Cách Đối phó với sa sút trí tuệ ở người cao tuổi

Đối phó với sa sút trí tuệ ở người cao tuổi

Sa sút trí tuệ (SSTT) được xác định bằng suy giảm trí nhớ, mất khả năng phán

đoán, rối loạn định hướng và rối loạn nhận thức. SSTT có thể gặp ở lứa tuổi

trung niên hoặc sớm hơn do hậu quả của thiếu ôxy, chấn thương, nhiễm

khuẩn, khối u và các bệnh thần kinh như Parkinson. SSTT không chỉ là vấn đề

của các thầy thuốc mà còn là vấn đề của toàn xã hội.

Sa sút trí tuệ – Nỗi khổ cần được cảm thông

Biểu hiện của SSTT khác nhau tùy theo từng bệnh nhưng triệu chứng chung của

SSTT bao gồm các thay đổi về trí nhớ, trí tuệ, hành vi và nhân cách. Một số người

già than phiền về chứng hay quên, suy nghĩ không rành mạch.

SSTT thường dẫn đến vệ sinh kém, sử dụng các trang thiết bị thiếu an toàn, nhầm

lẫn trong chi tiêu và đi lang thang, hay lặp lại các câu hỏi. Rối loạn giấc ngủ ban

đêm và các rối loạn hành vi gây khó khăn cho việc điều trị và săn sóc: kích động,

kêu la ầm ĩ, chống đối khi tắm giặt và thay quần áo. Giải tỏa bản năng tình dục,

đòi hỏi quan hệ tình dục với những người không phải vợ (chồng)… Biểu hiện bên

ngoài của người bệnh có thể rất khác nhau, người sống một mình rất luộm thuộm,

những người khác được chăm sóc nuôi dưỡng chu đáo. Người bệnh thường che

giấu sự suy giảm nhận thức trong một thời gian dài, vì vậy nhiều người vẫn cho

rằng người bị lú lẫn nhẹ vẫn có thể tự quản lý cuộc sống của mình.

Một triệu chứng khá phổ biến khác là rối loạn định hướng về thời gian, người

bệnh thường cho sự nhầm lẫn về thời gian là do họ đã nghỉ hưu, do nghe nhìn

kém và do cách biệt với xã hội, đôi khi họ không phân biệt được ngày đêm, sáng

chiều, không biết thứ, ngày, tháng. Rối loạn định hướng về không gian ít bị bộc lộ

nếu người bệnh vẫn sống ở một nơi cố định trong nhiều năm. Người bệnh có thể lo

âu, kích động, rối loạn nặng cảm xúc và cơ thể nếu bị đòi hỏi vượt quá khả năng

đáp ứng của người bệnh. Về sau kích động thường diễn ra vào buổi chiều tối và

ban đêm. 5% số người bệnh SSTT có trầm cảm điển hình kèm theo, đặc biệt SSTT

do bệnh mạch máu, bệnh Parkinson và các bệnh thần kinh khác.

Các biểu hiện trầm cảm

Thu mình khỏi các hoạt động xã hội, kích động, khóc lóc, mất ngủ, ăn không ngon

miệng. Những người già bị lú lẫn, trầm cảm nhìn vẻ lo âu buồn phiền và có cảm

giác bất hạnh. Về ngôn ngữ có các khó khăn trong chọn từ. Nội dung tư duy đơn

giản, rời rạc và lặp đi lặp lại. Ở giai đoạn tiếp theo, người bệnh SSTT có các triệu

chứng tư duy sai lệch, ảo giác và hoang tưởng. Khi đồ dùng để một chỗ không nhớ

ra được, người bệnh thường cho rằng đã bị ăn cắp. Các lệch lạc tư duy đó thường

ổn định lại khi đồ đạc đó đã được tìm thấy. Một số trường hợp khác, vợ (chồng)

được coi là kẻ giả dạng, bố mẹ đã chết từ lâu được nghĩ là đang còn sống, những

người hàng xóm bị tố cáo là nhòm ngó tài sản, đồ đạc của người bệnh. Các ảo giác

có thể xuất hiện nhiều dạng song ảo thị là phổ biến nhất, thường ảo thị về trẻ con

và các động vật. Các ảo thị kì lạ, sặc sỡ thường gợi ý đến mê sảng hoặc SSTT thể

Lewybodies.

Chăm sóc và điều trị

Cần đưa ra một chẩn đoán SSTT về bệnh căn có Sa sút trí tuệ ở tuổi già.

thể nhất, loại ra các nguyên nhân có thể điều trị

- Ở người già SSTT do bệnh được, trầm cảm và mê sảng là biểu hiện đơn

Aizheimer chiếm khoảng 50% thuần góp phần làm xảy ra lú lẫn. SSTT ít khi có

số trường hợp. thể hồi phục hoàn toàn ở người rất già nhưng nếu

do máu tụ dưới màng cứng, u não, não úng thủy - Bệnh mạch máu 15%. thì nhất thiết phải được loại bỏ nguyên nhân.

Các nguyên nhân thiếu máu, đái đường, thiểu - Hỗn hợp Aizheimer và mạch

năng giáp trạng và nhiễm độc ma túy cũng cần máu 20%.

được loại bỏ.

- Sa sút thể Lewy 17%.

Các chất ức chế men cholinesteraza có thể làm

- Các sa sút do nguyên nhân cải thiện các triệu chứng nhận thức ở bệnh nhân

dưới vỏ não 15%. Alzheimer tạo ra sự tiến bộ tương đương với quá

trình hồi phục trong vòng 6 -12 tháng. Ngược lại - Nghiện rượu 6% và các các thuốc hướng thần chỉ đóng vai trò hạn chế, nguyên nhân khác. có khả năng làm cho lú lẫn nặng thêm, gây rối

loạn sự thăng bằng và gây ngã. Các thuốc an - SSTT gặp 5-8% ở những

thần kinh mới như risperidon, olanzapin an toàn người trên 65 tuổi, 15-20% ở

hơn và được chỉ định ưu tiên hơn các thuốc những người trên 75 tuổi, 25-

truyền thống. Tác dụng phụ có liên quan tới liều 50% ở những người trên 85

lượng nên sử dụng thuốc ở liều thấp. Các thuốc tuổi.

ổn định khí sắc được sử dụng chọn lọc để điều

trị kích động, tấn công và dao động cảm xúc. Oestrogen và cyproteron acetate có

thể điều trị sự mất kiểm soát tình dục và trạng thái tấn công ở nam giới.

Thuốc chống trầm cảm được sử dụng để điều trị các trạng thái trầm cảm với các

triệu chứng nổi bật như: khí sắc giảm kéo dài, kích động vật vã hay chậm chạp

tâm thần vận động, mất ngủ và mất ngon miệng. Có tác giả khuyên cho dù đã chẩn

đoán xác định là SSTT vẫn nên điều trị theo hướng trầm cảm cho người bệnh,

nhiều trường hợp lâm sàng sẽ tốt lên rõ rệt. Nên lựa chọn thuốc chống trầm cảm

mới như các thuốc ức chế tái hấp thu chọn lọc serotonin, tránh dùng thuốc chống

trầm cảm 3 vòng có tác dụng kháng cholinergic vì chúng làm nặng thêm trạng thái

lú lẫn. Lưu ý các thuốc chống loạn thần đều có thể gây ra mê sảng nhất là các

thuốc kháng cholinergic, các chất gây ngủ, các thuốc chống co giật, vì vậy cần chỉ

định thận trọng cho người bệnh SSTT.

Người có tuổi như đèn treo trước gió, cơ thể ngày một yếu dần hơn. Tính tình, khẩu vị cũng bỗng nhiên thay đổi. Chính vì thế, họ cũng cần một chế độ dinh dưỡng đặc biệt để hạn chế tối đa, phòng ngừa những bệnh thường dễ xâm nhập.

Đủ về năng lượng

Đủ là không thừa mà cũng không thiếu so với nhu cầu của cơ thể. Để biết là đủ, thừa hay thiếu, nên vận dụng kết hợp nhiều biện pháp:

• Điều tra, quan sát bữa ăn hàng ngày của họ.

• Tìm hiểu cách tự đánh giá của người có tuổi về cách nuôi dưỡng mình, về cảm giác chung (khỏe, mệt, thiếu sức,…), về sức dẻo dai.

• Quan sát sắc thái, vóc dáng đi đứng.

• Đối chiếu cân nặng (thể trọng) với chiều cao. Để phòng nhầm lẫn do biến đổi bất thường của cột sống. Tuy có một vài nhược điểm cần đề phòng, phương pháp này có thể giúp chẩn đoán nhanh và sớm trạng thái thiếu nuôi dưỡng, từ đó can thiệp kịp thời và hiệu lực.

Bảo đảm về chất lượng

Có nghĩa là:

• Không gây thêm bệnh qua việc ăn uống.

• Góp phần duy trì, củng cố chất lượng sự sống khi có tuổi.

Những bệnh cần đề phòng ở người có tuổi

• Bệnh huyết áp cao

• Bệnh nhiễm mỡ xơ mạch (Atherosclerosis).

• Bệnh đái tháo đường (Diabetes Mellitus).

Những thức ăn cần quan tâm, không dùng quá mức cần

- Muối NaCl. Cần nói rõ, không nên yêu cầu người có tuổi ăn lạt hoàn toàn, vì: Không cần thiết; và còn có hại – kiêng muối hoàn toàn sẽ làm cho họ chán ăn, dẫn đến thiếu dinh dưỡng. Ở người cao tuổi, mỗi ngày có thể ăn 3-5g muối (dưới dạng nước chấm, nấu nướng,…) cũng đủ bảo đảm khẩu vị ngon miệng, không nhạt nhẽo. Người có huyết áp cao nên tránh những món quá mặn như: mắm, cá khô, đồ hộp, trứng muối,…

- Hạn chế đường mía (saccharoz) và các loại bánh, kẹo, mứt làm bằng đường. Hạn chế không có nghĩa là cấm tuyệt đối. Nếu thèm ngọt, có thể và nên dùng trái cây chín, mật ong.

- Nên hạn chế mỡ động vật bảo hòa (mỡ heo): Nhưng nên dùng mỡ dầu cá và dầu thực vật (trừ dầu dừa). Tác dụng của dầu thực vật đã được các nhóm dân cư quanh biển Địa Trung Hải biết từ lâu. Những nghiên cứu của Kensell, Sinclair (1952) đã đánh giá tốt dầu thực vật (giảm nguy cơ nhiễm mỡ xơ mạch, không có nguy cơ gây già trước tuổi).

- Một số thức ăn có thể chọn lọc, thay thế, bổ sung khi có điều kiện thuận lợi.

- Người có tuổi dễ bị thiếu các chất đạm, calci, vitamin D, và dễ mắc bệnh về hệ tim mạch. Vì thế các nhà dinh dưỡng học khuyên: Nên dùng cá thay thịt. Khuyến khích dùng nguồn đạm thực vật như: các loại rau tươi họ đậu (đậu đũa, đậu côve, đậu Hà Lan, đậu rồng,…) vì chúng có tác dụng chống táo bón, chống thối rữa trong ruột, giảm cholesterol-huyết. Khuyến khích dùng sữa tươi, sữa chua (yaourt): 250ml sữa tươi (hoặc 2 hũ yaourt) cung cấp 300mg calci. Thiếu calci, thiếu vitamin D dễ bị gãy xương (xẹp đốt sống, gãy cổ xương đùi,…). Để đảm bảo chất lượng, thức ăn phải sạch (không bị ô nhiễm) tươi, mới, được bảo quản đúng

cách. Thực đơn

Nên đa dạng, phong phú, thay đổi khi có điều kiện. Được như vậy sẽ đạt những lợi điểm sau:

• Tránh kéo dài trạng thái thừa chất này, thiếu chất kia.

• Có thể chọn lọc theo sở thích.

• Tránh nhàm chán, giúp ăn ngon miệng, tiêu hóa, hấp thu tốt.

Cách chế biến thức ăn

Cần bảo vệ giá trị dinh dưỡng – đặc biệt là các vitamin và chất chống oxy hóa. Nghệ thuật nấu nướng, tạo ra những món ăn dễ cảm tình (thơm ngon, hấp dẫn, hợp khẩu vị,…), dễ nhai, dễ nuốt, dễ tiêu hóa, dễ hấp thu.

Theo các nhà dinh dưỡng học Marie Paule Rietsch và M.Demole, khuyến khích dùng các gia vị mà người có tuổi ưa thích (như ớt, tiêu, hành, tỏi, rau thơm,…), vì gia vị giúp cải thiện khẩu vị, chống chán ăn.

Phân chia khẩu phần ăn

Khẩu phần ăn của người có tuổi nên được chia thành nhiều bữa ăn nhỏ, nhẹ, tránh ăn quá no trong một lần.

Buổi chiều tối không nên ăn quá muộn, vì như vậy sẽ ảnh hưởng đến giấc ngủ, có thể tạo tiền đề cho tai biến mạch não, mạch vành.

Nhà dinh dưỡng học lão khoa J.L.Schlienger khái quát những yêu cầu nêu trên bằng lời khuyên nôm na như sau:

Tự nuôi dưỡng tốt nhất là:

• Ăn tất, cái gì cũng ăn.

• Ăn đủ.

• Ăn ít nhất 3 lần trong một ngày.

• Ăn các chất sữa và phô-mai.

• Ăn rau cải và trái cây.

• Ăn thịt, cá hoặc trứng ít nhất một lần mỗi ngày.

• Uống đủ nước: mỗi ngày ít nhất cũng phải 1 lít.

• Hạn chế hoặc thận trọng trong việc tiêu thụ các chất sau đây: Mỡ động vật; đường và kẹo bánh làm từ đường; rượu…