BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
VIỆN KHOA HỌC GIÁO DỤC VIỆT NAM
LÊ THỊ NGỌC CHI
DẠY HỌC VIẾT VĂN BẢN THUYẾT MINH
DỰA TRÊN TIẾN TRÌNH VIẾT
CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
THEO TIẾP CẬN PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC
Chuyên ngành: Lí luận và Phương pháp dạy học bộ môn
Mã số: 9 14 01 11
TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC
HÀ NỘI, 2024
Công trình được hoàn thành tại: Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam
Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Nguyễn Thị Hồng Vân
2. PGS.TS. Nguyễn Thị Hồng Nam
Phản biện 1: ....................................................................
...................................................................
Phản biện 2: ....................................................................
...................................................................
Phản biện 3: ....................................................................
...................................................................
Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Viện họp tại
Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam, 101 Trần Hưng Đạo, Hà Nội
Vào hồi ..... giờ ..... ngày ..... tháng .... năm.....
Có thể tìm hiều luận án tại:
- Thư viện Quốc gia
- Thư viện Viện Khoa học giáo dục Việt Nam
1
MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
1.1. Ở Việt Nam cũng như hầu hết các nước trên thế giới, việc dạy viết trong
nhà trường phổ thông đã và đang đặt ra nhiều vấn đề có tính chất thử thách đối
với giáo viên (GV). Việc dạy viết trong Chương trình (CT) Ngữ văn 2018 được
xác định như là một trong những nội dung quan trọng của quá trình dạy học Ngữ
văn. Mục tiêu của việc dạy viết được xác định rõ là nhằm “rèn luyện tư duy và
cách viết” (tr.84). Sự thay đổi này đòi hỏi GV cần có nhận thức thấu đáo hơn về
bản chất của hoạt động viết, phương pháp (PP) dạy học viết cũng như cách thức
đánh giá bài viết của HS.
1.2. Để có thể dạy học viết theo tiếp cận phát triển năng lực (NL), đáp ứng yêu
cầu của CT Ngữ văn 2018, bên cạnh tri thức về đặc điểm kiểu VB, người dạy cần
chú ý đến tiến trình của hoạt động viết. CT Ngữ văn 2018 đã đặt ra yêu cầu cần
đạt về việc đảm bảo HS viết đúng tiến trình viết. Điều đó cho thấy, GV cần xem
xét hoạt động viết của HS trong cả một tiến trình , nghĩa là cần vận dụng quan
điểm dạy viết dựa trên tiến trình.
1.3. Việc dạy học văn bản (VB) thông tin trong nhà trường có vai trò quan
trọng. Bên cạnh NL đọc hiểu VB thông tin, người học cũng rất cần được hướng
dẫn để có thể hình thành và phát triển được NL tạo lập VB thông tin. Viết VB
thông tin có thể giúp người học truyền đạt thông tin, quan điểm, ý tưởng một cách
hiệu quả và thuyết phục, phù hợp với mục đích, phương thức và đối tượng giao
tiếp. Đây cũng là một trong những yêu cầu phổ biến của nhiều ngành nghề trong
xã hội. Hơn nữa, việc học viết VB thông tin còn giúp người học phát triển kỹ năng
nghiên cứu và xử lý thông tin, phát triển NL sáng tạo và giải quyết vấn đề. Trong
CT giáo dục phổ thông ở Việt Nam, VB thuyết minh (VBTM) được hiểu như là
một kiểu VB thông tin, dạy viết VBTM là dạy viết một kiểu bài cụ thể của VB
thông tin.
1.4. Ở cấp trung học phổ thông (THPT), các yêu cầu cần đạt về viết VBTM
cho thấy rõ học sinh (HS) phải sử dụng tổng hợp rất nhiều kĩ năng, trong đó có kĩ
năng xử lí, trình bày thông tin và kĩ năng diễn đạt ngôn ngữ để tăng tính hấp dẫn,
thuyết phục của VBTM. Do đó, trong dạy học viết VBTM cho HS THPT, GV
cần tổ chức được các hoạt động dạy học vừa có tính chất hỗ trợ HS, vừa tạo cơ
hội để HS được rèn luyện và phát triển NL viết VBTM
Trên đây là những lí do chủ yếu khiến chúng tôi quyết định lựa chọn nghiên
cứu về đề tài Dạy học viết VBTM dựa trên tiến trình cho HS THPT theo tiếp cận
phát triển NL.
2
2. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu
2.1. Những nghiên cứu về văn bản thuyết minh và phương pháp dạy học viết
văn bản thuyết minh
Liên quan đến VBTM và vấn đề dạy học viết VBTM, chúng tôi đã tiến hành
nghiên cứu một số tài liệu như: Stead và Hoyt (2011); Meyer (1985); Meyer và
Poon (2001); Gagnon và Ziarko (2012); Wray và Lewis (1997); Duke (2003);
Duke, Purcell-Gates; Hall, Tower (2006); Palupi, Subiyantoro, Rukayah, và
Triyanto (2020); SGK Ngữ văn lớp 8, 9, 10 thuộc CT Ngữ văn 2006; Đỗ Ngọc
Thống, Phạm Minh Diệu, Nguyễn Thành Thi (2007); Trần Văn Cảnh (2022);
Nguyễn Thị Hồng Hạnh, Đỗ Thanh An (2019); Lê Thị Minh Nguyệt, Đỗ Thu Hà
(2018); Phạm Thị Thanh Phượng (2021); Trịnh Thị Lan, Nguyễn Thu Thuỷ
(2018). Chúng tôi nhận thấy:
- Các tài liệu trên đã trực tiếp hoặc gián tiếp đề cập VBTM và cho thấy: VBTM
thuộc loại VB thông tin; là khái niệm được dùng để chỉ kiểu VB trong dạy viết;
có vai trò cung cấp thông tin chính xác, khách quan về thế giới tự nhiên và xã hội
bằng cách trình bày, giải thích, giới thiệu; có thể kết hợp với các phương tiện giao
tiếp phi ngôn ngữ; thông tin trong VBTM được tổ chức theo một số hình thức kết
cấu đặc trưng của kiểu VB này.
- Có một số định hướng như sau trong dạy viết VBTM: định hướng dạy học
viết VBTM tập trung vào tiến trình viết; định hướng dạy viết VBTM dựa trên các
kiểu cấu trúc; định hướng dạy học viết VBTM tích hợp với dạy đọc và gắn với
tình huống thực tiễn.
2.2. Những nghiên cứu về dạy viết dựa trên tiến trình
Có một số nghiên cứu về dạy viết trên thế giới và Việt Nam đã đề cập tiến
trình viết như: Murray (1972); Flower và Hayes (1981); Nunan (1991); White
and Arndt (1991); Raimes (2002); Caswell và Mahler (2004); Harmer (2004);
Pujianto, Emilia và Sudarsono (2014); Nguyễn Thuý Hồng (2014), Nguyễn Thị
Hồng Nam và Trần Nguyên Hương Thảo (2017); Đỗ Ngọc Thống, Bùi Minh Đức,
Đỗ Thu Hà, Phạm Thị Thu Hiền, Lê Thị Minh Nguyệt (2018); Lê Thị Minh
Nguyệt (2018); Lê Thị Ngọc Chi (2018); Đỗ Thị Thu Hương (2021); Nguyễn
Thị Xuân Quỳnh (2023).
Các tài liệu trên đã cho thấy: dạy viết dựa trên tiến trình là một quan điểm dạy
viết phổ biến trên thế giới, tiến trình viết bao gồm các bước như: chuẩn bị trước
khi viết (xác định chủ đề, mục đích, lựa chọn phương thức, lập kế hoạch/ dàn ý),
viết nháp, đánh giá, chỉnh sửa và xuất bản; tiến trình viết là một tiến trình linh
hoạt.Trong dạy viết, có thể kết hợp quan điểm dạy viết dựa trên tiến trình với dạy
viết theo thể loại.
2.3. Những nghiên cứu về năng lực viết văn bản thuyết minh
Chúng tôi đã khảo sát CT môn Ngôn ngữ tiếng Anh (English Language Art)
trong trường phổ thông ở một số bang của Hoa Kì; yêu cầu cần đạt về viết VBTM
trong CT Ngữ văn 2018; và một số tài liệu có đề cập tiêu chí đánh giá NL viết
3
VBTM như: Trịnh Thị Lan và Nguyễn Thu Thuỷ (2018); Nguyễn Thị Hồng Hạnh
và Đỗ Thanh An (2019); Đỗ Thị Thu Hương (2022).
Qua đó, chúng tôi nhận thấy NL viết VBTM thường được xem xét trên hai
phương diện lớn là nội dung và hình thức của VB; và chủ yếu dựa trên bài văn
của HS. Bên cạnh tiêu chí chung về mặt ngôn ngữ như chính tả, dùng từ, viết
câu, một số tiêu chí đặc trưng của VBTM thường xuyên được đề cập trong khi
phân tích NL viết VBTM như sự am hiểu, tập trung vào đối tượng thuyết minh,
việc sử dụng PP thuyết minh và đảm bảo kiểu cấu trúc VBTM, việc sử dụng kết
hợp các phương thức biểu đạt; việc sử dụng các phương tiện hỗ trợ trong VBTM.
2.4. Những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu
Qua phần tổng quan trên, chúng tôi nhận thấy có một số vấn đề cần được tiếp
tục nghiên cứu như: một số vấn đề lí luận như vai trò của việc dạy học viết VBTM
cho đối tượng HS THPT, năng lực viết VBTM của HS THPT và những định
hướng dạy viết VBTM dựa trên tiến trình cho HS THPT; thực trạng dạy học viết
VBTM dựa trên tiến trình ở trường THPT, những biện pháp cụ thể để hỗ trợ GV
và HS trong dạy học viết VBTM ở từng bước của tiến trình viết VBTM.
Tất cả những vấn đề nêu trên hiện nay đều chưa được nghiên cứu một cách hệ
thống trong bất kì đề tài nào. Vì thế, nếu đặt trong khung lí thuyết mới, phù hợp
với dạy học tiếp cận phát triển NL thì đề tài “Dạy học viết VBTM dựa trên tiến
trình cho HS THPT theo tiếp cận phát triển NL” sẽ có những ứng dụng phù hợp
và khả thi.
3. Mục đích nghiên cứu
Luận án “Dạy học viết VBTM dựa trên tiến trình cho HS THPT theo tiếp cận
phát triển năng lực” hướng đến việc đề xuất các biện pháp tổ chức dạy học viết
VBTM cho HS THPT dựa trên những bước cụ thể của tiến trình viết, nhằm thực
hiện mục tiêu phát triển NL, cụ thể là NL viết trong CT Ngữ văn 2018.
4. Đối tượng và nhiệm vụ nghiên cứu
4.1. Đối tượng nghiên cứu: biện pháp tổ chức dạy học viết VBTM dựa trên tiến
trình cho HS THPT theo tiếp cận phát triển NL.
4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Xác định cơ sở lí luận của việc đề xuất các biện pháp dạy viết VBTM cho HS
THPT dựa trên tiến trình theo tiếp cận phát triển NL.
- Khảo sát, mô tả và phân tích thực trạng dạy viết VBTM ở một số trường
THPT.
- Đề xuất biện pháp tổ chức dạy viết VBTM cho HS THPT dựa trên tiến trình
theo tiếp cận phát triển NL.
- Thực nghiệm kiểm chứng hiệu quả của biện pháp do luận án đề xuất.
5. Phạm vi nghiên cứu
Với tên đề tài Dạy học viết VBTM dựa trên tiến trình cho HS THPT theo tiếp
cận phát triển NL, phạm vi nghiên cứu luận án được giới hạn ở việc vận dụng
quan điểm dạy viết dựa trên tiến trình trong dạy học viết kiểu VBTM ở cấp THPT
theo tiếp cận phát triển NL.