàn huyện Văn Lãng, tỉnh Lạng Sơn.

Chúng tôi tiến hành khảo sát với 13 giáo viên và 540 học sinh lớp 12.

* Phương pháp khảo sát

Chúng tôi lập phiếu điều tra khảo sát có in sẵn câu hỏi cho giáo viên và

học sinh. Giáo viên và học sinh ghi câu trả lời vào phiếu khảo sát. Sau đó

chúng tôi tổng hợp kết quả và phân tích số liệu.

* Nội dung khảo sát

Đối với giáo viên chúng tôi tiến hành khảo sát những nội dung sau:

- Vốn hiểu biết của giáo viên về tác giả, tác phẩm

39

- Điều kiện dạy học

- Hứng thú dạy học

- Khó khăn trong dạy học tác phẩm

- Kinh nghiệm, phương pháp giảng dạy trích đoạn này

* Kết quả khảo sát

- Kết quả khảo sát với giáo viên của hai trường:

+ Về vốn hiểu biết của giáo viên: 100% giáo viên đều đã đọc toàn bộ nội dung

của cuốn tiểu thuyết "Ông già và biển cả". Đa số giáo viên tìm hiểu về tác giả

Hêmingway thông qua Sách giáo viên là chủ yếu, 20% có tham khảo thêm các

thông tin và bài viết về Hêmingway thông qua mạng Internet (chủ yếu là các

giáo viên trẻ).

+ Về điều kiện dạy học: Điều kiện dạy học của trường khá tốt đáp ứng đầy đủ

các yêu cầu của giáo viên trong việc dạy học (máy chiếu, sách, báo, tạp chí liên

quan..)

+ Hứng thú dạy học: Hầu hết các giáo viên được hỏi thì đều cảm thấy hứng thú

với tác phẩm. Họ đều đánh giá đây là một tác phẩm hay và việc đưa vào

chương trình Phổ thông trung học là điều hoàn toàn đúng đắn và hợp lí.

+ Khó khăn trong dạy học tác phẩm: Đây là một tác phẩm độc đáo, tác giả sử

dụng nhiều kĩ thuật hiện đại, với thời lượng 2 tiết học (90 phút) giáo viên khó

có thể truyền thụ một cách thấu đáo cho học sinh, đặc biệt là về nguyên lý

"tảng băng trôi". Đa phần học sinh chỉ hiểu chung chung đây là một tác phẩm

mang nhiều nghĩa ẩn dụ. Mặt khác do tác phẩm được dạy vào giai đoạn cuối

học kì II lớp 12, năm học cuối cùng của bậc PTTH, là lúc học sinh chuẩn bị ôn

thi tốt nghiệp và ôn thi Đại học nên thông thường các tác giả, tác phẩm văn học

nước ngoài thường bị học sinh xao nhãng, lơ là. Thêm nữa, trong các kì thi tốt

nghiệp và thi đại học phần văn học nước ngoài không có trong nội dung thi nên

học sinh thường không mấy quan tâm, học để trả bài chứ không thực sự hứng

thú.

40

+ Kinh nghiệm, phương pháp giảng dạy: Khi được hỏi về các phương pháp mà

các giáo viên thường sử dụng để giảng dạy trích đoạn này thì đại đa số đều cho

biết rằng họ chia tác phẩm thành bố cục 3 phần để hướng dẫn học sinh phân

tích, tìm hiểu tác phẩm: phần 1 là diễn biến trước cuộc chiến, phần 2 là diễn

biến trận chiến, phần 3 là sau cuộc chiến. Một số ít các giáo viên khác thì

hướng dẫn học sinh tìm hiểu tác phẩm theo hướng phân tích hai hình tượng:

hình tượng ông lão và hình tượng con cá Kiếm. Về kinh nghiệm giảng dạy,

theo cô Mã Hồng Dân giáo viên trường THPT Việt Bắc, người có nhiều năm

kinh nghiệm giảng dạy và nhiều năm đạt giáo viên dạy giỏi chia sẻ, để thu hút

học sinh hứng thú với bài học giáo viên dành thời gian kể sơ lược về tác phẩm

để học sinh nắm được tác phẩm trước khi tìm hiểu trích đoạn. Còn theo cô

Hoàng Thị Hoa, giáo viên trường THPT Văn Lãng khi dạy học trích đoạn về

nội dung nên dạy một cách ngắn gọn nhưng nêu bật được ý nghĩa hình tượng

và cho học sinh thấy được nguyên lý tảng băng trôi. Từ nguyên lý đó liên hệ

với các tác phẩm văn học khác để học sinh thấy được "mỗi một tác phẩm là một

chân trời thênh thang cho người đọc khám phá".

1.2.3 Học sinh với việc học trích đoạn tiểu thuyết "Ông già và biển cả"

trong trường THPT hiện nay.

* Nội dung khảo sát

Đối với học sinh chúng tôi tiến hành những nội dung sau:

- Hiểu biết của học sinh về tác giả, tác phẩm

- Hứng thú với việc học trích đoạn

- Năng lực cảm thụ của học sinh

*Kết quả khảo sát

- Kết quả khảo sát đối với trường THPT Việt Bắc như sau:

+ Hiểu biết về tác giả, tác phẩm: 98% học sinh đều khẳng định chỉ đọc đoạn

trích trong sách giáo khoa và chưa từng đọc toàn bộ tác phẩm. Nhắc đến

Hêmingway thì 60% học sinh đều chỉ nhớ được tác giả này từng đạt giải Nobel

41

Văn học và hầu như không nhớ các thông tin khác về tác giả. Khi hỏi về tên tác

phẩm của Hêmingway thì 95% học sinh trả lời đúng, còn lại trả lời sai hoặc nhớ

không chính xác tên tác phẩm. Về các vấn đề nghệ thuật xây dựng truyện của

tác giả, 75% học sinh trả lời đúng nguyên tắc nghệ thuật "tảng băng trôi". Hỏi

về thủ pháp nghệ thuật mà tác giả sử dụng chủ yếu trong đoạn trích trong sách

giáo khoa thì 72,5% học sinh không nhớ, 17,3% trả lời sai và 10,2% trả lời

đúng. Khi hỏi về chi tiết trong đoạn trích gây ấn tượng nhất hầu hết chỉ trả lời

chung chung là cảnh ông lão chiến đấu với con cá Kiếm.

+ Hứng thú với việc học trích đoạn: 6% thực sự cảm thấy hứng thú với tác

phẩm, 30% không thích tác phẩm, 64% không tỏ thái độ thích hay không thích

tác phẩm, học vì nó có trong chương trình.

+ Năng lực cảm thụ: 19% học sinh chỉ hiểu tác phẩm ở mức độ cốt truyện,.42%

học sinh cho rằng tác phẩm thể hiện khát vọng chinh phục tự nhiên của con

người. 36,8 % học sinh cho rằng tác phẩm ca ngợi ý chí, sức mạnh tinh thần, trí

tuệ con người. 2,2% học sinh cho rằng tác phẩm đề cập đến con người cô đơn

bị xã hội ruồng bỏ.

- Kết quả khảo sát đối với trường THPT Văn Lãng như sau:

+ Hiểu biết về tác giả, tác phẩm: 100% học sinh chỉ đọc trích đoạn trong sách

giáo khoa và chưa từng đọc toàn bộ tác phẩm. Nhắc đến Hêmingway 54,8%

nhớ đến tác giả này từng đạt giải Nobel. Khi hỏi về tên tác phẩm 70% học sinh

trả lời đúng. Về các vấn đề nghệ thuật xây dựng truyện 63,2% học sinh trả lời

đúng nguyên lý "tảng băng trôi". Khi hỏi về thủ pháp nghệ thuật tác giả sử

dụng chủ yếu trong trích đoạn 83,7% học sinh không nhớ, 12,8% trả lời sai,

3.5% trả lời đúng. Khi hỏi về chi tiết ấn tượng nhất trong tác phẩm cũng giống

như trên hầu hết chỉ trả lời chung chung cảnh ông lão chiến đấu với con cá.

+ Hứng thú với việc học trích đoạn: 4,9% cảm thấy thực sự thích thú, 23% học

sinh không thích tác phẩm, 72,1 không tỏ thái độ thích hay không thích tác

phẩm, tiếp nhận tác phẩm vì nó có trong chương trình.

42

+ Năng lực cảm thụ: 26% chỉ hiểu tác phẩm ở mức độ cốt truyện. 52,9% học

sinh cho rằng tác phẩm thể hiện khát vọng chinh phục tự nhiên của con người.

20 % học sinh cho rằng tác phẩm ca ngợi ý chí, sức mạnh tinh thần, trí tuệ con

người. 1,1% học sinh cho rằng tác phẩm đề cập đến những vấn đề khác (chẳng

hạn nói về con người cô đơn, bị xã hội ruồng bỏ...)

43

Chương 2

ĐỊNH HƯỚNG DẠY HỌC TRÍCH ĐOẠN TIỂU THUYẾT

"ÔNG GIÀ VÀ BIỂN CẢ"

Trong nghiên cứu khoa học và giảng dạy thì định hướng khoa học vô cùng

quan trọng vì có định hướng đúng đắn thì mới có biện pháp và phương pháp

khoa học phù hợp. Ở chương 2 này, chúng tôi đưa ra định hướng dạy học cho

trích đoạn tiểu thuyết “Ông già và biển cả” trong sách giáo khoa Ngữ văn lớp

12, tập 2. Cùng với đó, ở chương này chúng tôi tìm hiểu những người đi trước

đã nghiên cứu đến đâu? Đã giải quyết được những vấn đề gì và giải quyết vấn

đề ở mức độ nào? Từ đó mà kế thừa thành tựu của các nhà nghiên cứu đi trước,

phát triển thêm để phù hợp với đề tài, với yêu cầu dạy học hiện nay và làm rõ

thêm những đóng góp của luận văn. Bởi vậy, chúng tôi trình bày luận văn trong

thế so sánh đề xuất dạy học của chúng tôi với ý kiến, đề xuất của các nhà

nghiên cứu đi trước.

2.1 Nguyên lý "Tảng băng trôi" và cách tiếp cận trích đoạn tiểu thuyết

"Ông già và biển cả" theo nguyên lý "Tảng băng trôi"

2.1.1 Nguyên lý "Tảng băng trôi"

Cũng như các nhà văn tài năng và nổi tiếng khác trên thế giới, Hêmingway

là một trong những nhà văn có quan niệm nghệ thuật và cách thức sáng tạo độc

đáo không thể lẫn với bất kì một nhà văn nào khác. Cách thức sáng tạo ấy được

chính nhà văn Hêmingway ví von bằng hình tượng "Tảng băng trôi" mà về sau

các nhà nghiên cứu nâng lên thành nguyên lí "Tảng băng trôi" và được sử dụng

rộng rãi trong các công trình nghiên cứu Hêmingway nói riêng và nghiên cứu

văn học thế giới nói chung. Trong một cuộc trả lời phỏng vấn báo chí, khi được

hỏi về phương pháp sáng tác của mình Hêmingway đã nhiều lần nhắc đến đến

hình tượng "Tảng băng trôi" (Iceberg): "Tôi vẫn luôn luôn viết theo nguyên lý

"Tảng băng trôi". Bảy phần tám của tảng băng chìm dưới nước chỉ có một

44

phần tám là nổi lên. Mọi điều anh biết anh có thể loại bỏ nó đi và nó chỉ củng

cố thêm cho tảng băng của anh. Đó là phần không nổi lên. Nếu nhà văn bỏ sót

một cái gì đấy bởi vì anh ta không biết thì sẽ có một lỗ hổng trong truyện". [5,

tr.351]

Việc đề xướng nguyên lí mới mẻ này của Hêmingway xuất phát từ phản

ứng của nhà văn đối với thứ văn chương sáo rỗng, chuộng hình thức hoa mĩ đã

tràn ngập trên văn đàn văn học Mĩ từ sau thế chiến thứ nhất. Chính trong cuốn

tiểu thuyết "Giã từ vũ khí" nhà văn đã từng chế giễu cách dùng các từ ngữ, hình

ảnh sáo rỗng này. Nguyên lí "Tảng băng trôi" của Hêmingway chỉ ra một

phương pháp sáng tạo nghệ thuật độc đáo, mới lạ với lối viết hàm súc, ngắn

gọn nhưng lại có nhiều tầng lớp nghĩa và sự khám phá các lớp nghĩa ấy không

chỉ dựa trên bề mặt văn bản mà còn phải dựa vào vốn sống, vốn tri thức phong

phú của độc giả. Sáng tác theo nguyên lý này nhà văn thường không phát ngôn

trực tiếp ý tưởng mà viết hết sức giản dị, xây dựng các hình tượng có sức gợi

để người đọc tự khám phá "phần chìm của tảng băng" theo kinh nghiệm và

cảm hứng khi tiếp xúc với các hình tượng trong tác phẩm. Để làm được điều

này đòi hỏi nhà văn phải hiểu biết cặn kẽ về những điều mình muốn viết, lược

bỏ đi những chi tiết không cần thiết, chỉ giữ lại phần cốt lõi và sắp xếp lại để

người đọc khi tiếp xúc vẫn có thể hiểu được những phần đã lược bỏ.

2.1.2 "Ông già và biển cả" - nhìn từ lý thuyết "Tảng băng trôi"

• Các nhà nghiên cứu văn học đã bàn về "Ông già và biển cả" và nguyên lý

"Tảng băng trôi"

Theo cuốn "Hêmingway - những phương trời nghệ thuật" do Lê Huy Bắc

tuyển chọn thì nghiên cứu về tác phẩm "Ông già và biển cả" và nguyên lý

"Tảng băng trôi" có những bài sau: "Đọc "Ông già và biển cả" của nhà nghiên

cứu Phong Lê; "Tiểu thuyết Hêmingway" của Đặng Anh Đào; "Bàn về "Ông

già và biển cả"" của Phùng Văn Tửu; "Người góp phần làm mới tư duy văn

xuôi thế kỉ XX" của Vương Trí Nhàn; "Đối thoại và độc thoại nội tâm của

45

Hêmingway" cùng với "Nguyên lý "Tảng băng trôi" và "Ông già và biển cả""

của Lê Huy Bắc, ""Ông già và biển cả" và sự cách tân của Hêmingway đối với

thể loại văn xuôi thế kỉ XX" của Huy Liên; ""Ông già và biển cả" - tiểu thuyết

hiện thực xuất sắc thế kỉ XX" của Lê Đình Cúc...

• Tham khảo từ các ý kiến đó, chúng tôi có được nhận thức sau:

A. "Tầng nổi của tảng băng trôi" (1/8 của tảng băng)

• Tác phẩm là một câu chuyện giản dị và trung thực về ông lão đánh cá cô

đơn và nghèo khổ

"Ông già và biển cả" kể lại một đoạn đời của ông lão Santiago làm nghề

câu cá ngoài khơi của nước Cuba. Ông lão sống cô đơn trong một túp lều bên

bờ biển và chỉ có chú bé Manoli là người bạn duy nhất. Thời trẻ, lão là một

người đánh cá lừng danh. Đến tuổi già, lão thường gặp rủi ro. Lần ra khơi thứ

tám mươi lăm, sau tám mươi tư ngày đen đủi về không, ông lão lại ra khơi với

khát vọng câu được một con cá to để đánh tan mọi sự thương hại của những

người xung quanh khi cho rằng ông lão đã đến lúc hết thời. Ba ngày đêm ông

già đơn độc giữa đại dương, đương đầu với một con cá Kiếm khổng lồ và một

bầy cá mập khát máu trong tình huống hết sức hiểm nghèo. Cuối cùng ông lão

đã đánh bại con cá kiếm nhưng trở về đến bờ chỉ còn lại bộ xương không vì bị

đàn cá Mập xâu xé.

Câu chuyện chỉ giản dị như vậy với:

- Sự kiện rất ít: Ông lão ra khơi, cá cắn câu, vật lộn với con cá và chiến thắng,

đàn cá mập tấn công, chống trả quyết liệt, về đến bờ trong thất bại.

- Chi tiết chính tạo nên cốt truyện: Sau tám mươi tư ngày đi biển không đánh

được cá, Santiago lại ra khơi. Lần này ông lão câu được con cá Kiếm khổng lồ

và bị nó kéo đi rất xa khơi. Sau đó ông lão đã chinh phục được nó và đưa nó

vào bờ nhưng chỉ còn bộ xương, bởi dọc đường đi lão bị bầy cá Mập tấn công.

- Không gian: là biển cả mênh mông

- Thời gian ngắn: chưa đến ba ngày

46

- Nhân vật: Có 8 nhân vật nhưng chỉ hiện diện một mình Santiago. Ông lão

Santiago được miêu tả cô đọng về ngoại hình và tình trạng sức khỏe.

- Tâm trạng nhân vật: Chủ yếu bộc lộ qua độc thoại nội tâm và đối thoại với

chính mình.

B. "Bảy phần chìm của tảng băng trôi" - nhìn từ đặc điểm thể loại của tiểu

thuyết - từ ba yếu tố: cốt truyện, nhân vật, lời kể

1, Cốt truyện đơn giản nhưng hàm chứa triết lí sâu xa về vấn đề con người

với thiên nhiên, con người với những khát vọng lớn lao:

• Con người phải vật lộn quyết liệt với tự nhiên để tồn tại; Con người đã khẳng

định sức mạnh tiềm tàng, lòng dũng cảm, ý chí và nghị lực trong công cuộc

chinh phục tự nhiên.

• Con người có thể bị tiêu diệt nhưng không thể bị khuất phục.

• "Câu chuyện nêu lên cái quyết liệt, tàn bạo của đời sống và khả năng chống

trả của con người" (Phùng Văn Tửu)[5, tr.211]

• "Ông lão Santiago là biểu tượng hùng vĩ của con người chinh phục biển cả...

thực hiện khát vọng ước mơ lớn lao của mình một cách ngoan cường. Nhưng

mặt khác đó là con người bình thường, con ngưởi rất đỗi con người" (Lê Lưu

Oanh) [5, tr.211]

• "Vấn đề đặt ra chủ yếu của thiên truyện là vấn đề đấu tranh giữa con người

với thiên nhiên, nhưng con người hiện ra đó là con người xã hội... qua sự miêu

tả hiện thực cuộc sống cô đơn nghèo khổ của ông già, không khí của một cuộc

đời, của một xã hội mà sự phân chia giai cấp còn rất nặng nề, con người phải

chầy chật kiếm sống, những ý nghĩ của họ về cuộc đời không mấy khi sáng sủa,

lạc quan. Có nhiều con người lao động mang những tâm trạng u uẩn, đau

khổ..." (Phong Lê) [5, tr.234]

2, Nhân vật: "Tính đa nghĩa của tác phẩm toát lên từ chỗ: mỗi nhân vật của

tác phẩm tự thân đã mang nhiều diện mạo" (Lê Huy Bắc) [5, tr.359]

47

• Cũng theo nhà nghiên cứu Lê Huy Bắc, đã có nhiều cách hiểu về các hình

tượng nhân vật trong "Ông già và biển cả". Có nhà nghiên cứu xem hình

tượng nhân vật Santiago là biểu tượng về Chúa - nhọc nhằn, hi sinh vì lẽ

sống của nhân loại... Santiago còn là huyền thoại về sự rủi may, về cái đẹp đẽ

bị đánh mất, sự hữu hạn, cái bi đát và trên hết là con người với sức mạnh

vừa hủy diệt vừa dựng xây...

Có nhà nghiên cứu lại xem hình tượng Santiago là biểu tượng của một

cuộc chiến đấu chống số phận. Ông lão bị cái xui đeo đẳng. Lão chống lại nó

và chiến thắng.

• Về hình tượng con cá Kiếm và đàn cá Mập hầu hết các nhà nghiên cứu đều

cho rằng cá Kiếm là ẩn dụ của cái đẹp, lòng dũng cảm và cá Mập tượng trưng

cho cái xấu, lòng tham

• Có nhà nghiên cứu xem nhân vật chú bé Manolin là tượng trưng cho tình

yêu thương con người. Nhân vật này tuy ít trực tiếp xuất hiện trong tác phẩm

nhưng vẫn luôn hiện diện trong suy nghĩ của ông lão khi một mình lênh đênh

trên biển. Thằng bé là người thân thiết và là người bạn duy nhất của lão.

Manolin luôn hết lòng quan tâm, yêu thương và tin tưởng vào ông lão. Khi tất

cả mọi người nhìn bộ xương cá khổng lồ bằng con mắt thương hại và cảm thấy

nó vô giá trị thì chỉ có mình chú bé Manolin thấy được giá trị của bộ xương cá

và chiến thắng của ông lão.

• Về hình tượng bộ xương con cá Kiếm, theo các nhà nghiên cứu nếu nhìn từ

góc độ người đánh cá mưu sinh bình thường thì ông lão Santiago là kẻ thất bại

nhưng xét từ ý nghĩa hành động thì Santiago lại là người chiến thắng. Với du

khách bộ xương là vô nghĩa nhưng với chú bé Manolin nó là chiến thắng, với

những người đánh cá khác nó vừa là đối tượng để thương hại vừa là đối tượng

để khâm phục.

3, Nghệ thuật kể chuyện

48

Theo tác giả Huy Liên, ở tác phẩm "Ông già và biển cả" Hêmingway đã có

sự cách tân đối với thể loại văn xuôi thế kỷ XX. Và sự cách tân đó có sức biểu đạt

những vấn đề có ý nghĩa to lớn và vĩnh hằng trong cuộc sống con người.

• Sự cách tân đối với văn xuôi của Hêmingway thể hiện rõ trong cá tính sáng

tạo của ông là dùng một hình thức văn xuôi tương đối nhỏ, nhưng có sức

chứa những hiện tượng và những vấn đề to lớn trong cuộc sống của con

người và xã hội. Khát vọng của nhà văn là muốn khắc họa hiện thực một cách

sâu sắc và sống động như chính bản thân nó. Ở tác phẩm "Ông già và biển cả"

tâm lí nhân vật cũng như những chi tiết về sự sống con người và các sinh vật

trên biển, cho đến từng động tác trong nghề nghiệp của một người đánh cá đều

được tác giả miêu tả chân xác và sống động. Cuộc sống trong quá khứ của ông

lão không được mô tả trực tiếp mà chỉ được gợi tới qua một vài chi tiết, nhưng

vẫn hiện lên rõ nét trong tâm trí người đọc những mối quan hệ xã hôi, những

bước thăng trầm trên đường đời của ông lão trong quá khứ.

• Sự cách tân của Hêmingway còn được thể hiện trong cấu trúc thể loại. Tác

giả đã xuất phát từ truyền thống để đổi mới nghệ thuật. Ở "Ông già và biển cả"

có một cốt truyện rõ nét, có đầu đuôi, sự kiện phát triển theo trục dọc thời gian

ba đêm ngày; có những hành động của nhân vật được miêu tả cụ thể và sinh

động. Vì chỉ có một ông già một mình một thuyền lênh đênh trên biển nên độc

thoại nội tâm của nhân vật trở thành yếu tố chủ đạo bao trùm tác phẩm,

khiến cho hình tượng được biểu hiện một cách khách quan tối đa. Tác giả -

người kể chuyện hầu như giấu mình rất kín đằng sau hành vi và suy nghĩ của

nhân vật.

• Hêmingway đã tạo ra một cấu trúc nghệ thuật mà trong đó yếu tố kịch kết

hợp với chất trữ tình lãng mạn để thâm nhập vào chiều sâu của mối quan hệ

giữa con người với tự nhiên và con người với xã hội. Cấu trúc này đã tạo nên

tầm vóc lớn của hình tượng nhân vật và các chi tiết. Trung tâm của cấu trúc

"Ông già và biển cả" là xung đột giữa tính cách và hoàn cảnh sống của con

49

người. Hoàn cảnh đầy thách thức gay gắt và khốc liệt làm nổi bật sức mạnh

tinh thần vô song của nhân vật (Trong tác phẩm hiện thực truyền thống, các tác

giả khắc họa xung đột giữa nhân vật tích cực với hoàn cảnh xã hội bất công và

tàn ác). Biện pháp nghệ thuật độc đáo của nhà văn đã đặt ông già vào thế đối

diện trực tiếp với toàn bộ thế giới tự nhiên. Tình huống ấy khiến cho nhân vật

vừa có một phẩm chất bình thường, lại vừa mang một tầm vóc phi thường.

Quan hệ giữa nhân vật và thế giới tự nhiên là một quan hệ phức tạp, vừa hài

hòa, vừa mâu thuẫn. Thế giới tự nhiên trở thành đấu trường trong đó diễn ra

cuộc đấu tranh giữa ông già với con cá Kiếm và đàn cá Mập. Trên đấu trường

này ông lão Santiago trở thành đại diện ưu tú của nhân loại. Sức kiên trì, chịu

đựng của ông khiến ông có phẩm chất của những bậc tử vì đạo... Để tạo nên

tầm vóc lớn lao của ông lão, tác giả còn nhân cách hóa, lãng mạn hóa hình

tượng con cá Kiếm, đối thủ của ông lão. Hành động chứa đầy kịch tính khắc

họa cuộc phưu lưu của nhân vật, thể hiện lòng quả cảm, ý chí kiên cường của

con người, tiêu biểu cho khát vọng của nhân loại luôn hướng tới chiến công và

mục đích cao cả. Chất lãng mạn trữ tình đã đi vào chiều sâu của thế giới nội

tâm của nhân vật. Trong lúc lênh đênh trên biển, Santiago bất giác nói chuyện

với con chim gáy nhỏ. bất giác nhớ đến chú bé Manolin, lão trò chuyện với con

cá Kiếm... Tính kịch căng thằng và chất trữ tình đầy xúc động - những cặp

phạm trù tương phản này đã khiến cho tác phẩm "Ông già và biển cả" có sức

lôi cuốn mãnh liệt bởi nó hàm chứa những vấn đề có ý nghĩa to lớn và vĩnh

hằng trong cuộc sống con người.

2.2 Định hướng dạy học của sách giáo viên và sách tham khảo

2.2.1 Định hướng dạy học của sách giáo viên

I, Về mục tiêu bài học:

+ Hiểu được niềm tin, ý chí, nghị lực của con người được gửi gắm qua tác phẩm.

+ Phân biệt được các kiểu ngôn từ đối thoại, độc thoại nội tâm và hiểu cách viết

theo nguyên lí tảng băng trôi của Hêmingway.

50

II, Những điểm cần lưu ý:

- Về nội dung:

+ Đây là cuốn sách quan trọng trong sự nghiệp của Hêmingway và là tác phẩm

truyền tải thông điệp được cho là tuyên ngôn nghệ thuật của Hêmingway: "Con

người sinh ra không phải để dành cho thất bại, con người có thể hủy diệt chứ

không thể bị đánh bại".

+ Cung cấp một số thông tin về tác giả, tác phẩm cho giáo viên tham khảo.

+ Tóm tắt sơ lược toàn bộ tác phẩm.

- Về phương pháp

+ Chọn những chi tiết tiêu biểu để minh họa cho các luận điểm.

+ Cho học sinh trả lời các câu hỏi trong phần hướng dẫn bài học trong sách

giáo khoa và các câu hỏi gợi dẫn, nêu vấn đề để học sinh từng bước phân tích

và thấy được giá trị nội dung và giá trị nghệ thuật của văn bản.

III, Tiến trình tổ chức dạy học:

1. Phần mở đầu

Giới thiệu sơ lược về tác giả và tác phẩm và trích đoạn trong sách giáo khoa

2. Phần nội dung chính

Câu hỏi 1

Bố cục văn bản: Chia 2 phần:

Phần 1: (Từ đầu cho đến "Con cá trắng bạc, thẳng đơ và bồng bềnh theo sóng")

Miêu tả cuộc chinh phục cá Kiếm của ông lão.

Phần 2: (Phần con lại) Miêu tả hành trình trở về của ông lão

Học sinh có thể đề xuất cách chia khác nhau, tuy nhiên cách chia hai phần là

hợp lí hơn cả.

Câu hỏi 2

Nghệ thuật miêu tả con cá Kiếm

* Ngoại hình con cá Kiếm: Cực lớn, đuôi lớn hơn chiếc lưỡi hái lớn, màu tím

hồng... Ngoại hình đó toát lên sức mạnh ghê gớm và sự oai phong đĩnh đạc.

51

Con cá được đặc tả về thân hình và cái đuôi đồ sộ, to lớn, hiên ngang ngay

cả khi đuối sức. Hình ảnh cho thấy đặc điểm, thái độ hiên ngang, bất khuất của

nhân vật Hêmingway. Điều này cho thấy ông lão và người kể đánh giá cao sức

mạnh và uy phong con cá Kiếm, vì thế cuộc chiến giữa ông lão và con cá sẽ

càng quyết liệt và ý nghĩa chiến thắng của ông lão càng cao.

* Cái chết của con cá Kiếm: Kiêu hùng và nhanh đến bất ngờ, dường như

không thể chấp nhận cái chết con cá phóng vút lên phô hết tầm vóc sức mạnh

và vóc dáng khổng lồ.

Con cá là đối thủ ngang tài ngang sức với ông lão. Ngay cả đến khi kiệt

sức con cá vẫn thể hiện sự uy dũng, cao thượng của mình. Sự kiêu hùng đó

càng góp phần nâng cao tầm vóc của ông lão.

* Thái độ của ông lão với con cá: Thái độ của ông lão cho thấy tính phức tạp

trong tâm lí. Ông lão vừa yêu quý con cá vừa quyết tâm chinh phục nó bằng được.

Nguyên do vì Santiago làm nghề đánh cá, nếu không bắt được con cá nào

thì có nghĩa là ông lão không còn tồn tại với tư cách một con người. Nhiệm vụ

của ông lão là phải chinh phục con cá Kiếm cho bằng được. Nhưng trong cuộc

săn đuổi con cá bộc lộ phẩm chất cao quý như một con người đúng nghĩa. Ông

lão thán phục hành động của con cá Kiếm và coi vừa là người anh em, vừa là

đối tượng chinh phục. Điều này thể hiện rõ trong câu: "Tao chưa bao giờ thấy

ai hùng dũng, duyên dáng, bình tĩnh, cao thượng hơn mày, người anh em"

Câu hỏi 3:

* Thể lực ông lão không thể sánh bằng con cá, thế nhưng ông lão vẫn chiến

thắng. Chiến thắng đó dựa trên hai yếu tố: sự điêu luyện của tay nghề và ý chí

nghị lực của ông lão.

Sự điêu luyện của tay nghề thể hiện qua các chi tiết ông lão cảm nhận rõ

áp lực của sợi dây để kéo nới làm con cá kiệt sức, cảm nhận được các vong

lượn của con cá dưới nước sâu, đoán biết các hành động của con cá, dẫu đã gần

như kiệt sức hoàn toàn nhưng chỉ cần một cú phóng lao là giết được nó...

52

Tuy nhiên niềm tin, ý chí, nghị lực mới là nền tảng cơ bản cho sự thành

công của ông lão.

+, Lão luôn vững tin mình sẽ giết được con cá. Các câu nói suy nghĩ thể hiện

điều đó: "...ta sẽ có nó"; "Tao sẽ tóm được mày ở đường lượn"; "Ta đã di

chuyển được nó".

+, Ý chí, nghị lực của ông lão thể hiện ở quyết tâm chinh phục bằng được con

cá. Nhiều lần kiệt sức tưởng như sắp đầu hàng con cá thì lão vẫn gắng gượng

để chiến đấu: "Lão cảm thấy hoa mắt suốt cả tiếng đồng hồ"; "Lão cảm thấy

chóng mặt và choáng váng"...

Ý nghĩa chiến thắng của ông lão được nâng cao bởi sự nỗ lực lớn lao từ

sự suy yếu về thể lực.

Để tiếp thêm sức lực, một mặt lão phải ăn thịt cá sống, tôm sống, uống

nước một cách dè sẻn và luôn tự động viên mình. Nhờ thế nhiều phen ngỡ như

đã thất bại nhưng ông lão vẫn vượt qua để giành chiến thắng.

* Ý nghĩ tiêu biểu nhất cho ý chí và niềm tin của ông lão tập trung trong câu:

"Hãy giữ đầu óc tỉnh táo và biết cách chịu đựng như một con người".

* Ý nghĩa hàm ẩn về sự nỗ lực của ông lão:

+ Dùng đầu óc để suy xét , đưa ra giải pháp để hành động và phải biết chịu

đựng nhẫn nại để giành chiến thắng.

+ Ngợi ca con người, tin tưởng vào con người, khẳng định trí tuệ và khả năng

chịu đựng là hai nhân tố khu biệt con người với bất kì sinh vật nào khác.

Câu hỏi 4

Số lần xuất hiện của cụm từ "lão nghĩ" là 24 lần. Trước khi giết con cá

Kiếm là 15 lần. Sau khi giết cá Kiếm là 9 lần. Xuất hiện thành hai cụm, không

đều nhau.

Độc thoại nội tâm lần thứ nhất sử dụng để phân tích tình hình và tự động

viên bản thân nhằm tăng cường sức mạnh chiến đấu. Từ độc thoại nội tâm cũng

53

cho biết thực trạng sức khỏe của ông lão. Santiago đã già trong khi con cá

Kiếm rất sung sức, ngang tàng. Cuộc chiến đấu rõ ràng không cân sức.

Độc thoại nội tâm lần thứ hai cho thấy ông lão là người biết phân tích tình

hình và ý thức rõ công việc nhọc nhằn của mình. Diễn biến trận chiến diễn ra

như ông lão dự đoán. Ông lão đâm chết con cá chỉ bằng một cú phóng lao. Chi

tiết này đã cho thấy tài nghệ chiến đấu của ông lão.

Cụm độc thoại nội tâm lần thứ hai này cho thấy tâm trạng không hề vui

mừng mà tiếp tục lo lắng của ông lão về những bất trắc có thể xảy ra.

Qua độc thoại nội tâm cho thấy ông lão là một nhân vật tâm trạng, khiêm

tốn, biết tự lượng sức mình, biết lo xa... Đấy là những phẩm chất quan trọng

làm nên chiến thắng.

Trong lần độc thoại lần thứ 18, ông lão nói "con cá là vận may của ta" đã

cho thấy những gì dân làng chài đánh giá về ông lão đã không đúng. Ông lão

vẫn gặp vận may và vẫn xứng đáng là con người đúng nghĩa.

* Sử dụng ngôn ngữ đối thoại: Có 18 lần ông lão nói lớn, đây là kiểu ngôn từ

đối thoại. Nhà văn Hêmingway sử dụng ngôn ngữ đối thoại để khắc họa chân

dung nhân vật. Trong văn bản này lời nói thực chất là cuộc đối thoại nội tâm.

Ông lão tự phân thân, tự nói với chính mình để tự động viên bản thân thêm ý chí.

* Nhận xét về sự phân bố của các kiểu lời văn: Sự phân bố hợp lí giữa lời

miêu tả của người kể và lời đối thoại, độc thoại nội tâm của nhân vật nhằm tăng

sức hấp dẫn của văn bản, không gây nhàm chán. Nhân vật Santiago hiện lên

như một dũng sĩ ngoan cường, người quyết tâm theo đuổi khát vọng lớn lao là

bắt được con cá xứng đáng với tài nghệ của mình. Ông lão đã thể hiện được

điều lão tôn thờ: "Con người có thể bị hủy diệt chứ không thể bị đánh bại". Lão

đã khẳng định niềm tin vào sức mạnh và khả năng tồn tại của con người.

Cuộc chiến đấu chinh phục cá Kiếm thể hiện được tài nghệ, ý chí, nghị lực

của ông lão. Đồng thời cũng mang dư vị chua chát rằng khát vọng con người

54

càng lớn thì con người càng lệ thuộc vào khát vọng đó và nhiều khi phải hủy

hoại chính những gì mình yêu quý, ngưỡng mộ.

Câu hỏi 5

* Những khoảng trống trong các đoạn miêu tả cảnh, kể về cảnh vật, con

người: Chẳng hạn câu "...lão thấy trong ánh nắng những tia nước từ sợi dây

bắn ra. Thế rồi sợi dây thoát đi mất...". Giữa hai câu này, người kể bỏ mất một

đoạn giải thích việc lão sợ sợi dây đứt nên buông dây ra. Ta có thể khôi phục

lại khoảng trống đó như sau: "... lão thấy trong ánh nắng những tia nước từ sợi

dây bắn ra. Lão sợ sợi dây đứt nên buông ra. Thế là sợi dây thoát đi mất..."

* Về nguyên lí "tảng băng trôi" trong độc thoại nội tâm: Những câu độc

thoại có khoảng trống như "Con cá là vận may của ta". Muốn hiểu câu này phải

liên tưởng đến việc lão miệt mài ra khơi vì mọi người cho rằng lão bị vận rủi

đeo đuổi nên mới hết thời. Lẽ ra nhà văn phải dẫn dắt thêm, ví dụ như sau:

"Con cá là vận may của ta vì ta đã bắt được nó, đã chứng minh là ta đã vượt

qua vận rủi..."

3. Phần củng cố

Giáo viên chốt các ý cơ bản:

- Văn bản cho thấy nghệ thuật kể chuyện bậc thầy của Hêmingway. Ông kết

hợp nhuần nhuyễn các kiểu ngôn từ kể, tả, đặc biệt là miêu tả đối thoại và độc

thoại nội tâm.

- Cách viết của nhà văn dung dị, chặt chẽ, cách hành văn có nhiều khoảng

trống, hình tượng đa nghĩa ... đấy là biểu hiện của nguyên lí "Tảng băng trôi"

- Thông qua hình ảnh ông lão Santiago nhà văn gửi gắm niềm tin tưởng lớn lao

vào con người

*Nhận xét của luận văn về định hướng của sách giáo viên

Ngay từ mục tiêu bài học sách giáo viên hướng đến hai mục tiêu chính là:

giúp học sinh hiểu được niềm tin, ý chí, nghị lực của con người được gửi gắm

trong tác phẩm và hiểu được cách viết theo nguyên lý tảng băng trôi của

55

Hêmingway. Với mục tiêu đó, phương pháp của sách giáo viên đưa ra là chỉ

chọn những chi tiết tiêu biểu để phân tích và làm rõ được mục tiêu bài học đề

ra. Do đó sách giáo chỉ chọn phân tích hình ảnh con cá Kiếm; cuộc chiến của

ông lão Santiago với con cá để làm nổi bât lên vẻ đẹp ý chí, nghị lực của con

người và phân tích đặc điểm của độc thoại nội tâm, đối thoại và cách tạo ra

những khoảng trống để thấy rõ cách nhà văn Hêmingway viết theo nguyên lý

“tảng băng trôi”. Theo chúng tôi, đây là một định hướng khá xác đáng và hợp

lý. Nhưng với định hướng này, học sinh chỉ thấy được phần nào sự sáng tạo và

độc đáo của nhà văn Hêmingway ở việc sử dụng ngôn ngữ độc thoại, đối thoại,

việc tạo ra các khoảng trống văn bản để tạo ra những hình tượng đa nghĩa trong

tác phẩm chứ chưa thấy được hết các “tầng chìm” của “tảng băng trôi”, chưa

thấy hết được các sáng tạo độc đáo khác của nhà văn.

2.2.2 Định hướng dạy học của sách tham khảo

Cuốn Dạy - học văn học nước ngoài Ngữ văn 12 của PGS.TS Lê Huy

Bắc (Nhà xuất bản Giáo Dục, 2008) định hướng khai thác văn bản như sau:

- Định hướng dạy học: không có

- Phương pháp: Phân tích tác phẩm, phân tích các hình tượng và chi tiết đặc

sắc để học sinh cảm thụ đúng đắn về tác phẩm.

- Nội dung dạy học:

A. Cuộc đời và sự nghiệp Hêmingway :

Giới thiệu chi tiết về cuộc đời và sự nghiệp nhà văn Hêmingway.

B. Đọc - hiểu văn bản

1. Tóm tắt tác phẩm

2. Cuộc chiến cuối cùng với cá Kiếm

Các nhà nghiên cứu khái quát đặc trưng nhân vật của Hêmingway bằng

thuật ngữ "Code hero", có nghĩa là nhân vật mã. Cách định danh này gây không

ít tranh cãi. Bởi vì thông thường mọi sáng tạo nhân vật của bất cứ nhà văn nào

cũng đều tuân thủ theo một mã nhất định. Nếu không tạo được cho nhân vật

56

của mình một mã đặc trưng, không thể lẫn thì nhà văn đó có thể bị xem là thất

bại. Nhân vật của họ không đọng lại trong tâm trí người đọc. Như vậy khái

nirmj "Code hero" có thể dùng cho bất kì nhân vật của một nhà văn nổi tiếng

nào, thế mà nhân vật của Hêmingway lại có đặc ân đó. Điều này có nguyên do

của nó. Có thể cắt nghĩa như sau: trong số các nhân vật đặc trưng thì nhân vật

của Hêmingway thuộc dạng đặc trưng nhất hoặc kiểu đặc trưng của nhân vật

Hêmingway cá biệt đến nỗi không lẫn vào bất kì nhân vật của một nhà văn

nào khác. Nếu hiểu như vậy thì việc xem nhân vật của Hêmingway là nhân vật

mã tức các nhà nghiên cứu đã tôn vinh sự sáng tạo tuyệt vời của nhà văn bởi đó

là kiểu nhân vật trước đó chưa hề xuất hiện và về sau cũng không có nhân vật

nào giống nó.

Hêmingway trưởng thành trong thời buổi thế giới có nhiều biến động về

chiến tranh, về các khuynh hướng tư tưởng, về kinh tế... Sự tồn tại của con

người trong môi trường đó được xem như một cuộc tranh đấu gian nan. Ở góc

độ nào đó, tồn tại đồng nghĩa với việc chống trả các thế lực thù nghịch xung

quanh. Xuất phát từ cách nhìn này, Hêmingway xem nhân vật của mình là

những chiến binh trên trận chiến cuộc đời. Tư tưởng này không phải đến

Hêmingway mới có, nhưng quyết liệt xem con người là chiến sĩ trong mọi hành

động, suy nghĩ thì quả thật chỉ là của riêng Hêmingway. Hình tượng Santiago

được khắc họa theo kiểu đó.

Nhân vật hiện lên trong tác phẩm với tư cách là con người đơn độc. Đây

là phẩm chất thường thấy của người anh hùng. Trong thần thoại, sử thi, cổ

tích... nhân vật anh hùng luôn hành động một mình. Điều này cốt để khẳng định

tầm vóc phi thường, sức lực vô biên không thế lực nào ngăn cản hoặc một ai

sánh nổi. Trong văn bản của sách giáo khoa chỉ có mình ông lão đương đầu

với con cá Kiếm. Môi trường xảy ra trận chiến là nơi đại dương bao la không

thế lực nào can thiệp. Môi trường được xem là tinh khiết để ghi nhận sức

mạnh của hai đối thủ. Con cá cứ kéo, ông lão cứ giữ, cả hai cố làm nhau kiệt

57

sức để hủy diệt nhau. Đến ngày thứ ba, con cá bắt đầu đuối sức phải lượn vòng.

Điều này có nghĩa ông lão không bị con cá điều khiển nữa mà đang chuẩn bị

bước vào quá trình điều khiển con cá. Sự thay đổi vị thế đã khẳng định sức

mạnh của ông lão.

Ông lão Santiago vừa già nua lại vừa yếu về sức mạnh cơ bắp.

Hêmingway nhấn mạnh đến yếu tố già nua trên cơ thể ông lão. Vậy ông lão lấy

đâu ra sức mạnh chinh phục con cá? Sức lực của ông lão được huy động từ

nhiều nguồn . Trước hết từ quá khứ oai hùng thời trai trẻ, tiếp đó là sự thành

thạo tay nghề và cuối cùng là sức mạnh tinh thần.

Hành trình đeo đuổi suốt hai ngày hai đêm của ông lão trước đó đã mang

lại kết quả. Nó khẳng định chiến thắng của ông lão. Nhưng đấy mới chỉ là khởi

đầu, cuộc chiến lúc này mới thực sự bước vào chặng đường gay cấn nhất. Ông

lão không hề có ý định bỏ cuộc. Kinh nghiệm cũng như tài nghệ ông lão dược

người kể khắc họa qua nhiều chi tiết cụ thể, tinh tế. Chỉ cần "cảm nhận áp lực

của sợi dây hơi chùng lại", Santiago biết con cá sắp lượn vòng.

Ông lão không hề bị phân tâm trong quá trình chiến đấu. Lão là một

người nhẫn nại với công việc . Không điều gì có thể dứt lão ra khỏi mục tiêu

cuối cùng là con cá Kiếm. Có thể nói, Santiago toàn tâm, toàn ý trước nhiệm

vụ mà thoạt nhìn không nhiều người tin chắc ông có thể thực hiện được. Chính

sự cần cù, sự tập trung và quyết tâm cao độ đã cung cấp thêm sức mạnh cho

ông lão.

Phẩm chất đáng quý nữa ở Santiago là tính cách luôn hành động. Có thể

nói, ông lão là người không bao giờ chịu ngồi yên một chỗ để chờ vận may

đến. Sự vận động khẳng định tố chất muốn thể hiện giá trị tồn tại của con

người, ngay cả khi sức lực đã già nua. Hơn nữa, với Santiago không hành động

đồng nghĩa với việc chết. lão không muốn chết. Do vậy, Santiago luôn tồn tại

trong thế vận động với các động tác của cơ thể, của tư duy cũng như ngôn từ.

58

Mở đầu tác phẩm, Hêmingway đặt nhân vật vào vận rủi với 84 ngày

không bắt được cá. Nhưng chính nhờ hành động không mệt mỏi của mình, lúc

này lão sắp tóm được chú cá lớn đáng với tài nghệ như ông lão hằng mong

muốn. Miệt mài theo đuổi khát vọng trong đời là một đặc trưng của nhân vật

mã Hemingway.

3. Cảm giác

Hêmingway khai thác rất thành công cảm giác của nhân vật. Bằng cách

này ông khiến thế giới nhân vật của mình hiện lên vừa cụ thể sống động nhưng

lại có phần hấp dẫn và đầy chiều sâu. Đặc biệt là với ông lão Santiago, khi sức

khỏe suy kiệt, ông lão chiến đấu với con cá bằng kinh nghiệm, sức mạnh

tinh thần và kinh nghiệm chủ yếu được thể hiện bằng cảm giác. Điều kì lạ là

chỉ bằng cảm giác mà ông lão có thể xử lí hoàn hảo trước mọi động thái của

con cá. Điều này cho thấy tay nghề câu cá của ông lão vượt qua cả ngưỡng siêu

việt. Khai thác cảm giác này, Hêmingway mới có điều kiện thuận lợi để xâm

nhập sâu vào thế giới tư duy của nhân vật. Nhờ đó mà độc thoại nội tâm của

nhân vật đã trở thành phương tiện biểu đạt tính cách nhân vật một cách hoàn

hảo, tài tình.

Cảm giác đóng vai trò quan trọng trong kĩ thuật tự sự của Hêmingway. Nổi

bật trong đoạn trích là hai cảm giác cơ bản của Santiago: về sức khỏe và về

việc khuất phục con cá. Văn bản xuất hiện một loạt những câu đề cập đến các

cảm giác này. Người kể sử dụng hai thủ pháp ngôn từ để khắc họa. Một là

chính ngôn ngữ của mình để miêu tả. Hai là sử dụng ngôn ngữ của nhân vật.

Với cách kể này, câu chuyện của Hêmingway đan cài nhiều tầng "không

khí". Thường thì độ nặng của truyện được đặt ngay trong hành động trực tiếp

của nhân vật, nhưng với Hêmingway thì trọng tâm truyện bao giờ cũng nằm

ngoài câu chuyện, nằm ở cái phần "khoảng trống" phần không nói hết của

người kể.

4. Diễn biến

59

Cuộc chiến của Santiago với con cá Kiếm diễn ra vô cùng gay cấn. Để

giành chiến thắng, Santiago tiến hành lần lượt các bước sau:

+ Thu dây để khiến con cá quay vòng.

+ Cầu cho con cá đừng nhảy bởi sợ mất nó.

+ Cầu Chúa giúp bằng cách hứa đọc kinh.

+ Phân tích tình hình.

+ Di chuyển được con cá.

+ Tự động viên bản thân

+ Tập trung sức lực.

+ Phóng lao giết con cá.

Song song với cuộc chiến gay cấn là quá trình suy kiệt dần về sức lực của

ông lão. Khi con cá bắt đầu lượn vòng, lão còn đủ sức để kéo nhưng rồi cứ

phải ra sức níu sợi dây để buộc con cá phải quay vòng thì sức lực lão suy kiệt

nhanh chóng. Đỉnh điểm của việc kiệt sức là ông lão "lú lẫn đầu óc". Dõi theo

mạch trần thuật, diễn biến của cuộc chiến diễn ra rất gay cấn, được tính theo

vòng lượn của con cá và cả sự hao mòn sức lực của ông lão. Trong trích

đoạn, cuộc chiến tập trung vào hai đối thủ đã rã rời thân xác. Cả hai đã chiến

đấu ròng rã hai ngày hai đêm. Do vậy độ căng của diễn biến tăng dần theo sự

kiệt sức của hai đối thủ. Cuối cùng ông lão là người thắng cuộc và con cá là kẻ

bại trận.

5. Hành động theo cách riêng của mình

Đặc trưng nổi bật nữa trong tính cách nhân vật mã của Hêmingway là họ

tự xác lập một lối hành động cho riêng mình. Với cách sống đó ta thấy ở họ

mang dáng dấp của kiểu nhân vật hiện sinh. Santiago là người gần như bị cộng

đồng và tạo hóa bỏ rơi nhưng ông lão vẫn tin vào bản thân mình. Lão không

hề nản chí mà cứ miệt mài ra khơi với hi vọng bắt được con cá xứng đáng với

tài nghệ lão. Santiago cũng như các nhân vật thuộc "thế hệ mất mát" đều tin

vào các giá trị xác thực, tin vào khả năng của chính bản thân mình. Santiago

60

cầu Chúa nhưng chỉ cầu xin giúp lão chịu đựng chứ không cầu giúp bắt con cá,

có nghĩa lão ý thức được thành quả lao động là phải do chính tay con người làm

ra chứ không có Chúa nào có thể làm giúp cả. Không dựa vào Chúa, nhân vật

của Hêmingway dựa vào chính bản thân mình. Đây là giá trị nhân văn vô

cùng to lớn. Santiago đặt ra cho mình mục đích và cách sống và lão đang đi

gần đến đích. Cuộc chinh phục của lão được tiến hành song song giữa hai

đối tượng: đối tượng bên ngoài (con cá) và đối tượng bên trong (khả năng

của thể trạng lão). Hêmingway không thật sự tập trung để nhân vật chinh

phục thế giới bên ngoài. Tiêu điểm của ông hướng cả vào việc khai thác thái

độ của nhân vật trước hoàn cảnh đó. Với Hêmingway việc đánh một con cá

lớn thì ai cũng có thể thực hiện được nhưng qua việc đánh cá đó kiểm định

khả năng tồn tại và ý nghĩa sống của con người thì chỉ Santiago thực hiện

được mà thôi.

6. "Mày đang giết tao, cá à"

Trong cuộc chinh phục ông lão cảm nhận được vẻ đẹp oai hùng của con

cá nên cảm phục nó và xem nó như người bạn, người anh em: "Mày đang

giết tao, cá à, ông lão nghĩ. Nhưng mày có quyền làm như thế. Tao chưa bao

giờ thấy bất kì ai hùng dũng, duyên dáng, bình tĩnh, cao thượng hơn mày,

người anh em ạ. Hãy đến và giết tao đi. Tao không quan tâm đến việc ai giết

ai". Khoảng cách của người chinh phục và kẻ bị chinh phục đã được rút đến

điểm không. Mối quan hệ giữa ông lão và con cá Kiếm lúc này không đơn

thuần là quan hệ triệt tiêu một chiều mà là mối quan hệ đa diện phức tạp. Ngợi

ca con cá và hành động trung thực, sòng phẳng của nó trong cuộc đối đầu với

mình, Santiago gợi cho người đọc ẩn ý thầm kín mà tác giả gửi gắm rằng trên

đất liền ông lão không còn ai tri âm tri kỉ nữa, cuộc sống loài ngoài đã bị đảo

điên ghê gớm các chân giá trị. Santiago không thể và không còn thuộc vào

thế giới ấy. Sự thẳng thắn, cao thượng của ông lão chỉ có thể tìm được sự tri

âm ở chốn biển khơi. Con cá là bạn ông lão, cũng như đại dương bao la mới

61

đích thực là ngôi nhà thân thiết của con người cô độc Santiago. Chỉ quay về

với thiên thiên, nhân vật Hemingway mới tìm được sự lắng dịu tâm hồn, sự

đồng cảm. Mối quan hệ giữa ông lão và con cá Kiếm thể hiện rõ điều này.

7. Lão cố thêm lần nữa

Để vượt qua được con cá và những phức cảm trong tâm hồn, ông lão chỉ

có cách "cố thêm lần nữa". "Cố gắng" chính là nền tảng thành công của ông

lão. Văn bản thường xuyên lặp lại mệnh đề này bằng ngôn ngữ của người kể

chuyện và ngôn ngữ của chính Santiago:

- Mình sẽ cố thêm lần nữa

- Lão cố thêm lần nữa.

- Mình sẽ lại cố thêm.

- Lão lại cố và mọi chuyện vẫn như cũ...

Cứ một lần cố ông lão lại đến gần với chiến thắng. Sau một lần cố, con cá

thêm một lần thất thế trước lão. Trong chiến thắng của ông lão, không chỉ có

mỗi sự nỗ lực vượt qua những đớn đau thể xác và tinh thần ấy, mà còn có cả

quá khứ và tất cả mọi thứ tốt xấu trong chính con người ông lão. Sức mạnh của

Santiago không phải là sức mạnh của người sung sức mà là sức mạnh của tổng

thể những gì đã suy thoái. Thế mà lão vẫn chiến thắng con cá. Đấy chính là giá

trị tiềm tàng mà chỉ con người có được trên hành trình khẳng định sự sống.

8. "Con cá là vận may của ta"

Con cá ngoài việc là giá trị vật chất và tinh thần với ông lão thì bên cạnh

đó nó còn là vận may của ông lão. Điều này được chính ông lão thừa nhận.

Ngoài nỗ lực của bản thân, thành quả chiến thắng của ông lão còn nhờ vào sự

may rủi của số mệnh. Rất nhiều lần trong tác phẩm, ông lão xem việc không

bắt được cá trong suốt 84 lần ra khơi là do vận rủi. Không chấp nhận điều đó,

lão vẫn nuôi hi vọng sẽ bắt được con cá lớn. Cuối cùng lão toại nguyện khi câu

được con cá khổng lồ. Nhưng con cá lại kéo lão ra xa khơi. Lão trở thành con

mồi của con cá. Sự hoán vị lạ lùng. Ông lão trở nên bị động trước con cá.

62

Xem ra khát vọng càng lớn con người càng bị nô lệ vào đó và rất dễ đánh

mất đi sự tự do, tự chủ của bản thân mình. Trong trường hợp này, vận may

trở thành vận rủi. Khi giết được con cá, vận may trở về với ông lão. Chỉ có

điều, chẳng bao lâu vận may ấy lại chuyển sang vận rủi.

Có thể nói hành trình câu cá của ông lão là ẩn dụ cho hành trình rủi

may của kiếp người. Trong đời may rủi luôn cận kề, không dễ gì nắm bắt và

có thể hiểu hết. Hêmingway khắc họa hình tượng nhân vật đầy ý chí, nghị lực,

tài năng để vượt qua những rủi may ấy. Hành trình sống của họ hết đi từ điều

may rủi này sang điều may rủi khác. Mọi phấn đấu của họ rốt cuộc sẽ không

thoát khởi cái vòng may rủi kia. và cuối cùng là cái chết - hư vô. Dẫu thế, nhân

vật của Hêmingway không bao giờ chịu khuất phục. Họ sống để khẳng định

một điều, ngay cả lúc tả tơi nhất của số phận, con người vẫn luôn ngẩng cao

đầu, kiên trì chịu đựng (chịu đựng như một con người), biết chiến đấu vượt

qua. Và đây là ý nghĩa sống tích cực nhất cho mọi lẽ sống: "con người có thể

bị hủy diệt chứ không chịu khuất phục" trước mọi thế lực tàn bạo.

*Nhận xét của luận văn về định hướng dạy học của tác giả Lê Huy Bắc

Ở định hướng này tác giả chỉ chú trọng làm rõ về mặt nội dung ý nghĩa

đoạn trích mà không hề đề cập đến mặt nghệ thuật. Thêm nữa tác giả đặc biệt

chỉ phân tích và giải mã các tính cách, hành động của nhân vật ông lão

Santiago. Theo chúng tôi đây là một phần phân tích hay, phát hiện thêm nhiều

nét độc đáo của Hêmingway trong việc xây dựng tính cách và hành động nhân

vật nhưng định hướng này chưa làm nổi bật được cách viết và nghệ thuật viết

theo nguyên lý “tảng băng trôi” của Hemingway.

Cuốn Thiết kế dạy học Ngữ văn 12 của tác giả Hoàng Hữu Bội (nhà xuất

bản Giáo dục, 2008) định hướng khai thác văn bản như sau:

- Định hướng dạy học:

+ Khi dạy học tiểu thuyết "Ông già và biển cả" của Hêmingway cần phải tìm ra

các lớp nghĩa hàm ẩn chứa trong tác phẩm.

63

+ Văn bản này có hai phần: nửa trên là diễn biến cuộc chinh phục con cá Kiếm

của ông lão đánh cá, nửa sau là hành trình trở về của ông lão. Đó là phần nổi

của "tảng băng trôi", còn phần chìm của tảng băng là mạnh ngầm của văn bản

tức là các tầng ý nghĩa hàm chứa trong các hình ảnh, hình tượng. Do đặc điểm

của văn bản đoạn trích nên tác giả chọn hướng khai thác cả mặt nổi và tầng

chìm của "tảng băng trôi" ở hai sự kiện chính được tái hiện trong văn bản:

Cuộc chiến đấu giữa ông lão và con cá; Hình ảnh con cá và thái độ của ông lão

đối với nó.

- Phương pháp: Tác giả sử dụng hệ thống lời gợi dẫn để hướng dẫn học sinh

thâm nhập tác phẩm. Qua đó tự học sinh cảm nhận và hiểu được giá trị nội

dung và nghệ thuật của tác phẩm.

- Về nội dung bài học:

1. Tiếp xúc bước đầu với văn bản, tác giả

• ̣Đọc văn bản

• Vài nét sơ lược về tác giả

• Tóm tắt cốt truyện

2. Tìm hiểu cuộc chiến đấu giữa ông lão và con cá

Cuộc chiến đấu diễn ra giữa một người một cá. Con người là ông lão

Santiago nghèo có, thân hình gầy gò, khô đét, lại cô độc giữa biển khơi, thức ăn

và nước uống cạn kiệt vì cuộc đấu diễn ra ba ngày ba đêm và cơ thể đã rệu rã.

Nhưng chỗ mạnh của ông lão là dày dặn kinh nghiệm trong nghề đánh cá trên

biển, đầu óc sáng suốt và một niềm kiêu hãnh "chưa bao giờ bại trận". Con cá

là con vật khổng lồ, lại hoạt động trong môi trường sống quen thuộc của nó -

giữa đại dương sâu thẳm và mênh mông. Con cá cũng có ý chí, kinh nghiệm

vượt qua nguy hiểm nên nó có sức mạnh ghê gớm, nhiều mánh lới đưa người

câu cá vào chốn hiểm nguy. Do sự mất cân bằng về sức mạnh vật chất của hai

bên như vậy, cho nên đây là một cuộc đấu hết sức gay go, quyết liệt, một mất,

một còn.

64

* Diễn biến của cuộc đấu

Đây là cuộc chiến đấu hết sức gay go, quyết liệt. Cuộc đấu diễn ra

nhiều chặng:

Chặng đầu: Con cá tìm cách thoát khỏi lưỡi câu và làm cho con người mệt mỏi

nản chí mà buông thả nó ra. Nhưng ông lão Santiago dốc hết sức lực mà kéo

con cá vào, dôc hết sức lực mà níu.

Chặng tiếp theo: Con cá vùng vẫy hòng trốn thoát. Ông lão chiến đấu với nó

nên đã hao mòn sức lực và có lúc lão tưởng mình có thể gục ngã bất cứ lúc nào.

Chặng cuối: trận đấu quyết định thắng bại. Ông lão dùng hết sức bình sinh,

kìm nén những đau đớn để thu phục con cá và nó đã là kẻ thua cuộc trước sự

kiên trì của ông lão. Kết thúc cuộc chiến chiến thắng thuộc về ông lão.

* Ý nghĩa hình tượng

Dưới ngòi bút của Hêmingway cuộc đấu giữa người và cá được tái hiện rất

sinh động. Nổi lên là hình tượng hai nhân vật chính như hai biểu tượng về sức

mạnh của thiên nhiên và sức mạnh của con người. Đoạn văn như một bản anh

hùng ca biểu dương sức mạnh phi thường của lòng kiêu hành và đặc biệt là trí

tuệ sáng suốt. Ý chí, nghị lực và lòng kiêu hãnh đó ở con người là những yếu tố

quyết định sự thắng lợi của cuộc đấu. Một yếu tố quan trọng nữa ở con người là

trí tuệ, là đầu óc tỉnh táo.

3. Tìm hiểu hình ảnh con cá và thái độ của ông lão với nó

3.1 Hình ảnh con cá

Lúc đầu mắc câu, con cá chìm dưới biển sâu, ông già Santiago chỉ cảm

nhận độ lớn của nó qua áp lực của sợi dây câu trong những lần lượn vòng của

nó và cả khi nó vùng vẫy trốn thoát. Bằng sự lành nghề lão biết được rằng đó là

con cá Kiếm và "lưỡi kiếm của con cá đang quật vào đoạn dây thép". Đến khi

trận đấu kết thúc, con cá bị giết chết ông lão vẫn không thể tin được kích thước

của nó. Qua những vòng lượn của nó và sự vùng vẫy của nó nhằm thoát khỏi

lưỡi câu, người đọc có thể biết được tính cách của con cá. Đó là con cá khôn

65

ngoan và mạnh mẽ. Theo cảm nhận của ông lão thì đó là một con cá: "hùng

dũng, duyên dáng, bình tĩnh, cao thượng".

3.2 Thái độ của ông lão đối với con cá

Con cá là đối thủ của ông trong cuộc đấu, nhưng ông không coi con cá là

kẻ thù, là đối tượng mà ông phải tiêu diệt. Ông coi con cá là bạn bè và khuyên

cá phải biết ứng xử cho xứng đáng là một con cá có suy nghĩ, hiểu biết.

4 Nghĩa hàm ẩn của đoạn trích

Phải chăng nhà văn muốn nói đến mối quan hệ giữa con người và thiên

nhiên? Con người phải luôn coi thiên nhiên là bạn bè, không hủy diệt thiên

nhiên, mà chỉ chinh phục thiên thiên như ông lão chinh phục con cá Kiếm

khổng lồ...

*Nhận xét của luận văn về định hướng của tác giả Hoàng Hữu Bội

Khác với hai định hướng trên, tác giả của định hướng này nhấn mạnh đến

việc khai thác cả mặt nổi và mặt chìm của “Tảng băng trôi”. Ở định hướng này,

tác giả hướng đến khai thác hai sự kiện chính được tái hiện đến trong văn bản

là: cuộc chiến giữa ông lão và con cá; hình ảnh con cá và thái độ của ông lão

với con cá. Theo chúng tôi, định hướng này khá hợp lý và phù hợp trong giảng

dạy ở nhà trường THPT nhưng tuy nhiên cũng giống như các định hướng trên

định hướng này chưa khai thác được hết sự đặc sắc, độc đáo về cả nội dung và

nghệ thuật trong trích đọan tiểu thuyết “Ông già và biển cả” của nhà văn

Hêmingway.

Kế thừa và tiếp thu những ưu điểm và hạn chế của các định hướng trên,

luận văn đã đưa định hướng mới nhằm khắc phục những nhược điểm và hạn

chế trên.

2.3 Định hướng dạy học của luận văn

2.3.1 Thể loại và đặc điểm của văn bản

Tác phẩm "Ông già và biển cả" thuộc thể loại tiểu thuyết nhưng đây là một

tiểu thuyết khá đặc biệt bởi tác phẩm đi ngược lại hoàn toàn với khái niệm của

66

tiểu thuyết truyền thống khi tác phẩm này có dung lượng khá ngắn ngủi (gần

100 trang với khoảng 27000 chữ), nhân vật ít ỏi, cốt truyện chỉ là một lát cắt,

một khoảnh khắc trong cuộc đời chứ không phải toàn bộ cuộc đời nhân vật...

Giống như một tảng băng trôi, tác phẩm có bề nổi về mặt ngôn từ không nhiều

nhưng lại có phần mạch ngầm văn bản thì rất lớn. Không chỉ có dung lượng tác

phẩm và số lượng nhân vật ít ỏi mà các yếu tố khác như ngôn từ, chi tiết, cốt

truyện... trong tác phẩm đều hết sức cô đọng.

2.3.2 Hướng tiếp cận trích đoạn

Tiểu thuyết là một thể loại thuộc loại hình tự sự và một tác phẩm tự sự thì

"bao giờ cũng có cốt truyện. Gắn liền với cốt truyện là hệ thống nhân vật ... và

đòi hỏi nhà văn phải sáng tạo ra hình tượng người trần thuật". Về mặt nội

dung, một tác phẩm tự sự nói chung bao giờ cũng gồm có hai mặt: bức tranh về

đời sống và tư tưởng tình cảm của tác giả. Về mặt hình thức thì tác phẩm tự sự

có ba yếu tố: cốt truyện, nhân vật, lời kể. Dạy một tác phẩm tự sự là đưa học

sinh bước vào thế giới hình tượng trong tác phẩm và thế giới tâm hồn của tác

giả. Cả hai yếu tố này được được biểu đạt qua: cốt truyện, nhân vật, lời kể.

Tác phẩm "Ông già và biển cả" là một tác phẩm độc đáo, đi ngược lại

những quan niệm truyền thống về tiểu thuyết trước đó nhưng nó vẫn được xếp

vào thể loại tiểu thuyết bởi nó vẫn có những đặc trưng cơ bản của tiểu thuyết.

Cái làm cho tác phẩm này trở nên độc đáo là sự bứt phá trong cách thể hiện trái

với những quan niệm truyền thống về tiểu thuyết. Tức là, về cơ bản tác phẩm

này cũng như các tác phẩm tự sự nói chung và tiểu thuyết nói riêng đều có

những yếu tố cơ bản của một tác phẩm tự sự như: cốt truyện, nhân vật, lời

kể... nhưng cách thể hiện của tác giả lại hoàn toàn khác truyền thống. Cốt

truyện không dài dòng, không nhiều tình tiết, không có tham vọng tái hiện lại

cả cuộc đời nhân vật mà chỉ tái hiện khoảnh khắc. Nhân vật ít ỏi. Lời kể độc

đáo, mới lạ, không chỉ có một mình người kể chuyện dẫn dắt câu chuyện mà

còn có cả sự tham gia của cả nhân vật.

67

Do đó, luận văn đề xuất định hướng dạy học trích đoạn này theo đặc

trưng thể loại và sẽ tiếp cận nó từ ba yếu tố hình thức để dẫn đến hai mặt

của nội dung tác phẩm.

Theo định hướng ấy, tiến trình hoạt động trên lớp của thầy sẽ là lần lượt

tìm hiểu từ cốt truyện, đến nhân vật và đến lời kể. Với mỗi yếu tố này thầy và

trò đều tiến hành hai bước như sau:

Bước 1: Phát hiện sáng tạo của nhà văn về nghệ thuật xây dựng cốt truyện,

nhân vật, lời kể. (Phát hiện "tầng nổi" của "tảng băng trôi")

Bước 2: Phân tích ý nghĩa của những sáng tạo đó đối với việc thể hiện nội dung

tư tưởng của tác phẩm. (Khám phá "tầng chìm" của "tảng băng trôi")

2.3.3 Nội dung bài học và tiến trình dạy học

Dạy theo hướng tiếp cận trên, nội dung bài học sẽ gồm có ba phần: cốt

truyện, nhân vật, lời kể. Mỗi phần như vậy sẽ tìm hiểu hai vấn đề: khám phá

sáng tạo nghệ thuật của nhà văn; phân tích ý nghĩa của sáng tạo đó trong việc

thể hiện nội dung và qua đó khám phá ra lớp nghĩa hàm ẩn của tác phẩm.

2.3.3.1 Tìm hiểu về cốt truyện

a, Nội dung cốt truyện

Đoạn trích trong sách giáo khoa nằm ở gần cuối tác phẩm. Đoạn trích kể

lại câu chuyện ông lão Santiago sau ba ngày ba đêm ròng rã vật lộn với con cá

Kiếm khổng lồ cuối cùng đã chinh phục được nó. Văn bản được chia làm hai

phần chính:

Phần 1: Diễn biến chinh phục con cá Kiếm (từ đầu cho đến "con cá trắng bạc,

thẳng đơ và bồng bềnh theo sóng")

Phần 2: Hành trình trở về sau chiến thắng của ông lão Santiago (phần còn lại)

Về phần 1: Diễn biến cuộc chiến chinh phục con cá Kiếm của ông lão

Santiago được chia làm nhiều chặng khác nhau.

Cuộc chiến diễn ra giữa hai đối thủ: Ông lão Santiago là người dày dặn

kinh nghiệm đánh cá trên biển, chưa từng bại trận nhưng lại chỉ có một mình

68

trên biển. Ông lão đã có 84 ngày lênh đênh trên biển và thức ăn, sức lực đang

dần cạn kiệt. Con cá Kiếm có thân hình khổng lồ, có sức mạnh, khôn ngoan và

có nhiều mánh lới nhưng lại đang bị mắc câu của ông lão.

+ Chặng 1: Con cá cắn câu và bắt đầu lượn vòng để khiến cho ông lão mệt mỏi,

nản chí mà buông thả con cá. Nhưng ông lão Santiago lại không hề nản chí và

ra sức kéo lưới để thu hẹp vòng lượn của con cá.

+ Chặng tiếp theo: Con cá tìm cách vùng vẫy để thoát khỏi lưỡi câu. Ông lão

bắt đầu kiệt sức và có nguy cơ gục ngã trước con cá.

+ Chặng cuối: Ông lão dùng hết chút sức lực còn lại để ra đòn quyết định hạ

gục con cá. Kết quả ông lão là kẻ chiến thắng.

b, Ý nghĩa của cốt truyện

"Ông già và biển cả" là một cuốn truyện độc đáo. So với các tác phẩm

sáng tác theo quan niệm truyền thống thì tác phẩm có rất ít sự kiện, biến cố. Do

đó nó được đánh giá là tác phẩm khó "kể lại" hoặc chẳng có gì để kể. Nhưng kì

thực đây là tác phẩm có cốt truyện rõ nét, có đầu đuôi và thời gian phát triển

theo trục dọc ba ngày đêm.

Về "phần nổi" xây dựng cốt truyện là trận chiến giữa một bên là vật và

một bên là người. Cả hai đối thủ đều đáng gờm, ngang tài ngang sức, trận đấu

diễn ra nhiều chặng. Điều này đã tạo ra cho tác phẩm sự lôi cuốn đặc biệt cho

độc giả. Người đọc như bị cuốn vào trận chiến, căng thẳng, hồi hộp dõi theo

diễn biến từng chặng đấu. Nhưng đấy mới chỉ là "phần nổi của tảng băng

chìm". Thông qua câu chuyện về cuộc chiến chinh phục con cá Kiếm khổng

lồ của ông lão Santiago, Hêmingway muốn đến những thông điệp nhân văn

cao cả:

+ Cuộc chiến không chỉ đơn giản việc đánh bắt một con cá đơn thuần mà đây

còn là một cuộc chiến về sức lực mà còn cả về ý chí và trí tuệ. Dù trong bất kì

một công việc nào đó, muốn thành công không thể chỉ dựa vào sức mạnh của

cơ bắp mà cần có cả ý chí và trí tuệ.

69

+ Ngợi ca con người, tin tưởng con người và khẳng định trí tuệ, ý chí của

con người.

+ "Con người có thể bị hủy diệt chứ không thể bị đánh bại".

+ Xây dựng cuộc chiến giữa hai nhân vật đặc biệt giữa một bên là con người và

một bên là con vật, một bên là ông lão già nua, sức khỏe hạn chế nhưng lại dày

dặn kinh nghiệm và có ý chí kiên cường không thể khuất phục với một bên là

con cá khổng lồ, sức mạnh phi thường đầy khôn ngoan, Hêmingway đã phần

nào phản ánh về mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên. So với thiên

nhiên vĩ đại con người thật bé nhỏ nhưng con người lại có trí tuệ, có ý chí kiên

cường không thể khuất phục vì thế con người có thể chinh phục được tự nhiên.

+ Con người luôn coi thiên nhiên là người bạn, không hủy diệt mà chỉ

chinh phục.

2.3.3.2 Tìm hiểu về nhân vật và ý nghĩa hình tượng nhân vật

a, Nhân vật

Nhân vật trong trích đoạn này gồm: ông lão Santiago và con cá Kiếm

khổng lồ.

* Hình tượng nhân vật ông lão Santiago

Santiago là một ông lão đánh cá nghèo khổ, thân hình gầy gò khô đét,

sống cô độc trong túp lều rách gần bờ biển ngoại ô thành phố Lahabana, Cuba.

Sau 84 ngày ra khơi mà không kiếm được con cá nào, người ta cho rằng lão là

người vận rủi, số đen. Nhưng lão không tin như vậy, lão vẫn tin tưởng rằng sẽ

đánh được một mẻ cá lớn xứng đáng với uy danh của lão thời còn trai trẻ.

Santiago là một lão ngư phủ lành nghề, có kinh nghiệm đánh cá lâu

năm và là người chưa từng bại trận. Trong cuộc chiến với con cá khổng lồ, sự

lành nghề của Santiago được thể hiện rất rõ nét ở các chi tiết như: Ông lão cảm

nhận được rõ áp lực của sợi dây, từ cảm nhận áp lực đó ông lão đoán biết hành

động của con cá và khéo léo điều khiển sợi dây, lúc nới lỏng, lúc thu dây để

làm con cá kiệt sức. Ông lão cảm nhận được các vòng lượn của con cá dưới làn

70

nước sâu. Dẫu đã gần như kiệt sức nhưng chỉ bằng một cú lao ông lão hạ gục

được con cá...

Bên cạnh sự lành nghề Santiago còn là nhân vật có nhiều phẩm chất tốt

đẹp khác:

+ Lão là con người luôn hành động, không ngồi yên để chờ vận may đến.

Trong cuộc chiến với con cá lão không ngừng hoạt động cả trí óc lẫn tay chân.

Tay lão không ngừng thu, kéo dây câu. Đầu óc lão không ngừng phán đoán,

phân tích hành động của con cá. Toàn bộ thân thể lão căng lên để chống chọi

với con cá.

+ Lão là người có ý chí và không ngừng tin tưởng vào khả năng của bản

thân. Ông lão luôn tin tưởng vào khả năng chiến thắng con cá của bản thân.

Khi cơ thể mệt mỏi, rệu rã vì căng mình chiến đấu với con cá và muốn đầu

hàng thì ý chí không ngừng tự cổ vũ bản thân nỗ lực vượt khó khăn để chiến

thắng. Trong đầu lão luôn tự nhủ với bản thân: "ta sẽ có nó"; "tao sẽ tóm mày ở

đường lượn"...

+ Lão là người có khả năng vượt lên chính mình. Chiến đấu với con cá

khổng lồ khi tuổi đã cao thì sức khỏe là một trở ngại lớn của ông lão trong

cuộc chiến với con cá. Ý chí thôi thúc ông lão phải chiến thắng con cá nhưng

sức khỏe có giới hạn, cơ thể suy yếu và đã có lúc muốn gục ngã. Do đó ông

lão không chỉ chiến đấu với cá Kiếm mà còn phải tự chiến đấu với bản thân.

Khi cơ thể rơi vào trạng thái sắp suy kiệt bằng những cơn hoa mắt, choáng

váng, đầu óc lú lẫn thì ý chí lão không ngừng vươn lên mạnh mẽ, liên tục hối

thúc lão: "cố thêm lần nữa", "đầu ơi hãy tỉnh táo", "hãy tỉnh táo", "làm ngay

đi, lão già ơi"... Bằng cách đó lão trở nên mạnh hơn con cá và trở thành người

chiến thắng.

+ Lão là con người biết yêu thiên nhiên, yêu Cái Đẹp và trân trọng Cái Đẹp:

Ông lão không chỉ nhìn thấy được vẻ đẹp thể chất (to lớn, kì vĩ và tuyệt đẹp)

mà ông còn nhìn thấy ở con cá vẻ đẹp của sự cao thượng, uy dũng và hiên

71

ngang. Do đó ông lão hết sức trân trọng, thán phục và ca ngợi con cá. Ông lão

coi nó như một người bạn, gọi nó là người anh em: "Tao chưa từng thấy bất kì

ai hùng dũng, duyên dáng, bình tĩnh, cao thượng hơn mày, người anh em ạ. hãy

đến và giết ta đi. Ta không quan tâm chuyện ai giết ai". Phải là một người hết

lòng yêu thiên nhiên, yêu Cái Đẹp thì mới có thể cảm nhận được vẻ đẹp của

con cá và có thái độ đầy trân trọng như vậy.

* Hình tượng nhân vật cá Kiếm

Con cá Kiếm xuất hiện ngay từ đầu đoạn trích qua những cảm nhận của

ông lão Santiago về áp lực của sợi dây câu nhưng chỉ đến khi con cá phóng lên

khỏi mặt nước thì ông lão mới thấy được hết tầm vóc của con cá. Đó là một con

cá Kiếm khổng lồ tuyệt đẹp: "thân hình đồ sộ với những sọc màu tía trên mình

nó. Cánh trên lưng xếp lại, còn bộ vây to sụ bên sườn xòe rộng"; "con cá lớn

đến nỗi trông như thể ông lão buộc con thuyền khác lớn hơn nhiều vào thuyền

nhỏ của mình".

Qua những hành động của con cá, kể từ khi bị mắc lưỡi câu cho đến lúc

thua trận, đã cho ta thấy con cá là một đối thủ cân tài cân sức với ông lão.

Cùng với thân hình khổng lồ là sức mạnh phi thường về mặt thể chất, con cá dễ

dàng lôi tuột ông lão và con thuyền ra xa khơi. Không chỉ có vậy nó còn là con

cá khôn ngoan, có kinh nghiệm chiến đấu, biết cách làm cho ông lão kiệt

sức, biết cách vùng vẫy để thoát khỏi lưới câu.

Trong cuộc chiến với ông lão Santiago nó tỏ ra là một đối thủ trung thực

và sòng phẳng. Khi bại trận, trước khi chết con cả tung mình lên không trung

phô diễn hết tầm vóc và vẻ đẹp kiêu hùng, bất khuất của mình. Chính điều này

đã khiến ông lão nể phục con cá "hùng dũng, duyên dáng, bình tĩnh, cao

thượng" và coi con cá như người anh em.

b, Ý nghĩa của hình tượng nhân vật

* Hình tượng ông lão đánh cá Santiago

+ Khẳng định sức mạnh con người

72

+ Tin tưởng vào thắng lợi cuối cùng của con người trên hành trình chinh phục

tự nhiên.

+ Phải có trí tuệ, ý chí, nghị lực và sự nỗ lực hết mình mới có thể đi đến thắng

lợi cuối cùng.

+ Cần phải biết trân trọng tự nhiên cũng như trân trọng kẻ thù. Đó là bài học

cho bất cứ ai muốn giành chiến thắng.

* Hình tượng con cá kiếm

+ Con cá kiếm là biểu tượng cho sức mạnh tự nhiên

+ Con cá kiếm còn là biểu tượng tự nhiên. Giữa con người và thiên nhiên có

mối quan hệ "anh em". Con người chinh phục tự nhiên nhưng cũng yêu mến và

sống hài hòa với nó.

+ Là ước mơ sáng tạo, chinh phục của con người

2.3.3.3 Tìm hiểu về nghệ thuật trần thuật của Hêmingway

a, Nghệ thuật trần thuật

Người kể chuyện: Trích đoạn này có một lối kể chuyện mới mẻ và độc đáo.

Nhà văn vừa kể những diễn biến sự việc xảy ra có thể quan sát được bề ngoài,

lại vừa kể về suy nghĩ và lời nói của nhân vật. Nhưng khi kể về suy nghĩ của

ông lão nhà văn dùng lời ông lão bộc lộ câu chuyện của chính mình qua những

lời độc thoại nội tâm. Với cách làm này, người đọc như đang được chính người

trong cuộc kể chuyện và nắm bắt được toàn bộ diễn biến hành động bên ngoài

và nội tâm bên trong của nhân vật.

Điểm nhìn: Điểm nhìn trong tác phẩm rất linh hoạt và có sự di chuyển liên tục

trong - ngoài. Điểm nhìn ban đầu được đặt bên ngoài để quan sát hành động

bên ngoài của ông lão. Sau đó điểm nhìn lại được di chuyển vào bên trong, bởi

lẽ hành động bên ngoài diễn ra rất đơn giản và nhà văn chủ yếu là hướng đến

miêu tả hành động diễn ra bên trong nhân vật.

Cách kể chuyện: Với cách sử dụng điểm nhìn bên trong là chủ yếu thì việc sử

dụng độc thoại nội tâm để diễn tả hành động bên trong của nhân vật được xem

73

là biện pháp tối ưu. Độc thoại nội tâm trong "Ông già và biển cả" được sử dụng

với số lượng lớn nhưng lại ngắn gọn, súc tích. Các từ như: "lão nghĩ", "lão tự

nhủ", "lão thầm nghĩ"... được lặp lại nhiều lần. Các độc thoại nội tâm trong tác

phẩm được sử dụng linh hoạt dưới nhiều dạng, dạng phổ biến là có kèm theo

lời của người dẫn chuyện như: "lão nghĩ bụng", "lão tự nhủ", "lão lẩm bẩm"....

Đôi khi nhà văn lại lược bỏ những lời dẫn chuyện hoặc chuyển sang nửa ngôn

từ nửa trực tiếp để suy tư của nhân vật trở nên liền mạch, logic.

Bên cạnh ngôn ngữ độc thoại, nhà văn còn sử dụng cả ngôn ngữ đối thoại

để khắc họa nhân vật. Trong văn bản này ngôn ngữ đối thoại thực ra còn là một

dạng độc thoại nội tâm vì dù ông lão có "nói lớn" nhưng thực chất là lão đối

thoại một chiều vì nó có nói đi mà không có đáp lại. Ở đây lão nói với hai đối

tượng chính là cá kiếm và chính bản thân lão. Lão nói với con cá như để bầu

bạn cho bớt nỗi cô đơn, lão nói với chính mình để tự an ủi, động viên bản thân

vượt qua gian nan, thử thách.

Ở tác phẩm này, Hêmingway đã tạo ra một cấu trúc nghệ thuật độc đáo khi

kết hợp yếu tố kịch với chất trữ tình lãng mạn. Yếu tố kịch thể hiện qua sự

xung đột giữa tính cách và hoàn cảnh sống, qua cuộc chiến đầy cam go và thử

thách, qua mối quan hệ giữa con người và tự nhiên, qua hành động của nhân

vật... Chất trữ tình lãng mạn thể hiện qua những suy nghĩ nội tâm của nhân vật

về thiên nhiên, con người và về cuộc sống, qua những cuộc trò chuyện của ông

lão Santiago với biển cả, với con chim gáy nhỏ, với con cá Kiếm...

b, Thành công trong nghệ thuật trần thuật của Hêmingway

Sử dụng người kể chuyện với điểm nhìn linh động, di chuyển trong -

ngoài linh hoạt đã khiến cho câu chuyện vừa khách quan vừa hấp dẫn. Điểm

nhìn bên ngoài chỉ kể những gì diễn ra bên ngoài có thể quan sát được và

không có bất kì sự đánh giá hay nhận xét nào. Điểm nhìn bên trong kể về

những suy nghĩ, cảm nhận của chính bản thân mình ông lão trước sự vât, sự

việc. Bằng kể chuyện này tác giả không còn là người định hướng cho độc giả

74

trong việc đánh giá về nhân vật, sự việc trong tác phẩm nữa mà người đọc sẽ tự

cảm nhận và đánh giá theo quan điểm hay kinh nghiệm cá nhân.

Với việc sử dụng độc thoại và đối thoại nội tâm, Hêmingway đã làm cho

tác phẩm trở nên mới lạ, độc đáo và thu hút sự theo dõi của người đọc. Sử dụng

độc thoại nội tâm tác giả không chỉ giúp người đọc thấy được diễn biến bên

ngoài cuộc chiến chinh phục con cá Kiếm của ông lão Santiago mà còn thấy

được diễn biễn biến trong nội tâm, thấy được quá trình đấu tranh vượt lên chính

mình của ông lão Santiago.

Tạo ra cấu trúc nghệ thuật độc đáo khi kết hợp yếu tố kịch với chất lãng

mạn trữ tình, Hêmingway tạo ra tình huống truyện đầy kịch tính và cuộc chiến

hết sức căng thẳng, hồi hộp giữa ông lão Santiago với con cá Kiếm. Tạo sự

xung đột giữa tính cách và hoàn cảnh sống, nhà văn làm nổi bật vẻ đẹp phẩm

chất của nhân vật. Chất lãng mạn trữ tình được sử dụng trong tác phẩm đã cho

thấy những chiều sâu bên trong tâm hồn nhân vật, khiến tác phẩm trở nên sống

động, tràn đầy cảm xúc.

2.3.3.4 Khái quát về "Phần chìm của tảng băng trôi"

Thông qua việc tìm hiểu, phân tích ra những sáng tạo của nhà văn trong

cách xây dựng cốt truyện, nhân vật và nghệ thuật trần thuật trong đoạn trích, có

thể thấy ẩn đằng sau câu chuyện về cuộc chiến chinh phục con cá Kiếm khổng

lồ của ông lão Santiago, nhà văn Hêmingway còn muốn gửi gắm đến độc giả

những thông điệp nhân văn sâu sắc về cuộc đời, con người:

+ Câu chuyện phản ánh sâu sắc mối quan hệ giữa con người và tự nhiên.

+ Ca ngợi sức mạnh phi thường của ý chí, nghị lực và trí tuệ vô biên của con người.

+ Con cá Kiếm là biểu tượng cho những ước mơ, khát vọng cao cả mà con

người ta từng đeo đuổi một lần trong đời.

+ Con cá còn là biểu tượng cho những chông gai, thử thách của cuộc đời.

+ Hình tượng con cá Kiếm còn tượng trưng cho những khát vọng nghệ thuật và

quá trình sáng tạo nghệ thuật của nhà văn.

75

2.3.4 Phương pháp dạy học

Để giúp học sinh chiếm lĩnh được những nội dung trên, giáo viên sẽ tổ chức

cho học sinh hoạt động một cách đa dạng bằng một hệ thống lời gợi dẫn.

• Hoạt động đa dạng của học sinh bao gồm: đọc văn bản; tưởng tượng tái hiện

lại cuộc chiến đấu của ông lão với con cá kiêm và bầy cá mập; phát hiện những

sáng tạo nghệ thuật độc đáo của tác giả ở ba yếu tố: cốt truyện, nhân vật, lời kể;

khám phá nghĩa hàm ẩn chưa trong các chi tiết nghệ thuật; suy nghĩ và bộc lộ

những cảm nhận riêng của bản thân...

• Hệ thống lời gợi dẫn thể hiện rõ ở bản thiết kế bài học nằm ở chương 3 của

luận văn.

76

Chương 3

THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM

Từ định hướng ở chương 2, chúng tôi tiến hành triển khai bài học với

những phương pháp, cách thức đã xác định và thiết kế dạy học được đề xuất ở

chương 3 đã thể hiện ý đồ khoa học của chúng tôi.

3.1 Thiết kế bài học trích đoạn tiểu thuyết "Ông già và biển cả"

* Vị trí bài học: Bài học nằm trong chương trình Ngữ Văn lớp 12, sách giáo

khoa Ngữ Văn lớp 12, tập 2 và được giảng dạy trong 2 tiết học (90 phút)

A. Mục tiêu bài học

- Về kiến thức:

+ Cảm nhận về vẻ đẹp của con người trong hành trình đeo đuổi một giấc mơ

giản dị nhưng rất lớn lao của đời mình.

+ Từ hai hình tượng nhận vật chính, tìm ra lớp nghĩa hàm ẩn trong đoạn trích.

Từ đó hiểu thêm nét độc đáo trong nghệ thuật văn xuôi của Hêmingway: từ

những chi tiết giản dị, chân thực về một cuộc săn bắt cá lại có thể gợi mở nhiều

tầng ý nghĩa rộng lớn, nhân vật mang ý nghĩa biểu tượng độc đáo.

- Về kĩ năng: Đọc - hiểu một văn bản tự sự theo đúng đặc trưng thể loại.

- Về thái độ: Giáo dục học sinh biết sống có hoài bão, ước mơ. Biết rèn luyện ý

chí, nghị lực vượt qua mọi khó khăn trong học tập, trong cuộc sống và luôn giữ

vững tin thần lạc quan.

B. Phương pháp

- Hướng dẫn học sinh hoạt động một cách đa dạng: nghiên cứu phần tiểu dẫn.

đọc văn bản, tìm hiểu cốt truyện, phân tích nhân vật, khám phá phần chìm của

tảng băng trôi, phát hiện nghệ thuật kể chuyện độc đáo của Hêmingway, bộc lộ

cảm nhận riêng về tác phẩm, nhân vật...

C. Phương tiện thực hiện

77

- Đối với giáo viên: Sách giáo khoa, sách giáo viên, giáo án, các tài liệu liên

quan đến bài giảng, máy chiếu và tranh ảnh phục vụ bài giảng.

- Đối với học sinh: Sách giáo khoa, vở bài soạn, học bài và chuẩn bị bài ở nhà.

D. Tiến trình bài học

1. Ổn định trật tự lớp

2. Kiểm tra bài cũ

3. Vào bài mới

Lời dẫn vào bài: Nhắc đến văn học Mĩ hiện đại người ta không thể không nhắc

đến Hêmingway, một nhà văn độc đáo và đầy sáng tạo. Ông chính là "cha đẻ"

của nguyên lý "Tảng băng trôi" - một nguyên lý sáng tác văn học độc đáo và

cũng là người vinh dự đạt được giải thưởng Nobel Văn học cao quý do Viện

hàn lâm Thụy Điển trao tặng với tiểu thuyết "Ông già và biển cả" vào năm

1954. Bài học hôm nay chúng ta sẽ tìm hiểu về tác giả Hêmingway và trích

đoạn tiểu thuyết "Ông già và biển cả" để thấy được nét đặc sắc và độc đáo của

Hêmingway.

Hoạt động 1: Tìm hiểu về tác giả, tác phẩm và nguyên lí "Tảng băng trôi"

Học sinh tự đọc phần tiểu dẫn trong sách giáo khoa và trình bày những

hiểu biết của mình về tác giả và tác phẩm thông qua việc tìm hiểu phần tiểu dẫn

và đọc thêm tài liệu ở nhà để tự hình thành năng lực tự học của mình.

Yêu cầu: Học sinh tự tìm hiểu kiến thức và nắm được những nét cơ bản về tác

giả và tác phẩm

1.1 Tác giả

- Ernest Hêmingway (1899 - 1961) sinh tại bang Ilinô trong một gia đình tri

thức.

- Sau khi tốt nghiệp trung học, Hêmingway bước vào nghề báo và làm phóng

viên mặt trận.

- 19 tuổi ông tham gia vào xe cứu thương Hội chữ thập đỏ trong Chiến tranh

thế giới thứ nhất tại chiến trường Italia. Sau đó bị thương và trở về Hoa Kì.

78

- Trở về sau chiến tranh, Hêmingway cảm thấy thất vọng với xã hội đương

thời. Ông tự nhận mình là "thế hệ mất mát", không hòa nhập được với xã hội

đương thời ông vùi mình trong men rượu và trong tình yêu.

- Sau đó ông sang Pháp và vừa làm báo vừa bắt đầu sáng tác.

- 1926, ông cho ra đời tiểu thuyết "Mặt trời vẫn mọc" và bắt đầu nổi tiếng từ đó.

- Tháng 7/1961, Hêmingway tự sát bằng một khẩu súng săn tại thị trấn

Ketchum bang Idaho.

* Sự nghiệp sáng tác

- Hêmingway để lại một số lượng tác phẩm đồ sộ với nhiều thể loại như: tiểu

thuyết, truyện ngắn, thơ, hồi kí, ghi chép...

- Các tác phẩm nổi tiếng: "Mặt trời vẫn mọc"(1926); "Giã từ vũ khí"(1929);

"Chuông nguyện hồn ai"(1940); "Ông già và biển cả"(1952)...

- 1953, Hêmingway được trao giải thưởng Pulido- giải thưởng văn chương cao

quý nhất của Hoa Kì. Đến năm 1954, Hêmingway được Viện hàn lâm Thụy

Điển trao tặng giải thưởng Nobel Văn học với tác phẩm "Ông già và biển cả".

- Ông được coi là nhà văn lỗi lạc của văn học Mĩ thế kỉ XX, là "cha đẻ" của

nguyên lí "Tảng băng trôi" - một nguyên lí sáng tác độc đáo tuy ngắn gọn, cô

đọng, hàm súc nhưng lại giàu tính biểu tượng và nhiều ý nghĩa sâu sắc.

1.2 Tác phẩm

*Về hoàn cảnh ra đời: Năm 1952, sau 10 năm sống ở đất nước Cuba,

Hêmingway cho ra đời tiểu thuyết "Ông già và biển cả".

- Trước khi in thành sách, tác phẩm được đăng trên báo Đời Sống. Tác phẩm

gây được tiếng vang lớn và hai năm sau Hêmingway được trao giải thưởng

Nobel.

- Tác phẩm tiêu biểu cho lối viết theo nguyên lý "Tảng băng trôi" do chính

Hêmingway đề xướng.

*Về vị trí đoạn trích: Đoạn trích nằm ở cuối tác phẩm, kể lại việc ông lão

Santiago đuổi theo và bắt được con cá Kiếm khổng lồ.

79

1.3 Nguyên lí "Tảng băng trôi"

Hêmingway là người khởi xướng ra nguyên lí "Tảng băng trôi", tác phẩm

văn chương như một tảng băng trôi (1 phần nổi, 7 phần chìm). Theo nguyên lí

"Tảng băng trôi", nhà văn thường xây dựng một câu chuyện giản dị với những

chi tiết nghệ thuật lấy từ cuộc sống hiện thực quen thuộc, nhưng chứa đựng

trong nó những ý nghĩa sâu xa về chân lí cuộc sống và con người.

Các tác phẩm được viết theo nguyên lí này thường có cốt truyện đơn giản,

nhân vật ít, ngôn từ không nhiều, lối viết giản dị nhưng lại có khả năng gợi ra

nhiều tầng ý nghĩa.

Để thực hiện nguyên lí này nhà văn thường sử dụng các kĩ thuật như: độc

thoại, độc thoại nội tâm, ẩn dụ, biểu tượng...

Hoạt động 2: Đọc văn bản

Yêu cầu: học sinh phải đọc toàn bộ trích đoạn để nắm được nội dung trích đoạn

và bước đầu có những ấn tượng ban đầu về tác phẩm.

Hoạt động 3: Dẫn dắt học sinh thâm nhập văn bản

3.1 Tìm hiểu về cốt truyện

a, Nội dung cốt truyện

Gợi dẫn 1: Em hãy tóm tắt cốt truyện của đoạn trích. Em thích thú với chi tiết

nghệ thuật nào trong cốt truyện?

Yêu cầu: Học sinh tóm tắt cốt truyện và phát biểu cảm nhận riêng.

Đoạn trích kể lại diễn biến quá trình chinh phục con cá Kiếm khổng lồ của

ông lão Santiago. Câu chuyện không đơn giản chỉ kể về việc đánh bắt cá của

một ngư dân miền biển mà là câu chuyện về cuộc chiến đấu thực sự giữa ông

lão và con cá khổng lồ.

Đó là một cuộc chiến đầy cam go, hấp dẫn giữa hai đối thủ đáng gờm.

Ông lão Santiago người đánh cá dày dặn kinh nghiệm, chưa từng bại trận

nhưng lại chỉ có một mình trên biển. Ông lão đã có 84 ngày lênh đênh trên biển

nên thức ăn và sức lực đã dần cạn kiệt. Còn con cá là một đối thủ có thân hình

80

khổng lồ, vừa có sức mạnh thể lực vừa có nhiều mưu mẹo, mánh lới. Diễn biến

cuộc chiến với con cá của ông lão Santiago được chia làm nhiều chặng hấp

dẫn:

Chặng 1: Con cá cắn câu và lượn những vòng tròn lớn nhiều lần để làm cho

ông lão mệt mỏi, nản chí.

Chặng 2: Con cá tìm cách thoát thân. Ông lão bắt đầu kiệt sức và có nguy cơ

thất bại trước con cá.

Chặng cuối: Ông lão dùng hết chút sức lực còn lại để hạ gục con cá và dành

chiến thắng.

b, Ý nghĩa cốt truyện

Gợi dẫn 2: Cốt truyện ở đây có gì đặc sắc? Từ cốt truyện ấy tác giả muốn gửi

gắm người đọc thông điệp gì?

Yêu cầu: Học sinh nhận xét về cốt truyện và khám phá phần chìm của tảng

băng trôi

Cốt truyện lạ lẫm, độc đáo và hấp dẫn:

+ "Ông già và biển cả" là một cuốn truyện độc đáo: có cốt truyện rõ nét, có đầu

đuôi và thời gian phát triển theo trục dọc ba ngày đêm.

+ Sự kiện trong tác phẩm rất ít và khá đơn giản. Thời gian ngắn (chưa đến ba

ngày), không gian là biển cả mênh mông.

+ Là câu chuyện kể về cuộc chiến giữa một bên là người và một bên là con vật

nhưng con vật cũng chiến đấu như một con người thực thụ.

+ Cuộc chiến không đơn giản chỉ đấu nhau bằng sức lực cơ bắp mà còn dùng

cả ý chí và trí tuệ.

+ Trận đấu diễn ra nhiều chặng, chặng nào cũng khiến người đọc theo dõi trận

đấu cảm thấy hồi hộp, căng thẳng theo từng diễn biến.

Việc xây dựng cốt truyện độc đáo như vậy nhà văn Hemingway muốn gửi

gắm đến người đọc những thông điệp nhân văn hết sức cao cả:

81

+ So với thiên nhiên vĩ đại, con người thật bé nhỏ, nhưng con người lại có trí

tuệ, có ý chí kiên cường không thể khuất phục vì thế con người có thể chinh

phục được tự nhiên.

+ Con người luôn coi thiên nhiên như người bạn, không hủy diệt mà chỉ chinh

phục.

+ "Con người có thể bị hủy diệt chứ không thể bị đánh bại".

+ Ngợi ca con người, tin tưởng con người và khẳng định trí tuệ, ý chí của con

người.

+ Muốn thành công trong bất kì công việc nào đó trong cuộc sống, có sức mạnh

cơ bắp thôi chưa đủ mà còn cần có cả ý chí và trí tuệ.

3.2 Hình tượng nhân vật Santiago và hình tượng con cá Kiếm

a, Hình tượng ông lão đánh cá Santiago

Gợi dẫn 3: Em hình dung được gì về hình tượng ông lão đánh cá?

Yêu cầu: Học sinh tái hiện được hình tượng ông lão đánh cá

Đó là một ông lão già nua, thân hình lão gầy gò, khô đét. Lão sống cô độc

trong túp lều rách gần bờ biển ở ngoại ô thành phố Lahabana của nước Cuba.

Lão chẳng còn ai thân thích, chỉ có chú bé Manolin là người bạn duy nhất.

Santiago là một người đánh cá lành nghề, lão có một quá khứ đầy huy hoàng,

vẻ vang trong nghề. Lão đã có 84 ngày ra khơi mà không kiếm được con cá

nào, người ta cho rằng lão là người vận rủi, số đen. Nhưng lão không tin như

vậy, lão vẫn tin tưởng rằng sẽ đánh được một mẻ cá lớn xứng đáng với uy danh

của lão thời còn trai trẻ nên lão lại ra khơi và câu được một con cá lớn như

niềm tin của lão.

Gợi dẫn 4: Qua cuộc chiến với con cá ông lão đã bộc lộ những phẩm chất gì?

Yêu cầu: Học sinh nhận xét về phẩm chất ông lão đánh cá

- Santiago là một ông lão lành nghề, có nhiều kinh nghiệm đánh cá trên biển:

+ Chỉ bằng độ rung của sợi dây câu ông lão có thể đoán biết được hành động

của con cá "con cá đang bơi vòng tròn"; "bây giờ nó đang lượn đến chỗ xa

82

nhất của vòng tròn rồi đấy"; "lưỡi kiếm của con cá đang quật mạnh vào sợi

dây đó". Hay từ độ chếch của sợi dây ông lão có thể biết "con cá đang liên tục

ngoi lên trong lúc bơi"...

+ Dự vào độ căng chùng của sợi dây ông lão có thể biết được con cá định làm

gì và khéo léo điều khiển con cá bằng cách thu dây, nới dây để con cá di

chuyển theo ý của mình.

+ Hành động phóng lao trúng tim con cá một cách quyết đoán, dứt khoát và

chính xác đã cho thấy sự điêu luyện về tay nghề của ông lão.

- Santiago là con người luôn tin vào chính mình : Ông lão luôn có niềm tin

mạnh mẽ vào khả năng chiến thắng của mình. Kể từ khi con cá căn câu, chiến

đâu với nó ba ngày ba đêm, có lúc tưởng chừng như lão đã bị con cá điều khiển

nhưng lão vẫn luôn tin vào khả năng chiến thắng của bản thân: "chỉ hai ba vòng

nữa thôi ta sẽ có nó", "ta sẽ tóm nó ở đường lượn", "ta đã di chuyển được nó"...

- Ông lão có ý chí, nghị lực phi thường: Chiến đấu với con cá khổng lồ và

khôn ngoan, có lúc ông lão đã cảm thấy kiệt sức và có thể gục ngã "lão có cảm

giác lão có thể đổ xuống bất cứ lúc nào", "cảm thấy mình sắp ngất đi". Nhưng

ông lão luôn tự cổ vũ bản thân để tăng thêm sức mạnh chiến đấu: " ta không thể

bị chuột rút", "đầu ơi hãy tỉnh táo... hãy tỉnh táo", "hãy giữ đầu óc mình tỉnh

táo"... Không chỉ vừa chiến đấu với con cá mà ngay trong con người mình ông

lão cũng phải tự chiến đấu với chính mình. Sức mạnh cơ bắp muốn gục ngã đầu

hàng nhưng sức mạnh của ý chí lại không ngừng hối thúc phải gắng sức chiến

đấu và kết quả bằng ý chí nghị lực phi thường của mình ông lão đã chiến thắng

con cá.

- Ông lão là người yêu thiên nhiên, yêu Cái Đẹp và trân trọng Cái Đẹp: Trong

con mắt ông lão con cá kiếm khổng lồ là con vật đẹp toàn diện. Nó không chỉ

có vẻ ngoài đẹp đẽ, kì vĩ mà trong cuộc chiến đấu con cá toát lên vẻ đẹp của sự

cao thượng, uy dũng và hiên ngang. Vì vậy ông lão hết sức trân trọng, thán

phục và ca ngợi con cá. Ông lão coi nó như một người bạn, gọi nó là người anh

83

em: "Tao chưa từng thấy bất kì ai hùng dũng, duyên dáng, bình tĩnh, cao

thượng hơn mày, người anh em ạ. hãy đến và giết ta đi. Ta không quan tâm

chuyện ai giết ai". Thái độ với con cá cho thấy tình yêu thiên nhiên lớn lao, yêu

Cái Đẹp và hết lòng trân trọng Cái Đẹp của ông lão.

* Ý nghĩa hình tượng ông lão Santiago

Gợi dẫn 5: Hình tượng ông lão đánh cá ở văn bản này chứa đựng những ý

nghĩa gì?

Yêu cầu: Học sinh khám phá phần chìm của tảng băng trôi

+ Khẳng định và ngợi ca sức mạnh con người

+ Tin tưởng vào thắng lợi cuối cùng của con người trên hành trình chinh phục

tự nhiên.

+ Phải có trí tuệ, ý chí, nghị lực và sự nỗ lực hết mình thì mới có thể đi đến

thắng lợi cuối cùng.

+ Cần phải biết trân trọng tự nhiên. Đó là bài học cho bất cứ ai muốn dành

chiến thắng.

b, Hình tượng con cá Kiếm

Gợi dẫn 6: Em hình dung được những gì về con cá Kiếm? Con cá Kiếm có

những phẩm chất gì qua cảm nhận của ông lão?

Yêu cầu: Học sinh tái hiện lại hình tượng con cá Kiếm và nhận xét về những

phẩm chất của nó

- Đó là một con cá khổng lồ và đẹp đẽ: "Một cái bóng đen vượt qua dưới con

thuyền đến mức lão không thể tin nổi độ dài của nó"; "Cái đuôi lớn hơn cả

chiếc lưỡi hái lớn, màu tím hồng dựng lên mặt đại dương xanh thẫm... Ông lão

có thể nhìn thấy thân hình đồ sộ và những sọc màu tía trên mình nó. Cánh vi

trên lưng xếp lại, còn bộ vây to sụ bên dưới xòe rộng"; "Bây giờ con cá lại tiếp

tục lượn vòng theo những vòng tròn của nó, trông điềm tĩnh và tuyệt đẹp, chỉ

có cái đuôi đồ sộ cử động".

84

- Con cá có sức mạnh to lớn, khôn ngoan và có nhiều kinh nghiệm để thoát

thân: Nó lôi tuột ông lão ra xa khơi. Những vòng bơi của con cá khiến ông lão

hoa mắt, choáng váng và nhanh chóng kiệt sức. Ông lão cảm nhận được

những cú quật của con cá "thật là sắc và cảm thấy cứng và nặng". Con cá biết

lượn những vòng to để làm ông lão kiệt sức, đột ngột quật sợi dây để hòng

thoát thân...

- Đây là một con cá vừa dũng mãnh vừa thông minh: Ngay khi cái chết đã cận

kề con cá vẫn không hề chịu khuất phục. Dường như với con cá Kiếm dù có

phải chết cũng phải chết một cách đầy oai hùng, mạnh mẽ: "Khi ấy con cá,

mang cái chết trong mình, sực tỉnh, phóng vút lên khỏi mặt nước phô hết tầm

vóc khổng lồ, vẻ đẹp và sức lực".

* Ý nghĩa hình tượng con cá Kiếm

Gợi dẫn 7: Xây dựng hình tượng con cá Kiếm đẹp đẽ như vậy, tác giả muốn

nói với người đọc điều gì?

Yêu cầu: Học sinh khám phá tầng chìm của hình tượng

Nhà văn muốn con cá Kiếm trở thành đối thủ xứng tầm với ông lão Santiago,

xứng đáng là con cá mà ông lão đã mong chờ. Vẻ đẹp, sức mạnh, sự anh hùng,

bất khuất của con cá càng được tôn vinh bao nhiêu thì chiến thắng của ông lão

càng vẻ vang, vinh quang bấy nhiêu.

- Ý nghĩa biểu tượng của con cá Kiếm:

+ Con cá kiếm là biểu tượng sức mạnh tự nhiên

+ Là ước mơ sáng tạo, chinh phục của con người

+ Con cá kiếm còn là biểu tượng của mối quan hệ giữa con người và tự nhiên.

Giữa con người và thiên nhiên có mối quan hệ "anh em". Con người chinh phục

tự nhiên nhưng cũng yêu mến và sống hài hòa với nó.

3.3 Tìm hiểu nghệ thuật kể chuyện của Hêmingway

Gợi dẫn 8: Ở trích đoạn này lối kể chuyện của tác giả có gì mới mẻ, độc đáo

so với lối kể của các tiểu thuyết đương thời?

85

Yêu cầu: học sinh phát hiện ra chủ thể của các lời kể (người kể) và nét đặc sắc

cách kể chuyện ở văn bản này

- Người kể chuyện: Lối kể chuyện mới mẻ và độc đáo. Nhà văn vừa kể những

diễn biến sự việc xảy ra có thể quan sát được bề ngoài, lại vừa kể về suy nghĩ

và tâm trạng của nhân vật. Khi kể về thế giới nội tâm của ông lão, nhà văn

dùng độc thoại nội tâm. Có thể thấy nhà văn không chủ trương đứng ngoài

quan sát và tường thuật thế giới nội tâm nhân vật một cách gián tiếp mà thay

vào đó để cho nhân vật trực tiếp tự bộc lộ.

- Điểm nhìn: Điểm nhìn trong tác phẩm rất linh hoạt. Điểm nhìn ban đầu được

đặt bên ngoài để quan sát hành động bên ngoài của ông lão. Sau đó điểm nhìn

lại được di chuyển vào bên trong, bởi lẽ hành động bên ngoài diễn ra rất đơn

giản và nhà văn chủ yếu là hướng đến miêu tả hành động diễn ra bên trong

nhân vật.

- Cách kể chuyện: Chủ yếu sử dụng độc thoại nội tâm. Độc thoại nội tâm trong

tác phẩm sử dụng với số lượng lớn nhưng lại ngắn gọn, súc tích. Các từ như:

"lão nghĩ", "lão tự nhủ", "lão thầm nghĩ"... được lặp lại nhiều lần. Các độc

thoại nội tâm trong tác phẩm được sử dụng linh hoạt dưới nhiều dạng, dạng phổ

biến là có kèm theo lời của người dẫn chuyện như: "lão nghĩ bụng", "lão tự

nhủ", "lão lẩm bẩm".... Đôi khi nhà văn lại lược bỏ những lời dẫn chuyện hoặc

chuyển sang nửa ngôn từ nửa trực tiếp để suy tư của nhân vật trở nên liền

mạch, nhất quán.

Bên cạnh ngôn ngữ độc thoại, nhà văn còn sử dụng cả ngôn ngữ tự đối

thoại để khắc họa nhân vật. Trong tác phẩm này ngôn ngữ đối thoại thực ra còn

là một dạng độc thoại nội tâm vì dù ông lão có "nói lớn" nhưng thực chất là lão

đối thoại một chiều vì nó có nói đi mà không có đáp lại. Ở đây lão nói với hai

đối tượng chính là cá kiếm và chính bản thân lão. Lão nói với con cá như để

bầu bạn cho bớt nỗi cô đơn, lão nói với chính mình để tự an ủi, động viên bản

thân vượt qua gian nan, thử thách.

86

Nhà văn Hêmingway còn tạo ra cấu trúc nghệ thuật độc đáo: kết hợp yếu

tố kịch và chất trữ tình lãng mạn. Yếu tố kịch tính thể hiện ở sự xung đột gữa

tính cách và hoàn cảnh, mối quan hệ giữa con người và tự nhiên, qua hành

động của nhân vật... Chất trữ tình lãng mạn thể hiện ở nhứng đoạn độc thoại

nội tâm của ông lão khi nghĩ về cuộc đời, nhớ về quá khứ, nhớ về chú bé

Manolin. Ngoài ra nó còn thể hiện ở những đoạn ông lão trò chuyện với con cá

Kiếm, với chú chim gáy...

* Thành công trong nghệ thuật trần thuật của Hêmingway

Gợi dẫn 9: Em hãy cho biết thành công của việc sử dụng các biện pháp nghệ

thuật trần thuật này là gì?

Yêu cầu: Học sinh phát hiện được nét độc đáo trong nghệ thuật trần thuật của

Hêmingway.

Sử dụng người kể chuyện với điểm nhìn linh động đã làm cho câu chuyện

vừa khách quan vừa hấp dẫn. Điểm nhìn bên ngoài chỉ kể những gì diễn ra bên

ngoài có thể quan sát được và không có bất kì sự đánh giá hay nhận xét nào.

Điểm nhìn bên trong kể về những suy nghĩ, cảm nhận của chính bản thân ông

lão trước sự vât, sự việc.

Sử dụng độc thoại và đối thoại nội tâm, Hêmingway đã làm cho tác phẩm

trở nên mới lạ, độc đáo và thu hút sự theo dõi của người đọc. Sử dụng độc thoại

nội tâm tác giả không chỉ giúp người đọc thấy được diễn biến bên ngoài cuộc

chiến chinh phục con cá Kiếm của ông lão Santiago mà còn thấy được diễn

biễn biến trong nội tâm, thấy được quá trình đấu tranh vượt lên chính mình của

ông lão Santiago.

Yếu tố kịch kết hợp với chất trữ tình lãng mạn khiến câu chuyện vừa có

kịch tính, có sự gay cấn, hồi hộp lại vừa tràn đầy cảm xúc thi vị. Xung đột

trung tâm của tác phẩm là xung đột giữa hoàn cảnh và tính cách. Hoàn cảnh

đầy khó khăn, thách thức đã làm nổi bật lên vẻ đẹp phẩm chất của nhân vật.

Chất lãng mạn trữ tình cho thấy những chiều sâu bên trong tâm hồn nhân vật.

87

Hoạt động 4: Tổng kết

Gợi dẫn 10: Tác phẩm "Ông già và biển cả" được coi là tác phẩm tiêu biểu

cho nguyên lý "Tảng băng trôi" do chính Hêmingway đề xướng. Học xong đoạn

trích này, em có được những hiểu bieetrs gì về tác phẩm "Ông già và biển cả" ?

Yêu cầu: Học sinh tổng hợp các lớp nghĩa tường minh và hàm ẩn đã được tìm

thấy trong quá trình phân tích trên. Học sinh có thể phát hiện và bổ sung thêm

các ý nghĩa mới nhưng phải có lí.

- Phần nổi của tảng băng trôi là cuộc chiến chinh phục con cá Kiếm khổng lồ

của ông lão Santiago

- Phần chìm của tảng băng trôi:

+ Câu chuyện phản ánh sâu sắc mối quan hệ giữa con người và tự nhiên.

+ Ca ngợi sức mạnh phi thường của ý chí, nghị lực và trí tuệ vô biên của con

người.

+ Con đường đi đến thành công không bao giờ là bằng phẳng.

+ Con cá Kiếm là biểu tượng cho những ước mơ, khát vọng cao cả mà con

người ta từng đeo đuổi một lần trong đời.

+ Con cá còn là biểu tượng cho những chông gai, thử thách của cuộc đời.

+ Hình tượng con cá Kiếm còn tượng trưng cho những khát vọng nghệ thuật và

quá trình sáng tạo nghệ thuật của nhà văn.

* Khơi gợi học sinh bộc lộ cảm xúc, suy nghĩ

Kết thúc giờ học giáo viên cho học sinh được phát biểu tự do những cảm

nhận về tác phẩm, về các chi tiết ấn tượng trong tác phẩm. Hoặc có thể đặt ra

các câu hỏi để kích thích tư duy và cảm nhận của học sinh như sau:

1, Em có suy nghĩ gì về câu nói của ông lão Santiago trong trích đoạn: "Hãy

giữ đầu óc tỉnh táo và chịu đựng như một con người" ?

2, Tên tác phẩm (nguyên văn tiếng Anh: The old men and the sea) trong các

bản dịch ở Việt Nam đều được bổ sung thêm định ngữ: Ông già và biển cả.

88

Nếu dịch đúng nguyên văn, chỉ còn: Ông già và biển. Em thích cách dịch nào

hơn? Vì sao?

3.2 Tổ chức dạy thực nghiệm đối chứng

Với định hướng dạy học và thiết kế trên, chúng tôi tiến hành dạy thực

nghiệm đối chứng để kiểm tra tính đúng đắn và khả thi của đề tài. Hơn nữa,

thông qua quá trình thực nghiệm chúng tôi có thể xem xét, bổ sung và hoàn

thiện hơn nữa phương án dạy học trích đoạn tiểu thuyết "Ông già và biển cả"

theo đặc trưng thể loại mà chúng tôi đề xuất.

* Đối tượng và địa bàn thực nghiệm

Trích đoạn tiểu thuyết "Ông già và biển cả" nằm trong sách giáo khoa

Ngữ văn lớp 12 nên đối tượng thực nghiệm của chúng tôi là chính là học

sinh lớp 12.

Do điều kiện và thời gian hạn chế nên chúng tôi chỉ có thể chọn thực

nghiệm ở một số trường trên địa bàn tỉnh Lạng Sơn:

1, Trường THPT Việt Bắc nằm trên địa bàn thành phố Lạng Sơn, tỉnh Lạng

Sơn. Nơi có nhiều điều kiện học tập, tìm kiếm sách báo, thông tin và có nhiều

hoạt động ngoại khóa về văn học nước ngoài nói riêng và môn Ngữ văn nói

chung.

2, Trường THPT Văn Lãng nằm trên địa bàn huyện Văn Lãng, tỉnh Lạng Sơn.

Đây là nơi mà điều kiện học hành, đi lại, tiếp xúc với thông tin, sách báo văn

học và các hoạt động văn học còn nhiều hạn chế.

Ở mỗi trường chúng tôi chọn dạy hai lớp, một lớp thực nghiệm và một lớp đối chứng.

Danh sách cụ thể các lớp như sau:

Trường PTTH Việt Bắc

- Lớp thực nghiệm là 12a1 (sĩ số 45, giáo viên giảng dạy là cô Mã Hồng Dân).

- Lớp đối chứng là 12a2 ( sĩ số 45, giáo viên giảng dạy là cô Mã Hồng Dân)

Trường PTTH Văn Lãng .

- Lớp thực nghiệm là 12a1 (sĩ số 42, giáo viên giảng dạy là cô Hoàng Thị Hoa).

89

- Lớp đối chứng là 12a2 ( sĩ số 43, giáo viên giảng dạy là cô Hoàng Thị Hoa).

* Thời gian thực nghiệm

Thời gian thực nghiệm tiến hành vào tuần thứ 28, tiết 82, 83 trong học kì

II năm học 2015 - 2016, theo phân phối chương trình Ngữ văn lớp 12 cơ bản do

Bộ Giáo dục và Đào tạo ban hành.

* Phương pháp tiến hành thực nghiệm

- Trao đổi với giáo viên tham gia thực nghiệm, tìm hiểu sơ lược về tình hình

học tập bộ môn Ngữ văn của hai lớp tham gia thực nghiệm.

- Đưa giáo án thực nghiệm cho giáo viên thực nghiệm nghiên cứu trước, tiếp

thu và trao đổi ý kiến với giáo viên thực nghiệm để hoàn chỉnh giáo án.

- Trao phiếu thực nghiệm cho giáo viên lớp thực nghiệm và lớp đối chứng để tổ

chức cho học sinh thực nghiệm đối chứng

- Dự giờ quan sát quá trình dạy học của giáo viên và học sinh trên lớp để thấy

rõ hơn khả năng thực hiện phương án này của giáo viên và khả năng tiếp cận,

cảm thụ của học sinh.

- Kết thúc buổi thực nghiệm chúng tôi gặp gỡ giáo viên để trao đổi với giáo

viên về những khó khăn, thuận lợi khi dạy học theo giáo án thực nghiệm. Trao

đổi với học sinh về cảm nhận và cảm thụ của các em về tác phẩm sau giờ học,

đồng thời thu lại phiếu điều tra để tiến hành tổng hợp, phân tích.

3.3 Kết quả thực nghiệm

Để kiểm tra kết quả thực nghiệm chúng tôi cho học sinh điền mẫu khảo sát

bằng văn bản viết (mẫu có in sẵn câu hỏi) để các em bộc lộ kiến thức, kĩ năng,

thái độ cá nhân sau khi học xong bài dạy thực nghiệm.

Câu hỏi trong phiếu khảo sát như sau:

1, Em hãy tóm tắt lại câu chuyện được kể trong văn bản ở sách giáo khoa Ngữ

văn 12 và truyện "Ông già và biển cả"?

2, Qua câu chuyện đó em hiểu được những điều gì mà nhà văn Hemingway

muốn gửi tới bạn đọc?

90

3, Em có cảm nhận gì về các nhân vật trong tác phẩm?

4, Nét mới lạ, độc đáo về nghệ thuật kể chuyện ở tác phẩm "Ông già và biển

cả" là gì?

• Kết quả thực nghiệm

- Về cảm nhận của học sinh về nội dung tác phẩm

Các em học sinh tham gia khảo sát có nhiều cách đánh giá khác nhau về tác

phẩm. Hầu hết các em đều tóm tắt được cốt truyện và nội dung của trích đoạn.

Nội dung của trích đoạn tiểu thuyết trong sách giáo khoa cũng để lại trong các

em những ấn tượng khá thú vị. Em Nguyễn Đức Anh lớp 12A1 trường THPT

Việt Bắc viết: "Nhà văn Hêmingway đã truyền tải một thông điệp sâu sắc: sức

mạnh con người là vô tận, con cá không chỉ đại diện cho những thử thách của

tự nhiên mà còn đại diện cho những khó khăn, thử thách trong cuộc sống của

con người. Hêmingway khẳng định niềm tin vào con người. Con người nếu biết

kiên trì, theo đuổi mục tiêu đã đặt ra bằng tất cả ý chí, tâm huyết và nghị lực

thì sẽ đạt được mục tiêu". Em Phạm Thị Vân lớp 12A1 trường THPT Việt Bắc

thì nhận xét: "Thông qua hình ảnh ông lão Santiago quật cường và giàu ý chí,

nghị lực trong cuộc chiến chinh phục con cá Kiếm, tác phẩm nói lên cuộc hành

trình đơn độc, nhọc nhằn của con người vì những khát vọng lớn lao. Từ đó nhà

văn cũng gửi gắm thông điệp "trong bất kì hoàn cảnh nào con người có thể bị

hủy diệt nhưng không bao giờ có thể đánh bại". Cũng với câu hỏi này em

Vương Hồng Trang lớp 12A1 trường THPT Văn Lãng có những cảm nhận khá

sâu sắc về nội dung tác phẩm: "Tác phẩm nói về sự kiên trì của một con người

tưởng như đã rơi vào cảnh ngộ sức tàn lực kiệt nhưng vẫn chiến đấu đến cùng

để tồn tại, để trở thành người sống có ích. Tác phẩm giúp con người ta có niềm

tin mạnh mẽ, không chịu khuất phục trước những khó khăn, nghịch cảnh và

luôn lạc quan trước mọi thử thách của cuộc sống". Còn em Nguyễn Ngọc Hà

lớp 12A1, trường THPT Văn Lãng viết: "Tác phẩm là bài ca ca ngợi ý chí,

91

lòng kiên nhẫn, bền bỉ và sự dũng cảm của ông lão đánh cá tượng trưng cho

con người nhỏ bé chống lại với biển cả bao la".

- Ấn tượng của học sinh về nhân vật trong trích đoạn

Cảm nhận về các nhân vật trong trích đoạn các em học sinh cũng có những

suy nghĩ rất riêng về nhân vật. Đa phần các em đều ấn tượng sâu sắc về nhân

vật ông lão đánh cá Santiago. Em Vi Thị Giang lớp 12A1 trường THPT Việt

Bắc cảm nhận về các nhân vật trong trích đoạn như sau: "Điều em thích nhất

trong tác phẩm này là các nhân vật không bao giờ buông xuôi trước số phận

(kể cả ông lão và con cá)". Em Hoàng Quỳnh Như lớp 12A1 trường THPT

Việt Bắc viết: "Học xong trích đoạn này em đặc biệt yêu thích nhân vật ông lão

Santiago. Ông lão tuy đã lớn tuổi, sức khỏe đã yếu nhưng ông vẫn luôn tin vào

chính mình. Ông vượt qua mọi khó khăn, thử thách để đạt được mục tiêu của

mình. Ông lão là người có niềm tin, mơ ước, khát vọng và chính điều này đã

giúp ông lão chiến thắng". Em Hoàng Thanh Tân lớp 12A1 trường THPT Văn

Lãng có suy nghĩ: "Nhân vật ông lão Santiago để lại trong em ấn tượng sâu

sắc về sự lạc quan, suy nghĩ tích cực. Ra khơi mấy chục ngày trời mà chẳng bắt

được con cá nào nhưng ông lão không bao giờ hết hi vọng hay suy nghĩ tiêu

cực. Ngay cả khi chiến đấu với con cá, đã có lúc tưởng chừng phải đầu hàng

nó nhưng ông lão vẫn không ngừng lạc quan và hi vọng. Ông luôn tin tưởng

vào việc mình sẽ chiến thắng và chính sự lạc quan, tin tưởng đó đã giúp ông

lão thắng lợi vẻ vang". Em Nguyễn Đức Anh lớp 12A1 trường Văn Lãng có

những cảm nhận rất sâu sắc về nhân vật ông lão Santiago, em viết: "Ông lão

Santiago tuy bề ngoài là con người nhỏ bé, tầm thường nhưng bên trong lại

chứa đựng sức mạnh phi thường của ý chí, của sự bền bỉ và nhẫn nại. Một

mình ông lão đấu tranh chống lại số phận, đấu tranh với biển cả, đấu tranh với

con cá lớn nhất đời mình và hơn cả là đấu tranh với chính mình. Trong hành

trình đi tìm con cá vĩ đại của cuộc đời ngư phủ của mình ông lão không chỉ tìm

92

thấy sức mạnh ý chí của bản thân mà còn tìm thấy tình yêu thiên nhiên, tôn

trọng tự nhiên và cảm kích trước vẻ đẹp của nó".

- Ấn tượng của học sinh về nghệ thuật kể chuyện của Hêmingway

Ấn tượng về nghệ thuật kể chuyện của nhà văn Hêmingway hầu hết các em

đều nhắc đến hình tượng "tảng băng trôi" - sáng tạo nghệ thuật độc đáo của nhà

văn. Em Hoàng Quỳnh Như lớp 12A1, trường THPT Việt Bắc viết: "Với việc

sử dụng nguyên lý "Tảng băng trôi" tác giả khiến cho câu chuyện không đơn

thuần là câu chuyện đi đánh cá mà sâu hơn nó là bài học về lòng kiên nhẫn, sự

can đảm, ý chí kiên cường, bền bỉ và thái độ sống tích cực". Em Trần Thị

Thơm lớp 12A1, trường THPT Việt Bắc nhận xét: "Sử dụng nguyên lí "tảng

băng trôi" cho tác phẩm này Hêmingway để lại ấn tượng sâu sắc cho người

đọc với lối văn giản dị, kiệm lời nhưng lại chứa nhiều tầng ý nghĩa sâu sắc.

Phải suy nghĩ thật sâu mới có thể hiểu được những gì nhà văn gửi gắm". Còn

em Nguyễn Đức Anh lớp 12A1 trường THPT Văn Lãng cho rằng: "Đọc tác

phẩm này người đọc cảm giác như đang xem một bộ phim ngắn. Trong bộ phim

này chỉ có nhân vật và lời thoại của nhân vật, còn phần hiểu và đánh giá như

thế nào hoàn toàn phụ thuộc vào người xem phim".

• Đánh giá chung về thực nghiệm

- Khi soạn thảo thiết kế bài học chúng tôi đã bám sát vào định hướng dạy học

đã đề ra và bám sát với yêu cầu kiến thức do Bộ Giáo dục quy định.

- Khi soạn thảo và thiết kế bài học chúng tôi đã có sự tham khảo các ý kiến của

đồng nghiệp và tiến hành dạy thực nghiệm ở hai lớp.

Qua quá trình thực nghiệm chúng tôi nhận thấy:

- Đối với giáo viên:

+ Những yêu cầu trong giáo án đều được giáo viên thực hiện tốt, tạo được hiệu

ứng tốt trong giờ học. Khi tiến hành thực nghiệm giáo viên không gặp bất cứ

khó khăn nào.

93

+ Với thời gian thực nghiệm giáo án là 90 phút (2 tiết học), hoạt động của giáo

viên và học sinh đều chủ động. Bài dạy vận dụng các phương pháp dạy học tích

cực, giáo viên đóng vai trò là người hướng dẫn, tổ chức cho học sinh khám phá

những giá trị của tác phẩm. Sau bài học có bài kiểm tra , đánh giá và vận dụng

kiến thức.

- Đối với học sinh:

+ Chúng tôi sử dụng hệ thống câu hỏi nêu vấn đề gợi dẫn học sinh từng bước

tiếp cận nội dung bài học. So với lớp đối chứng học sinh lớp thực nghiệm tham

gia giờ học chủ động, sôi nổi và tích cực hơn hẳn.

+ Kết quả bài điều tra cho thấy các em đã hiểu sơ bộ về nội dung nghệ thuật

của tác phẩm hứng thú hơn với giờ học. Ấn tượng của các em về tác phẩm có

sự khác nhau nhưng đều là ấn tượng tích cực, nhiều em đưa ra được các ý kiến,

nhận xét cá nhân về tác phẩm rất sâu sắc và thú vị.

Giờ học thực nghiệm trên đã cho thấy tính khả thi của việc ứng dụng đề tài:

Dạy học trích đoạn tiểu thuyết "Ông già và biển cả" trong sách giáo khoa

Ngữ văn lớp 12 theo đặc trưng thể loại" vào thực tế dạy học trong nhà trường

phổ thông.

Tuy nhiên, với số lượng giờ thực nghiệm còn ít ỏi và chưa có điều kiện mở

rộng địa bàn thực nghiệm nên chúng tôi chưa thực sự hài lòng về kết quả đạt

được. Chúng tôi sẽ tiếp tục tìm tòi, học hỏi và hoàn thiện thêm theo hướng

nghiên cứu của đề tài.

94

PHẦN KẾT LUẬN

1. Như ở phần mở đầu đã nói, mục đích nghiên cứu của đề tài "Dạy - học trích

đoạn tiểu thuyết "Ông già và biển cả" trong sách giáo khoa Ngữ văn lớp 12

theo đặc trưng thể loại" là tìm ra một phương án dạy học trích đoạn tiểu thuyết

"Ông già và biển cả" trong sách giáo khoa Ngữ văn lớp 12 vừa phù hợp với đặc

trưng thể loại của văn bản, vừa phù hợp với đặc điểm tiếp nhận của học sinh

lớp 12 Việt Nam.

Hướng tới mục đích đó, tác giả luận văn đã triển khai đề tài nghiên cứu

như sau: Tìm hiểu cơ sở lí luận và khảo sát thực tiễn, xác định hướng tiếp

cận văn bản và hướng dạy học đoạn trích, đề xuất thiết kế dạy học và dạy

thực nghiệm.

•Về cơ sở lí luận của đề tài, luận văn đã làm sáng tỏ các vấn đề: Lý luận về

phương pháp dạy học tác phẩm văn chương theo đặc trưng thể loại; Đặc trưng

tiểu thuyết Hêmingway và tiểu thuyết "Ông già và biển cả".

• Về cơ sở thực tiễn , luận văn làm sáng tỏ các vấn đề: Đặc sắc về nội dung và

nghệ thuật của trích đoạn tiểu thuyết "Ông già và biển cả"; Giáo viên với việc

dạy trích đoạn tiểu thuyết "Ông già và biển cả" trong trường PTTH hiện nay;

Học sinh với việc học trích đoạn tiểu thuyết "Ông già và biển cả" trong trường

PTTH hiện nay.

• Về định hướng tiếp cận văn bản: Đóng góp mới của luận văn là tiếp cận văn

bản từ hình thức đến nội dung của văn bản theo nguyên lý "Tảng băng trôi" của

Hêmingway, nghĩa là tiếp cận từ ba yếu tố về hình thức của một tác phẩm

truyện: Cốt truyện, nhân vật, nghệ thuật kể chuyện với hai chặng:

- Phát hiện phần nổi của tảng băng trôi (1/8 tảng băng)

- Khám phá phần chìm của tảng băng (7/8 tảng băng)

95

• Về thiết kế bài học do luận văn đề xuất:

- Nội dung bài học ngoài phần tìm hiểu tác giả, tác phẩm, tìm hiểu nội dung

nguyên lý "Tảng băng trôi" thì phần hướng dẫn thâm nhập văn bản gồm ba

phần chính: Tìm hiểu cốt truyện; Tìm hiểu hình tượng nhân vật Santiago và

hình tượng con cá Kiếm; Tìm hiểu nghệ thuật kể chuyện của Hêmingway. Với

mỗi yếu tố này thầy và trò tiến hành hai bước:

- Phát hiện sáng tạo của nhà văn về nghệ thuật xây dựng cốt truyện, nhân vật,

lời kể.

- Phân tích ý nghĩa những sáng tạo đó với việc thể hiện nội dung tư tưởng

tác phẩm.

2. Những vấn đề mới do luận văn đề xuất:

Thứ nhất, với định hướng dạy học này, luận văn đã đề xuất hướng tiếp

cận văn bản từ nghệ thuật đến nội dung. Học sinh tiếp cận văn bản từ ba yếu

tố: cốt truyện, nhân vật, lời kể. Thông qua ba yếu tố này học sinh đi đến khám

phá nội dung tư tưởng của tác phẩm. Điều này khác với cách dạy thông thường,

giáo viên chỉ hướng dẫn học sinh tiếp cận văn bản từ mặt nội dung hoặc chỉ chú

trọng hướng dẫn học sinh tiếp cận tác phẩm thông qua hai hình tượng nhân vật

chính trong đoạn trích là: ông lão đánh cá và con cá kiếm, học sinh chỉ khám

phá nội dung, ý nghĩa tác phẩm từ yếu tố nhân vật.

Thứ hai, cách tiếp cận này đồng thời cũng giúp học sinh tiếp cận tác

phẩm từ nguyên lý "Tảng băng trôi" của Hemingway khi từng bước khám

phá "phần nổi" rồi đến "phần chìm" của "Tảng băng trôi". "Phần nổi của tảng

băng trôi" là cái người đọc có thể thấy được ngay trên trang giấy khi tiếp xúc

với văn bản, là cách nhà văn xây dựng cốt truyện, nhân vật, ngôn ngữ, lời kể...

Còn "Phần chìm của tảng băng trôi" là ý nghĩa, tư tưởng ẩn đằng sau những

hình tượng nghệ thuật mà tác giả đã cố công xây dựng. Khám phá hai tầng

"chìm - nổi" của văn bản học sinh sẽ phát hiện ra các tầng lớp nghĩa khác nhau

của văn bản.

96

Thứ ba, với việc sử dụng hệ thống các lời gợi dẫn để khơi gợi, dẫn dắt

học sinh hoạt động đa dạng để từng bước khám phá tác phẩm, luận văn đã đổi

mới cách thức hoạt động của thầy và trò ở trên lớp: Học sinh đọc văn bản, tiếp

xúc với văn bản, tái hiện lại hình tượng, phát hiện ra những sáng tạo nghệ thuật

của nhà văn. Từ những phát hiện về sáng tạo nghệ thuật lại khám phá ra nội

dung tư tưởng của tác giả ẩn sau các hình tượng nghệ thuật, bộc lộ quan điểm,

cảm nhận, cảm xúc riêng của cá nhân.

3. Đề tài này có thể nghiên cứu tiếp với định hướng thiết kế bài học Ngữ văn

theo hướng phát triển năng lực học sinh, tổ chức học sinh hoạt động theo 5

bước của mô hình trường học mới: Hoạt động trải nghiệm, hoạt động hình

thành kiến thức mới, hoạt động thực hành, hoạt động ứng dụng, hoạt động

bổ sung.

4. Với đề tài này, luận văn đáng lẽ cần phải khảo sát và thực nghiệm nhiều

hơn nữa, nhưng do khả năng nghiên cứu của bản thân còn có hạn, do thời

gian và điều kiện không cho phép nên chúng tôi chưa thể khảo sát và thực

nghiệm một cách đầy đủ mà vẫn cần tiếp tục phải bổ sung thêm. Do đó, luận

văn của chúng tôi chắc chắn vẫn còn có những thiếu sót nhất định. Với tinh

thần học hỏi cầu thị để tiến bộ, chúng tôi rất mong nhận được sự chỉ bảo tận

tình của thầy cô, sự góp ý chân thành, sâu sắc của bạn bè, đồng nghiệp để đề

tài được hoàn thiện hơn.

97

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Lê Huy Bắc (1995), "Thế giới nhân vật trung tâm trong tiểu thuyết của

Hemingway", tạp chí Văn học (số 8), trang 71- 74.

2. Lê Huy Bắc (1997), "Độc thoại và độc thoại nội tâm của Hemingway",

tạp chí Văn học (số 7), trang 57- 65.

3. Lê Huy Bắc (1998), "Giọng và điệu trong văn xuôi", tạp chí Văn học (số

9), trang 35-37.

4. Lê Huy Bắc (1998), Kiểu nhân vật tiểu thuyết trong tác phẩm của

Hemingway, luận án tiến sĩ Ngữ văn, Hà Nội.

5. Lê Huy Bắc (1999), Hemingway và những phương trời nghệ thuật, nhà

xuất bản Giáo dục, Hà Nội.

6. Lê Huy Bắc (2008), Dạy - học văn học nước ngoài ngữ văn 12, nhà xuất

bản Giáo dục, Hà Nội.

7. Lê Huy Bắc (2008), Ngữ văn 12 những vấn đề về thể loại và lịch sử văn

học, Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội.

8. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2011), Hướng dẫn thực hiện chuẩn kiến thức,

kĩ năng môn Ngữ văn lớp 12, nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam

9. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2011), Sách giáo viên Ngữ văn lớp 12, tập 2,

nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam

10. Hoàng Hữu Bội (2008), Thiết kế dạy học Ngữ văn 12, nhà xuất bản Giáo

Dục, Hà Nội.

11. Nguyễn Viết Chữ (2004), Phương pháp dạy học tác phẩm văn chương

(theo thể loại), nhà xuất bản Đại học Sư phạm Hà Nội, Hà Nội.

98

12. Đào Ngọc Chương (1997), Về nguyên lý tảng băng trôi của Hemingway,

tập san Khoa học xã hội và Nhân văn quốc gia thành phố Hồ Chí Minh

(số 2).

13. Lê Đình Cúc (1997), Hemingway và những tác phẩm tiêu biểu của ông,

tạp chí Văn học (số 6).

14. Nguyễn Tiến Dũng (2009), Truyện ngắn chiến tranh của Ernest

Hemingway, luận án thạc sĩ Ngữ văn, trường Đại học Sư phạm Hồ Chí

Minh, Hồ Chí Minh.

15. Trần Thanh Đạm (1968), Vấn đề giảng dạy tác phẩm văn học theo loại

thể, nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội.

16. Đặng Anh Đào (1995), Đổi mới nghệ thuật tiểu thuyết phương Tây hiện

đại, nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội.

17. Hà Minh Đức (chủ biên- 2002), Lý luận văn học, nhà xuất bản Giáo dục,

Hà Nội.

18. Nguyễn Văn Đường ( 2010), Thiết kế bài giảng Ngữ văn 12, nhà xuất

bản Hà Nội, Hà Nội.

19. Ernest Hemingway (Lê Huy Bắc dịch), (2014), Ông già và biển cả, nhà

xuất bản Văn học, Hà Nội.

20. Bùi Thị Kim Hạnh (1998), "Để giáo viên dạy tốt hơn tác phẩm của

Hemingway ở THPT", tạp chí Nghiên cứu giáo dục (số 10), trang 24- 21.

21. Bùi Thị Kim Hạnh (2002), Hemingway ở Việt Nam, luận án tiến sĩ Ngữ

văn, trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Hà Nội.

22. Phan Trọng Luận (2007), Phương pháp dạy học văn, nhà xuất bản Đại

học Quốc gia Hà Nội.

23. Trần Đình Sử, Lê Bá Hán (đồng chủ biên- 1997), Từ điển thuật ngữ văn

học, nhà xuất bản Đại học quốc Quốc gia, Hà Nội.

24. Trần Đình Sử (1998), Dẫn luận thi pháp học, Nhà xuất bản Giáo dục.

99

Phụ lục 1

Phiếu điều tra, khảo sát tình hình dạy học trích đoạn tiểu thuyết

“Ông già và biển cả” trong SGK Ngữ văn lớp 12, tập 2, NXB Giáo Dục

( Dành cho giáo viên)

Câu hỏi 1: Anh/ Chị đã đọc toàn bộ tiểu thuyết “Ông già và biển cả” của nhà

văn Hêmingway chưa?

A. Đã đọc toàn bộ cuốn tiểu thuyết B. Chỉ đọc đoạn trích trong SGK

Câu hỏi 2: Tìm hiểu thông tin về tác giả, tác phẩm anh/chị thường lấy thông

tin từ đâu?

A. Sách giáo khoa và sách giáo viên B. Lấy từ sách, báo, tạp chí có liên

quan

C. Mạng Internet

Câu hỏi 3: Đánh giá của anh/chị về điều kiện dạy học nơi anh/chị công tác

hiện nay? (có đáp ứng nhu cầu về phòng học, dụng cụ, máy chiếu, sách

báo…).

A. Tốt B. Khá tốt

C. Chưa tốt D. Ý kiến khác …………

Câu hỏi 4: Anh chị có cảm thấy hứng thú khi khi dạy học tác phẩm này hay

không? Anh/Chị có đánh giá như thế nào về tác phẩm này? Theo anh/chị

việc đưa tác phẩm này vào trong chương trình THPT có hợp lý không?

………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………

Câu hỏi 5: Khó khăn của anh/chị khi dạy tác phẩm này là gì?

………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………

Câu hỏi 6: Chia sẻ một vài kinh nghiệm của anh/chị trong việc giảng dạy

trích đoạn “Ông già và biển cả” ?

………………………………………………………………………………..

100

Phụ lục 2

Phiếu điều tra, khảo sát tình hình học tập trích đoạn tiểu thuyết

“Ông già và biển cả” trong SGK Ngữ văn, lớp 12, tập 2, NXB Giáo Dục

(Dành cho học sinh)

Câu hỏi 1: Em đã đọc toàn bộ tiểu thuyết “Ông già và biển cả” của nhà văn

Hêmingway hay chưa?

A. Đã đọc toàn bộ tiểu thuyết B. Chỉ đọc đoạn trích trong sách giáo khoa

Câu hỏi 2: Em hãy cho biết những hiểu biết của em về tác giả Hêmingway ?

-Hêmingway là nhà văn người nước nào?..........................................................

-Ông đã từng đạt những giải thưởng văn học nào ?...........................................

-Em có biết nguyên lý nghệ thuật độc đáo do chính Hêmingway đề xuất có tên

là gì không?.................................................................................................

-Tên tác phẩm của Hêmingway được đưa vào giảng dạy trong SGK có tên là

gì?.....................................................................................................................

-Các thủ pháp nghệ thuật đặc sắc mà nhà văn Hêmingway đã sử dụng trong tác

phẩm đó là gì?............................................................................................

-Chi tiết nào trong tác phẩm đó gây ấn tượng nhất với em?

...............................................................................................................................

...............................................................................................................................

Câu hỏi 3: Em có cảm thấy hứng thú khi học tác phẩm này hay không?

A. Rất hứng thú B. Không hứng thú

C. Không yêu thích cũng không hứng thú. Học vì nó có trong chương trình.

D.Câu trả lời khác……………………………………

Câu hỏi 4:Theo em nội dung ý nghĩa của tác phẩm này là gì?

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………

101